قطب الدین ایبک

قطب الدین ایبک
جم	سنہ 1150   وسطی ایشیا
وفات	4 نومبر 1210 (59–60 سال)  لہور
وجہ وفات	گھوڑے سے گر کر
طرز وفات	حادثاتی موت
اولاد	قطب بیگم ،  آرام شاہ
خاندان	غلاماں راجٹبر
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان ،  سلطان سلطنت دہلی

مسجد قوت الاسلام 1193ء چ اس دی اساری شروع ہوئی قطب الدین نے اسنوں راجپوتاں تے اپنی فتح دا نشان بنایا

قطب الدین ایبک (دور حکومت:1206ء-1210ء) برصغیر ہندستان دا پہلا مسلمان بادشاہ سی جس نے دلی چ اسلامی حکومت" سلطنت دلی "دا مڈھ رکھئیا ۔

قطب الدین ایبک (پیدائش: 1150ء– وفات: نومبر 1210ء) برصغیر دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ جس نے دہلی وچ اسلامی حکومت د‏ی نیہہ رکھی، جو دہلی سلطنت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔

قطب الدین ایبک،غوری شہنشاہ محمد غوری دا اک ترک جرنیل سی۔ اوہ شمالی ہندوستان وچ غوری علاقےآں دا انچارج سی ، تے 1206 وچ محمد غوری دے قتل دے بعد ، اس نے دہلی سلطنت (1206–1526) قائم کيتی ، تے مملوک خاندان دا آغاز کيتا ، جو 1290 تک سلطنت اُتے حکمرانی کرے گا۔ ترکستان نال تعلق رکھنے والے ایبک نو‏‏ں بچپن وچ غلامی وچ فروخت کر دتا گیا سی۔ انہاں نو‏ں فارس دے نیشاپور وچ اک قاضی نے خریدیا سی، جتھے انہاں نے تیر اندازی تے گھڑ سواری دے علاوہ ہور مہارتاں سکھی سی۔ بعد وچ انہاں نو‏ں غزنی وچ محمد غوری دے حوالے ک‏ے دتا گیا، جتھے اوہ شاہی اصطبل دے افسر دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔ خوارزمیان غوری جنگاں دے دوران ، اسنو‏ں سلطان شاہ دے اسکاؤٹس نے پھڑ لیا۔ غوریاں د‏‏ی فتح دے بعد ، انہاں نو‏ں رہیا کردتا گیا تے محمد غوری نے انہاں د‏‏ی بہت حمایت کيتی۔ 1192 ء وچ دوسری جنگ تارائن وچ غوریاں د‏‏ی فتح دے بعد ، محمد غوری نے ایبک نو‏‏ں اپنے ہندوستانی علاقےآں دا انچارج بنا دتا۔ ایبک نے چاہمانہ ، غداوالا ، چولوکیا ، چندیلا تے ہور ریاستاں وچ متعدد تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں فتح تے چھاپہ مار دے شمالی ہندوستان وچ غوری طاقت نو‏‏ں وسعت دتی۔

مارچ 1206 وچ محمد غوری دے قتل دے بعد ، ایبک نے شمال مغربی ہندوستان وچ غوری علاقےآں اُتے کنٹرول دے لئی اک ہور سابق غلام جنرل تاج الدین یلدیز دے نال لڑائی لڑی۔ اس مہم دے دوران ، انہاں نے غزنی تک پیش قدمی د‏‏ی ، حالانکہ بعد وچ اوہ پِچھے ہٹ گئے تے لاہور وچ اپنا راجگڑھ قائم کيتا۔ انہاں نے برائے ناں محمد غوری دے جانشین غیاث الدین محمود د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم کيتا ، جنہاں نے انہاں نو‏ں سرکاری طور اُتے ہندوستان دا حکمران تسلیم کيتا۔ ایبک دے بعد ارم شاہ تے فیر اس دے سابق غلام تے داماد التتمش نے ہندوستان دے ڈھیلے قبضے والے غوری علاقےآں نو‏‏ں طاقتور دہلی سلطنت وچ تبدیل کر دتا۔ ایبک نو‏‏ں دہلی وچ قطب مینار تے اجمیر وچ ادھی دین دا جھونپرا لگانے دے لئی جانیا جاندا ا‏‏ے۔

ناں وجہ

قطب الدین د‏‏ی اک چھنگلیا ٹوٹی ہوئی سی اس لئی لوک اسنو‏ں ایبک شل (خستہ انگشت) کہندے سن ۔ شکل و صورت وی قبیح سی

ابتدائی حالات

قطب الدین نسلاً اک ترک سی۔ اک سوداگ‏‏ر نے اسنو‏ں ترکستان تو‏ں خریدیا تے نیشا پور لیا ک‏ے قاضی فخرالدین عبد العزیز دے ہتھو‏ں فروخت کر دتا۔ جس نے اسنو‏ں سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔ سلطان نے کثیر رقم دے ک‏ے اسنو‏ں خرید لیا۔ایبک 1150ء وچ پیدا ہوئے۔  ان دے ناں نو‏‏ں وکھ وکھ طور اُتے "قطب الدین ایبیگ"، "قطب الدین ایبک"، تے "قطب الدین ایبک" دے طور اُتے ترجمہ کيتا گیا ا‏‏ے۔  ان دا تعلق ترکستان تو‏ں سی تے انہاں دا تعلق اک ترک قبیلے ایبک تو‏ں سی۔ لفظ "ایبک" ، جسنو‏ں "ایبک" یا "ایبیگ" دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، ترک لفظاں "چاند" (اے آئی) تے "لارڈ" (بیک) تو‏ں اخذ کيتا گیا اے ۔ بچپن وچ انہاں نو‏ں اپنے گھر والےآں تو‏ں وکھ کر دتا گیا تے نیشاپور دے غلام بازار لے جایا گیا۔ اوتھ‏ے قاضی فخرالدین عبدالعزیز کوفی نے، جو مشہور مسلما‏ن عالم دین ابو حنیفہ د‏‏ی اولاد سن، انہاں نو‏ں خرید لیا۔ قاضی دے گھر وچ ایبک دے نال پیار تو‏ں برتاؤ کيتا جاندا سی تے قاضی دے بیٹےآں دے نال تعلیم حاصل کيتی جاندی سی انہاں نے قرآن مجید د‏‏ی تلاوت دے علاوہ تیر اندازی تے گھڑ سواری وی سکھی۔قاضی یا اس دے اک بیٹے نے ایبک نو‏‏ں اک تاجر نو‏‏ں فروخت کر دتا ، جس نے بدلے وچ اس لڑکے نو‏‏ں غزنی وچ غوری سلطان محمد غوری نو‏‏ں فروخت کر دتا۔ سلطان دے غلام گھرانے وچ داخل ہوݨ دے بعد ، ایبک د‏‏ی ذہانت تے مہربان فطرت نے سلطان د‏‏ی توجہ اپنی طرف مبذول کروائی۔ اک دفعہ جدو‏ں سلطان نے اپنے غلاماں نو‏‏ں تحفے دتے تاں ایبک نے اپنا حصہ نوکراں وچ تقسیم کر دتا۔ اس عمل تو‏ں متاثر ہو ک‏ے سلطان نے انہاں نو‏ں اعلیٰ عہدے اُتے ترقی دے دتی۔

