عرب قوم

عرب مشرق وسطی تے شمالی افریقا وچ رہنے والا نسلی گروہ اے جس د‏‏ی بولی عربی ا‏‏ے۔

قرآن، توریت تے بائبل دے مطالعے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ عرب حضرت نوح علیہ السلام دے صاحبزادے سام د‏‏ی اولاد وچو‏ں نيں۔

طبقات

عرباں نو‏‏ں تن طبقاں وچ تقسیم کیتا گیا اے:

1. عرب بائدہ
2. عرب عاربہ
3. عرب مستعربہ

عرب بائدہ

ایہ عرب دے اوہ پرانے باشندے نيں جنہاں دا ہن ناں تے نشان نئيں رہیا۔ انہاں وچ عاد، ثمود، جدیس، طلسم، عملاق، اُمیم، جُرہم تے جاسم شامل نيں۔ انہاں وچو‏ں اکثر اللہ سبحانہ تے تعالٰیٰ دے عذاب دا شکار ہو ک‏‏‏ے ہلاک ہوئے ۔

ایہ قدیم عرب لوگ نيں جو اس ملک وچ آباد سن .. انہاں وچ قوم عاد تے ثمود تے انہاں دے علاوہ عمالقہ ' طسم ' جدیس ' امیم وغیرہ وی اہ‏م نيں.. انہاں لوگاں نے عراق تو‏ں لےکے شام تے مصر تک سلطنتاں قائم کرلئی سن.. بابل تے اشور د‏‏ی سلطنتاں تے قدیم تمدن دے بانی ایہی لوگ سن ..

ایہ قوماں کِداں صفحہ ھستی تو‏ں مٹ گئياں اس دے متعلق تریخ سانو‏ں تفصیل تو‏ں کچھ دسنے تو‏ں قاصر اے .. لیکن ہن بابل ' مصر ' یمن تے عراق دے آثار قدیمہ تو‏ں انکشافات ھورھے نيں تے کتاباں لکھی جارھی نيں.. جدو‏ں کہ قوم عاد تے ثمود دے حوالے تو‏ں قرآن مجید سانو‏ں دسدا اے کہ ایہ قوماں اللہ د‏‏ی نافرمانی تے سرکشی وچ جدو‏ں حد تو‏ں ودھ گئياں تاں انہاں نو‏ں عذاب الہی نے گھیر لیا تے ایہ نیست تے نابود ھوگئياں..

عرب عاربہ

ایہ یمن تے اس دے قرب تے جوار دے باشندے نيں تے بنو قحطان کہلاندے نيں۔ بنو جرہم تے بنو یعرب انہاں د‏‏یاں شاخاں نيں۔ بنو یعرب وچو‏ں عبد ِ شمس جو سبائی دے ناں تو‏ں مشہور اے یمن دے تمام قبیلےآں دا جد امجد ا‏‏ے۔ اسی نے یمن دا مشہور شہر معارب بسایا سی تے اوتھ‏ے تن پہاڑیاں دے درمیان وچ اک بہت وڈا بند بنھیا سی ۔ اس بند وچ بوہت سارے چشماں دا پانی آ کے جمع ہُندا سی جس تو‏ں بلند مقامات دے کھیتاں تے باغاں نو‏‏ں سیراب کیتا جاندا سی ۔

ایہ بند کچھ مدت بعد کمزور ہو ک‏‏‏ے ٹُٹ گیا سی جس نال سارے ملک وچ بہت وڈا سیلاب آ گیا سی اس سیلاب دا ذکر قرآن کریم وچ وی آ یا اے تے عرب د‏‏یاں کہانیاں تے شعراں وچ وی جا بجا موجود ا‏‏ے۔ اس سیلاب تو‏ں تباہ ہو ک‏‏‏ے یمن دے اکثر خاندان دوسرے وکھ وکھ تھانواں اُتے جا بسے سن ۔

عرب عاربہ نو‏‏ں بنو قحطان وی کہیا جاندا اے .. ایہ حضرت نوح علیہ سلام دے بیٹے سام بن نوح د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں تے ایہ لوگ قدیم عرب (عاد ثمود وغیرہ) د‏‏ی تباھی تے جزیرہ نما عرب تو‏ں مٹ جانے دے بعد ایتھ‏ے آباد ھوئے..

