شہاب نامہ
| شہاب نامہ | |
|---|---|
| مصنف | قدرت اللہ شہاب |
| ملک | پاکستان |
| ناشر | سنگ میل پبلیکیشنز، لاہور |
| پیش کش | |
| صفحات | 893 |
ترمیم  | |
شہاب نامہ قدرت اللہ شہاب دی خودنوشت کہانی اے۔ شہاب نامہ مسلمانان برصغیر دی تحریک آزادی دے پس منظر، مطالبہ پاکستان، قیام پاکستان تے تاریخ پاکستان دی چشم دید داستان اے۔ جو حقیقی کرداراں دی بولی توں بیان ہوئی اے۔ شہاب نامہ دیکھنے وچ ضخیم تے پڑھنے وچ مختصر کتاب اے۔ شہاب نامہ امکانی حد تک سچی کتاب اے۔ قدرت اللہ شہاب نے کتاب دے ابتدائییہ وچ لکھیا اے کہ،
ميں نے حقائق نوں انتہائی احتیاط توں ممکنہ حد تک اسی رنگ وچ پیش کرنے دی کوشش کيتی اے جس رنگ وچ اوہ مینوں نظرآئے۔
جو لوگ قدرت اللہ شہاب نوں جاندے نيں انہاں نوں معلوم اے کہ ایہ اک سادہ تے سچے انسان دے الفاظ نيں۔ قدرت اللہ شہاب نے اس کتاب وچ اوہی واقعات لکھے نيں جو براہ راست انہاں دے علم تے مشاہدے وچ آئے اس لئی واقعاندی طور اُتے انہاں دی تاریخی صداقت مسلم اے۔ تے بغیر تاریخی شواہد یا دستاویزی ثبوت دے انہاں دی صداقت وچ شک کرنے دا کوئی جواز نئيں۔ البتہ حقائق دی تشریح و تفسیر یا انہاں دے بارے وچ زاویہ نظر توں اختلاف ہو سکدا اے۔ عمومی طور اُتے شہاب نامہ دے چار حصے نيں:
- قدرت اللہ دا بچپن تے تعلیم
- آئی سی ایس وچ داخلہ تے دور ملازمت
- پاکستان دے بارے وچ تاثرات
- دینی و روحانی تجربات و مشاہدات
ان چاراں حصےآں دی اہمیت جداگانہ اے لیکن انہاں وچ اک عنصر مشترک اے تے اوہ اے مصنف دی مسیحائی۔ اوہ جس واقعہ دا ذکر کردے نيں اوہ لفظاں دے سیاہ خاناں توں نکل کے قاری دے سامنے وقوع پزیر ہونا شروع کے دیندا اے۔ اوہ جس کردار دا نقشہ کھینچتے نيں اوہ ماضی دے سرد خانے توں نکل کے قاری دے نال ہنسنے بولنے لگدا اے۔
اس کتاب وچ ادب نگاری دی شعوری کوشش نظر نئيں آندتی۔ بے ہنری دی ایہ سادگی خلوص دی مظہر اے تے فنکاری دی معراج، ایہ تحریر ایمائیت دا اختصار تے رمزیت دی جامعیت لئی ہوئے اے۔ کتاب دا دے نوس اِنّا وسیع اے کہ اوہدی لامحدود تفصیلات تے انہاں گنت کرداراں دی طرف اجمالی اشارے ہی کیتے جا سکدے نيں۔ لیکن ایہ اشارے بھر پور نيں۔
قدرت اللہ شہاب دا بچپن تے تعلیم سودھو
بچپن تے تعلیم دا دور شہاب دی شخصیت دا تشکیلی دور اے اس لئی مصنف دی شخصیت توں دلچسپی رکھنے والے قارئین دے علاوہ انہاں دے ملاقاتیاں دے لئی جداگانہ اہمیت رکھدا اے۔ لیکن اس ذاتی زاویے دے علاوہ اوہدی اک تاریخی اہمیت وی اے۔ اس حصے وچ ڈوگرہ دور دی ریاست جموں کشمیر دا معاشرتی تے سیاسی نقشہ زندہ ہو کے سامنے آجاندا اے۔ اس باب وچ شہاب نے بوہت سارے زند ہ کردار تخلیق کیتے نيں جو یقینا اردو ادب دے زندہ کرداراں وچ شامل نيں۔ انہاں کرداراں وچ مولوی صاحب دی بیوی، چوہدری مہتاب دین، ملازم کریم بخش شامل نيں لیکن انہاں وچ سب توں اہم تے بہترین کردار چندرواندی دا اے۔ جوانی دے عشق دی اولے ن ہمسفر چندراوتی دا سراپا ایويں لکھدے نيں۔