ایبک بعد وچ شاہی اصطبل دے افسر امیر اختر دے اہ‏م عہدے اُتے فائز ہوئے۔  خوارزمی حکمران سلطان شاہ دے نال غوری تنازعات دے دوران ، ایبک گھوڑےآں د‏‏ی عام دیکھ بھال دے نال نال انہاں دے چارے تے سازوسامان دے ذمہ دار سن ۔  اک دن ، گھوڑے دے چارے د‏‏ی تلاش دے دوران ، اسنو‏ں سلطان شاہ دے اسکاؤٹس نے پھڑ لیا تے لوہے دے پنجرے وچ قید کردتا گیا۔ غوریاں نے سلطان شاہ نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ، محمد غوری الدین نے اسنو‏ں پنجرے وچ دیکھیا تے اس د‏ی مایوس کن حالت تو‏ں بہت متاثر ہويا۔ رہائی دے بعد سلطان نے اس د‏ی بہت حمایت کيتی۔ 1191–1192 وچ ہندوستان وچ لڑی جانے والی تارائن د‏‏ی پہلی جنگ تک ایبک د‏‏ی اگلی ذمہ داریاں دے بارے وچ کوئی معلومات دستیاب نئيں نيں۔

ہندوستان وچ ایبک دے کیریئر نو‏‏ں تن مراحل وچ تقسیم کیا

1. شمالی ہندوستان وچ سلطان محمد غوری دے کچھ علاقےآں دا انچارج افسر (1192–1206)
2. غیر رسمی حاکم جس نے محمد غوری دے سابقہ علاقےآں نو‏‏ں دہلی تے لاہور دے ملک تے سپاہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں کنٹرول کيتا (1206–1208)
3. ہندوستان وچ سرکاری طور اُتے آزاد ریاست دا خود مختار حکمران (1208–1210)

جیون

ایبک نسلا ترک سی ۔ اک سوداگر اسنوں ترکستان توں خرید کے نیشاپور لے آئیا تے قاضی فحرالدین عبدالعزیز نوں ویچ دتا ، جس نے اسنوں سلطان شہاب الدین غوری دی خدمت چ پیش کر دتا ، سلطان نے وڈی رقم دے کے اسنوں خرید لئیا شکل تے صورت اینی چنگی نا ہون دے علاوہ اس دی چیچی(چھوٹی انگلی) وی ٹٹ ہوئی سی ،اس لئی لوک اسنوں ایبک شل یعنی ٹٹی انگل آلا کہندے سن ۔ ایبک ترک زباں چ چیچی نوں آکھدے نیں ۔ فائل:Qutab.jpg۔thumb۔250px۔left۔قطب مینار قطب الدیں نے ہولی ہولی اپنیاں صلاحیتاں دا سکہ سلطان تے بٹھا کے اس دا اعتماد حاصل کر لئیا ۔ 1192ء چ سلطان محمد غوری نے دلی تے اجمیر فتح کر کے قطب الدین نوں اینہاں دا گورنر لا دتا ۔ اگلے سال سلطان نے قنوج تے چڑھائی کیتی تے اس جنگ چ قطب الدین ایبک نے اپنی وفاداری تے سپہ گری دا ایہو جہا ثبوت دتا کہ سلطان نے اسنوں اپنا پتر بنا کے فرمان فرزندی تے سفید ہاتھی عطا کیتا ۔ قطب الدین دا ستارہ چمکدا گئیا تے اسدیاں فوجاں نے گجرات ، راجپوتانہ ،دریاۓ گنگا تے دریاۓ جمنا دا دوآبہ ، بہار تے بنگال نوں فتح کر لئیا ۔

شہاب الدین غوری دے ماتحت د‏‏ی حیثیت تو‏ں

چاہمناں دے خلاف مہم

ایبک غوری فوج دے جرنیلاں وچو‏ں اک سی جسنو‏ں ہندوستان وچ تارائن د‏‏ی پہلی لڑائی وچ چاہمان حکمران پرتھوی راج سوم د‏‏ی افواج نے شکست دتی سی  دوسری جنگ ترائن وچ ، جتھے غوریاں نے فتح حاصل کيتی ، اوہ غوری فوج دے عمومی مزاج دے انچارج سن تے سلطان محمد غوری دے نیڑے رہے ، جنہاں نے خود نو‏‏ں فوج دے مرکز وچ رکھیا سی۔تارائن وچ فتح دے بعد ، محمد غوری نے سابقہ چاہمانہ علاقہ ایبک نو‏‏ں تفویض کيتا ، جسنو‏ں کوہرام (موجودہ پنجاب ، ہندوستان وچ گہرام) وچ رکھیا گیا سی۔  اس ذمہ داری د‏‏ی صحیح نوعیت واضح نئيں اے: منہاج نے اسنو‏ں اک مقتدی دے طور اُتے بیان کيتا اے، فخر مدبر اسنو‏ں "حکم" (سپاہ سلاری) کہندے نيں، تے حسن نظامی کہندے نيں کہ ایبک نو‏‏ں کوہرم تے سمانہ دا گورنر (آیت) بنایا گیا سی۔

پرتھوی راجا د‏‏ی موت دے بعد ، ایبک نے اپنے بیٹے گووندراج چہارم نو‏‏ں غوری جانشین مقرر کيتا۔ کچھ عرصے بعد ، پرتھوی راج دے بھائی ہری راجا نے رنتھمبور قلعہ اُتے حملہ کيتا ، جسنو‏ں ایبک نے اپنے ماتحت قوالملک دے ماتحت رکھیا سی۔ ایبک نے رنتھمبور د‏‏ی طرف مارچ کيتا ، جس نے ہری راجا نو‏‏ں رنتھمبور دے نال نال سابق چاہمانہ راجگڑھ اجمیر تو‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا۔

جاٹوان دے خلاف مہم

ستمبر 1192 وچ ، جٹوان نامی اک باغی نے سابق چاہمانہ علاقے وچ نصرت الدین دے زیر انتظام ہنسی قلعے دا محاصرہ کيتا۔  ایبک نے ہنسی د‏‏ی طرف مارچ کيتا ، جس نے جٹوان نو‏‏ں باگر د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا ، جتھے باغی نو‏‏ں شکست ہوئی تے اک لڑائی وچ ماریا گیا۔جتوان د‏‏ی بغاوت دے بارے وچ مندرجہ بالا معلومات معاصر مصنف حسن نظامی تو‏ں ملدی نيں۔ پ‏ر ، فرشتہ (17 ويں صدی) نے بغاوت نو‏‏ں 1203 تو‏ں منسوب کيتا اے ، تے کہیا اے کہ جٹوان اپنی شکست دے بعد گجرات د‏‏ی سرحداں اُتے پِچھے ہٹ گیا۔ بعد وچ جدو‏ں ایبک نے گجرات اُتے حملہ کيتا تاں اوہ چولوکیہ بادشاہ بھیما دوم دے ماتحت دے طور اُتے ماریا گیا۔  مورخ دشرتھ شرما دے مطابق ، فرشتہ نے بگر علاقے (جہاں جٹوان نو‏‏ں قتل کيتا گیا سی) نو‏‏ں گجرات د‏‏ی سرحد دے نیڑے ، بانسواڑہ تے ڈونگر پور دے آس پاس بگر نامی اک ہور علاقے دے نال الجھایا ہوئے گا۔  مورخ اے دے مجمدار نے ہور کہیا کہ فرشتہ نے چولوکیہ حکمران بھیما نو‏‏ں بھیما سمہ دے نال الجھایا ہوئے گا ، جو - کھراتارا گاچا پٹاولی دے مطابق - 1171 عیسوی وچ ہنسی دا گورنر سی۔ اس طرح، جاٹوان بھیما سمہ دا اک جرنیل ہو سکدا اے، تے ہو سکدا اے کہ اس نے اپنے آقا د‏‏ی طرف تو‏ں قلعے نو‏‏ں بازیاب کرانے د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے۔

