سقوط غرناطہ
| |||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
سلسلہ | |||||||
عمومی معلومات | |||||||
| |||||||
متحارب گروہ | |||||||
مسیحی اسپین (قشتالہ اور ارغون) | امارت غرناطہ | ||||||
قائد | |||||||
فرڈیننڈ چہارم | ابو عبداللہ | ||||||
قوت | |||||||
100،000 [حوالہ درکار] | 300،000 [حوالہ درکار] | ||||||
نقصانات | |||||||
3،000 [حوالہ درکار] | 150،000 [حوالہ درکار] | ||||||
ترمیم |
892ھ بمطابق 1492ء وچ اسپین وچ مسلم اقتدار دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہوئے گیا تے انہاں دی آخری ریاست غرناطہ وی مسیحیاں دے قبضے وچ چلی گئی۔ اس واقعے نوں سقوط غرناطہ دے ناں توں یاد کيتا جاندا اے۔
اسپین وچ آخری مسلم امارت غرناطہ دے حکمران ابو عبداللہ نے تاج قشتالہ تے تاج اراغون دے مسیحی حکمراناں ملکہ آئزابیلا تے شاہ فرڈیننڈ دے سامنے ہتھیار ڈال دتے تے اس طرح اسپین وچ صدیاں اُتے محیط مسلم اقتدار دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ ہوئے گیا۔ معاہدے دے تحت مسلماناں نوں مکمل مذہبی آزادی دی یقین دہانی کرائی گئی لیکن مسیحی حکمران زیادہ عرصے اپنے وعدے اُتے قائم نہ رہے تے یہودیاں تے مسلماناں نوں اسپین توں بے دخل کر دتا گیا۔ مسلماناں نوں جبرا مسیحی بنایا گیا جنہاں نے اس توں انکار کيتا انہاں نوں جلاوطن کر دتا گیا۔
سنہ 892ھ بمطابق 1492ء چ سپین توں مسلم اقتدار دا خاتمہ ہوگئیا تے اندلس چ مسلماناں دی آخری ریاست غرناطہ وی عیسائیاں دے قبضے چ چلی گئی ۔ ا س واقعے نوں سقوط غرناطہ آکھیا جاندا اے ۔
سپین چ آخری مسلم ریاست غرناطہ دے راجہ ابوعبداللہ نے قشتالہ تے ارغون دے عیسائی حکمراناں ملکہ ازابیلا تے شاہ فرڈینینڈ دے ساہمنے ہتھیار سٹ سٹے ۔ اینج سپین چ صدیاں تک قائم رہن آلے مسلم اقتدار دا خاتمہ ہوگئیا ۔ معاہدے دے تحت مسلماناں نوں مکمل مذہبی آزادی دی یعقین دہانی کروائی گئی سی پر عیسائی بہتا چر اپنے وعدے تے قائم نئیں رہے تے یہودیاں تے مسلماناں نوں سپین توں بے دخل کردتا ۔ مسلماناں نوں زبردستی عیسائی بنائیا گئیا تے جنہاں نے استوں انکار کیتا اوہناں نوں جلاوطن کردتا گئیا ۔
ملکہ ازابلا تے فرڈینینڈ دیاں متحدہ فوجاں نے غرناطہ دی اسلامی حکومت تے حملہ کردتاتے 2 جنوری 1482ء نوں ہون آلی جنگ چ فرڈینینڈ دیاں فوجاں دی تعداد 1 لکھ تے غرناطہ دے بادشاہ ابو عبد اللہ دے لشکر دی تعداد 3 لکھ سی ۔ جنگ چ ابو عبداللہ دے 1 لکھ 50 ہزار سپاہی مارے گئے تے عیسائی فوجاں دا جانی نقصان 3 ہزار سی ۔ اس جنگ چ عیسائیاں نے فتح حاصل کرکے غرناطہ دی اسلامی ریاست دا خاتمہ کردتا تے اس دے نال ای سپین چوں وی مسلم حکومت ختم ہوگئی ۔