چندراوتی واقعی سورن کنیا سی۔ اوہ سپر ڈیشز سمیشر قسم دی لڑکیوں دی طرح حسین تاں نہ سی لیکن اس دے وجود پہ ہر وقت سپیدی سحری دا حالہ رہندا سی ۔ رنگت وچ اوہ سونے دی ڈلی سی۔ تے جلد اوہدی باریک مومی کاغذ سی۔ جس دے آر پار نگاہ جاندی وی تے نئيں وی جاندتی۔ ۔۔۔ جدوں اوہ پانی پیندی اے تاں اوہ اس دے گلے توں لنگھدا ہويا اک اک گھونٹ دور توں گنیا جاسکدا اے۔
کتاب دا ایہ حصہ مختلف طبقات توں تعلق رکھنے والے زندہ کرداراں توں بھریا پيا اے تے ہر باب اپنی جگہ ناول یا ناولٹ اے۔ اس حصے وچ اس دور دی معاشرت زندہ ہو کے سامنے آجاندی اے۔
آئی سی ایس تے دور ملازمت سودھو
کتاب دا دوسرا حصہ ملازمت توں متعلق اے۔ اس دور وچ اوہ بھاگلپور وچ اسسٹنٹ کمشنر، اورنگ آباد تے تملوک وچ ایس ڈی او تے صوبائی سیکرٹریت اڑیسہ وچ انڈر سیکر ٹری رہے۔ اس دور دی تصویر کشی، تاثراندی تے تجریدی انداز وچ اس چابکدستی توں کيتی گئی اے کہ تحریک پاکستان تے مطالبہ پاکستان پس منظر تے جواز ذہناں اُتے کم تے دلاں اُتے زیادہ نقش ہو جاندا اے۔ شہاب نے اس بارے وچ لیکچر بازی نئيں کيتی بلکہ حالات و اقعات نوں زبا ن دے دتی اے او ر اوہ پکار پکار کے کہہ رہے نيں کہ برصغیر وچ مسلماناں دی بقا دا پاکستان دے علاوہ کوئی دوسرا راستہ نئيں سی ۔ سرگزشت دا ایہ حصہ قیام پاکستان دے ناگزیر ہونے دی دلیل تے دستاویزاے۔ کلکتہ تے بہار وچ وسیع پیمانے اُتے مسلماناں دی نسل کشی، کانگرس ہائی کمان دا خفیہ منصوبہ جو شہاب صاحب نے جوش جناں وچ قائداعظم تک پہنچایا، ایہ سب تحریک پاکستان دا المناک دیباچہ اے۔
1947ءماں شہاب پاکستان آئے جتھے اوہ سیکرٹریٹ وچ وی رہے آزاد کشمیر دی نوزائیدہ حکومت دے سیکرٹری جنرل وی، جھنگ دے ڈپٹی کمشنر وی، تن سربراہان ِ مملکت دے پرسنل سیکرٹری وی تے ہالینڈ وچ پاکستان دے سفیر بھی۔ ایہ حصہ تاریخی اہمیت دا حامل اے اس وچ قاری پاکستان دے اک اہم تشکیلی دور وچ صاحبان اختیار کل نوں حاکماں دی حیثیت توں وی دیکھدے نيں تے انساناں دی حیثیت توں بھی۔ گورنر جنرل غلام محمد، صدر سکندر مرزا تے صدر ایوب دی زندگی دی جھلکیاں شہاب نامہ وچ ملدیاں نيں و ہ کسی مورخ دی تاریخ وچ نئيں ملیاں گی۔ انہاں وچ پس پردہ جھانکنے دا لطف آندا اے۔ اس حصے وچ اہم رازاں توں پردہ اٹھایا گیا اے۔ کس طرح افسر شاہی نوں سوچے سمجھے منصوبے دے تحت اقدار وچ شامل کیتا گیا تے فیر فوج نوں اقدار وچ آنے دے لئی راہ ہموار کيتی گئی۔ ایتھے صدر ایو ب ،سکندر مرزا، غلام محمد سب دی محلاندی سازشاں توں پردہ اٹھایا گیا اے۔