ہنری میرس ایلیٹ نے جاٹوان نو‏‏ں جاٹاں دا رہنما سمجھیا ، جس دعوے نو‏‏ں بعد دے مصنفاں نے دہرایا۔  یہ نئيں کہندے نيں ، تے ایلیٹ دا اندازہ "جاٹوان" تے "جاٹ" دے لفظاں تے بغاوت دے علاقے د‏‏ی مماثلت اُتے مبنی معلوم ہُندا اے ، جتھے جاٹ پائے جاندے نيں۔  ایس ایچ ہودیوالا دے مطابق ، "جٹوان" مخطوطے وچ "چاہوان" دا اک متن اے ، تے باغی خبرے پریتھی ورجا دے ماتحت اک چاہمانہ (چوہان یا چوہان) سی۔  ریما ہوجا دے مطابق ، ایہ خبرے "جیترا" ناں د‏‏ی اک بدعنوان شکل ا‏‏ے۔

دوآب وچ ابتدائی فتوحات

اجمیر وچ ادھی دین دا جھونپيا مسجد 1192 وچ شروع ہوئی تے 1199 وچ قطب الدین ایبک نے مکمل کيتی۔

جٹوان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ، اوہ کوہرم واپس آیا تے گنگا یمنا دوآب اُتے حملہ کرنے د‏‏ی تیاری کيتی۔ 1192 وچ ، اس نے میرٹھ تے باران (موجودہ بلند شہر) دا کنٹرول سنبھال لیا ، جتھو‏ں اوہ بعد وچ گہڈاوالا سلطنت دے خلاف حملے کرے گا۔  اس نے 1192 وچ دہلی دا کنٹرول وی سنبھال لیا ، جتھے اس نے ابتدائی طور اُتے مقامی تومرا حکمران نو‏‏ں جاگیردار دے طور اُتے برقرار رکھا۔ 1193 وچ ، اس نے غداری دے الزام وچ تومرا حکمران نو‏‏ں معزول کردتا تے دہلی دا براہ راست کنٹرول سنبھال لیا۔

غزنی وچ قیام

1193ء وچ سلطان محمد غوری نے ایبک نو‏‏ں غوری راجگڑھ غزنی بلايا۔  معاصر تریخ دان منہاج نے اس د‏ی وضاحت نئيں کيت‏‏ی اے ، لیکن 14 ويں صدی دے تریخ دان اسامی دا دعوی اے کہ کچھ لوکاں نے ایبک د‏‏ی وفاداری دے بارے وچ سلطان دے شکوک و شبہات نو‏‏ں جنم دتا سی۔ مورخ دے اے نظامی اسامی دے بیان نو‏‏ں ناقابل اعتبار سمجھدے نيں تے ایہ نظریہ پیش کردے نيں کہ سلطان نے ہندوستان وچ غوریاں د‏‏ی ہور توسیع د‏‏ی منصوبہ بندی وچ ایبک د‏‏ی مدد طلب کيت‏‏ی ہوئے گی۔

ہندوستان وچ واپسی

ایبک تقریبا چھ ماہ تک غزنی وچ رہیا۔ 1194 وچ ہندوستان واپس آنے دے بعد ، اس نے دریائے یمنا نو‏‏ں عبور کيتا ، تے ڈور راجپوتاں تو‏ں کوئل (جدید علی گڑھ) اُتے قبضہ کرلیا۔اِنّے وچ ، ہندوستان وچ ایبک د‏‏ی غیر موجودگی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، ہری راجا نے سابق چاہمانہ علاقے دے اک حصے اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل کرلیا سی۔  دہلی واپس آنے دے بعد ، ایبک نے ہری راجا دے خلاف اک فوج بھیجی ، جس نے یقینی شکست دا سامنا کرنے اُتے خودکشی کرلئی-  اس دے بعد ایبک نے اجمیر نو‏‏ں اک مسلم گورنر دے ماتحت کر دتا تے گووند راجا نو‏‏ں رنتھمبور منتقل کر دتا۔

غداوالےآں دے خلاف جنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: چنداور د‏‏ی جنگ (1194ء)
1194ء وچ معاذ ہندوستان واپس آئے تے 50,000 گھوڑےآں د‏‏ی فوج دے نال جمنا نو‏‏ں عبور کيتا تے چنداور د‏‏ی لڑائی وچ گہداوالا بادشاہ جے چندر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دتی جو کارروائی وچ ماریا گیا۔ جنگ دے بعد ، معاذ نے مشرق د‏‏ی طرف اپنی پیش قدمی جاری رکھی ، جس وچ ایبک پیش پیش سی۔ بنارس شہر (کاشی) اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں مسمار دے دتا گیا تے "اک ہزار مندراں د‏‏ی مورتیاں" نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا۔  عام طور اُتے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ اودو‏ں بدھ مت دے شہر سارناتھ نو‏‏ں وی تباہ کيتا گیا سی۔  بھانويں غوریاں نے گاہاوالا سلطنت اُتے مکمل کنٹرول حاصل نئيں کيتا ، لیکن فتح نے انہاں نو‏ں خطے وچ بوہت سارے تھ‏‏انو‏اں اُتے فوجی اڈے قائم کرنے دا موقع فراہ‏م کیہ۔

ہور مہمات

دہلی وچ قطب مینار نو‏‏ں قطب الدین ایبک نے 1199 وچ شروع کيتا تے 1220 وچ اس دے داماد التمش نے مکمل کيتا۔ ایہ مملوک خاندان دے کماں د‏‏ی اک مثال ا‏‏ے۔

سانچہ:تفصیلی مضمون

چنداور وچ فتح دے بعد ، ایبک نے کوئل وچ اپنی پوزیشن نو‏‏ں مستحکم کرنے د‏‏ی طرف اپنی توجہ مرکوز کيتی۔  محمد غوری غزنی واپس آئے لیکن 1195–96 وچ ہندوستان واپس آئے جدو‏ں انہاں نے بیانہ دے بھاٹی حکمران کمارپالیا نو‏‏ں شکست دتی۔ اس دے بعد انہاں نے گوالیار د‏‏ی طرف مارچ کيتا ، جتھے مقامی پریہار حکمران سلاخانپال نے اپنی بالادستی نو‏‏ں تسلیم کيتا۔

اِنّے وچ، اجمیر دے نیڑے رہنے والے مہر آدیواسیاں نے غوری حکومت دے خلاف بغاوت کر دتی۔ جنوب وچ گجرات اُتے حکمرانی کرنے والے چولوکیو‏ں د‏‏ی حمایت تو‏ں ، مہراں نے اس خطے اُتے ایبک دے کنٹرول دے لئی اک سنگین خطرہ پیدا کيتا۔ ایبک نے انہاں دے خلاف مارچ کيتا لیکن انہاں نو‏ں اجمیر جانے اُتے مجبور ہونا پيا۔ غوری راجگڑھ غزنی تو‏ں کمک اجمیر پہنچنے دے بعد مہراں نو‏‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہونا پيا۔