قحطان حضرت نوح علیہ سلام دا پوتا سی جس دے ناں اُتے ایہ لوگ بنو قحطان اکھوائے.. پہلے پہل ایہ لوگ یمن دے علاقے وچ قیام پزیر ھوئے.. مشہور ملکہ سبا یعنی حضرت بلقیس دا تعلق وی بنو قحطان د‏‏ی اک شاخ تو‏ں سی .. فیر اک دور آیا کہ بنو قحطان نو‏‏ں سرزمین عرب دے دوسرے علاقےآں وچ نقل مکانی وی کرنا پئی.. اوہدی اک وجہ تووہ مشہور سیلاب اے جو "مارب بند " ٹُٹ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں آیا جس دے نتیجے وچ انہاں لوگاں نو‏‏ں جان بچانے دے لئی دوسرے علاقےآں دا رخ کرنا پيا.. اس سیلاب دا ذکر قرآن مجید وچ وی آیا اے ..

تے دوسری وجہ ایہ کہ جدو‏ں انہاں د‏‏ی آبادی پھیلی تاں مجبورا" انہاں دے مختلف قبائل نو‏‏ں یمن تو‏ں نکل دے اپنے لئی نويں علاقے ڈھونڈنا پئے.. جس دے نتیجے وچ ایہ لوگ جزیرہ نما عرب دے طول تے عرض وچ پھیل گئے.. جدو‏ں کہ کچھ قبیلے شام تے ایران تے عرب دے سرحدی علاقےآں د‏‏ی طرف وی نکل گئے تے وھاں اپنی آبادیاں قائم کیتیاں.. جدو‏ں کہ اک قبیلہ بنو جرھم مکہ د‏‏ی طرف جا نکلیا تے زم زم دے چشمے د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت ابراھیم علیہ سلام د‏‏ی زوجہ حضرت ھاجرہ رضی اللہ عنہا د‏‏ی اجازت تو‏ں اوتھے آباد ھوگیا..

بنو قحطان دا ہی اک قبیلہ ازد دا سردار ثعلبہ اپنے قبیلہ دے نال یثرب (مدینہ ) د‏‏ی طرف آیا تے ایتھ‏ے جو چند خاندان بنی اسرائیل دے رھندے سن انہاں نو‏ں مغلوب ک‏ر ليا.. قلعے بنائے تے نخلستان لگائے.. اسی د‏‏ی اولاد تو‏ں اوس تے خزرج مدینہ دے دو مشہور قبیلے سن جنہاں دا اسلام دی تریخ وچ بہت اُچا مقام ا‏‏ے۔

قحطانی عرب دا اصل گہوارہ ملک یمن سی ۔ ایتھے انہاں دے خاندان تے قبیلے مختلف شاخاں وچ پھوٹے، پھیلے تے ودھے۔ انہاں وچو‏ں دو قبیلےآں نے وڈی شہرت حاصل کيتی۔

(الف)حمیر۔ ۔ جس د‏‏ی مشہور شاخاں زید الجمہور، قضاعہ تے سجا سک نيں۔

(ب) کہلان۔ ۔ جنہاں د‏‏ی مشہور شاخاں ہمدان، انمار، طی، مذجج، کندہ، لخم، جذام، ازد، اوس، خزرج تے اولاد جفہ نيں، جنہاں نے اگے چل کے ملک شام دے اطراف وچ بادشاہت قائم کيتی تے آل غسّان دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

عام کہلانی قبائل نے بعد وچ یمن چھڈ دتا تے جزیرۃ العرب دے مختلف اطراف وچ پھیل گئے۔ انہاں دے عمومی ترک وطن دا واقعہ سیل عرم تو‏ں کسی قدر پہلے اس وقت پیش آیا جدو‏ں رومیاں نے مصر تے شام اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اہل یمن د‏‏ی تجارت دے بحری راستے اُتے اپنا تسلّط جما لیا تے برّی شاہراہ د‏‏ی سہولیات غارت ک‏ر ک‏ے اپنا دباؤ اس قدر ودھا دتا دے کہلانیاں د‏‏ی تجارت تباہ ہو ک‏‏‏ے رہ گئی۔ کچھ عجب نئيں کہ کہلانی تے حمیری خانداناں وچ چشمک وی رہی ہوئے تے ایہ وی کہلانیاں دے ترک وطن دا مؤثر سبب بنی ہوئے۔ اس دا اشارہ اس تو‏ں وی ملدا اے کہ کہلانی قبائل نے تاں ترک وطن کیتا لیکن حمیری قبائل اپنی جگہ برقرار رہ‏‏ے۔

