پشتون
کل آبادی | |
---|---|
(ت. 50 ملین (2011)[۱]) | |
گنجان آبادی والے علاقے | |
پاکستان | 29,342,892 (2012)[۲] |
افغانستان | 12,776,369 (2012)[۳] |
بھارت | Over 6,000 families[۴] |
متحدہ عرب امارات | 338,315 (2009)[۵] |
امریکہ | 138,554 (2010)[۶] |
ایران | 110,000 (1993)[۷] |
برطانیہ | 100,000 (2009)[۸] |
جرمنی | 37,800 (2012)[۹] |
کینیڈا | 26,000 (2006)[۱۰] |
روس | 9,800 (2002)[۱۱] |
آسٹریلیا | 8,154 (2006)[۱۲] |
ملائشیا | 5,500 (2008) |
تاجکستان | 4,000 (1970)[۷] |
زباناں | |
پشتو اردو، دری تے انگریزی دوسری زبان | |
مذہب | |
اسلام (اہل سنت حنفی) اور اہل تشیع اقلیت |
پشتون یا پختون (فارسی: پشتون، اردو:پٹھان، ہندیपश्तून:) اک ہند-ایرانی نسلی گروہ اے جو زیادہ تر افغانستان وچ آباد نيں۔ اکثریتی بولی پشتو اے تے اردو، دری تے انگریزی نوں بطور دوم بولی استعال کردے نيں۔
- رگ وید دے 7ویں منڈل چ دس راجیاں دی لڑائی چ پاکتھاس قبیلے دا ذکر اے جیڑا سوداس نال لڑیا سی۔
- یونانی تریخ لکھاری ہیروڈوٹس نے چڑھدے افغانستان چ پیکٹین لوکاں بارے لکھیا اے۔
پس منظر
سودھوپشتون دی اصلاح عموماً پٹھان تے افغان عموماً پشتو بولنے والے قبیلے دے لئی استعمال ہُندی اے۔ بعض اوقات پٹھاناں تے افغاناں دے درمیان وچ امتیاز کيتا جاندا اے۔ افغان دی اصطلاح درانیاں تے انہاں متعلقہ قبیلے دے لئی استعمال ہُندی اے۔ لیکن ایہ محض ناں دا فرق اے۔ یعنی ایرانی ناں افغان قدرتی طور اُتے مغربی قبیلے دے لئی استعمال ہُندا اے تے پھٹان دا اطلاق جو مقامی ناں دی بدلی ہوئی ہندی شکل اے تے مشرقی قبیلے اُتے استعمال کيتا جاندا اے۔ پشتون توں مراد پشتو بولنے والا تے پشتون دستور اُتے عمل کرنے والے دے نيں۔
محل وقوع
سودھوافغانستان وچ دوسری نسلی تے لسانی وحدتاں وی آباد نيں، مگر نصف دے نیڑے پشتون آباد نيں۔ انہاں دی اکثریت جنوبی و مشرقی افغانستان وچ جلال آباد دے شمال توں قندھار تے اوتھے توں مغرب دی جانب سبزوار دے علاقے وچ آباد اے۔ کابل و غزنی دے علاقے وچ ایہ زیادہ تر فارسی بولدے نيں۔ اس طرح شمال و مغربی افغانستان وی پشتون قبیلے آباد نيں۔ پاکستان دے صوبہ خیبرپختونخوا وچ اکثر باشندے پشتون نيں جو دیر و سوات توں جنوب دی جانب تے مشرق وچ سبی تک جنوب و مشرق وچ مستونگ تک انہاں دی آبادیاں پھیلی ہوئی نيں۔ اس دے علاوہ ایہ تقریباًً تمام افغانستان وچ آباد نيں تے اس وقت انہاں دی سب توں وڈی تعداد کراچی وچ آباد اے جتھے خیال کيتا جاندا اے کہ پچیس توں تیس لکھ پشتون آباد نيں۔ جدوں کہ انہاں دی اک وڈی تعداد بھارت تے دوسرے ملکاں وچ وی آباد اے۔
پشتون قبیلے دی جغرافیائی تقسیم