اختیار اعلیٰ دی راہداریاں دی قربت دے برعکس ڈپٹی کمشنر دی ڈائری، انتظامیہ دے ضلعی نظام دے ناسوراں دی پردہ در تے عوام الناوہدی بے بسی تے پریشانیاں دی آئینہ دار اے۔ افسوس دی گل ایہ اے کہ جدوں توں ہن تک خرابیاں دی اصلاح دی بجائے انہاں وچ اضافہ ہی ہويا اے۔ کاش ڈائری دے ایہ اوراق ساڈے آئندہ ضلعی حاکماں دے دل وچ خوف خدا تے انسانی ہمدردی دا جذبہ پیدا کے سکن ۔
پاکستان دے بارے وچ تاثرات سودھو
پہلے دو ابواب دے برعکس پاکستان دا مستپہلے خارجی واقعات دی داستان نئيں ،بلکہ اک داخلی رد عمل اے۔ اس وچ شہاب صاحب نے اپنی آرزئاں دے نقش دکھائے نيں تے چند سیاسی حقائق دا تجزیہ وی کیتا اے۔ ایتھے اوہ اُنہاں اصولاں دی نشان دہی کردے نيں جنہاں اُتے چل دے پاکستان اک بہترین اسلامی فلاحی ریاست بن سکدا اے۔ تے مسلم دنیا دی مکمل رہنمائی تے قیادت کے سکدا اے۔ اوہ اس مختصر باب دے خاتمے اُتے لکھدے نيں:
سانوں حب الوطنی دا جذبہ نئيں بلکہ جنون درکار اے۔ جذبہ تاں محض اک حنوط شدہ لاش دی مانند دل دے تابوت وچ منجمد رہ سکدا اے۔ جنون، جوش جہاد تے شوق شہادت توں خون نوں گرماندا اے اسی وچ پاکستان دی سلامتی تے مستپہلے دا راز پوشیدہ اے۔
چھوٹا منہ وڈی گل سودھو
کتا ب دا ایہ حصہ کافی متنازع رہیا اے بعض لوگاں دا خیال اے کہ شہاب صاحب دے دوستاں نے لکھ کے اس کتاب وچ شامل کیتا اے۔ ایہ اُنہاں دی روحانی زندگی دی داستان اے۔ ممتاز مفتی ساری عمر اُنہاں دی چوتھی سمت دے متعلق چلاندے رہے۔ تے شہاب صاحب اُس توں مسلسل انکار کردے رہے لیکن اُنھاں نے اپنے اس آخری باب وچ ذکر کیتا اے کہ کس طرح اک نائنٹی ناں دا کردار انہاں نوں مستپہلے دے راز دسدا سی تے اُس نوں ہدایات دتی جاندیاں سن۔ ویسے جے دیکھیا جائے تاں اک مادی سوچ رکھنے والا شخص انہاں گلاں نوں من گھڑت سمجھدا اے۔ لیکن اس بار ے وچ ایہی کہیا جا سکدا اے کہ ”مننے دے لئی جاننا ضروری نئيں “ تے اسيں تاں اس باب دے بارے وچ ایہ کہہ سکدے نيں کہ
ع یہ معاملے نيں نازک جو تری رضا ہو تاں کر
شہاب نامہ اسلوب تے بیان دے لحاظ توں اک شاہکار اے اس لئی آئیے شہاب نامے دے فنی خصوصیات کاجائزہ لیندے نيں،
اسلوب سودھو
