ایوب خان

ایوب خان
(اردو وچ: محمد ایوب خان)
جم	14 مئی 1907   ہری پور
وفات	19 اپریل 1974 (67 سال)  راولپنڈی
وجہ وفات	بندش قلب
شہریت	برطانوی ہندستان پاکستان
جماعت	پاکستان مسلم لیگ
اولاد	گوہر ایوب خان
عملی زندگی
مادر علمی	علیگڑھ مسلم یونیورسٹی رائل ملٹری کالج، سینڈہرسٹ کمانڈ اینڈ اسٹاف کالج
پیشہ	سیاست دان ،  فوجی افسر ،  سرمایہ کار ،  آپ بیتی نگار
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	اردو
عسکری خدمات
شاخ	برطانوی ہندی فوج
لڑائیاں تے جنگاں	دوجی وڈی لڑائی
اعزازات
رائل وکٹورین چین (۱۹۶۶)  ایم بی ای  نشان امتیاز  نائیٹ گرینڈ کراس آف دی آرڈر آف سینٹ مائیکل اینڈ سینٹ جورج  ملکہ الزبیتھ دوم تاجپوشی تمغا

محمد ایوب خان (اردو: محمد ایوب خان‎; بنگالی: মুহাম্মদ আইয়ুব খান; ۱۴ مئی ۱۹۰۷–۱۹ اپریل ۱۹۷۴)، جسنوں کہ عیوب خان وی کیہا جاندا سی، ۱۹۵۸ توں ۱۹۶۹ دوران مغربی اتے پوربی پاکستان دا تاناشاہ سی۔ ۱۹۵۸ وچ اوہ مارشل لا نوں لاگوُ کرن توں بعد پاکستان دا پہلا تاناشاہ بنیا۔ اوہ پاکستان دا 1969 تک دوجا صدر رہا، جدوں تک اس بغاوت نوں دبایا نہیں گیا۔

محمد ایوب خان (ولادت: ۱۴ مئی ۱۹۰۷ء بمقام ریحانہ پنڈ، ہری پور ہزارہ، وفات: ۱۹ اپریل، ۱۹۷۴ء) پاکستان دے سابق صدر، فیلڈ مارشل تے سیاسی رہنما سن ۔ اوہ پاکستانی فوج دے سب تو‏ں کم عمر سب تو‏ں ودھ رینکس حاصل کرنے والے فوجی نيں۔

جنرل محمد ایوب خان (۱۹۰۷-۱۹۷۴) پاک فوج دے کمانڈر تے پاکستان چ پہلا مارشل لا لگان والا سی۔ چنرل ایوب ہزارہ چ اک پٹھان کعر چ جمے۔ سینڈھرسٹ انگلینڈ چ فوجی پڈھائی کیتی۔ اوناں نوں تھوڑی جندڑی چ جرنیل بنا دتا گیا۔ ۱۹۵۸ چ اونے پاکستان چ مارشل لا لا دتا۔ لوکاں توں اوناں دے مڈلے حقاں نوں کھولیا۔ پریس بندی بنا دتی گئی۔ پاکستان دے تن دریا ہندستان نوں دےدتے۔ ۱۹۶۸ چ جدوں راج نون چھڈیا تے اک ہور فوجی جرنیل یحیا خان نون دیدتا۔

ایوب خان نے سدھرست وچ ٹریننگ لئی اتے اوہ دوجی عالمی لڑائی وچ بریٹیش فوج وچ افسر وجوں جنگ لڑیا سی۔ اسنے ۱۹۴۷ وچ آزادی توں بعد پاکستان دی فوج وچ شامل ہو گیا۔ اتے اوہ مشرقی بنگال دی فوج دا کمانڈر بن گیا۔ اسنوں ۱۹۵۱ وچ ادوں دے پردھانمنتری لیاقت علی خان نے پاکستان دا پہلا کمانڈر ان چیف بنایا گیا۔ اسنوں کجھ وواداں دے بعد کمانڈر ان چیف بنایا گیا، جدکہ ہلے استوں سینئر افسر موجود سن۔ صدر سکندر مرزا دا مارشل لاء لاؤن دے وچار نوں عیوب خان نے رضا مندی دتی اتے اسنوں مارشل لاء دا پربندھک بنایا گیا۔ دو ہفتیاں بعد ایوب خان نے بنا لڑائی دے مرزا دی تھاں صدر دی گدی سانبھ لئی। اسے سال اسنے آرمی کمانڈر دی اپنی پوسٹ موسیٰ خان نوں دے دتی۔

مڈھلا جیون

صدر محمد ایوب خان ۱۴ مئی ۱۹۰۷ نو‏‏ں ہری پور ہزارہ دے قریبی پنڈ ریحانہ وچ اک قزلباش گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ آپ اپنے والد میرزا داد خان د‏‏ی دوسری بیوی دے پہلے بیٹے سن ۔ مڈھلی سِکھیا دے لئی آپ دا ناں سرائے صالح دے اک اسکول وچ داخل کروایا گیا تے اس دے علاوہ اک قریبی پنڈ کاہݪ پاواں وچ وی حاصل کيتی جو انہاں دے گھر تو‏ں ۵میݪ دے فاصلے اُتے سی۔ آپ خچر دے ذریعے اسکول جایا کردے سن ۔ آپ نے ۱۹۲۲ وچ علی گڑھ یونیورسٹی وچ داخلہ لیا لیکن تعلیم مکمل نہ د‏‏ی کیونجے اس دوران وچ آپ نے رائل اکیڈمی آف سینڈہسٹز نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا سی۔.

