نوح
اسلامی نبی | |
---|---|
نوح | |
(عربی وچ: نوح) | |
نام نوح اسلامی خطاطی میں مع علیہ السلام۔
| |
مقام پیدائش | |
وفات |
|
ہور نام | نوح ابن لامخ ابن متوشلح |
زوجہ | واہلہ |
اولاد | سام، حام، یافت، کینان (اسلامی روایت) |
والدین | لامخ (پیو)،ضلہ (ماں) |
عملی زندگی | |
پیشہ | نبی |
دور فعالیت | 950 سال |
وجہ شہرت | پیغمبر |
ترمیم |
نوح (عربی: نوح) اسلام وچّ اﷲ دا پیغمبر منیا جاندا aے۔ اس نے تقریباً 900 سال تکّ لوکاں نوں اﷲ دی طرف بلایا مگر اس دی قوم دا جواب ایہہ سی کہ آپ وی ساڈی طرحاں عامَ آدمی ہیں اگر اﷲ کسے نوں رسول بھیجتا تاں اوہ فرشتہ ہندا اور اوہناں وچوں صرف 80 لوکاں نے اس دا دین قبول کیتا۔
حضرت نوح | |
---|---|
جائے پیدائش: | بین النہرین(کوفہ) |
محل زندگی: | بین النہرین(کوفہ) |
مدفن: | اختلاف: (نجف، کوفہ، کرک بعلبک، نخجوان) |
مشہوراقارب: | حضرت ادریس (جد) |
عمر: | اختلاف (2500، 2300، 1780 تے 950 سال) |
اولوالعزم انبیاء | |
محمدؐ • ابراہیم • نوح • عیسی • موسی |
حضرت نوحؑ، اولو العزم پیغمبراں وچوں نيں۔ آپ پہلے پیغمبر نيں جنہاں دی نبوت دے زمانے وچ عذاب نازل ہويا اے۔ حضرت نوح نے تقریبا 950 سال اپنی قوم نوں یکتا پرستی دی دعوت دتی۔ لیکن انہاں دی قوم انہاں اُتے ایمان نئيں لیائی اس بنا اُتے خدا نے انہاں نوں طوفان دے ذریعے عذاب وچ مبتلیا کے دتا۔ حضرت نوحؑ نے خدا دے حکم توں مؤمنین تے ہر قسم دے حیوانات دے اک جوڑے نوں طوفان توں بچانے دے لئی کشتی بنائی۔ قرآن وچ حضرت نوح نوں پہلے صاحب شریعت تے صاجب کتاب پیغمبر دے عنوان توں یاد کیتا گیا اے۔ قرآن دی مختلف سورتاں وچ حضرت نوح تے انہاں دی داستان دی طرف اشارہ ہويا اے۔ قرآن دے اک سورہ دا ناں وی انہاں دے ناں اُتے اے۔ آپ طولانی عمر گزارنے دی وجہ توں شیخ الانبیاء دے ناں توں مشہور نيں۔ بعض علماء امام زمانہؑ دی طولانی عمر اُتے ہونے والے اعتراض دے جواب وچ حضرت نوح دی عمر توں استناد کردے نيں۔
تعارف
سودھواسلامی احادیث دے مطابق حضرت نوح حضرت آدم دی نويں نسل وچوں نيں۔ آپ "لَامک" بن "مَتُّوشَلْخ" بن ادریس بن "یَرْد" بن مَہْلَاییل بن "قَیْنَن" بن "أنُوش" بن شیث بن آدم نيں۔[۱] آپ دی تریخ پیدائش وچ اختلاف پایا جاندا اے ؛ بعض منابع آپ دی ولادت نوں حضرت آدمؑ دی وفات دے ہمزمان قرار دیندے نيں۔[۲] بعض دے عقیدے دے مطابق آپ بینالنہرین، کوفہ دے رہنے والے سن ۔[۳]
آپ دے اصلی ناں دا پتہ نئيں تے مختلف منابع وچ "عبدالغفار"، "عبدالملک" تے "عبدالعلی" وغیرہ آیا اے۔[۴] آپ نوں نوح کہنے دی وجہ تے علت دے بارے وچ دسیا جاندا اے کہ آپ نے اپنے لئے یا اپنی قوم دے لئی 500 سال گریہ و زاری کیتا اسی وجہ سی آپ نوں نوح یعنی زیادہ گریہ و زاری کرنے والا دے ناں توں یاد کیتا جانے لگیا اے۔[۵]