سقوطِ غرناطہ توں پہلے پے در پے واقعات و حوادث تے آخری حکمران ابوعبداللہ دا شرمناک کردار
سودھو"جس چیز دی حفاظت تسيں مرداں دی طرح نئيں کرسکے ، اس دے چھن جانے اُتے عورتاں دی طرح آنسو بہانے توں کيتا فائدہ۔"
یہ اوہ تاریخی لفظاں نيں جو مسلم اسپین (اندلس)کے آخری حکمراں ابو عبداللہ بن مولائے ابو الحسن دی والدہ نے اُسنوں اُس وقت کہے جدوں اوہ غرناطہ دی چابیاں مسیحی حکمراناں دے حوالے کرکے ہمیشہ ہمیشہ دے لئی غرناطہ توں جلا وطن ہورہیا سی۔ اس نے جدوں آخری نگاہ اپنے آبا ؤ اجداد دے ورثے اُتے پائی تاں اس دی اکھاں ڈبڈبا گئياں ۔ اس مقام اُتے جتھے ابو عبداللہ دی آہ نکلی مسیحیاں نے مسلماناں دی شکست دی علامت دے طور اُتے محفوظ کر ليا تے اج اسنوں مور دی آخری آہ دے ناں توں جانیا جاندا اے ۔خیال رہے کہ یورپی تریخ داں اندلس دے مسلماناں دے لئی ’’مور‘‘ Moors دا لفظ استعمال کردے نيں۔ ابو عبداللہ، اندلس دی آخری مسلم ریاست غرناطہ دا اوہ بد بخت حکمران سی جس نے عین اس وقت اپنے والد ابو الحسن تے چچا محمد بن سعد الزاغل دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا جدوں اوہ اندلس وچ مسیحیاں دے مشترکہ لشکر توں اندلس وچ مسلماناں دی بقا دی آخری لڑیائی لڑ رہے سن ۔
1469 ء دے اندلس دے سیاسی منظر نامے اُتے اک نگاہ ڈالدے ہوئے اس داستان دے آخری باب دی طرف چلدے نيں جس دا آغاز تقریباًاٹھ سو سال پہلے جبل طارق یا جبرالٹر دے ساحل اُتے طارق بن زیاد نے مسیحی گاتھ شہنشاہ راڈرک نوں عبرتناک شکست دے کے کيتا سی ۔موسیٰ بن نصیر تے طارق بن زیاد نے جلد ہی اسپین توں مسیحیاں دی حکومت دا خاتمہ کر دتا تے ايسے طرح اسپین، دمشق دی خلافت دے زیر نگيں آگیا۔ دمشق دے انقلاب دے بعد اسلامی خلافت بغداد منتقل ہوئے گئی تے اندلس دی حکمرانی اموی شہزادے عبدالرحمن الداخل نوں مل گئی ۔وقت گزردا گیا تے اندلس دی حکومتاں بدلدی رہیاں تے مسلمان اندلس وچ مضبوط تے مستحکم ہُندے چلے گئے۔ آہستہ آہستہ اندلس عالم سلام دا علم و ہنر دا مرکز بن گیا۔ دور عروج وچ اندلس نے ابنِ بیطار،ابنِ رشد،ابنِ باجا، الفارابی۔ ابنَ حزم، اسحق موصلی ،اور الخظیب جداں ہزاراں علما تے فضلاء پیدا کیتے۔ فیر وقت نے پلٹا کھایا تے اندلس دے مسلماناں دا زوال شروع ہوئے گیا،فیر قدرت نے یوسف بن تاشفین دی صورت وچ اندلس دے مسلماناں نوں سنبھلنے دا بہترین موقع فراہم کیہ مگر انہاں دے نصیب وچ زوال لکھ دتا گیا سی ۔ الداخل دی عظیم سلطنت ٹکڑے ٹکڑے ہونا شروع ہوئے گئی۔ سرقسطہ ، قشطالیہ ،الشبیلہ تے قرطبہ جداں عظیم علم و ہنر دے مراکز مسلماناں دے ہتھ توں نکلنے شروع ہوئے گئے۔ اراغون تے قشطالیہ دی مضبوط مسیحی ریاستاں وجود وچ آگئياں ۔اراغون دی حکمران ازابیلانامی ملکہ سی جو تریخ وچ ملکہ ازابیلا دے ناں توں مشہور ہوئی ۔ ایہ اوہی ملکہ اے جس دی تحریک اُتے کولمبس نے اپنی بحری مہم شروع کيتی سی۔دوسری طرف قسطلہ دا شاہ فرنڈیڈ (Ferdinand) نامی متعصب مسیحی شخص سی ۔ایہ دونے حکمراں شدت پسند تے مسلمان دشمن سن ۔ایہ دونے اندلس توں مکمل طور اُتے مسلماناں دا خاتمہ چاہندے سن، ايسے مشترکہ مفاد دے تحت انہاں دونے حکمراناں نے 1469 ء وچ اراغون تے قسطلہ دیاں ریاستاں نوں باہم مدغم کر ليا تے آپس وچ شادی کرلئی ۔
1469 ء تک اندلس دے مسلمان غرناطہ دی ریاست تک محدود ہوئے کے رہ گئے سن ۔سارا اندلس انہاں دے ہتھ توں نکل چکيا سی ،مسلمان اندلس بھر توں سمٹ کر غرناطہ وچ اپنی بقاء دی لڑیائی وچ مصروف سن ۔ غرناطہ دا موجودہ حکمران اک نڈر تے قابل شخص مولائے ابو الحسن سی ۔اہل اندلس نوں طویل عرصے بعد اک لائق حکمران نصیب ہويا سی ۔اہل اندلس اسنوں اپنا نجات ہند تعبیر کر رہے سن ۔سلطان ابو الحسن توں مسلماناں دی توقعات دا اندازہ اس گل توں لگایا جاسکدا اے کہ سلطان دا بھائی محمد بن سعد الزاغل (جو الزاغل دے ناں توں مشہور اے )مالقہ دے علاقے دا حکمران سی تے جدوں اس نے ایہ محسوس کيتا کہ مسیحی انہاں دونے بھائیاں وچ پھوٹ ڈلوانا چاہندے نيں تاں الزاغل فوراًغرناطہ پہنچیا تے اس نے مالقہ دے تخت توں دست بردار ہُندے ہوئے ابوالحسن دے ہتھ اُتے بیعت کرلئی ۔اسی طرح ابوالحسن طاقتور ہوئے گیا تے جدوں فرنڈیڈ نے ابو الحسن توں خراج طلب کيتا تاں اس نے اوہ تاریخی جواب دتا جو ہمیشہ دے لئی تریخ وچ محفوط ہوئے گیا۔ ابو الحسن نے کہیا ’’غرناطہ دے ٹکسال وچ مسیحیاں نوں دینے دے لئی سکّاں دی بجائے ہن فولاد دی اوہ تلواراں تیار ہُندیاں نيں جو انہاں دی گردناں اتار سکن۔‘‘ یہ جواب سن کر فرنڈیڈاور ازابیلا مبہوت رہ گئے۔ اس وقت قسطلہ تے اراغون دی باہمی ریاست دا رقبہ سوا لکھ مربع میل دے لگ بھگ سی ۔جدوں کہ غرناطہ دی ریاست سمٹ سمٹا کر صرف چار ہزار مربع میل رہ گئی سی۔ایہ مختصر رقبہ وی مسیحیاں دی نگاہ وچ کھٹک رہیا سی اوہ اندلس توں مسلماناں دا مکمل خاتمہ چاہندے سن ۔انہاں نے ابو الحسن توں فیصلہ کن جنگ دا ارادہ کيتا تے خاموشی توں جنگی تیاریاں تیز کر دتیاں۔ ابو الحسن وی غافل نئيں سی.