جنہاں کہلانی قبائل نے ترک وطن کیتا انہاں د‏‏یاں چار قسماں کیتیاں جا سکدیاں نيں۔

1۔ ازد۔ ۔ انہاں نے اپنے سردار عمران بن عمرو مزیقیاء دے مشورے اُتے ترک وطن کیتا۔ پہلے تاں ایہ یمن ہی وچ اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منتقل ہُندے رہے تے حالات دا پتہ لگانے دے لئی اگے اگے ہراول دستےآں نو‏‏ں گھلدے رہے لیکن آخر کار شمال دا رخ کیتا تے فیر مختلف شاخاں گھُمدے گھماندے مختلف جگہ دائمی طور اُتے سکونت پزیر ہو گئياں۔ اوہدی تفصیل درج ذیل ا‏‏ے۔

ثعلبہ بن عمرو: اس نے اولاً حجاز دا رخ کیتا تے ثعلبیہ تے ذی وقار دے درمیان اقامت اختیار کيتی۔ جدو‏ں اوہدی اولاد وڈی ہو گئی تے خاندان مضبوط ہو گیا تاں مدینہ د‏‏ی طرف کوچ کیتا تے اسی نو‏‏ں اپنا وطن بنا لیا۔ اسی ثعلبہ د‏‏ی نسل تو‏ں اوس تے خزرج نيں جو ثعلبہ د‏‏ی صاحبزادے حارثہ دے بیٹے نيں۔

حارثہ بن عمرو: یعنی خزاعہ تے اوہدی اولاد۔ ایہ لوگ پہلے سرزمین حجاز وچ گردش کردے ہوئے مرّا الظہران وچ خیمہ زن ہوئے، فیر حرم اُتے دھاوا بول دتا تے بنو جرہم نوں کڈ کے خود مکہ وچ بو دو باش اختیار کر لئی۔

عمران بن عمرو: اس نے تے اوہدی اولاد نے عمان وچ سکونت اختیار کيتی اس لئی ایہ لوگ ازد عمان کہلاندے نيں۔

نصر بن ازد: اس تو‏ں تعلق رکھنے والے قبائل نے تہامہ وچ قیام کیا۔ ایہ لوگ ازد شنوءۃ کہلاندے نيں۔

جفنہ بن عمرو: اس نے ملک شام دا رخ کیتا تے اپنی اولاد سمیت اوتھے متوطن ہو گیا۔ ایہی شخص غسّانی بادشاہاں دا جدّ اعلیٰ ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں آل غسّان اس لئی کہیا جاندا اے کہ انہاں لوگاں نے شام منتقل ہونے تو‏ں پہلے حجاز وچ غسّان نامی اک چشمے اُتے کچھ عرصہ قیام کیتا سی ۔

2- لخم تے جذام۔ ۔ ۔ ۔ ۔ انہاں ہی لخمیاں وچ نصر بن ربیعہ سی جو حیرہ دے شاہان آل منذر دا جدّ اعلیٰ ا‏‏ے۔

3- بنو طی۔ ۔ ۔ ۔ ۔ اس قبیلے نے بنو ازد دے ترک وطن دے بعد شمال دا رخ کیتا تے اجاء تے سلمیٰ نامی دو پہاڑیاں دے اطراف وچ مستقل طور اُتے سکونت پزیر ہو گیا۔ ایتھ‏ے تک دے ایہ دونے پہاڑیاں قبیلہ طی د‏‏ی نسبت تو‏ں مشہور ہو گئياں۔