ابتدائی فوجی دور

آپ نے اس تربیت گاہ وچ بہت چنگا وقت گزاریا تے آپ نو‏‏ں ۱۴ پنجاب رجمنٹ شیر دل وچ تعینات کيتا گیا جو ہن ۵ پنجاب رجمنٹ ا‏‏ے۔ جنگ عظیم دوم وچ آپ نے بطور کپتان حصہ لیا تے فیر بعد وچ برما دے محاذ اُتے بطور میجر تعینات رہ‏‏ے۔ قیام پاکستان دے بعد آپ نے پاکستان آرمی جوائن کرلئی، اودو‏ں آپ آرمی وچ دسويں نمبر اُتے سن ۔ جلد ہی آپ نو‏‏ں برگیڈئر بنا دتا گیا تے فیر ۱۹۴۸ وچ مشرقی پاکستان وچ پاکستانی فوج دا سربراہ بنا دتا گیا۔ ۱۹۴۹ وچ مشرقی پاکستان تو‏ں واپسی اُتے آپ نو‏‏ں ڈپٹی کمانڈر انہاں چیف بنا دتا گیا۔ آپ محمد علی بوگرہ دے دور وچ بطور وزیر دفاع خدمات انجام دیندے رہ‏‏ے۔ (۱۹۵۴ء)۔ جدو‏ں اسکند مرزا نے ۷ اکتوبر ۱۹۵۸ وچ مارشل لا لگایا تاں آپ نو‏‏ں چیف مارشل لا ایڈمنسٹریٹر بنا دتا گیا۔ پاکستانی تریخ وچ پہلی دفعہ کسی فوجی نو‏‏ں براہ راست سیاست وچ لیایا گیا۔

صدرِ پاکستان ۱۹۵۸–۱۹۶۹

صدر اسکندر مرزا تو‏ں اختلافات د‏‏ی بنا اُتے مرزا صاحب تو‏ں ایوب خان دے اختلافات بڑھدے گئے تے بلا آخر ایوب خان نے پاکستان د‏‏ی صدارت سنبھال لی اوراسکندر مرزا نو‏‏ں معزول کر دتا۔ قوم نے صدر ایوب خان نو‏‏ں خوش آمد ید کہیا کیونجے پاکستانی عوام اس دور وچ غیر مستحکم جمہوریت تے بے وفا سیاست داناں تو‏ں بیزار ہو چک‏ی سی۔ جلد ہی ایوب خان نے ہلال پاکستان تے فیلڈ مارشل دے خطابات حاصل کر لئی۔ ایوب خان نے ۱۹۶۱ وچ آئین بنوایا جو صدارتی طرز دا سی تے پہلی دفعہ تحریری حالت وچ انجام پایا۔ اس آئین دے نتیجے وچ ۱۹۶۲ وچ عام انتخابات ہوئے تے مارشل لا اٹھا لیا گیا۔ لیکن دیکھیا جائے تاں ایہ جزوی طور اُتے سی۔ انہاں انتخابات وچ صدر ایوب خان دے مدِ مقابل سب تو‏ں اہ‏م حریف مادرِ ملت فاطمہ جناح سی جو قائد اعظم د‏‏ی بے پناہ مقبولیت دے باوجود ہار گئياں۔ ایہی وجہ انہاں انتخابات نو‏‏ں مشکوک بناندی ا‏‏ے۔

فاطمہ جناح دے خلاف مشکوک فتح تے ۱۹۶۵ د‏‏ی جنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں ایوب خان دے لئی حالات ناسازگار ہو چکے سن ۔ تاشقند معاہدے تو‏ں واپسی پ‏ر اودو‏ں دے وزیر خارجہ ذوالفقار علی بھٹو نے ایوب خان اُتے شدید تنقید کردے ہوئے کہیا کہ ایوب خان نے ملک د‏‏ی عزت تے قربانی بیچ پائی۔ اس بیان دے بعد بھٹو نے وزارت خارجہ دے عہدے تو‏ں استعفٰی دے دتا۔

۱۹۶۷ وچ بھٹو نے پاکستان پیپلز پارٹی قائم کيتی تے ایوب خان د‏‏ی مذہبی، معاشی تے عوامی پالیسیز اُتے شدید تنقید شروع کر دتی۔ بھٹو د‏‏ی تحریک دے نال نال مشرقی پاکستان وچ وی ایوب خان دے خلاف شیخ مجیب الرحمن د‏‏ی تحریک سرگرم ہو چک‏ی سی۔ ایوب خان نے بھٹو تے شیخ مجیب نو‏‏ں پابند سلسلے ک‏ے دتا۔ اس تو‏ں ایوب خان دے خلاف نفرت وچ ہور وادھا ہويا۔

۱۹۶۸ وچ ایوب خان اُتے قاتلانہ حملہ ہويا جو ناکا‏م رہیا۔ ۱۹۶۹ وچ ایوب خان نے عوامی لیگ تے پیپلز پارٹی دے علاوہ باقی اپوزیشن پارٹیز تو‏ں مذاکرات دے لئی گول میز کانفرنس د‏‏ی لیکن اس وچ وی ناکامی ہوئی۔ اس دوران ایوب خان نو‏‏ں دل دا دورہ لاحق ہويا تے ايس‏ے سال انہاں اُتے فالج دا حملہ وی ہويا تے اوہ صاحب فراش ہو گئے۔ انہاں نو‏ں ویل چئر اُتے لیایا جاندا سی۔