نثر اسلوب دا اپنا اک آہنگ ہُندا اے جس دے شیڈ ز ہر لکھنے والے دے ہاں مختلف ہُندے نيں۔ ایہی آہنگ عبارت وچ سلاست پیدا کردا اے۔ بعض لکھنے والےآں دے ہاں جملاں دی مصنوعی تے اُتے تکلف ساخت دی وجہ توں عبارت وچ جھٹکے پیدا ہو جاندے نيں جنہاں اُتے بعض اوقات جدیدیت دا پردہ ڈالنے دی کوشش کيتی جاندی اے۔ تے جس طرح جھوٹھ بولنے والے نوں زیادہ دیر گفتگو کرنا پڑجائے تاں کدرے کدرے اس دے منہ توں سچی تے متضاد گلاں وی نکل جاندیاں نيں، اسی طرح مصنوعی اسلوب زیادہ دیر تک نئيں چل سکدا۔ جتھے لکھنے والے نوں ذرا سی اونگھ آئی اس دا اصلی پن ظاہر ہو گیا تے بلند آہنگ جملاں دے پھسپھسے تے کمزور جملیاں دا ٹان دا لگ گیا تے عبارت وچ ناہمواری پیدا ہو گئی۔ لیکن قدرت اللہ شہاب دی نثر ایداں فنی نقائض توں بالکل پاک اے اس دے نال نال انہاں نے نہایت سہولت دے نال اپنا مدعا بیان کیتا اے تے جملاں دی ساخت نوں پیچیدہ نئيں ہونے دتا۔ مثلاً
جمہوریت دا سکہ اسی وقت چلدا اے جدوں تک اوہ خالص ہوئے۔ جاں ہی اس وچ کھوٹ مل جائے اوہدی کوئی قدر و قیمت نئيں رہندی۔
منفر د طرز تحریر سودھو
شہاب نامہ وچ نجی، جذباتی، رومانی، قلبی، روحانی، خاندانی، معاشرتی، سیاسی، تاریخی، دفتری، قومی، ملکی، بین الاقوامی، ذہنی، علمی ادبی تے نظریاندی غرض کہ ہر قسم دے واقعات بیان ہوئے نيں۔ فیر معمولی بیراں، ملازماں تے موچیاں توں لے کے مشاہیر عالم تے مملکتےآں دے سربراہان تک دا ذکر اے، اُتے ایہ قدرت اللہ شہاب دے منفرد طرز تحریر تے دلنشاں انداز بیان دا اعجاز اے کہ چھوٹے توں چھوٹے واقعات تے معمولی سطح دے افراد وی قاری دے دل و دماغ وچ سما جاندے نيں۔ اس توں ودھ دے شہاب صاحب دا کمال تے احسان ایہ اے کہ انہاں نے صورتاں صفحہ قرطاس اُتے ایويں منعکس کے دیؤ نيں کہ آنے والے زمانے اس توں بہت کچھ اخذ کے سکن گے۔
” صاحب اقتدار جے اپنی ذات دے گرد خود حفاظتی دا حصار کھچ کے بیٹھ جائے تاں اوہدی اختراعی، اجتہادی تے تجدیدی قوت سلب ہو کے اسنوں لکیر دا فقیر بنا دیندی اے۔
خود ستائی توں اجتناب سودھو
خود نوشت اک مشکل صنف ادب اے کیونکہ اس وچ خودستائی دے مواقع جا بجا موجود ہُندے نيں۔ کسی وی ایداں واقعے دا بیان جس وچ لکھنے والا خود نوں ہیرو ثابت کے رہیا ہو خواہ کتنا ہی حقیقت اُتے مبنی کیوں نہ ہو پڑھنے والا شک وچ مبتلا ہوئے بغیر نئيں رہ سکدا چنانچہ ایداں موقعاں اُتے اک اچھے ادیب نوں خاصی اُتے لطف احتیاط توں کم لے نا پیندا اے۔ مثلاً شہاب صاحب آئی سی ایس دی ٹریننگ دے دوران اوہ اپنی گھوڑ سواری دے متعلق نئيں کہندے کہ انہاں نوں اس وچ مہارت حاصل سی بلکہ اوہ کہندے نيں، ایہ سارا گھوڑے دا اپنا کمال سی ۔