اولاد
سودھوقرآن کریم تے بہت ساری اسلامی روایات وچ طوفان نوح توں پہلے حضرت نوح دے اولاد دی طرف اشارہ ملدا اے اے جدوں کہ بعض محققاں حضرت نوح دے بیٹے دی پیدائش نوں طوفان نوح دے بعد قرار دیندے نيں۔[۶] حضرت نوحؑ دے 4 بیٹے سام، حام، یافث تے کنعان دے ناں توں سن ۔ انہاں وچوں کنعان دے علاوہ سب حضرت نوح اُتے ایمان لے آئے سن تے اپنے والد دے نال کشتی وچ سوار سن ۔ اسلامی منابع دے مطابق کنعان اپنے والد اُتے ایمان نئيں لیایا تے طوفان وچ غرق ہو گیا۔[۷] احادیث دے مطابق حضرت نوحؑ دی نسل انہاں دے بیٹے سام توں چلی اے۔[۸]
موت تریخ تے مدفن
سودھوحضرت نوح دی موت تریخ دقیق معلوم نئيں اے۔ طوفان دے بعد آپ دے 70 یا 600 سال زندہ رہنے دی روایت نقل ہوئی اے۔[۹]
حضرت نوح دے مدفن دے بارے وچ کئی احتمال دتے جاندے نيں:
- موصل وچ کوہ جودى دے قریب قریہ ثمانین نامی مقام پر
- نخجوان
- ہندوستان وچ کوہ بوذ دے مقام پر
- مکہ وچ زمزم، رکن تے مقام درمیان
- کوفہ
- لبنان دے شہر بعلبک وچ کَرَک دے مقام اُتے حضرت نوح تے انہاں دے بیٹے توں منسوب اک مقبرہ اے۔
- مغارہ قدس، آدم، سام، ابراہیم، اسحاق تے یعقوبؑ دی قبر دے نزدیک۔
- نجف اشرف وچ حضرت آدم تے امام علىؑ دی قبر مطہر دے نزدیک۔[۱۰]
- ایران دے شہر ہمدان وچ نہاوند دے مقام پر: اک تحقیق جس دا عنوان "نوح تے نوحاوند" اے دے مطابق حضرت نوح دی قبر تے انہاں دی کشتی زمین اُتے ٹہھرنے دی جگہ نہاوند اے۔[۱۱]
نبوت
سودھوحضرت نوح نوں حضرت آدم، شیث تے ادریس دے بعد چوتھا پیغمبر جانیا جاندا اے۔[۱۲] سورہ احزاب دی آیت نمبر 7 تے سورہ شوری دی آیت نمبر 13 دے مطابق آپ پہلے اولوالعزم پیغمبر نيں۔ بہت سارے مفسرین معتقد نيں کہ انہاں دو مذکورہ آیات وچ مذکور انبیاء خاص مقام و منصب اُتے فائز نيں کیونکہ ایہ اولوالعزم تے صاحب کتاب و شریعت ہستیاں نيں۔[۱۳]
حضرت نوح دے مبعوث برسالت ہونے دی تریخ دے بارے وچ وی اختلاف پایا جاندا اے۔[۱۴] قرآن کریم دے مطابق حضرت نوحؑ نے اپنی نبوت دے دوران طوفان توں پہلے اپنی قوم نوں یکتا پرستی دی طرف دعوت دتی۔[۱۵] سورہ نوح دی آیت نمبر 23 دے مطابق قوم نوح بت پرست سی تے "ود"، "سواع"، "یغوث"، "یعوق" تے "نسر" نامی مختلف بتاں دی پوجا کردے سن ۔[۱۶] حضرت نوح نے اپنی قوم دی ہدایت دے لئی بہت کوششاں کيتیاں لیکن آخر کار بہت قلیل تعداد وچ لوک انہاں اُتے ایمان آئے۔[۱۷]
اکثر شیعہ علماء دے مطابق اہل بیتؑ توں منقول روایات توں واضح ہُندا اے کہ حضرت نوح دی نبوت تے رسالت وی عالمی سی۔[۱۸] لیکن بعض اہل سنت علماء معتقد نيں کہ انہاں دی دعوت جہانی نئيں بلکہ فقط اپنی قوم کلدہ تے آشور دے نال مختص سی جو فلسطین، شامات تے عراق وچ سکونت پذیر سن ۔[۱۹]