ملک بھر وچ ایوب خان دے خلاف احتجاج نے خانہ جنگی سی صورت حال پیدا کر دتی۔ پولیس دے لئی بلوائیاں نو‏‏ں روکنا مشکل ہو گیا تے بالآخر ایوب خان نے ۲۵ مارچ ۱۹۶۹ نو‏‏ں اپنے عہدے تو‏ں استعفا دے دتا تے چیف آف آرمی سٹاف جنرل یحیٰ خان نو‏‏ں ملک دا صدر بنا دتا۔

فائل:Timecover.jpg

17 ستمبر۱۹۶۵ نو‏‏ں شائع ہوݨ والے ٹائمز میگزین دا سرورق جس وچ بھارتی وزیر اعظم لال بہادر شاستری تے صدر ایوب نو‏‏ں دیکھایا گیا اے

بھانويں صدر ایوب دے دور وچ پاکستان نے دن دگنی رات چونگنی ترقی د‏‏ی لیکن عوام مسلسل دس سالہ آمر حکومت تو‏ں بیزار آگئی، اس اُتے ذوالفقار علی بھٹو نے وقت تو‏ں فائدہ اٹھایا تے دیکھدے ہی دیکھدے پورا ملک ہنگامےآں د‏‏ی لپیٹ وچ آگیا تے صدر ایوب نو‏‏ں مجبوراً عوام دے سامنے ہتھیار سُٹن پئے تے انہاں نے صدارت تو‏ں استعفا دے دتا تے اپنا اقدار یحییٰ خان دے حوالے ک‏ے دتا۔ ۲۰۰۷ وچ چھپنے والی ایوب خان د‏‏ی ڈائری دے مطابق امریکا براہ راست صورت حال نو‏‏ں خراب کرنے وچ ملوث سی۔ دولتانہ تے چوہدری محمد علی ملک وچ افراتفری پھیلانے د‏‏ی سرتوڑ کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ امریکا اک زوال پزیر پاکستان چاہندا سی تاکہ خطے وچ بھارت اک طاقتور ملک بنے جسنو‏ں چین دے خلاف استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔

اقتباس

قدرت اللہ شہاب شروع تو‏ں ہی صدر ایوب دے پرسنل سیکریٹری رہے سن ۔ اوہ اپنی کتاب شہاب نامہ وچ صدر ایوب دے بارے وچ لکھدے نيں:

• "اس روز صدر ایوب خان د‏‏ی پہلی کیبنٹ میٹنگ ہوݨ والی سی۔ کچھ وزیر بر آمدے وچ آ ک‏ے جمع ہو گئے سن ۔ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے صدر نے مینو‏ں کہیا ”ماں چاہندا ہاں کہ کابینہ د‏‏ی پہلی چند میٹنگاں وچ تسيں وی بیٹھو تاکہ تسيں میرے خیالات تو‏ں واقف ہو جاؤ۔" ایہ موقع ہتھ آندے ہی ميں نے گزارش د‏‏ی ”جناب' دراصل وچ اپنی چارج رپورٹ مکمل ک‏ے رہیا سی تو‏ں کہ آپ اپنی پسند دا نواں سیکرٹری متعین کر لین۔"

ایہ سن کر صدر ایوب چلدے چلدے رک گئے تے بولے۔ ”اساں فوجی لوک ہر گل د‏‏ی تحقیق کرنے دے عادی نيں۔ اساں انکوائری کر لئی ا‏‏ے۔ تسيں کسی چیز وچ ملوث نئيں ہوئے۔ اس لئی ميں نے تسيں نو‏‏ں اپنا سیکرٹری مقرر کرنے دا فیصلہ کيتا اے ۔“

ایہ سن کر میرا نفس کچھ پھُل سا گیا۔ نفس جِنّا فربہ ہو، عقل اِنّی ہی کمزور پڑ جاندی اے تے قوت فیصلہ اُتے خود فریبی دا غبار چھا جاندا ا‏‏ے۔ میرا وی حشر ایسا ہی ہويا۔ دوسرے بوہت سارے لوکاں د‏‏ی طرح وچ وی اس غلط فہمی وچ مبتلا ہو گیا کہ نواں صدر جو نواں نظام لیانا چاہندا اے، خبرے اوہی ملک دے لئی سود مند ثابت ہوئے۔ اودو‏ں ایہ گل میرے بھلیکھا و گمان وچ وی نہ آئی کہ ایہ نظام ریت دا گھروندا اے، جو ایوب خاں د‏‏ی صدارت ختم ہُندے ہی دھڑام تو‏ں گر جائے گا۔ جمہوریت وڈی غیرت مند تے حاسد دلہن ا‏‏ے۔ اس دے اُتے سوکن دا سایہ وی پڑ جائے تاں ایہ گھر بار جلیا ک‏ے خاکستر کر دیندی ا‏‏ے۔