گیلپ دی آواز اُتے میر ا گھوڑا خود بخود سر پٹ بھاگنے لگیا۔ راستے وچ ایستادہ رکاوٹاں نوں وی خود ہی اپنی ہنر مندی توں پھلانگتا چلا گیا۔ آخر وچ جدوں کرنل صاحب نے فگر آف ایٹ (٨) بنانے دا آرڈر دتا تاں میرے گھوڑے نے ایداں خوبصورت دائرے کٹ کے انگریزی اٹھ دا ہندسہ بنایا کہ ممتحن نے مینوں شاباش دے کے اچھے نمبراں توں پاس کے دتا۔“
سادہ بولی سودھو
شہاب نامہ دی اک ہور خوبی ایہ اے کہ جتھے جتھے جذبات نگاری، واقعہ نگاری تے کردار نگاری دے مواقع آئے نيں۔ شہاب صاحب نے ادق، ثقیل، غیر فصیح تے اجنبی الفاظ دا سہار نئيں لیا۔ بلکہ مشکل ترین معاملات، نازک ترین خیالات او ر پیچیدہ ترین مفاہیم نوں وی نہایت سہولت تے آسانی دے نال پورے تاثر وچ بھگو کے قلمبند کردے چلے جاندے نيں مثلاً
”اک روز اوہ چھاوڈی والے دے پاس تاز ہ گنڈیریاں کٹوانے کھڑی ہوئی تاں میرے دل وچ آیا ۔۔۔ اک موٹے گنے توں چندرا وندی نوں مار مار کے ادھ موا کرداں تے گنڈیریاں والے دی دراندی توں اس دے ٹکڑے ٹکڑے کرکے اپنے دانتاں توں کچر کچر چبا ڈالاں۔“
شوخی و ظرافت سودھو
شہاب نامہ دے نثر دی اک ہور خوبی شگفتگی، شوخی تے ظرافت دا برمحل استعمال اے جس توں تحریر وچ لطف دلچسپی تے خوبصورتی پیدا ہو گئی اے۔ تے اس ہی دی بدولت اِنّی ضخیم کتاب ہونے دے باوجود قاری کسی وی صورت وچ اکتاہٹ دا شکار نئيں ہُندا تے اُس دی دلچسپی آخر تک برقرا ر رہندی اے۔
”حکیم گوراندتہ دل دا اک خاص وصف سی کہ اوہ دکان دی کوئی چیز ضائع نئيں ہونے دیندے سن ۔ اک با ر روغن بادام دے کھلے منہ والی بوتل وچ مردہ چھپکلی نظر آئی۔ حکیم صاحب نے چمٹے توں پھڑ کے اسنوں کڈیا تے کچھ دیر تک اسنوں بو تل دے منہ توں الٹا ٹکائے رکھیا تاکہ چھپکلی توں ٹپکتے ہوئے بادام روغن دے زیادہ توں زیادہ قطرے بوتل وچ واپس گر جان۔“
” جا ن نے مینوں شستہ انگریزی وچ دو تن گالیاں دتیاں ميں نے اوہدی کلائی مروڑ کے پیٹھ اُتے اک لات جمائی تے اسنوں مرغا بننے دا حکم دتا۔ ایہ اصطلاح اس دے لئی نويں سی۔ ميں نے خود مرغا بن کے اوہدی رہنمائی کی۔“
کردار نگاری سودھو
قدرت اللہ شہاب عام طورپر زندگی وچ موجود کرداراں نوں پیش کردے نيں تے انہاں دی پیش کش اِنّی عمدہ تے مکمل ہُندی اے کہ اسيں انہاں کرداراں توں مل دے جد ا نئيں ہُندے۔ شہاب نامہ وچ اہم شخصیتاں دی اس طرح تصویر کشی کيتی گئی اے کہ چھوٹے توں واقعہ یا وقوعہ توں قاری کردار دے باطن تک جھانک لیندا اے۔ مثلاً قائدعظم توں دو مختصر ملاقاتاں دا ذکر اے۔ اک بار جدوں اوہ اک خفیہ دستاویز حاصل کرنے کرکے انہاں تک پہنچاندے نيں تے باوجود اس دے کہ اوہ دستاویز نہایت مفید خیال کيتی جاندی اے لیکن قائد اعظم دی اصول پرستی تے عظیم شخصیت دی جھلک چند جملاں وچ سامنے آجاندی اے۔