آخر کار غرناطہ دے سرحدی مقام لوشہ وچ سلطان ابو الحسن تے فرنڈیڈ (Ferdinand) دا ٹکراؤ ہوئے گیا ،اہل غرناطہ قوت تے عدد دونے اعتبار توں مسیحیاں دی مشترکہ افواج دے مقابلے اُتے کمزور سن ۔مگر انہاں نوں علم سی دے اندلس وچ ایہ انہاں دے پاس ایہی آخری خطہ اراضی رہ گیا اے ۔اس دے دفاع دے لئی اہل غرناطہ نے سر دھڑ دی بازی لگادی۔آخر کار لوشہ دے میدان وچ طارق بن زیاد دی یاد تازہ کردے ہوئے ابو الحسن نے فرنیڈنڈ نوں شکست فاش توں دو چار کيتا۔
حالے ابوالحسن لوشہ دے میدان وچ ہی سی کہ غرناطہ وچ اس دے ولی عہد ابو عبداللہ نے بغاوت کردتی تے غرناطہ دے تخت دا مالک بن بیٹھیا۔مسیحیاں توں جہاد وچ مشغول مسلماناں دے لئی ایہ خطرناک اطلاع سی ۔لوشہ دی فتح دے بعد اوہ ابو الحسن دی سربراہی وچ اندلس وچ مسلماناں دی نشاط ثانیہ دا خواب دیکھ رہے سن ۔ ابو عبداللہ دی بغاوت نے انہاں دے ہوش اڑا دتے تے سلطان ابو الحسن نوں مجبوراًلوشہ چھڈ کے مالقہ وچ پناہ لینی پئی۔یعنی اس نازک دور وچ جدوں اہل اندلس اپنے بقاء دی جنگ وچ مصروف سن ،ابو عبداللہ دی اقتدار دی ہوس نے غرناطہ دی سلطنت نوں دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا ۔بجائے باپ دے ہتھ مضبوط کرنے دے ابوعبداللہ اس دی سلطنت دے درپے ہوئے گیا ۔دوسری طرف مسلماناں نوں منقسم دیکھ کے شکست خورہ فرنڈیڈکو حوصلہ مل گیا تے اس نے مالقہ اُتے حملہ کر دتا ۔مالقہ وچ ابو الحسن تے فرنڈیڈ نوں بر سر پیکار دیکھ کے ابو عبداللہ نے بے غیرتی دی انتہا کردے ہوئے ابوالحسن اُتے پشت توں حملہ کر دتا ۔ابو الحسن تجربہ کار سپہ سالار سی ،اس نے اک طرف تاں مسیحیاں دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا دوسری طرف ابو عبداللہ نوں واپس غرناطہ جانے اُتے مجبور کر دتا ۔
اسی دوران ابو عبداللہ تے فرنڈیڈ کالوشنیہ دے مقام اُتے آمنا سامنا ہوئے گیا ۔ناتجربہ کار ابو عبداللہ نے شکست کھادی تے گرفتار ہوئے گیا ،ابو عبداللہ دے فرنڈیڈ دی قید وچ جانے دے بعد غرناطہ دا تخت خالی ہوئے گیا ، بیٹے دی بغاوت نے ابو الحسن نوں بیمار دے دتا سی ،اس اُتے زبر دست فالج دا حملہ ہوئے گیا سی،اس نے ریاست توں کنارہ کشی اختیار کردے ہوئے اپنے بھائی الزاغل نوں غرناطہ دا تخت سنبھالنے تے فرنیڈنڈکا مقابلہ کرنے دا حکم دتا۔الزاغل غرناطہ پہنچیا تے اس نے مسلم افواج دی ازسرِنو تنظیم شروع کردتی ۔ الزاغل بلاشبہ ابو الحسن دا حقیقی جانشین سی تے ممکن سی کہ اپنی دلیری تے صلاحیتاں نوں بروئے کار لاندے ہوئے اوہ اندلس دے مسلماناں دا نجات دہنرہ بن جاندا مگر اس موقع اُتے ابو عبداللہ دا اک دفعہ فیر مکروہ کردار سامنے آندا اے۔ دوران قید فرنیڈنڈ نے ابو عبداللہ دی خصلت پہچان لئی۔ اوہ سمجھ گیا کہ ابو عبداللہ نوں مسلماناں توں زیادہ اپنے اقتدار دی خواہش اے ۔اب فرنیڈنڈ نے ابو عبداللہ نوں الزاغل تے ابوالحسن دے خلاف استعمال کرنے دا منصوبہ بنایا ۔اس نے ابو عبداللہ نوں یقین دلایا کہ اوہ اسنوں غرناطہ دا وارث تسلیم کردا اے تے ایہ کہ فرنیڈنڈ غرناطہ دا تخت حاصل کرنے وچ ابوعبداللہ دی مدد کريں گا ۔