علامہ طباطبایی سورہ ہود دی آیت 19 توں 35 دی تفسیر دے دوران حضرت نوحؑ کy بعض وعظ و نصائح (مانند شرک تے بت پرستی توں منع کرنا) ہور انہاں دی دعوت دے رد وچ مشرکین دی طرف توں پیش کرنے والے دلائل (جداں نوح دا انہاں دی طرح بشر ہونا تے جھوٹھ دا الزام) اسی طرح حضرت نوح دی طرف توں انہاں نوں دتے گئے جوابات (نبوت تے رسالت دے عوض کوئی مزدوری وغیره دا دریافت نہ کرنا) وغیره بہت زیادہ مشابہت رکھدے نيں ساڈے نبی حضرت محمدؐ دے نال، انہاں دے بقول چونکہ انہاں دو پیغمبراں دے احتجاجات تے وعظ و نصائح تقریبا اک جداں نيں ہور خدا نے وی حضرت محمدؐ اُتے مشرکین مکہ دی طرف توں لگائے گئے الزامات نوں حضرت نوح دی داستان وچ انہاں اُتے لگائے گئے الزامات اُتے عطف کیتا اے۔[۲۰] اس مشابہت دی دوسرے مفسرین تے محققاں نے وی تائید کیندی اے۔[۲۱]
طولانی عمر
سودھوقرآن کریم وچ سورہ عنکبوت دی آیت نمبر 14 وچ حضرت نوح دی عمر نوں طوفان توں پہلے 950 سال دسیا گیا اے لیکن چونکہ انہاں دی ٹوٹل عمر دے بارے وچ کسی وی منابع وچ کوئی حتمی گل موجود نئيں اے اسلئی انہاں دی عمر دے بارے وچ اختلاف جایا جاندا اے۔[۲۲] تاریخی منابع من جملہ توریت وچ آپ دی عمر 930 سال توں 2500 سال تک بیان ہوئی اے۔ انہاں دی زندگی دے دوسرے واقعات جداں انہاں دی مبعوث بہ رسالت ہونے دی تریخ، طوفان دے بعد انہاں دی عمر وی انہاں دی اصل عمر دی طرح مورد اختلاف واقع ہوئے نيں۔[۲۳]
نعمت اللہ جزایری معتقد نيں کہ اکثر شیعہ معتبر احادیث دے مطابق حضرت نوح دی عمر2500 سال اے۔[۲۴] علامہ طباطبایی نے وی اس سلسلے وچ لکھیا اے کہ قرآن دی تصریح دے مطابق حضرت نوح نے طوفان توں پہلے 950 سال عمر کيتیاں نيں اس توں پتہ چلدا اے کہ حضرت نوح نے بہت لمبی عمر کيتیاں نيں تے ایہ طولانی عمر نہ کوئی معجزہ سی تے نہ ہی اس زمانے دے سالاں دی مقدار اس زمانے دے سالاں دی مقدرا توں متفاوت نيں۔ آپ فرماندے نيں کہ حضرت نوح دی عمر طبیعی طور اُتے طولانی سی تے ہن تک طولانی عمر دے محالات وچوں ہونے اُتے کوئی دلیل وی قائم نئيں کيتی جا سکی اے۔[۲۵]
عمر دا طولانی ہونا، مؤمناں دی رسی وچ تأخیر، تمام کافراں دا ختم ہونا تے دعوت دا جہانی تے عالمی ہونا اوہ شباہتاں نيں جنہاں نوں بعض روایات وچ آپ تے امام زمانہؑ دے درمیان موجود نيں۔[۲۶] بعض علماء امام زمانہؑ دی طولانی عمر نوں طبیعی قرار دینے دے لئی حضرت نوحؑ دی عمر دی مثال دیندے نيں۔[۲۷]
قرآن کریم وچ تذکرہ
سودھوحضرت نوح انہاں 26 پیغمبراں وچوں اک نيں جنہاں دے ناں قرآن وچ ذکر ہوئے نيں۔[۲۸] قرآن وچ آپ دے ناں توں اک سورہ وی اے، اس دے علاوہ قرآن مجید دے 28 پارےآں وچ 43 مرتبہ آپ دا ناں ذکر ہويا اے۔ قرآن کریم وچ حضرت نوح دی داستان نوں مختصر طور اُتے بیان کیتا اے تے انہاں دی زندگی دے تمام واقعات دی طرف اشارہ نئيں کیتا گیا اے۔
قرآن وچ حضرت نوحؑ دے ناں دا مطالعہ درج ذیل جدول وچ کیہ جا سکدا اے:
ردیف | سورہ نمبر | سورت دا ناں | آیت نمبر | ردیف | سورہ نمبر | سورت دا ناں | آیت نمبر |
---|---|---|---|---|---|---|---|
1 | 3 | آل عمران | 23 | 15 | 29 | عنکبوت | 14 |
2 | 4 | نساء | 163 | 16 | 33 | احزاب | 7 |
3 | 6 | انعام | 84 | 17 | 37 | صافات | 75-79 |
4 | 7 | اعراف | 59-69 | 18 | 26 | شعرا | 105-106-116 |
5 | 9 | توبہ | 70 | 19 | 38 | ص | 12 |
6 | 10 | یونس | 71 | 20 | 40 | غافر | 5-31 |
7 | 11 | ہود | 25-32-36-42-45-46-48-89 | 21 | 42 | شوری | 132 |
8 | 14 | ابراہیم | 9 | 22 | 50 | ق | 12 |
9 | 17 | اسراء | 3 -7 | 23 | 51 | ذاریات | 46 |
10 | 19 | مریم | 58 | 24 | 53 | نجم | 52 |
11 | 21 | انبیاء | 76 | 25 | 54 | قمر | 9 |
12 | 22 | حج | 42 | 28 | 26 | حدید | 26 |
13 | 23 | مؤمنون | 23 | 27 | 66 | تحریم | 10 |
14 | 25 | فرقان | 37 | 28 | 71 | نوح | 1-21-26 |
قرآن دی بعض سورتاں وچ حضرت نوح دی داستان اجمالی طور اُتے جدوں کہ بعض سورتاں وچ تفصیلی طور اُتے آئی اے۔ جنہاں سورتاں وچ ایہ داستان تفصیلی طور اُتے آئی اے انہاں وچ سورہ اعراف، آیت نمبر 59 توں 69 تک، سورہ ھود، آیت نمبر 25 توں 49 تک، سورہ مؤمنون، آیت نمبر 23 توں 30 تک، سورہ شعرا، آیت نمبر 105 توں 122 تک، سورہ قمر، آیت نمبر 9 توں 17 تک تے سورہ نوح دا ناں لیا جا سکدا اے۔ قرآن کریم حضرت نوح دی داستان دے ضمن وچ جنہاں مطالب دی طرف اشارہ کیتا گیا اے اوہ درج ذیل نيں:
- حضرت آدمؑ تے حضرت نوحؑ دی نبوت دے بعد انسان دا اپنی فطرت توں تدریجا انحراف تے اس دے نتیجے وچ مختلف طبقاتی درجات دا پیدا ہونا۔
- حضرت نوح دی شریعت تے پیغمبراں دے درمیان انہاں دا مقام۔
- تبلیغ رسالت وچ حضرت نوح دی طاقت فرسا جد و جہد
- حضرت نوح دا اپنی قوم دے درمیان رہنے دی مدت
- حضرت نوح دا كشتی بنانا
- طوفان دی شکل وچ عذاب الہی دا نزول
- حضرت نوح دا اپنے ساتھیاں سمیت زمین اُتے اتر آنا تے داستان دا اختتام
- حضرت نوح دے بیٹے دی کہانی۔
- حضرت نوحؑ دی خصوصیتاں (اولوا العزم پیغمبراں وچوں پہلا پیغمبر ہونا تے موجودہ نسل آدم دا دوسرا باپ ہونا وغیرہ)[۲۹]
اخلاقی خصوصیات
سودھوشیعہ احادیث وچ حضرت نوح دے چند اخلاقی فضائل دا ذکر آیا اے، من جملہ انہاں خصوصیات وچ شکر گزار ہونا تے جدوں وی کوئی لباس پہنے یا کوئی چیز کھائے پئے تاں خدا دی حمد و ثنا کرنے نوں انہاں دی خصوصیات وچوں ذکر کیتا گیا اے۔ امام باقرؑ تے امام صادقؑ توں نقل ہويا اے کہ حضرت نوح ہر صبح و شام کہیا کردے سن : "خدایا وچ تینوں گواہ بناندا ہاں کہ میرے اُتے ہر صبح و شام دینی تے دنیوی حوالے توں جو وی نعمتاں نازل ہُندیاں نيں اوہ تیری طرف توں اے، خدایا تاں یکتا اے تے تیرا کوئی شریک نئيں، تمام تعریفاں تیرے لئے سزاوار نيں ایتھے تک کہ تاں میرے توں راضی ہوئے۔"[۳۰]