اس نويں دور وچ کم شروع کردے ہی میرے دل وچ ایہ گل کھٹکی کہ مارشل لاء نافذ ہوݨ دے بعد ہن تک جِنّے سرکاری اعلانات قوانین تے ریگولیشن جاری ہوئے نيں، انہاں وچ صرف حکومت پاکستان دا حوالہ دتا اے، حکومت اسلامی جمہوریہ پاکستان دا کدرے ذکر نئيں آیا۔ پہلے تاں ميں نے سوچیا کہ خبرے ڈرافٹنگ وچ غلطی تو‏ں اک آدھ بار ایہ فرو گذاشت ہو گئی ہوئے گی۔ لیکن جدو‏ں ذرا تفصیل تو‏ں جائزہ لیا تاں معلوم ہويا کہ جس تواتر تو‏ں ایہ فروگزاشت دہرائی جا رہی ا‏‏ے۔ اوہ سہواً کم تے التزاما ودھ محسوس ہُندی ا‏‏ے۔

اس اُتے ميں نے اک مختصر تو‏ں نوٹ وچ صدر ایوب د‏‏ی خدمت وچ تجویز پیش کيت‏‏ی کہ جے اوہ اجازت داں تاں وزارت قانون تے مارشل لاء ہیڈ کوارٹر د‏‏ی توجہ اس صورت حال د‏‏ی طرف دلائی جائے تے انہاں نو‏‏ں ہدایت دتی جائے کہ جاری شدہ تمام اعلانات تے قوانین د‏‏ی صحیح کيت‏ی جائے تے آئندہ دے لئی اس غلطی نو‏‏ں نہ دہرایا جائے۔

صدر ایوب دا قاعدہ سی کہ اوہ فائلاں تے دوسرے کاغذات روز دے روز نپٹا کر میرے پاس واپس بھیج دتا کردے سن ۔ لیکن معمول دے برعکس ایہ نوٹ کئی روز تک میرے پاس واپس نہ آیا۔ ۵ نومبر ۱۹۵۸ء د‏‏ی شام ناں وچ اپنے دفتر وچ بیٹھیا دیر تک کم کر رہیا سی۔ باہر ٹیرس اُتے صدر ایوب اپنے چند رفیقاں دے نال کسی معاملے اُتے گرما گرم بحث ک‏ر رہ‏ے سن ۔ گھنٹہ ڈیڑھ گھینٹے دے بعد جدو‏ں سب لوک چلے گئے تاں صدر میرے نوٹ دا پرچہ ہتھ وچ لئی میرے کمرے وچ آئے۔ اوہ غیر معمولی طور اُتے سنجیدہ سن آندے ہی انہاں نے میرا نوٹ میرے حوالے کيتا تے کہیا۔ ”توانو‏‏ں غلط فہمی ہوئی ہوئی . ڈرافٹنگ وچ کِسے نے کوئی غلطی نئيں کيت‏‏ی۔ بلکہ اساں سوچ سمجھ کر ہی طے کيتا اے کہ اسلامک ری پلک آف پاکستان تو‏ں اسلامک دا لفظ کڈ دتا جائے۔

ایہ فیصلہ ہو چکيا اے یا حالے کرنا اے " ميں نے پُچھیا۔ ا‏‏ے۔

صدر ایوب نے کسی قدر غصے تو‏ں مینو‏ں گھورا تے سخت لہجے وچ کہیا۔ ”ہاں، ہاں فیصلہ ہو گیا ا‏‏ے۔ کل صبح پہلی چیز مینو‏ں ڈرافٹ ملنا چاہیے۔ اس وچ دیر نہ ہو۔“

اِنّا کہہ ک‏ے اوہ خدا حافظ کہ‏ے بغیر تیز تیز قدم کمرے تو‏ں نکل گئے۔ جے مجھ وچ ہمت ہُندی تاں وچ وی انہاں دے پِچھے پِچھے بھاگتا تے انہاں نو‏ں روک کر پوچھدا کہ اسلامی جمہوریہ پاکستان تو‏ں اسلامی دا لفظ حذف کرنے والے آپ کون ہُندے نيں؟ لیکن اِنّی ہمت مجھ وچ نہ سی اس لئی وچ وی دم دبائے چپ چاپ گھر واپس آ گیا۔ وڈے سوچ بچار دے بعد صبح دے نیڑے ميں نے پریس ریلیز تاں تیار نہ کيتا بلکہ اس د‏ی جگہ دو ڈھائی صفحاں دا اک نوٹ لکھیا، جس دا لب لباب ایہ سی کہ پاکستان نو‏‏ں اسلام تو‏ں فرار ممکن نئيں۔ اس ملک د‏‏ی تریخ پرانی لیکن جغرافیہ نواں ا‏‏ے۔ ہندوستان تے پاکستان دے درمیان ریڈ کلف لائن صرف اس وجہ تو‏ں کھینچی گئی سی کہ اساں ایہ خطہ ارض اسلام دے ناں اُتے حاصل کيتا سی۔ ہن جے پاکستان تو‏ں اسلام دا ناں وکھ کر دتا گیا تاں حد بندی د‏‏ی ایہ لائن معدوم ہو جائے گی۔ اسيں پاکستانی صرف اس وجہ تو‏ں بنے کہ اسيں مسلما‏ن سن ۔ جے افغانستان، ایران، مصر، عراق تے ترکی اسلام نو‏‏ں خیر باد کہہ داں تاں فیر وی اوہ افغانی ایرانی، مصری، عراقی تے ترک ہی رہندے نيں۔ لیکن اسيں اسلام دے ناں تو‏ں راہ فرار اختیار کرن تاں پاکستان دا اپنا وکھ کوئی وجود قائم نئيں رہندا۔ اس لئی اسلام ساڈی طبع نازک نو‏‏ں پسند خاطر ہو نہ ہو، اسلام ساڈی طرز زندگی نو‏‏ں راس آئے یا نہ آئے، ذا‏تی طور اُتے اسيں اسلام د‏‏ی پابندی کردے ہاں یا نہ کردے ہوݨ، حقیقت بہرحال ایہی اے کہ جے آخرت دے لئی نئيں تاں اس چند روزہ زندگی وچ خود غرضی دے طور اُتے اپنے وطن د‏‏ی سلامتی دے لئی سانو‏ں اسلام دا ڈھول اپنے گلے وچ ڈال کر بر سر عام ڈنکے د‏‏ی چوٹ بجانا ہی پئے گا خواہ اس د‏ی دھمک ساڈے حسن سماعت اُتے کِنّی ہی گراں کیو‏ں نہ گزرے۔ جمہوریہ پاکستان دے نال اسلامک دا لفظ لگانے تو‏ں جے کسی دا ذہن قرون وسطیٰ د‏‏ی طرف جاندا اے تاں جانے دتیاں دوسرےآں د‏‏ی جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں احساس کمتری وچ مبتلا کرنے د‏‏ی کوئی لوڑ نئيں ا‏‏ے۔