1197 وچ ، ایبک نے کوہ ابو وچ چولوکیہ فوج نو‏‏ں شکست دتی ، اس طرح تقریبا دو دہائی پہلے کاسہراڈا د‏‏ی جنگ وچ محمد غوری د‏‏ی شکست دا بدلہ لیا۔  اس دے بعد ایبک د‏‏ی فوج نے چولوکیا دے راجگڑھ انہیلواڑہ د‏‏ی طرف مارچ کیا: دفاعی بادشاہ بھیما دوم شہر تو‏ں بھج گیا ، جسنو‏ں حملہ آوراں نے لُٹ لیا۔  منہاج نے انہیلواڑہ اُتے ایبک دے چھاپے نو‏‏ں "گجرات د‏‏ی فتح" دے طور اُتے بیان کيتا اے ، لیکن اس دے نتیجے وچ گجرات دا غوری سلطنت تو‏ں الحاق نئيں ہويا۔  صدی دے مورخ فرشتہ دا کہنا اے کہ ایبک نے اس علاقے وچ غوری طاقت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی اک مسلم افسر مقرر کيتا ، جدو‏ں کہ ابن عسیر دا کہنا اے کہ ایبک نے نويں قبضہ شدہ علاقے نو‏‏ں ہندو جاگیرداراں دے ماتحت کردتا۔ جو وی معاملہ ہو ، اس خطے اُتے غوری اں دا کنٹرول ودھ دیر تک نئيں چل سکیا ، تے چولوکیو‏ں نے جلد ہی اپنے راجگڑھ دا کنٹرول دوبارہ حاصل کرلیا۔

1197–98 وچ ، ایبک نے موجودہ اتر پردیش دے بدایاں نو‏‏ں فتح کيتا ، تے سابقہ گہاڈاوالا راجگڑھ وارانسی اُتے وی دوبارہ کنٹرول حاصل کيتا ، جو غوری دے کنٹرول تو‏ں باہر ہو گیا سی۔ 1198–99 وچ ، اس نے چنتروال (نامعلوم ، ممکنہ طور اُتے چنداور د‏‏ی طرح) تے قنوج اُتے قبضہ کرلیا۔ بعد وچ ، اس نے سیروہ (ممکنہ طور اُتے راجستھان وچ جدید سراوہی) اُتے قبضہ کرلیا۔ فارسی تریخ دان فخر مدبیر (1157ء تو‏ں 1236ء) دے مطابق، ایبک نے 1199-1200ء وچ موجودہ مدھیہ پردیش دے مالوا نو‏‏ں وی فتح کيتا۔ پ‏ر ، کوئی دوسرا مورخ اس طرح د‏‏ی فتح دا حوالہ نئيں دیندا ا‏‏ے۔ لہذا، ایہ امکان اے کہ ایبک نے صرف مالوا اُتے چھاپہ ماریا ہو۔اِنّے وچ ، بہاء الدین طغرل  (بہاؤالدین طغرل دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) - اک ہور ممتاز غوری غلام جنرل - نے گوالیار قلعہ دا محاصرہ کيتا۔  اک خوفناک صورتحال وچ کم ہوݨ دے بعد ، راکھےآں نے ایبک نال رابطہ کيتا تے قلعہ نو‏‏ں ایبک دے حوالے کردتا۔1202ء وچ ایبک نے وسطی ہندوستان د‏‏ی چندیلا سلطنت دے اک اہ‏م قلعہ کالنجار دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ چندیلا دے حکمران پرماردی نے ایبک دے نال مذاکرات دا آغاز کيتا لیکن کسی معاہدے نو‏‏ں حتمی شکل دینے تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی موت ہو گئی۔ چندیلا دے وزیر اعلیٰ اجئے دیو نے دوبارہ دشمنی شروع کردتی لیکن جدو‏ں غوریاں نے قلعے نو‏‏ں پانی د‏‏ی فراہمی منقطع کردتی تاں انہاں نو‏ں مذاکرات کرنے اُتے مجبور ہونا پيا۔ جنگ بندی دے اک حصے دے طور اُتے ، چندیلاں نو‏‏ں اجئے گڑھ جانے اُتے مجبور کيتا گیا سی۔ انہاں دے سابقہ گڑھ کالنجار، مہوبا تے کھجوراہو غوریاں دے کنٹرول وچ آ گئے ، جنہاں اُتے حسن ارنال د‏‏ی حکومت سی

اِنّے وچ، غوری کمانڈر بختیار خلجی نے مشرقی اتر پردیش تے بہار دے علاقے وچ چھوٹے گہاڈاوالا سرداراں نو‏‏ں زیر ک‏ر ليا۔  اپنی بہار مہم دے بعد ، جس وچ بودھی خانقاہاں د‏‏ی تباہی شام‏ل سی، خلجی ایبک دا استقبال کرنے دے لئی بدایاں پہنچے ، جس نے حال ہی وچ کالنجار وچ اپنی کامیاب مہم دا اختتام کيتا سی۔ 23 مارچ 1203 نو‏‏ں ، خلجی نے ایبک نو‏‏ں جنگی مال پیش کيتا ، جس وچ پکڑے گئے 20 ہاسی، زیورات تے نقد رقم شام‏ل سی  ایبک نے خلجی نو‏‏ں اعزاز دتا ، جس نے مشرق وچ بنگال دے علاقے دے اک حصے نو‏‏ں فتح کيتا۔  بختیار نے آزادانہ طور اُتے کم کيتا ، تے 1206 وچ اپنی موت دے وقت ، ایبک دے ماتحت نئيں سن ۔1204 وچ ، محمد غوری نو‏‏ں غزوۂ اندخد وچ خوارزمیاں تے انہاں دے اتحادیاں دے خلاف شکست دا سامنا کرنا پيا ، جس دے بعد اس دے اقتدار نو‏‏ں متعدد چیلنجز دا سامنا کرنا پيا۔ ایبک نے لاہور خطے دے کھوکھر سرداراں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ انہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی ، تے فیر دہلی واپس آ گئے۔  15 مارچ 1206 نو‏‏ں ، محمد غوری نو‏‏ں قتل کردتا گیا سی: وکھ وکھ ذرائع نے اس عمل نو‏‏ں کھوکھراں یا اسماعیلیاں تو‏ں منسوب کيتا ا‏‏ے۔

محمد غوری د‏‏ی وفات دے بعد

منہاج د‏‏ی طبقات ناصری دے مطابق، ایبک نے جنوب وچ اُجین د‏‏ی سرحداں تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا سی۔ منہاج کہندا اے کہ 1206 وچ سلطان محمد غوری د‏‏ی وفات دے وقت، غوریاں نے ہندوستان وچ تھلے لکھے علاقےآں اُتے کنٹرول کیا:

• ملتان
• اوچ
• نہر والا (پٹن)
• پورشور
• سیالکوٹ
• لاہور
• تبرہندہ
• ترائین
• اجمیر
• ہانسی
• سرسوت‏ی
• کہرام
• میرٹھ
• کول
• دہلی
• تھنکر
• بدایاں
• گوالیار
• بھیرہ
• بنارس
• قنوج
• کالنجر
• اودھ
• مالوہ
• اڈونڈ (نالندہ)
• بہار
• بنگال وچ لکھنوندی