ابو عبداللہ توں ساز باز کرنے دے بعد فرنڈیڈنے اسنوں اپنی قید توں رخصت کر دتا ۔ابو عبداللہ سیدھا مالقہ پہنچیا جتھے الزاغل دا قبضہ سیاہل مالقہ نوں یقین دہانی کرائی کہ فرنڈیڈ اس دے نال اے تے جے اہل مالقہ ،ابو عبداللہ دا نال داں تاں اوہ انہاں دی مسیحیاں توں صلح کروا سکدا اے ۔جنگ و جدل توں گھبرائے ہوئے مسلمان اس دی گلاں وچ آگئے تے انہاں نے مالقہ اُتے ابو عبداللہ دی بالا دستی تسلیم کرلئی۔اب ابو عبداللہ نے الزاغل نوں پیغام بھیجیا کہ جے اوہ لوشہ دا قلعہ اس دے حوالے کے دے تاں انہاں دونے دی صلح ہوسکدی اے ۔اس طرح مسیحیاں دی مشترکہ افواج دا مقابلہ دونے مل کے کرن گے۔ لوشہ دا قلعہ دراصل غرناطہ دا دفاعی مورچہ سی ، فرنڈیڈ کئی سالاں توں لوشہ اُتے قبضہ کرنے دے چکر وچ سی اس طرح اُس دا راستہ غرناطہ تک آسان ہوجاندا ۔ مگر اہل لوشہ نے اپنے علاقے دا دفاع وڈی بے جگری توں کیہ ہویا ۔لوشہ دی دفاعی اہمیت دے باوجود مسلماناں وچ اتحاد دے خواہش مند الزاغل نے ابو عبداللہ دا کہیا مان لیا تے لوشہ دا قلعہ اس دے حوالے کے دتا۔ لوشہ اُتے قبضہ فرنڈیڈ دے منصوبے دا حصہ سی۔ ہن ابو عبداللہ مالقہ تے لوشہ دونے اُتے قابض سی۔ اس نے فوراً فرنیڈنڈ نوں لوشہ آنے دی دعوت دے پائی۔مسلمان حیران و پریشان ہوئے گئے کہ جس لوشہ دی حفاظت دے لئی انہاں نے سالاں توں سر دھر دی بازی لگائی ہوئی اے اوہ بغیر کسی خون خرابے دے فرنڈیڈ نوں مل گیا ۔
ادھر مالقہ وچ جدوں مسلماناں نے ایہ صورت حال دیکھی تاں انہاں نے ابو عبداللہ دے خلاف بغاوت کردتی۔ اس اُتے فرنڈیڈ نے مالقہ دا محاصرہ کے لیا ۔ اہل مالقہ دی مدد دے لئی الزاغل غرناطہ توں روانہ ہوئے گیا۔ غرناطہ خالی دیکھ کے ابوعبداللہ نوں سنہری موقع مل گیا ،وہ فوراًغرناطہ پہنچ گیا تے تخت غرناطہ اُتے قبضہ کر ليا ۔ ایتھے توں المناک داستان دا اوہ باب شروع ہُندا اے جس دا انجام مسلمانانِ اندلس دی مکمل بربادی اُتے ختم ہويا ۔وہ لوک جو اٹھ سو سال پہلے اندلس وچ روشنی دا پیغام لے کے آئے سن تے روشنی دی مانند پورے اندلس وچ پھیل گئے سن اوہ راستہ بھُل گئے ۔ افراد راستہ بھُل جاواں تاں گھرانے تباہ ہوجاندے نيں مگر جدوں قوماں راستہ فراموش کر دیؤ تاں سلطنتاں برباد ہوجاندیاں نيں ۔اندلس دے مسلماناں دے نال وی ایہی ہويا ۔غرناطہ اُتے ابوعبداللہ دا قبضہ وی مسلمانان اندلس دے لئی بربادی دا پیش خیمہ ثابت ہويا۔ یہ منظر نامہ دیکھدے ہوئے مالقہ والےآں نے فرنیڈنڈ توں صلح کرلئی ۔اس طرح لوشہ تے مالقہ اُتے فرنڈیڈ دا قبضہ مکمل ہوئے گیا ۔