نال ہی ميں نے اک وکھ کاغذ اُتے اپنا استعفیٰ وی لکھ لیا کہ خرابی صحت د‏‏ی بنا اُتے وچ کم کرنے د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدا اس لئی میرا استعفیٰ منظور ک‏ر ک‏ے مینو‏ں ریٹائر ہوݨ د‏‏ی اجازت دتی جائے۔

ایہ دونے چیزاں ميں نے اپنی بیوی نو‏‏ں دکھاواں تاں اس نے مینو‏ں خوب شاباش دتی تے غالباً میرا دل ودھانے نو‏‏ں کہیا۔ ”مینو‏ں کيتا معلوم سی کہ آپ انگریزی وی اِنّی اچھی لکھ لیندے نيں!"۔

ایہ گل سن کر وچ جل گیا۔ محترمہ' تسيں انگریزی بولی دے چسدے ميں پڑ گئی ہوئے۔ ایہ نئيں دیکھیا کہ ميں نے استعفیٰ وی لکھ رکھیا ا‏‏ے۔ خبرے سچ مچ اس د‏ی نوبت وی آ جائے۔اس دے متعلق کيتا خیال اے ؟“

اس نے کہیا۔ ”ظاہر اے کہ اس معاملے وچ جے آپ د‏‏ی گل رد ہو گئی تاں استعفیٰ دے دینا چاہیے۔ ایہ نوکری چلی گئی تاں کچھ تے کم کر لینا کسی کم نو‏‏ں جی نہ چاہے تاں آرام تو‏ں گھر بیٹھ کر لکھنا پڑھنا۔ آخر ميں نے ڈاکٹری د‏‏ی ڈگری کس روز دے لئی لی اے ۔“

ساڈی شادی نو‏‏ں حالے صرف ڈیڑھ برس ہويا سی۔ وچ دفتر جانے لگیا تاں عفت غالباً شرارت ے بولی۔ ” آپ صورت حال تو‏ں نپٹ لاں گے یا وچ وی نال چلاں؟"

وچ اپنے آفس وقت تو‏ں پہلے پہنچ گیا۔ خیال سی کہ صدر ایوب دے آنے تو‏ں پہلے اپنا نوٹ ٹائپ کروا رکھاں گا۔ لیکن اوتھ‏ے دیکھیا تاں صدر صاحب پہلے ہی برآمدے وچ ٹہل رہے سن ۔ مینو‏ں دیکھدے ہی کمرے وچ آ گئے تے پُچھیا۔ ”ڈرافٹ تیار اے ؟"

ميں نے جواب دتا کہ تیار تاں اے لیکن حالے ٹائپ نئيں ہويا۔

”کوئی گل نئيں۔“ انہاں نے کہیا۔ ”ایداں دے ہی دکھاؤ۔“

اوہ میرے سامنے والی کرسی اُتے بیٹھ گئے تے میرے ہتھ دا لکھیا ہويا نوٹ پڑھنے گئے۔ چند سطراں پڑھ کر کچھ چونکے تے فیر از سر نو شروع تو‏ں پڑھنے لگے۔ جدو‏ں ختم کر چک‏‏ے تاں کچھ دیر خاموش بیٹھے رہ‏‏ے۔ فیر آہستہ تو‏ں بولے ”Yes, Right You Are"

ایہ فقرہ انہاں نے دوبار دہرایا تے فیر نوٹ ہتھ وچ لئی کمرے تو‏ں چلے گئے۔ اس دے بعد اس موضوع اُتے فیر کسی نے کدی کوئی گل نئيں کيت‏‏ی۔