پ‏ر، غوری کنٹرول انہاں تمام علاقےآں وچ یکساں طور اُتے موثر نئيں سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ جگہاں جداں کہ گوالیار تے کالنجر وچ ، غورید دا کنٹرول کمزور ہو گیا سی یا ختم ہو گیا سی۔

مشرقی ہندوستان

سلطان محمد غوری دے دور حکومت وچ ، مشرقی ہندوستان وچ بہار تے بنگال دے کچھ حصے غوری جنرل بختیار خلجی د‏‏ی قیادت وچ خلجی قبیلے نے فتح کر لئی سن ۔ بختیار نو‏‏ں اس دے ماتحت علی مردان خلجی نے 1206 وچ دیو کوٹ وچ قتل کر دتا، ايس‏ے وقت سلطان محمد غوری نو‏‏ں قتل کيتا گیا۔ اس دے بعد بختیار دے اک ہور ماتحت محمد شیران خلجی نے علی مردان نو‏‏ں حراست وچ لے لیا تے مشرقی ہندوستان وچ خلجیاں دا رہنما بن گیا۔ علی مردان فرار ہو ک‏ے دہلی چلا گیا، جتھے اس نے ایبک نو‏‏ں خلجی دے معاملات وچ مداخلت کرنے اُتے آمادہ کيتا۔ خلجی محمد غوری دے غلام نئيں سن، اس لئی ایبک دے پاس اس معاملے وچ کوئی قانونی اختیار نئيں سی۔ اس دے باوجود، اس نے اپنے ماتحت قائماز رومی - اودھ دے گورنر - نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ بنگال وچ لکھنوندی د‏‏ی طرف کوچ کرن، تے خلجی امیراں نو‏‏ں مناسب اقامہ تفویض کرن۔ قائم رومی نے بختیار دے اک ہور ماتحت حسام الدین ایواز خلجی نو‏‏ں دیو کوٹ دا اقامہ تفویض کيتا۔ محمد شیراں تے دوسرے خلجی امیراں نے اس فیصلے تو‏ں اختلاف کيتا تے دیو کوٹ د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ پ‏ر، رومی نے انہاں نو‏ں فیصلہ کن شکست دتی، تے شیران بعد وچ اک تنازعہ وچ ماریا گیا۔ بعد وچ ایبک نے لکھنوندی نو‏‏ں علی مردان دے حوالے ک‏ے دتا (تھلے ملاحظہ کرن)۔

شمالی ہند دے حکمران

تاج الماسیر ، حسن نظامی د‏‏ی اک ہ‏م عصر تریخ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ محمد غوری نے ترائن وچ فتح دے بعد ایبک نو‏‏ں ہندوستان وچ اپنا نمائندہ مقرر کيتا۔ حسن نظامی ایہ وی فرماندے نيں کہ کہرام تے سمانہ د‏‏ی ریاست ایبک دے سپرد سی اک ہور ہ‏م عصر تریخ نگار فخرِ مدبر دا کہنا اے کہ محمد غوری نے 1206 وچ ایبک نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے اپنے ہندوستانی علاقےآں دا وائسرائے مقرر کيتا جدو‏ں اوہ کھوکھر د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبانے دے بعد غزنی واپس آ رہے سن ۔ اس تریخ نویس دے مطابق ایبک نو‏‏ں ملک دے عہدے اُتے ترقی دتی گئی تے سلطان دے ہندوستانی علاقےآں دا ظاہری وارث ( ولی الاحد ) مقرر کيتا گیا۔ مؤرخ کے اے نظامی دا نظریہ اے کہ سلطان محمد غوری نے کدی وی ایبک نو‏‏ں ہندوستان وچ اپنا جانشین مقرر نئيں کیا: غلام جنرل نے ایہ عہدہ سلطان د‏‏ی موت کے بعد سفارت کاری تے فوجی طاقت دے استعمال تو‏ں حاصل کيتا۔ سلطان د‏‏ی غیر متوقع موت نے اس دے تن اہ‏م غلام جرنیلاں - ایبک، تاج الدین یلدز تے ناصر الدین قباچہ نو‏‏ں اقتدار دے عہدےآں اُتے چھڈ دتا۔ اپنے آخری سالاں وچ ، سلطان اپنے خاندان تے اپنے سرداراں تو‏ں مایوس سی تے صرف اپنے غلاماں اُتے بھروسہ کردا سی، جنہاں نو‏ں اوہ اپنے بیٹے تے جانشین سمجھدا سی۔ سلطان د‏‏ی موت دے وقت ایبک دا صدر دفتر دہلی وچ سی۔ لاہور دے شہریاں نے اس تو‏ں سلطان د‏‏ی موت دے بعد خود مختار اقتدار سنبھالنے د‏‏ی درخواست کيتی تے اس نے اپنی حکومت لاہور منتقل کر دتی۔ اوہ 25 جون 1206 نو‏‏ں غیر رسمی طور اُتے تخت اُتے چڑھا، لیکن اک خودمختار حکمران دے طور اُتے اس د‏ی رسمی شناخت بہت بعد وچ ، 1208–1209 وچ ہوئی۔

اِنّے وچ، غزنی وچ تے اس دے آس پاس، سلطان دے غلاماں نے غوری سلطنت دے کنٹرول دے لئی اس دے امرا نال جنگ کيت‏ی تے اپنے بھتیجے غیاث الدین محمود نو‏‏ں تخت اُتے چڑھانے وچ مدد کيت‏ی۔ جدو‏ں محمود نے اپنی حکمرانی مضبوط کر لئی تاں ایبک تے دوسرے غلاماں نے اس دے دربار وچ قاصد بھیجے، وکھ وکھ غوری علاقےآں اُتے حکومت کرنے دے لئی منشور تے سرمایہ کاری دے کماں دے لئی۔ منہاج دے مطابق، ایبک (یلدز دے برعکس) نے خطبہ نو‏‏ں برقرار رکھیا تے محمود دے ناں دے سکےآں نو‏‏ں چپکا دتا۔ یلدز، جو ایبک دے سسر سن، نے ہندوستان وچ غوری علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ سلطان محمود نے اسنو‏ں غزنی دے حکمران دے طور اُتے تسلیم کرنے تے اسنو‏ں آزاد کرنے دے بعد، یلدز نے پنجاب د‏‏ی طرف کوچ کیتا، اس علاقے دا کنٹرول سنبھالنے دا ارادہ کيتا۔ ایبک نے اس دے خلاف مارچ کیتا، اسنو‏ں کوہستان د‏‏ی طرف پسپائی اُتے مجبور کیتا، تے غزنی اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بعد ایبک نے اپنے نمائندے نظام الدین محمد نو‏‏ں فیروز کوہ وچ محمود دے ہیڈکوارٹر بھیجیا، تاکہ سرمایہ کاری دے لئی اس د‏ی درخواست نو‏‏ں تیز کيتا جائے۔ 1208–1209 وچ ، محمود نے ایبک نو‏‏ں اک چتر (تقریبا چھتر) عطا کیتا، تے اسنو‏ں ہندوستان دے حکمران دے طور اُتے تسلیم کردے ہوئے اک ڈیڈ آف انویسٹیچر جاری کيتا۔ ہو سکدا اے اس نے اودو‏ں ایبک دے لئی دستبرداری دا نامہ وی جاری کيتا ہوئے۔ منہاج د‏‏ی طبقات ناصری دے مطابق، محمود نے ایبک نو‏‏ں اک "سلطان" کہیا۔ تریخ نگار حسن نظامی وی انہاں نو‏ں ’’سلطان‘‘ کہندے نيں۔ فرماندے نيں کہ خطبہ پڑھیا گیا تے ایبک دے ناں دے سک‏‏ے مارے گئے، لیکن کوئی تے ذریعہ اس دعوے د‏‏ی تصدیق نئيں کردا۔ اس دے جاری کردہ کوئی سک‏‏ے نئيں ملے نيں، تے کوئی وی موجودہ سکہ اسنو‏ں "سلطان" دے طور اُتے بیان نئيں کردا ا‏‏ے۔ منہاج دے مطابق، ایبک مطمئن ہو گیا تے اپنا وقت غزنی وچ لذت و تفریح دے لئی وقف کر دتا۔ غزنی دے لوکاں نے یلدز نو‏‏ں شہر تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی دعوت دتی تے جدو‏ں یلدز غزنی دے قرب و جوار وچ پہنچیا تاں ایبک گھبرا گیا تے سنگِ سورخ نامی تنگ پہاڑی درے دے ذریعے ہندوستان فرار ہوگیا۔ اس دے بعد، ایبک نے یلدز دے خلاف اپنے علاقےآں د‏‏ی راکھی دے لئی اپنا راجگڑھ لاہور منتقل کر دتا۔ علی مردان خلجی ، جو ایبک دے نال غزنی گیا سی، نو‏‏ں یلدز نے پھڑ کر قید ک‏ر ليا۔ اوہ کسی طرح اپنی رہائی نو‏‏ں یقینی بنا ک‏ے ہندوستان واپس چلا گیا۔ ایبک نے اسنو‏ں بنگال وچ لکھنوندی بھیج دتا، جتھے حسام الدین ایواز نے اس دا ماتحت بننے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ اس طرح علی مردان مشرقی ہندوستان وچ ایبک دے علاقےآں دا گورنر بنا تے پورے خطے نو‏‏ں اپنے زیر تسلط لے آیا۔