اسی طرح بہت ساری احادیث وچ نقل ہويا اے کہ حضرت نوح نے طولانی عمر پانے دی باوجود ایتھے تک کہ آپ "شیخ الانبیاء" دے ناں توں معروف ہوئے، جدوں ملک الموت آپ دی قبض روح دے لئی آئے تاں آپ اس وقت دُھپ وچ بیٹھے ہوئے سن سایے وچ جانے دی اجازت منگی، اس وقت ملک الموت نے آپ توں سوال کیتا دنیا نوں کیسا پایا؟ تاں حضرت نوح نے جواب دتا اس دنیا وچ جو کچھ میرے نال ہويا اس دی مثال ایسی سی جداں وچ دُھپ توں سائے وچ آیا ہون۔[۳۱]
ادبی تے ہنری فن پارےآں وچ داستان نوح دی عکاسی
سودھودنیا دی مختلف رہتل و سبھیاچار حضرت نوح دی داستان توں براہ راست متاثر ہُندی رہی اے۔ دنیا دی مختلف زباناں وچ بہت سارے عرفاتے شاعر نے اس داستان دی تشریح کيتیاں نيں۔ اسلامی فن مصوری وچ وی اس داستان اُتے متعدد فن پارے وجود وچ آئے نيں۔ اسی طرح اس داستان اُتے مختلف فلماں وی مختلف زباناں وچ سینما گھراں دی زینت بنی نيں۔
متعلقہ صفحات
سودھوحوالے
سودھو- ↑ ابن کثیر، قصص الانبیاء، ۱۴۱۱ق، ص۸۳؛ النجار، قصص الانبیاء، ۱۴۰۶ق، ص۳۰؛ قطب راوندی، قصص الانبیاء (ع)، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۵۰-۲۵۱۔
- ↑ جزایری، النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین (قصص قرآن)، ۱۳۸۱، ص۱۱۷؛ابن کثیر، قصص الانبیاء، ۱۴۱۱ق، ص۸۳؛ طبری، تریخ الطبری، ۱۳۷۵ش، ص۱۷۸؛ ندایی، تریخ انبیاء از آدم تا خاتم، ۱۳۸۹ش، ص۳۹۔
- ↑ بیآزار شیرازی، باستانشناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۳۲۔
- ↑ قطب راوندی، قصص الانبیاء (ع)، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۷۔
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ق، ج۱، ص۲۸؛ قطب راوندی، قصص الانبیاء (ع)، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۵۶-۲۵۷۔
- ↑ كاتب واقدی، الطبقات الكبری، ۱۳۷۴ش ،ج۱،ص ۲۵؛ مستوفی قزوینی، تاریخ گزیدہ،۱۳۶۴ ش، ص۲۶؛ ندایی، تریخ انبیاء از آدم تا خاتم، ۱۳۸۹، ص۴۴۔
- ↑ كاتب واقدی، الطبقات الكبری، ۱۳۷۴ش ،ج۱،ص ۲۵؛ مستوفی قزوینی، تاریخ گزیدہ،۱۳۶۴ ش، ص۲۶؛ ندایی، تریخ انبیاء از آدم تا خاتم، ۱۳۸۹، ص۴۴۔
- ↑ ندایی، تریخ انبیاء از آدم تا خاتم، ۱۳۸۹، ص۵۱؛ قزوینی، موسوعہ الامام الصادق،۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۲۸۔
- ↑ مستوفی قزوینی، تاریخ گزیدہ،۱۳۶۴ ش، ص۲۴۔
- ↑ بیآزار شیرازی، باستانشناسی و جغرافیای تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۴۶؛ نک: نصر اللہ، تریخ کرک نوح، ۱۴۰۶ ق؛ نک:ابن کثیر، قصص الانبیاء، ۱۴۱۱ق، ص۹۳۔
- ↑ افراسیابپور، «نوح و نوحاوند (؟)»، در مجلہ فرہنگان، ش ۵، صص ۱۱۸-۱۴۲۔