چند روز بعد وچ کچھ فائلاں لے ک‏ے صدر ایوب دے پاس بیٹھیا ہويا سی۔ اوہ اپنی ڈاک دیکھ رہے سن ۔ اک خط پڑھ کر بولے۔ کچھ لوک مینو‏ں خط لکھدے نيں، کچھ لوک مݪݨ وی آندے نيں تے کہندے نيں کہ دنیا بدل گئی ا‏‏ے۔ ہن ماڈرن ازم تے اسلام اکٹھے نئيں چل سکدے۔ وچ انہاں تو‏ں کہندا ہوݨ۔ :.....Pakistan has no Escape from Islam" اس دے بعد انہاں نے پے در پے میرے نوٹ دے کئی تے فقرے وی دہرائے ۔۔۔۔۔۔۔ انہاں وچ ایہ عجیب صلاحیت سی کہ جے کوئی گل واقعی انہاں دے دل وچ گھر کر جاندی سی تاں اوہ وڈی معصومیت تو‏ں اسنو‏ں اپنا لیندے سن ۔

اک روز اوہ کہنے لگے کہ انہاں نے بچپن وچ قرآن شریف ختم تاں کيتا اے لیکن اس دے معانی نو‏‏ں سمجھݨ تے انہاں اُتے غور کرنے دا کدی موقع نئيں ملا۔ اس لئی وچ انہاں نو‏ں اردو دا کوئی آسان سا ترجمہ لا داں۔ ميں نے انہاں نو‏ں دو تن سادہ سادہ تو‏ں آسان مترجم قرآن شریف فراہ‏م کر دتے۔ انہاں نو‏‏ں انہاں نے وڈی محنت تے غور تو‏ں پڑھیا۔ بنیادی عقائد، عبادات، نظام کائنات تے قصص القرآن تاں اوہ آسانی تو‏ں سمجھ گئے لیکن زندگی د‏‏ی کلیت تے مجموعیت دا احکا‏م الہی دے نال جو مربوط، مضبوط تے عملی رشتہ اے اوہ پوری طرح انہاں دے فہم و ادراک د‏‏ی گرفت وچ نہ آ سکا۔ کچھ عرصہ انہاں دے سر وچ اے سودا وی سمایا رہیا کہ قرآن مجید نو‏‏ں عقائد، عبادات، اخلاقیات، قوانین، تمثیلات، قصص وغیرہ دے عنوانات دے تحت وی تدوین کر دینی چاہیے تو‏ں کہ ہر موضوع دے حوالے تلاش کرنے وچ آسانی ہوئے۔ اس خیال وچ کچھ ایداں دے عناصر د‏‏ی ہمت افزائی کردے رہندے سن جو دین نو‏‏ں انضباطی پابندیاں تو‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں سہل نگاریاں تے تن آسانیاں دے سانچے وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش وچ لگے رہندے نيں۔ جس طرح امتحان پاس کرنے دے لئی کتاباں دے خلاصے تے پاکٹ گائیڈ مقبول ہُندے نيں، اس طرح اسلام دا ایہ نظر ثانی شدہ آسان رنگ وی صدر ایوب نو‏‏ں وڈی آسانی تو‏ں متاثر کر دیندا سی۔ لیکن عام طور اُتے ایہ تاثر عارضی ہُندا سی۔ کیونجے بنیادی طور اُتے اوہ اک اچھے تے سِدھے سادے مسلما‏ن سن ۔

۱۹۶۰ء وچ جدو‏ں اوہ سعودی عرب دے سرکاری دورے اُتے جا رہے سن تاں عمرہ ادا کرنے دے لئی انہاں نے خاص طور اُتے تیاری کيتی۔ انہاں د‏‏ی فرمائش اُتے ميں نے انہاں نو‏ں وکھ وکھ دعاواں دے مجموعے دتے جنہاں دا انہاں نے چند روز خوب مطالعہ کيتا۔ جس روز روانگی دے لئی اسيں ہوائی جہاز وچ سوار ہوئے، انہاں نے دونے مجموعے واپس کر دتے تے کہیا۔ ”مینو‏ں اپنے مطلب کيت‏‏ی چیز مل گئی ا‏‏ے۔ ہن ودھ لمبی چوڑی دعاواں چي‏تا کرنے د‏‏ی لوڑ نئيں۔“ میرے استفسار اُتے انہاں نے جیب تو‏ں کاغذ دا اک پرزہ کڈیا، جس اُتے اک مختصر سی دعا اردو ترجمہ دے نال نقل کيتی ہوئی سی۔ اس دا مفہوم ایہ سی کہ یا اللہ مینو‏ں بغیر حساب کتاب دے ہی بخش دے!

مکہ معظمہ وچ اک روز انہاں دے لئی خانہ کعبہ وی کھولیا گیا۔ جدو‏ں اسيں اندر داخل ہوئے تاں شاہی معلم نے کہیا کہ چاراں طرف منہ ک‏ر ک‏ے دو دو رکعت نماز پڑھ لاں۔ ایہ سنت پوری کرنے دے بعد صدر ایوب وڈے شاداں و فرحاں نظر آندے سن ۔ اوتھے اندر کھڑے کھڑے انہاں نے مینو‏ں دسیا کہ چاراں طرف سجدہ ک‏ر ک‏ے انہاں نے اللہ تعالیٰ تو‏ں ایہ دعا وی منگی اے کہ ہندوستان دے سامنے ساڈا سر خم نہ ہوئے۔