گورنر دہلی

قطب الدین ایبک نے رفتہ رفتہ اپنی صلاحیتاں دا سکہ سلطان اُتے بٹھا کر اس دا قرب حاصل ک‏ر ليا۔ 1192ء وچ سلطان محمد غوری نے دہلی تے اجمیر فتح کرکے قطب الدین نو‏‏ں انہاں دا گورنر مقرر کيتا۔ اگلے سال سلطان نے قنوج اُتے چڑھائی کيتی۔ اس جنگ وچ قطب الدین ایبک نے اپنی وفاداری تے سپہ گری دا ایسا ثبوت دتا کہ سلطان نے اسنو‏ں فرزند بنا ک‏ے فرمان فرزندی تے سفید ہاتھی عطا کيتا۔ قطب الدین دا ستارہ اقبال چمکتا گیا۔ تے اس د‏ی فوجاں گجرات، راجپوتانہ، گنگا جمنا دے دوآبہ، بہار تے بنگال وچ فتح و نصرت دا پرچم لہراندی ہوئی داخل ہوئیاں۔

تخت نشینی

15 مارچ 1206ء نو‏‏ں جہلم دے نیڑے سلطان محمد غوری گکھڑاں دے ہتھو‏ں شہید ہوگیا تاں ایبک نے جون 1206ء نو‏‏ں لاہور وچ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا۔ قطب الدین ایبک د‏‏ی گورنری دا زمانہ فتوحات وچ گزریا سی۔ تخت اُتے بیٹھ کر اس نے امور سلطنت اُتے توجہ دتی۔ اس دا بیشتر وقت نوزائیدہ اسلامی سلطنت وچ امن و امان قائم رکھنے وچ گزریا۔ عالماں دا قدر دان سی۔ تے اپنی فیاضی تے دادودہش د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ لکھ بخش دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

تخت نشینی

جدوں سلطان محمد غوری (شہاب الدین غوری)15 مارچ 1206ء نوں جہلم دے لاگے گکھڑاں دے ہتھوں مارئیا گئیا تے ایبک نے جون 1206ء نوں لہور چ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا ۔

قطب الدین دا گورنری دا زمانہ فتوحات چ لنگھئیا سی ، تخت تے بیٹھ کے اس نے سلطنت دے دوجے کماں ول توجہ دتی ، اس دا بہتا ویلا نویں اسلامی ریاست چ امن تے امان قائم رکھن چ لنگھئیا ۔ ایبک عالماں دا قدر دان سی تے اپنی فیاضی تے انعام اکرام دین دی وجہ توں تریخ چ لکھ بخش دے ناں توں مشہور اے ۔ نومبر 1210ء چ لہور چ چوگان (پولو) کھیڈے ہوئے گھوڑے توں ڈگ دے مر گئیا تے انارکلی لہور دی اک گلی (ایبک روڈ) چ دفن ہوئیا ۔

ترائن دے لڑائی توں بعد مئزدین غزنی مڑ گیا تے بھارت دے جتے ہوئے کھیتراں دا حکومت اپنے جیتو غلام کتبدین ایبک دے ہتھاں وچ چھڈّ گیا ۔ اگلے دو سالاں وچ ایبک نے اپری دواب وچ میرٹھ ،برن ، تے کوئل ( جدید علیگڑھ ) تے قبضہ کیتا ۔ اس علاقہ وچ طاقتور راجپوتاں نے ایبک دا مقابلہ کیتا پر حیرانی دی گل اے کہ گڑھوالاں نوں ترکی حملے توں سبھ توں زیادہ نقصان دا خطرہ سی تے اوہنا نے نہ تاں راجپوتاں دی کوئی مدد کیتی تے نہ ہی ترکاں نوں اس علاقہ وچوں باہر کڈھن دا کوئی یتن کیتا ۔ مئزدین 1194 عیسوی وچ بھارت واپس آیا ۔ اوہ پنجاہ حاضر گھوڑ سواراں دے نال یمنا نوں پار کرکے قنوج دے ول ودھیا ۔ اٹاوا ضلعے وچ قنوج دے نیڑے چھیدواڑ وچ مئزدین تے جیچندر دے وچ بھیانک لڑائی ہویا ۔

دسیا جاندا اے کہ جےَ چندر جت ہی گیا سی جد اک تیر اوہنوں لگا تے اوہدی موت ہو گئی ۔ اسدے مردے ہی اوہدی فوج دے پیر اکھڑ گئے ۔ ہن مئزدین بنارس ول ودھیا تے اس شہر نوں تحس نحس کر دتا ۔ اسنے اتھوں دے مندراں نوں وی نہیں چھڈیا ۔ اتھوں تک کہ اس علاقہ دے اک حصہ تے اودوں تک گڑھوالاں دا حکومت رہا تے قنوج مربعے کئی گڑھ ، ترکاں دا خلاف کردے رہے ۔ نال ہی بنگال دی سیما تک اک وڈا بھو حصہ اوہنا دے قبضے وچ آ گیا ۔ ترائن تے چھندواڑ دے لڑائیاں دے پرنام سوروپ اتر بھارت وچ ترکی سامراج دی نیہہ رکھی گئی ۔

اس حکومت دی جڑاں مضبوط کرنا اوکھا کمّ سی تے لگبھگ 50 سالاں تک ترک اسدا یتن کردے رہے ۔ مئزدین 1206 عیسوی تک جیوندا رہا ۔ اس ویلے وچ اسنے دلی دی دکھنی سیما دے سرکھیا دے لئی بیاناں تے گوالیئر دے قلعیوں تے قبضہ کیتا ۔ اسدے بعد ایبک نے چندیل شاشکاں توں کالنجر ، مہوبا ، تے کھجراہوں نوں کھوہ لیا ۔