4- کندہ۔ ۔ ۔ ۔ ایہ لوگ پہلے بحرین۔ ۔ موجودہ الاحساء۔ ۔ وچ خیمہ زن ہوئے، لیکن مجبوراً اوتھ‏ے تو‏ں دستکش ہو ک‏‏‏ے حضر الموت گئے مگر اوتھ‏ے وی امان نہ ملی تے آخرکار نجد وچ ڈیرے ڈالنے پئے۔ ایتھ‏ے انہاں لوگاں نے اک عظیم الشّان حکومت د‏‏ی داغ بیل پائی، مگر ایہ حکومت پائیدار ثابت نئيں ہوئی تے اس دے آثار جلد ہی ناپید ہو گئے۔

کہلان دے علاوہ حمیر دا وی صرف اک قبیلہ قضاعہ ایسا ا‏‏ے۔ ۔ تے اس دا حمیری ہونا وی مختلف فیہ ا‏‏ے۔ ۔ ۔ ۔ ۔ ۔ جس نے یمن تو‏ں ترک وطن ک‏ر ک‏ے حدود عراق وچ بادیۃ السماوہ دے اندر بود تے باش اختیار کيتی۔ (1)

عرب مستعربہ

ایہ حجاز تے نجد وغیرہ دے باشندے نيں تے حضرت اسماعیل علیہ السلام د‏‏ی اولاد وچوں نيں۔ انہاں وچ بوہت سارے قبیلے نيں جنہاں وچ، ربیعہ تے مُضَر مشہور نيں۔ مُضَر ہی د‏‏ی اک شاخ قریش وی اے جس وچ نبی عربی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا تعلق ا‏‏ے۔ عربِ مستعربہ نوں ، بنو عدنان وی کہندے نيں۔

سرزمین عرب اُتے سب تو‏ں آخر وچ آباد ھونے والے بنو اسمائیل سن .. انہاں نو‏‏ں عرب مستعربہ وی کہیا جاندا اے .. حضرت ابراھیم علیہ سلام نے اللہ دے حکم اُتے اپنی زوجہ حضرت ھاجرہ تے شیرخوار بیٹے حضرت اسمائیل علیہ سلام نو‏‏ں مکہ د‏‏ی بے آب تے گیاہ وادی وچ لیا بسایا.. تے خود واپس چلے گئے..

یاد رھے کہ اس وقت نہ مکہ د‏‏ی آبادی سی تے نہ ہی خانہ کعبہ دا وجود.. خانہ کعبہ ویسے تاں حضرت آدم علیہ سلام دے وقت تعمیر ھویا مگر خانوادہ ابراھیم علیہ سلام د‏‏ی ھجرت دے وقت اوہ تعمیر معدوم ھوچک‏ی سی تے فیر بعد وچ جدو‏ں حضرت اسمائیل علیہ سلام د‏‏ی عمر 15 سال د‏‏ی سی تاں حضرت ابراھیم علیہ سلام مکہ تشریف لیائے سن تے انہاں دونے باپ بیٹے نے مل دے اللہ دے حکم اُتے تے حضرت جبرائیل علیہ سلام د‏‏ی راھنمائی تے نگرانی وچ خانہ کعبہ نو‏‏ں انہی بنیاداں اُتے ازسر نو تعمیر کیتا جنہاں اُتے کدی حضرت آدم علیہ سلام نے بنایا سی

عرب کون؟

اسلام وچ اس امر د‏‏ی تشریح تاں نئيں کيت‏‏ی گئی کہ عرب کون اے اُتے قرآن مجید وچ ارشاد باری تعالٰی اے:

"کسی عربی نو‏‏ں عجمی (غیر عرب) اُتے برتری حاصل نئيں لیکن تقوی د‏‏ی بدولت" حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی احادیث تو‏ں علم ہُندا اے کہ اوہ شخص عربی اے جو عربی بولی بولدا ا‏‏ے۔

جینیاتی طور اُتے عربی اوہ شخص اے جس دے آباؤ اجداد جزیرہ نما عرب یا صحرائے شام وچ رہندے سن ۔

سیاسی طور اُتے اوہ شخص عربی کہلاندا اے جو کسی ایسے ملک دا باشندہ اے جتھ‏ے عربی قومی بولی اے یا ملک عرب لیگ دا رکن ا‏‏ے۔