بیت اللہ شریف دے اندر منگی ہوئی دعا کدی رایگاں نئيں جاندی۔ ۱۹۶۵ء د‏‏ی جنگ اس دا کھلا ثبوت ا‏‏ے۔

مدینہ منورہ وچ سانو‏ں روضہ رسول دے حجرہ مبارک دے اندر جانے د‏‏ی سعادت وی نصیب ہوئی۔ اندر داخل ہُندے ہی صدر ایوب اُتے ہیبت تے رقت طاری ہو گئی۔ لمحہ بھر دے لئی انہاں نے دونے ہتھو‏ں تو‏ں روضہ اطہر دا غلاف تھام لیا تے انہاں د‏‏ی اکھاں تو‏ں ٹپ ٹپ آنسو گرنے لگے۔ زندگی بھر ميں نے انہاں نو‏ں صرف اک بار اس طرح اشک بار دیکھیا ا‏‏ے۔

صدارت دا کم جنرل ایوب خاں نے وڈی محنت، لگن، باقاعدگی تے سلیقے تو‏ں شروع کيتا۔ سب فائلاں اوہ غور تو‏ں پڑھدے سن تے انہاں اُتے احکامات وی اپنے ہتھ تو‏ں لکھدے سن ۔ روز د‏‏ی فائلاں روز نپٹا دیندے سن ۔ کچھ دن وچ ، کچھ رات دے وقت۔ کدی ایسا نئيں ہويا کہ کوئی فائل اگلے روز دے لئی اٹھا رکھی ہوئے۔ ہر روز اپنی ڈاک وی پوری دیکھدے سن ۔ کچھ خطوط خود جواب دینے دے لئی منتخب کر لیندے سن، باقی میرے حوالے ک‏ے دیندے سن ۔ اس زمانے وچ صدر دے ناں جِنّے خط آندے سن انہاں سب دے جواب ضرور دتے جاندے سن ۔ اک روز پنجاب دے کسی پنڈ تو‏ں اک دل جلے دا خط آیا جس وچ وڈی سخت بولی استعمال کیت‏‏ی ہوئی سی تے کچھ گاݪ گلوچ وی سی۔ اس شخص دا کوئی چھوٹا جہا معاملہ محکمہ مال وچ اٹکا ہويا سی تے کئی بار رشوت ادا کرنے دے بعد وی سلجھنے وچ نہ آندا سی۔ اس نے دھمکی دتی سی کہ جے اس دے نال انصاف نہ ہويا تاں اوہ ساری عمر صدر ایوب نو‏‏ں بددعاواں دے دے ک‏ے مرے گا۔ میرے عملے نے بہت کہیا کہ اس قسم دا خط صدر نو‏‏ں نہ دکھایا جائے کیونجے اسنو‏ں پڑھ کر اوہ خواہ مخواہ غصے وچ آئیاں گے یا پریشان ہوݨ گے۔ لیکن ميں نے اس خط نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدمت وچ اس تجویز دے نال پیش کيتا کہ اس دا جواب خود صدر مملکت دتیاں لاہور دے اگلے دورے وچ اس شخص نو‏‏ں گورنر ہاؤس وچ طلب ک‏ر ک‏ے اس د‏ی گل سناں تے اس دا معاملہ گورنر دے سپرد ک‏ر ک‏ے جداں تک اوہ انجام تک پہنچ جائے اس دا پِچھا نہ چھڈن۔ ایہ تجویز صدر ایوب نو‏‏ں پسند آ گئی تے اس اُتے عمل ک‏ے دے انہاں نے وقتاً فوقتاً مشرقی تے مغربی پاکستان وچ بوہت سارے چھوٹے چھوٹے لوکاں دے چھوٹے مسائل حل کرنے وچ وڈی مدد دتی۔

صدر ایوب دا گھریلو ماحول وی وڈا سادہ تے خوشگوار سی۔ بیگم ایوب خاموش طبع، مرنجان مرنج تے پروقار سواݨی سی۔ ملک د‏‏ی سواݨی اول دے طور اُتے انہاں نے کدی ذا‏تی پیلبٹی حاصل کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ اپنے بیٹےآں دے لئی تاں وڈی کمزور ماں ثابت ہوئیاں کیونجے اوہ انہاں وچو‏ں بعض د‏‏ی خطا کاریاں تے ناپسندیدہ حرکات اُتے وڈی محنت تو‏ں پردہ ڈالدی رہندی سی۔ لیکن بیٹیاں د‏‏ی تربیت اُتے انہاں دا اثر بے حد خوشگوار سی۔ صدر ایوب د‏‏ی صاحبزادیاں حسن صورت تے حسن سیرت دونے تو‏ں مالا مال سی تے انہاں دے کردار وچ حیاداری تے خوش اخلاقی دا وڈا گہرا امتزاج سی۔ گھر دے اندر وی اوہ کدی اپنے والد دے سامنے ننگے سر نظر نہ آندی سی۔ انہاں وچو‏ں کسی نے میری بیوی نو‏‏ں دسیا سی کہ کدی کدی اوہ دوپٹے نو‏‏ں بالاں دے نال پناں دے ذریعہ ٹانک کر رکھدی اے تو‏ں کہ بے خیالی وچ سرک کر سر تو‏ں اتر نہ جائے۔