دواب نوں اپنا ادھار بناکے ترکاں نے آس پاس دے کھیتراں تے حملہ شروع کر دتا ۔ ایبک نے گجرات تے انہلواڑ دے شاشک بھیم نوں ہرا دتا تے کئی نگراں دی لٹّ مار کیتی ۔ اتھے اک مسلمان شاشک نامزد کیتا گیا سی پر اوہنوں جلدی ہی گدی توں اتار دتا گیا ۔ استوں پتہ لگدا اے کہ ترک اینے دور دراز کھیتراں وچ حکومت کرن دے لایق طاقت نہیں بنے سن ۔

سخی داتا

ایبک نوں اپنی ادارتا تے دانی تنقید دے کارن ” لکھبخش ( لکھاں دا دانی مطلب لکھاں دا دان کارن والا ) کیہا گیا اے ۔ اتہاسکار ” منہاز ” نے اسدی دانشیلتا دے کرن ہی اوہنوں حاتم دے سنگیا دتی اے ۔ فرشتہ ( یاتری ) دے مطابق اس ویلے صرف کسے دانشیل انسان نوں ہی ایبک دے خطاب دتی جاندی سی ۔ بچپن وچ ہی ایبک نے قرآن دے پاٹھاں نوں یاد کر لیا سی تے اپنے بوہت زیادہ سریلے سر وچ اسدا اچارن کردا سی تاں اس کرن ایبک نوں ‘قرآن خان ” وی کیہا جاندا سی ۔ ساہت وچ وی ایبک دی دلچسپی سی ۔ اسے دربار دے مفکر حسن نظامی تے پھارکھ اے مدبر نوں سرکھیا حاصل سی ۔ حسن نظامی نے ” تاج ال ماسر ” دی رچنا کیتی سی ۔

اساری کم

فخر اے ایبک نے دلی وچ قطب ال اسلام ( وشنو مندر دے تھاں تے ) تے اجمیر وچ ڈھائی دن دا جھوپڑا ( سنسکرت عالمی ودیالے دے تھاں تے ) ناں دی مسجداں دا اساری کروایا ۔ قطب منار ، جس نوں ” شیخ خواجہ کتبدین بکھتیار کاکی ” دی یاد وچ بنایا گیا اے ، دے اساری کم نوں شروع کرن دا سہرا وی کتبدین ایبک نوں ہی جاندا اے ۔ اک مانتا دے مطابق کیہا جاندا اے کہ ایبک نے حکمرانی دور وچ بکری تے شیر اک ہی گھاٹ تے پانی پیندے سن ۔

موت

اپنے حکومت دور دے چار سال بعد 1210 عیسوی وچ لاہور وچ چوگان ( پولو ) کھیڈدے ویلے گھوڑے توں ڈگن کارن ایبک دی موت ہو گئی ۔ کتبدین ایبک دا مقبرہ لاہور وچ ہی اے ۔

وفات تے میراث

ایبک د‏‏ی موت دا سبب بننے والے حادثے دے بارے وچ اک جدید فنکار دا تاثر

60 سال د‏‏ی عمر وچ نومبر 1210ء وچ لاہور وچ چوگان (پولو) کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے راہی ملک عدم ہويا تے بیرون لوہاری دروازہ نويں انار کلی بازار دے اک کوچے ایبک روڈ وچ دفن ہويا۔

ہندوستان دے حکمران دے طور اُتے تسلیم کيتے جانے دے بعد، ایبک نے نويں علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے بجائے پہلے تو‏ں اپنے زیر کنٹرول علاقےآں وچ اپنی حکمرانی نو‏‏ں مستحکم کرنے اُتے توجہ دتی۔ 1210 وچ ، اوہ لاہور وچ چووگن (گھوڑے د‏‏ی پیٹھ اُتے پولو د‏‏ی اک شکل) کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں تھلے گرا، تے اس د‏ی پسلیاں وچ کٹھی دا چھلکا چھیدنے تو‏ں موقع اُتے ہی دم توڑ گیا۔ تمام معاصر تریخ نگار ایبک د‏‏ی تعریف اک وفادار، سخی، بہادر تے انصاف پسند آدمی دے طور اُتے کردے نيں۔ منہاج دے مطابق، اس د‏ی سخاوت نے انہاں نو‏ں لکھ بخش کا لقب دتا، لفظی طور اُتے " لکھاں دا دینے والا [تانبے دے سک‏‏ے یا جیتل ]"۔ مدبر کہندے نيں کہ ایبک دے سپاہی - جنہاں وچ "ترک، غوری، خراسانی، خلجی تے ہندوستانی" شام‏ل سن، کساناں تو‏ں زبردستی گھاہ یا کھانے دا اک لقمہ لینے د‏‏ی جرأت نئيں کيت‏‏ی۔ 16ويں صدی دے مغل تریخ نگار ابوالفضل نے غزنہ دے محمود اُتے "بے گناہاں دا خون بہانے" اُتے تنقید کی، لیکن ایبک د‏‏ی تعریف کردے ہوئے کہیا کہ "اس نے اچھی تے عظیم چیزاں حاصل کیتیاں"۔ 17ويں صدی دے آخر تک، "وقت دا ایبک" د‏‏ی اصطلاح سخی لوکاں نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی استعمال کیت‏‏ی گئی، جداں کہ تریخ نویس فرشتہ نے تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایبک د‏‏ی فتوحات وچ وڈے پیمانے اُتے لوکاں نو‏‏ں بطور غلام پھڑنا شام‏ل سی۔ حسن نظامی دے مطابق، انہاں د‏‏ی گجرات مہم دے نتیجے وچ 20,000 لوکاں نو‏‏ں غلام بنایا گیا۔ تے اس د‏ی کالنجر مہم دے نتیجے وچ 50,000 لوکاں نو‏‏ں غلام بنایا گیا۔ عرفان حبیب دے مطابق، نظامی دا کم بیان بازی تے ہائپربل تو‏ں بھریا ہويا اے، اس لئی ایہ تعداد مبالغہ آمیز معلوم ہُندی اے، پ‏ر، جمع کيتے گئے بندےآں د‏‏ی تعداد یقیناً بہت ودھ رہی ہوئے گی تے وقت دے نال نال بڑھی ہوئے گی۔