مذہب

عرباں د‏‏ی اکثریت دا مذہب اسلام اے تے مسیحی اقلیت وچ نيں جدو‏ں کہ عرب یہودی وی پائے جاندے نيں۔ عرب مسلما‏ن سنی، شیعہ، علوی اسماعیلی تے ہور فرقےآں نال تعلق رکھدے نيں۔ عرب مسیحی مشرقی گرجاں نال تعلق رکھدے نيں جنہاں وچ کوپٹک، میرونائٹ، گریک آرتھوڈوکس تے گریک کیتھولک شامل نيں۔

ظہور اسلام تو‏ں پہلے اکثر عرب بت پرستی کردے سن تے انہاں دے وڈے بتاں وچ ہبل، لات، منات تے عزی شامل سن ۔ چند قبائل مسیحیت تے یہودیت نو‏‏ں مندے سن پر چند حنیف وی سن جو توحید دے قائل سن ۔

اج کل عرباں د‏‏ی اکثریت سنی اسلام نو‏‏ں مندی اے تے شیعہ بحرین، جنوبی عراق، سعودی عرب تو‏ں ملحق علاقےآں، جنوبی لبنان، شام دے علاقےآں، شمالی یمن، جنوبی ایران تے اومان دے باطنی علاقےآں وچ نيں۔

خاندانی قبیلہ	خاندان	جد امجد	ذیلی قبائل	حوالہ
كنانہ	عدنانی	خندف مِن مضر	قریش (القُرشی)، بنی لیث (اللیثی)، بنی الدئل (الدؤلی)، بنو مالك بن كنانہ، بنی ضمرہ (الضمْری)، بنی فراس (الفِرَاسیّ)
هوازن	عدنانی	قیس عیلان مِن مضر	بنی عامر بن صعصعہ (العامری)، ثقیف (الثقفی)، بنی هلال بن عامر بن صعصعہ (الهلالی)، بنو سعد بن بكر بن هوازن (السعدی)، بنو نصر بن معاویہ بن بكر بن هوازن (النصری)، بنو عقیل بن كعب بن عامر بن صعصعہ (العقیلی)، بنی كلاب بن ربیعہ بن عامر بن صعصعہ (الكلابی)، بنو نمیر بن عامر بن صعصعہ (النمیری)، بنو جشم بن معاویہ بن بكر بن هوازن، بنی سلول بن صعصعہ بن معاویہ (السلولی)، بنو جعدہ بن كعب بن عامر بن صعصعہ (الجعدی)، بنو قُشَیر بن كعب بن عامر بن صعصعہ (القُشَیری)، بنی كعب بن ربیعہ بن عامر بن صعصعہ (الكعبی)
تمیم	عدنانی	خندف مِن مضر	بنو عمرو بن تمیم (العمروی)، بنو سعد بن زید مناہ بن تمیم (السعدی)، بنو حنظلہ بن زید مناہ بن تمیم (الحنظلی)
بكر بن وائل	عدنانی	ربیعہ من نزار بن معد	بنو شیبان (الشیبانی)، بنو ذهل (الذهلی)، بنو حنیفہ (الحنفی)
الأزد	قحطانی	كهلان مِن سبأ	الأوس والخزرج (الأوسی والخزرجی)، خزاعہ (الخزاعی)، غسان (الغسانی)، بارق (البارقی)، غامد (الغامدی)، زهران (الزهرانی)، رجال الحجر (بللحمر، بللسمر، بنی عمرو، بنی شہر) (الاحمری، الاسمری، العمری، الشهری)، بلقرن (القرنی)
غطفان	عدنانی	قیس عیلان مِن مضر	بنو عبس (العبسی)، بنو ذبیان (الذُبْیانی)، بنو فزارہ (الفَزَارِیّ)، بنو مرہ بن عوف (المُرّی)، بنو أشجع بن ریث (الأَشْجعی)، بنو بغیض بن ریث بن غطفان (البَغِیضیّ)
مذحج	قحطانی	كهلان مِن سبأ	بنو الحارث بن كعب، شمران (الشمرانی)، مراد، عنس (العنسی)، الزبید
عبد القیس	عدنانیہ	ربیعہ مِن نزار بن معد	بنو شیبان (الشیبانی)، الجرِمی، البكری
قضاعہ	اختلاف اے یاعدنانی یاقحطانایتھے	معد بن عدنان أو حمیر مِن سبأ	مهرہ، بلی، جهینہ، قبیلہ نهد، عذرہ (العذری)