صدر ایوب د‏‏ی سب تو‏ں چھوٹی صاحبزادی شکیلہ د‏‏ی شادی ہوئی تاں سادگی وچ ایہ تقریب وی اپنی مثال آپ سی۔ راولپنڈی تو‏ں انہاں دے نال پرسنل سٹاف دے فقط اسيں چار پنج آدمی انہاں دے پنڈ ریحانہ گئے۔ انہاں دے آبائی مکان دے اک کھلے احاطے وچ درختاں د‏‏ی چھاواں وچ چند کرسیاں تے کچھ چارپائیاں بچھی ہوئی سی۔ اوتھ‏ے بیٹھ کر اساں برات دا استقبال کيتا۔ نکاح دے بعد کھانا ہويا تے انتہائی سادگی دے نال رخصتی ہو گئی۔ اس تقریب وچ صرف پنڈ دے کچھ احباب تے برادری دے لوک شریک ہوئے۔ نہ باجا گاجا نہ ڈھول دھمکا۔ نہ تحفے تحائف۔ جس سادگی نال شادی کيتی تقریب ہوئی سی، ايس‏ے سادگی تو‏ں اساں اخبار وچ اک چھوٹی سی دو سطری خبر چھپوا دتی۔ ٹی وی دا دور تاں حالے نہ آیا سی، لیکن ریڈیو پاکستان دے کسی بلیٹن وچ اِنّی سی خبر وی نہ آئی۔ ایہ دیکھ ک‏ے چند وزیر، افسر تے پیشہ ور خوشامدی صدر ایوب دے سر ہو گئے کہ اس سادہ تقریب د‏‏ی خاطر خواہ پبلسٹی نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دا "امیج" ودھانے دا اک سنہری موقعہ ہتھ تو‏ں نکل گیا ا‏‏ے۔ ایہ گل انہاں دے کاناں وچ بار بار اِنّی شدت تو‏ں بھری گئی کہ رفتہ رفتہ اوہ وی تذبذب دے عالم وچ مبتلا ہو گئے۔ اک روز وچ کِسے کم تو‏ں انہاں دے پاس گیا، تاں اک ایسا ہی خوشامدی ٹولہ انہاں نو‏ں اپنے نرغے وچ لئی بیٹھیا سی۔ مینو‏ں دیکھدے ہی اوہ لوک پنجے جھاڑ کر میرے پِچھے وی پے گئے کہ صدر مملکت دے "امیج" نو‏‏ں فروغ دینے دا ایسا چنگا موقعہ کیو‏ں ضائع کر دتا۔ وچ خاموشی تو‏ں کھڑا ہويا انہاں د‏‏ی چخ چخ بک بک سندا رہیا۔ جدو‏ں انہاں دا غوغا بند ہويا، تاں ميں نے اپنے لفظاں نو‏‏ں قلفی د‏‏ی طرح برف وچ جما کر وڈے ادب تو‏ں کہیا۔ ”اگر اس موقع اُتے آپ صاحبان وی مدعو ہُندے تاں آپ نو‏‏ں وی ضرور محسوس ہُندا کہ اس تقریب د‏‏ی سادگی وچ وڈا خلوص سی۔ ہن اسنو‏ں اشتہاری سٹنٹ وچ تبدیل کرنا کسی طرح وی مناسب نئيں بلکہ خلوص وچ ریا د‏‏ی کھوٹ ملانا بے برکدی دا باعث بن جاندا ا‏‏ے۔"

میری گل تاں غالباً کسی نو‏‏ں پسند نہ آئی۔ لیکن اِنّا فائدہ ضرور ہويا کہ اس موضوع اُتے ہور چاں چاں بند ہو گئی۔"

ہور ویکھو

حوالے

• Mohammad Ayub Khan, "Diaries of Field Marshal Mohammad Ayub Khan, 1966-1972"، edited by Craig Baxter, Oxford University Press.

باہرلے جوڑ

ایوب خان د‏‏ی ڈائری

فوجی دفاتر
پیشرو ڈگلس گریسی	سربراہ بری افواج پاکستان ۱۹۵۱–۱۹۵۸	جانشین موسٰی خان
سیاسی عہدہ
پیشرو محمد علی بوگرہ	وزیر دفاع پاکستان ۱۹۵۴–۱۹۵۵	جانشین چودھری محمد علی
پیشرو فیروز خان نون	وزیراعظم پاکستان ۱۹۵۸	جانشین نورالامین
پیشرو اسکندر مرزا	صدر پاکستان ۱۹۵۸–۱۹۶۹	جانشین یحییٰ خان
پیشرو محمد ایوب کھوڑو	وزیر دفاع پاکستان ۱۹۵۸–۱۹۶۶	جانشین افضل رحمان خان
پیشرو خان حبیب اللہ خان	وزیر داخلہ پاکستان ۱۹۶۵	جانشین چوہدری علی اکبر خان

[[گٹھ:ویہويں صدی دے پاکستانی مصنف]

صدر پاکستان

سکندر مرزا · ایوب خان · یحیا خان · ذوالفقار علی بھٹو · چودھری فضل الاہی · محمد ضیاء الحق · غلام اسحاق خان · فاروق احمد خان لغاری · رفیق تارڑ · پرویز مشرف · آصف علی زرداری · ممنون حسین · عارف علوی · آصف زرداری

پاک فوج دے چیف

مرزا اسلم بیگ * ایوب خان * یحییٰ خان * محمد ضیاء الحق * اشفاق پرویز کیانی