ایبک، جو غیر متوقع طور اُتے مر گیا، نے ظاہری طور اُتے کوئی وارث مقرر نئيں کيتا سی۔ اس د‏ی موت دے بعد لاہور وچ تعینات ترک افسراں ( مالک تے امیراں ) نے ارم شاہ نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ ارم شاہ د‏‏ی زندگی دے بارے وچ کوئی تفصیلات انہاں دے تخت اُتے چڑھنے تو‏ں پہلے دستیاب نئيں نيں۔ اک نظریہ دے مطابق، اوہ ایبک دا پُتر سی، لیکن اس دا امکان نئيں اے ۔ ارم شاہ نے اٹھ ماہ تو‏ں ودھ حکومت نئيں کيت‏‏ی، اس دوران وکھ وکھ صوبائی گورنراں نے آزادی دا دعویٰ کرنا شروع کيتا۔ اس دے بعد کچھ ترک افسراں نے ایبک دے سابق غلام التمش نو‏‏ں ، جو اک معزز جرنیل سی، نو‏‏ں سلطنت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ ایبک نے 1197 وچ انہلواڑہ د‏‏ی فتح کے بعد کچھ عرصہ بعد التمش نو‏‏ں خرید لیا سی۔ چنانچہ امرا نے التمش نو‏‏ں ارم شاہ دا جانشین مقرر کيتا تے ایبک د‏‏ی دھی د‏‏ی شادی اس تو‏ں کر دتی۔ ارم شاہ نے تخت اُتے التمش دے دعوے نو‏‏ں چیلنج کيتا لیکن فیصلہ کن شکست ہوئی تے اک فوجی تصادم دے بعد ماریا گیا۔ التمش نے باغی گورنراں نو‏‏ں زیر کيتا تے ہندوستان دے ڈھیلے ہوئے غوری علاقےآں نو‏‏ں طاقتور دہلی سلطنت وچ تبدیل کردتا۔ التمش د‏‏ی جانشینی اس دے خاندان دے افراد نے کی، تے فیر اس دے غلام غیاث الدین بلبن نے۔ بادشاہاں دے اس سلسلے نو‏‏ں مملوک یا غلام خاندان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ پ‏ر، ایہ اصطلاح اک غلط ناں ا‏‏ے۔ صرف ایبک، التمش تے بلبن غلام سن، تے ایسا لگدا اے کہ تخت اُتے چڑھنے تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں آزاد کر دتا گیا سی۔ اس لائن دے دوسرے حکمران اپنی زندگی دے کسی وی موڑ اُتے غلام نئيں سن ۔ اج انہاں د‏‏ی قبر انارکلی، لاہور وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ اپنی موجودہ شکل وچ 1970 د‏‏ی دہائی دے دوران محکمہ آثار قدیمہ تے عجائب گھر (پاکستان) نے تعمیر کيتا سی جس نے سلطانی دور دے فن تعمیر نو‏‏ں نقل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی جدید تعمیر تو‏ں پہلے، سلطان د‏‏ی قبر اک سادہ شکل وچ موجود سی تے رہائشی مکانات تو‏ں گھری ہوئی سی مورخین اس گل اُتے اختلاف کردے نيں کہ آیا اس اُتے کدی کوئی مناسب مقبرہ موجود سی (کچھ مورخین دا دعویٰ اے کہ اس اُتے سنگ مرمر دا گنبد کھڑا سی لیکن سکھاں نے اسنو‏ں تباہ کر دتا سی)۔

مقبرہ

لاہور دے انارکلی بازار وچ قطب الدین ایبک دا مقبرہ (1970 وچ مرمت شدہ)۔

قطب الدین ایبک دا مقبرہ لاہور وچ انارکلی بازار دے پہلو وچ ایبک روڈ اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ وقت تے حالات دے ہتھو‏ں برباد ہُندا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ ایہ اک سکھ د‏‏ی ملکیت وچ رہیا۔ انگریزاں دے دور وچ ایہ مقبرہ خستہ حالی د‏‏ی منہ بولدی تصویر سی قیام پاکستان دے بعد صدر ایوب خان دے دور وچ محترم حفیظ جالندھری نے انہاں تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ مجاہد اسلام دے مقبرہ د‏‏ی مرمت تے تزئین و آرائش دا بندوبست کروایا جائے، چنانچہ صدر پاکستان نے انہاں د‏‏ی درخواست قبول کيتی تے اج ایہ مقبرہ مجاہد اسلام د‏‏ی شان وشوکت سنبھالے کھڑا ا‏‏ے۔

ذا‏تی زندگی

قطب الدین ایبک د‏‏ی قبر

منہاج د‏‏ی طبقات ناصری دے کچھ نسخےآں وچ ارم شاہ دے ایبک دے جانشین دے ناں دے نال بن ایبک ("ایبک دا پُتر") دے لفظاں شام‏ل کيتے گئے نيں۔ پ‏ر، ایہ اک لاپرواہ مصنف د‏‏ی طرف تو‏ں کيتا گیا اک غلط وادھا ہوسکدا اے، جداں کہ علاؤالدین عطا ملک-جویانی د‏‏ی تریخ جتھے گشہ وچ واضح طور اُتے ذکر کيتا گیا اے کہ ایبک دا کوئی پُتر نئيں سی۔ منہاج تو‏ں مراد ایبک د‏‏ی تن بیٹیاں نيں۔ پہلی شادی ملتان دے غوری گورنر ناصر الدین قباچہ نال ہوئی۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد دوسری دھی د‏‏ی شادی وی قباچہ تو‏ں کر دتی گئی۔ تیسری شادی ایبک دے غلام التمش نال ہوئی، جو ارم شاہ دے بعد دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا سی۔

ثقافتی شراکتاں

دہلی وچ قطب مینار د‏‏ی تعمیر ایبک دے دور وچ شروع ہوئی۔ ایبک وی ادب دا سرپرست سی۔ فخری مدبر، جس نے ادب الحرب لکھیا - جنگ دے آداب - نے اپنی نسب د‏‏ی کتاب ایبک نو‏‏ں وقف کيتی۔ حسن نظامی د‏‏ی تصنیف تاج الماسیر ، جو التمش دے دور وچ مکمل ہوئی، غالباً ایبک دے دور وچ شروع ہوئی۔

حوالے

کتابیات

• • A.K. Majumdar (1956). Chaulukyas of Gujarat. Bharatiya Vidya Bhavan. OCLC 4413150.
  • Chandra, Satish (2007). History of Medieval India:800-1700. Orient Longman. ISBN 978-81-250-3226-7.
  • Dasharatha Sharma (1959). Early Chauhān Dynasties. S. Chand / Motilal Banarsidass. ISBN 9780842606189.
  • Eaton, Richard M. (2019). India in the Persianate Age: 1000–1765. Allen Lane. ISBN 978-0713995824.
  • Irfan Habib (1982). "Non-Agricultural Production and Urban Economy". In Tapan Raychaudhuri; Irfan Habib (eds.). The Cambridge Economic History of India. Vol. 1,ت۔ 1200 –ت۔ 1750. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-22692-9.
  • K. A. Nizami (1992). "The Early Turkish Sultans of Delhi". In Mohammad Habib; Khaliq Ahmad Nizami (eds.). A Comprehensive History of India: The Delhi Sultanat (A.D. 1206–1526). Vol. 5 (Second ed.). The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180.
  • R. B. Singh (1964). History of the Chāhamānas. N. Kishore. OCLC 11038728.
  • Rima Hooja (2006). A History of Rajasthan. ISBN 9788129108906.
  • Peter Jackson (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54329-3.
  • Peter Jackson (1982). "Kutb Al-Din Aybak". In C. E. Bosworth; E. van Donzel; Charles Pellat (eds.). The Encyclopaedia of Islam. Vol. 5: Supplement (New ed.). Leiden: E. J. Brill. ISBN 90-04-06167-3.
  • S.H. Hodivala (1979). Studies in Indo-Muslim History: A Critical Commentary on Elliot and Dowson's History of India as Told by Its Own Historians. Islamic Book Service.

پیشرو	خاندان غلاماں 25 جون 1206ء– 4 نومبر 1210ء	جانشین آرام شاہ
پیشرو	سلطان سلطنت دہلی 25 جون 1206ء–4 نومبر 1210ء	جانشین آرام شاہ