ابو عبداللہ نوں بیٹا کہنے تے مسلماناں دی خیر خواہی دا دم بھرنے والا فرنڈیڈ ہن اپنے اصل روپ وچ آگیا ۔ اس نے ابو عبداللہ نوں پیغام بھجوایا کہ ہن غرناطہ دی چابیاں مسیحیاں دے حوالے کردتی جاواں ۔ایہ پیغام ملدے ہی ابوعبداللہ دے پیراں تلے زمین نکل گئی ۔اپناں توں غداری کرنے دا انجام اسنوں نظر آنے لگیا ۔اس نے اہل غرناطہ توں مشورہ کيتا اہل غرناطہ موسیٰ تے طارق دے فرزند سن ۔انہاں نے آخری دم تک جنگ لڑنے دا ارادہ ظاہر کيتا ۔اہل غرناطہ تے فرنڈیڈ وچ سخت لڑیائی لڑی گئی۔مسلماناں نوں علم سی کہ اندلس وچ ہن غرناطہ ہی انہاں دی آخری امید اے لہٰذا اوہ جم کر لڑے تے انہاں نے مسیحیاں نوں شکست توں دوچار کر دتا غرناطہ دے مضافات دے علاقے دوبارہ مسلماناں دے قبضے وچ آگئے ۔ان وچ البشرات نامی پہاڑی علاقہ وی شامل سی ۔
قدرت قوماں نوں سنبھلنے دے لئی کئی مواقع دیندی اے۔ یوسف بن تاشفین دی آمد توں لے کے ابو الحسن دی تخت نشینی تک اہل اندلس نوں سنبھلنے دے کئی مواقع ملے ۔مگر اقتدار دی خواہش تے ہوس وچ اپناں توں غداری نے اہل اندلس نوں برباد کر کے چھڈیا۔ اس نازک موقع اُتے جدوں مسیحی اندلس وچ مسلماناں نوں آخری پناہ گاہ دے سامنے مورچہ زن سن اس وقت وی اہل اندلس دی آپس دی نااتفاقی ختم نہ ہوئی۔ اہل غرناطہ دی ابو عبداللہ دی سربراہی وچ مسیحیاں دے خلاف کامیابیاں اس دے چچا الزاغل نوں اک اکھ نہ بھائی‘ اوہی محمد بن سعد الزاغل جو کچھ عرصہ پہلے مسلماناں دے اتحاد دی خاطر اپنے بھائی سلطان ابو الحسن دے حق وچ اپنی سلطنت توں دستبردار ہوئے چکيا سی اس دفعہ اس نے شرمناک حرکت کیتی۔الزاغل نے اہل غرناطہ دے خلاف فرنڈیڈ دے حق وچ اپنی خدمات پیش کردے ہوئے فرنڈیڈ نوں ابو عبداللہ اُتے حملہ کرنے اُتے اکسایا ۔ فرنیڈنڈ نے ایہ سنہری موقع جانے نہ دتا تے اک دفعہ فیر مسلماناں نوں آپس وچ لڑوادتا ۔اب الزاغل نے فرنیڈنڈ دی مدد دے نال ابو عبداللہ اُتے حملے کرنے شروع کیتے ،غرناطہ دے مضافات دے تمام قلعے اک اک کرکے مسیحیاں دے قبضہ وچ دوبارہ چلے گئے تے آخر کار اہل غرناطہ محصور ہوئے کے رہ گئے ۔ غرناطہ دے تخت دا خواہش مند الزاغل نوں فرنڈیڈ نے اس دی خدمات دا صلہ دیندے ہوئے اسنوں اسپین توں نکل جانے دا حکم دتا۔ الزاغل، فرنڈیڈ دا منہ دیکھدا رہ گیا تے آخر کار مراکش وچ جلا وطن کر دتا گیا تے اوتھے گم نامی دی موت مرگیا۔ غداراں دا انجام ایہی ہُندا اے ۔
سقوطِ غرناطہ تے اٹھ سو سال قدیم ہسپانوی مسلم سلطنت دا ہمیشہ دے لئی خاتمہ