- ↑ بیومی مہران، بررسی تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۳؛ النجار، قصص الانبیاء، ۱۴۰۶ق، ص۳۰۔
- ↑ ماتریدی، تأویلات أہل السنۃ، ۱۴۲۶ق، ج۸، ص۳۵۹؛ ثعلبی، الكشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، ۱۴۲۲ق، ج۸، ص۱۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج ۱۶، ص۲۷۸؛ الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنہ، ج ۲۴، ص۴۶؛ صادقی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن و السنہ، ۱۴۰۶ق، ج ۲۴، ص۴۶۔
- ↑ رک: جدول بخش عمر۔
- ↑ سورہ نوح، آیہ ۵-۱۰۔
- ↑ سورہ نوح، آیہ ۲۳۔
- ↑ سورہ نوح، آیہ ۵-۱۵۔
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ۱۰، ص۱۰۲ و ۲۶۰۔
- ↑ ندایی، تریخ انبیاء از آدم تا خاتم، ۱۳۸۹ش، ص۴۸؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ۱۰، ص۲۶۰-۲۶۲۔
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۲۱۰-۲۱۹۔
- ↑ بیومی مہران، بررسی تاریخی قصص قرآن، ۱۳۸۹ش، ج۴، ص۹-۱۶۔
- ↑ ابنکثیر، قصص الانبیاء، ص۶۵۔
- ↑ قطب راوندی، قصص الانبیاء (ع)، ۱۴۳۰ق،ج۱، ص۲۵۷-۲۵۹؛ جزایری، النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، (قصص قرآن)، ۱۳۸۱، ص۱۱۱؛ طبری، تریخ طبری، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۱۷؛ كاتب واقدی، الطبقات الكبری، ۱۳۷۴ش ،ج۱،ص ۲۵؛ مستوفی قزوینی، تاریخ گزیدہ،۱۳۶۴ ش، ص۲۴؛ بنکثیر، قصص الانبیاء، ص۹۲؛ مقدسی، آفرینش و تریخ، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۲۳۔
- ↑ جزایری، النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین (قصص قرآن)، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۳۔
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۰، ص۲۷۱۔
- ↑ علائی نژاد، شباہتہای امام زمان(ع) با ائمہ معصومين و انبياء (ع)، ۱۳۹۵ش، ص۶۲-۶۴۔
- ↑ قزوینی، امام مہدی(ع) از ولادت تا ظہور، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۴؛ رضوی، امام مہدی(عج)، ۱۳۸۴ش، ص۳۳؛ رضوانی، وجود امام مہدی(ع) از منظر قرآن و حدیث، ۱۳۸۶ش، ص۷۹؛ نظریمنفرد، امام مہدی(عج) از تولد تا رجعت، ۱۳۸۹ش، ص۲۲۴؛ امینی گلستانی، سیمای جہان در عصر امام زمان(عج)، ۱۳۸۵ش، ص۲۱۸۔
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج2، ص141۔
- ↑ طباطبایی، المیزان، 1390ق، ج10، ص271-296۔
- ↑ جزایری، النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، (قصص قرآن)، ۱۳۸۱، ص۱۱۷۔
- ↑ ندایی، تریخ انبیاء از آدم تا خاتم، ۱۳۸۹ش، ص۵۰؛ قطب راوندی، قصص الانبیاء (ع)، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۲۵۷-۲۶۲؛ جزایری، النور المبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین (قصص قرآن)، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۱۔