ميں نے فر فر ساری گل کہہ سنائی ۔
ویل ویل ۔۔۔۔ توانوں ایسا نئيں کرنا چاہیے سی ۔This is breach of trust
غلام محمد، خواجہ ناظم الدین، صدر ایوب، مہاراجہ ہر ی سنگھ تے بہت ساریاں اہم شخصیتاں دا انہاں نے نہایت خوبصورت خاکہ پیش کیتا اے۔
چندراوتی شہاب نامہ دا اک بے مثال کردار اے۔ جس دے اندر محبت دا الائو دہک رہیا سی لیکن اوہ زبان اُتے نہ لا سکی تے مر گئی۔ تے اس طرح شہاب صاحب دے اولین افسانے دا عنوان بنی تے جس دا پہلا جملہ ایہ سی:
جدوں مینوں چندراوتی توں محبت شروع ہوئی اسنوں مرے ہوئے تیسرا روز سی ۔
اس دے علاوہ چند دوسرے کردار۔ مثلاً ڈپٹی کمشنر دی ڈائری دی بڑھیا جس توں مصنف نے ساری ملازمت دے دوران سولہ آنے دی واحد رشوت قبول کے لئی سی۔ بشیراں طوائف جس نے پیسہ پیسہ جوڑ کے رقم جمع دی سی تے حج اُتے جانے دے لئی تڑپ رہی سی۔ نیپلز دے ہوٹل وچ ملنے والی دمشق شام دی دلفریبہ تے درجناں ایداں یادگار کردار نيں جنہاں نوں مصنف نے اس طرح پیش کیتا اے کہ اوہ پڑھنے والے دے ذہن وچ نقش ہو جاندے نيں۔
اختصار سودھو
اعلیٰ ادبی نثر دی اک خوبی اس دا ایجاز و اختصار اے جس دی مثالاں شہاب نامہ وچ بکثرت نظرآندیاں نيں۔ قدرت اللہ شہاب نے جس طرح دی مصروف، متنوع بھر پور تے ہنگامہ آرائی دی زندگی بسر دی تے جِنّے عرصے اُتے شہاب نامہ دے واقعات محیط نيں، انہاں نوں دیکھدے ہوئے احساس ہُندا اے کہ شہاب صاحب نے تقریباً پچا س برساں اُتے پھیلی زندگی نوں ہزار گیارہ سو صفحات دی اک جلد وچ کِداں سمو دتا اے جدوں کہ اوہ اول درجے دے افسانہ نگار سن تے چاہندے تاں محض بملا کماری تے چندراوتی اُتے اک اک ناول لکھ سکدے سن ۔ دراصل قدرت اللہ شہاب صاحب نے فیکٹس تے فکشن نوں اک کے دتا اے۔ یعنی انہاں دی فکشن دی بنیاد حقائق اُتے اے تے اوہ حقائق نوں فکشن دے فنی اسلوب وچ پیش کردے نيں۔
مجموعی جائزہ سودھو
شہاب نامہ اردو ادب دی اک ہمیشہ دے لئی زندہ رہنے والی کتاب اے۔ جس وچ فن تے فکر دا حسین امتزاج ملدا اے۔ اِنّی ضخامت دے باوجود ایہ واحد کتاب اے جو طبیعت اُتے بجھ نئيں بندی بلکہ اس دے ہر صفحے وچ سانوں کسی نويں حقیقت دا نکشاف نظر آندا اے۔ اس کتاب وچ ملکی تاریخی توں لے کے روحانیت تک سب کچھ موجود اے۔ ایہ اک ایسی کتاب اے جسنوں کوئی مورخ نظرانداز نئيں کے سکدا نہ ادب دا طالب علم۔ پاکستان نوں جاننے تے سمجھنے دے لئی اس کتاب دا مطالعہ ضروری اے۔ ہن تک اس کتاب دے کئی ایڈیشن شائع ہو چکے نيں تے پاکستا ن وچ ایہ سب توں زیادہ فروخت ہونے والی کتاب اے۔ جس دی وجہ شہاب صاحب دا اسلوب تے حقیقت نگاری اے۔