سودھواب فرنڈیڈ تے ازابیلا نے فیصلہ کن معرکہ دی تیاریاں شروع کر دتیاں۔1492 ء دا سال آگیا تے ايسے سال موسم گرما وچ مسیحیاں دی مشترکہ ا فواج نے غرناطہ دا محاصرہ کے لیا ۔غرناطہ دے شمال وچ پہاڑی سلسلہ سن تے محاصرے دے دوران اہل غرناطہ نوں مدد ملدی رہی۔ مگر سردیاں شروع ہُندے ہی پہاڑاں اُتے برف باری شروع ہوئے گئی تے غرناطہ نوں کمک ملنا بند ہوئے گئی ۔شہر وچ اشیاء خورد نوش دی قلت ہوئے گئی ۔
اہل غرناطہ ہن وی مسیحیاں اُتے فیصلہ کن حملہ کرنے اُتے آمادہ سن ۔غرناطہ دا سپہ سالار ’موسیٰ بن ابی غسان‘ افسانوی شہرت دا حامل کردار سی۔ اوہ آخری سپاہی تک لڑنا چاہندا سیمگر ابو عبداللہ ذہنی طور اُتے شکست قبول کرچکيا سی ۔وہ تے اس دے اکثر امرا فرنڈیڈ توں صلح دا معاہدہ کرنا چاہندے سن اوہ سمجھدے سن کہ ايسے طرح اوہ اپنے لئی زیادہ توں زیادہ مراعات حصل کرسکن گے۔امراِ سلطنت سازش وچ مصروف ہوئے گئے۔ پس پردہ مسیحیاں توں رابطے قائم کرنے لگے انہاں سازشی عناصر دا سر غنہ وزیر اعظم غرناطہ ’ابوالقاسم‘ سی۔ فرنڈیڈنے غرناطہ اُتے قبضے دی صورت وچ اس کوغرناطہ دا اہم عہدہ دینے دا وعدہ کر ليا۔۔ابو عبداللہ دی ذہنی شکست وچ ابو القاسم دا مرکزی کردار سی ۔بلاآخر ابو عبداللہ نے ابو القاسم نوں خفیہ سفارتکاری دی اجازت دے دی۔ صلح کيتی شرائط طے کرلئی گئياں ۔بظاہر انہاں شرائط وچ مسلماناں دے لئی ہر قسم دا تحفظ یقینی دسیا گیا سی مگر بعد وچ مسیحیاں نے اس اُتے کتنا عمل کیہ اوہ اک علاحدہ باب اے۔
معاہدے دے تحت ابو عبداللہ نوں البشرات دے علاقے وچ اک جاگیر دے دتی گئی۔آخر کار اوہ تاریخی دن آگیا جسنوں اج تک اسلام دی تریخ دا طالب علم سیاہ دن توں تعبیر کردا اے۔2جنوری 1492 ء نوں غرناطہ دی چابیاں ابو عبداللہ نے اپنے ہتھوں توں فرنڈیڈ تے ازابیلا نوں پیش کر دتیاں۔ پادری اعظم نے قصر الحمراء اُتے لہراندا صدیاں پرانا پرچم اسلامی اتار کر صلیب نوں نصب کردیاور اس طرح سقوط غرناطہ دے نال نال اندلس وچ مسلماناں دا اٹھ سو سالہ حکمرانی دا سورج وی غروب ہوئے گیا ۔سو سال دے اندر اند رمسیحیاں دے ظلم و ستم دے باعث لکھاں مسلمان ہجرت کرکے مراکش تے شمالی افریقہ وچ آباد ہوئے گئے انہاں دے قبیلے اج وی اوتھے مہاجر دی حیثیت توں جانے جاندے نيں ۔لکھاں مسلماناں دا قتل عام ہويا تے بیشمار اہل ایمان مسیحی ظلم و ستم دی تاب نہ لیا کے مسیحی بن گئے ۔یاں اک غدار تے بزدل حکمران ابوعبداللہ دی شامت اعمال دا نتیجہ اہل اندلس نوں دیکھنا پيا۔ [۱]
حوالے
سودھو- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/ar at line 3438: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).