سودھوخلجی (ترکی)زمین داور توں جلال آباد قندھار غزنی قلات تے کویٹہ دے جنوب و مشرقی علاقہ تک آباد نيں۔ انہاں دی شاخاں وچ لیلیزیئ بہ شمولیت بدن خیل سلیمان خیل خروٹی تے شبیخیل نيں۔ خلجیاں دے بعد طاقت ور قبیلہ درانی اے۔ اچکزیئ انہاں دی شاخ سی، ہن انہاں دی اہم شاخ پوپلزیئ اے۔ بارکزیئ درانئ دے نیڑے نيں۔ ایہ قندہار توں چمن تک آباد نيں۔ کاکڑ تے ترین بلوچستان دے ضلعے پشین تے ژوب وچ طرف آباد نيں۔ سبی دے پنی انہاں دے ہمسائے نيں۔ ژوب دے شمال مغرب وچ تخت سلیمان دے آس پاس شیروانی ملدے نيں۔ وزیری جو درویش خیل تے محسود وچ تقسیم نيں دریائے گومل تے دریائے کرم دے درمیانی کوہستانی علاقہ سرحد دے دونے طرف آباد نيں۔ مشرقی جانب دی پہاڑیاں وچ بٹانی تے لوہانی ملدے نيں۔ کُروم زرین دے جنوب وچ جو میدان نيں انہاں وچ مروت بستے نيں۔ وادی ٹوچی وچ دوری تے بنوچی آباد نيں۔ خٹک کوہاٹ دے میداناں وچ بسے ہوئے نيں تے انہاں سلسلہ آبادی اٹک تک جاندا اے۔ دریائے کرم دی بالائی وادی وچ بنگش، شیعہ توری خیل تے ہور قبیلے پائے جاندے نيں تے سرحد دے پار افغانستان دی جانب جاجی اپنے ہمسایہ منگل تے خوست وال دے نال آباد نيں بنگش دے شمال وچ اورک زئی بستے نيں تیراہ تے خیبر و کوہاٹ دے دونے جانب آفریدی تے انہاں دے شمال وچ شنواری آباد نيں۔ دریائے کابل دے شمال وچ ضلع پشاور تے افغانستان دونے طرف مہمند برائے جمان نيں تے ضلع پشاور دے خلیل انہاں دے رشتہ دار نيں۔ مہمند دے مشرق وچ پشاور دے علاقے تے شمال دے پہاڑاں (بنیر، سوات، دیر وغیرہ) دے علاوہ سوات تے تانگیر دے درمیان وچ واقع کوہستانی علاقے وچ یوسف زئی تے انہاں دے حلیف منداں وغیرہ آباد نيں۔ جو داردیاں نوں پِچھے دھکیلدے ہوئے تے اپنے اندر ملاندے چلے جارہے نيں۔ انہاں نوں سواندی کہیا جاندا اے تے ایہ مخلوط نسل دے لوک نيں۔ جنہاں نوں یوسف زئیاں نے دریائے سندھ دے پار ہزارہ وچ دھکیل دتا اے۔ وادی کنڑ تے افغانستان دے دوسرے شمالی و مشرقی حصےآں وچ صافی پائے جاندے نيں۔
لیلیزیئ
سودھولیلیزیئ قبیلہ پشتون قوم دا اک وڈا مشہور قبیلہ اے جو ہلمند بادپیش ذابل کابل پغمان پکتیکا جلال آباد نیمروز قلات لغمان کاپساں وردگ لوگر تے کندہار صوبےآں وچ سب توں زیادہ آبادی رکھنے والا قوم اے
اور پاکستان دے لورالایئ کوئٹہ قلات حب چوکی کراچی ملتان سلطان کوٹ صوابی نوشہرہ وچ لیلیزیئ قوم آبادی رکھدے نيں۔ نوبزادہ نصراللہ خان وی لیلیزیئ قبیلہ نال تعلق رکھدے سن
پشتون
سودھوپشتون دی جمع پشتانہ یا پختانہ اے، (شمال مشرق دی بولی وچ پختون) لیسن نے تے اس تبع وچ بعض تے لوکاں نے پشتون دا موازنہ ہیروڈوٹیس دے پکھتولیس Paktolies توں کيتا اے۔ ایہ شناخت ممکن صحیح ہوئے اگرچہ یقینی نئيں اے۔ کیوں کہ اسنوں صوتی تے یگر وجوہ دی بنا اُتے رد کردینا لازم اے۔ آخر جز ’اون‘ آنہ توں مشتق اے تے ایہ ممکن نئيں اے کہ زمانہ قدیم دا صوتی مرکب جس دے نتیجے وچ پشتو دا شت وجود وچ آیا اے۔ (بعد دی بولی وچ خت) یونانی حروف توں ادا کيتا گیا ہوئے۔ زیادہ قرین قیاس گل اوہ اے جو سب توں پہلے ماکوارٹ نے کہی سی کہ اس ناں دا تعلق بطلمیوس دے پارو فامیس کوہ بابا یا کوہ سفید وچ آباد اک قبیلہ پرسوا توں ہوئے۔ پشتو دا رس زمانہ قدیم دے رس توں مشتق ہوئے سکدا اے تے غالباً اس دی قدیم شکل پرسوانہ سی۔ مگر اس توں لازم نئيں آندا اے کہ انہاں زیر بحث ایرانی قبیلےآں دے درمیان وچ کوئی رشتہ سی۔ ہیروڈوٹسHerodatieis دے پکھتولیس تے بطلمیوس دے پرسوا توں پشتون نال تعلق تے اس دی تبدیلیاں دے بارے وچ تفصیلی بحث کيتی ضرورت اے۔ اس طرح ہی اسيں کسی نتیجے اُتے پہنچ سکدے نيں۔ یونانی عموماً ناواں نوں بگاڑ کرکے لکھدے نيں۔ اس لئی انہاں نوں سمجھنے وچ دشواری پیش آندی اے۔ لیکن خوش قسمتی توں اسيں اس دی حقیقت دے لئی دارا اول دے کتبہ بہستون توں مدد لے سکدے نيں۔ غالب امکان ایہ اے کہ ہیروڈوٹس دے پکتھولیسPaktolies نوں باختر یا باختریا & Bectaria Bectar جس نوں دارا دے کتبے وچ باختریش Bectarishکہیا گیا اے تے ہیروڈوٹس Herodatieis نے اس دا پختولیس Paktolies دے ناں توں تذکرہ کيتا اے۔ اُتے بعد دے یونانی ماخذاں وچ اس دا تذکرہ باکترا Baktra دے ناں توں ملدا اے تے اس دے لئی رگ وید Reg Veda وچ پکھدا تے پکتھ تے اوستا Avesta وچ اس دا ناں بختہ تے بخت آیا اے۔ اس دے لئی رگ وید وچ پکھدا تے پکھت دے علاوہ اوستا وچ بختہ بخت آیا اے۔ نہ کہ اس توں مراد کسی خاص قبیلے یا گروہ توں اے۔ جداں کہ دعویٰ کيتا جاندا اے۔ اسطرح رگ وید وچ آنے والا کلمہ بلہہ یا بلہکا جس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ اس توں مراد بلخ اے۔ اُتے ایہ ممکن نئيں اے۔ کیوں کہ اس وقت تک بلخ وجود وچ نئيں آیا سی۔ یونانی ماخذاں وچ باختریہ دا ناں باکتر اBaktra ملدا اے۔ جدوں کہ بلخ کاتذکرہ یونانییاں دے ایتھے بخپا Boxtapa دی شکل وچ ملدا اے اُتے سکندر دی مہماں وچ بلخ دا تزکرہ نئيں ملدا اے۔ غالبن اس وقت تک ایتھے کوئی شہر وجود وچ نئيں آیا سی۔ بالہک یا بالہق آریائی زبان دا کلمہ اے۔ اس دے معنی شہر دے نيں۔ ایہ ترکاں وچ ’گوا بالق‘ یعنی خوبصورت شہر۔ غز بلیغ، قر بالیغ، قربلیق، غور بالیغ آیا اے۔ مرکورٹ نے ’غز بالیغ‘ یعنی ترکاں دا شہر کوصیح تسلیم کيتا اے۔ غزبالیق انہاں دی دستاویزاں وچ ملدا اے جو قرہ خانی خاندان دے متعلق نيں۔ صدیاں دے بعد منگولاں نے ’خان بالہق‘ یعنی خان دا شہر دا ذکر کيتا اے۔ اس لئی یقین توں کہیا جاسکدا اے کہ رگ وید وچ آنے والا کلمہ بلہہ تے بلہکا توں مراد شہر دے نيں نہ کہ کسی خاص شہر توں اے۔ کیوں کہ رگ ویداور اوستا دی تدوین دے سیکڑاں سال بعد بلخ شہر وجود وچ آیا اے۔ جے بلخ آریاواں دے دور وچ آباد ہُندا تاں سکندر دی مہماں وچ اس دا تذکرہ ضرور ملدا۔
بلخ دا سب توں پہلا تزکرہ یونانی نوآبادی دی حثیت توں یونانی سردار ڈیوٹس دی بغاوت دے دوران وچ سنے نوں ملدا اے۔ یونانی نو آبادی توں تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ ایہ یونانیاں نے آباد کيتا ہوئے۔ مگر ناں توں اندازہ ایہی معلوم ہُندا اے کہ اسنوں مقامی باشندےآں نے آباد کيتا سی تے بعد وچ یونانیاں نے اسنوں اپنا مستقرر بنا لیا ہوئے تے مقامی باشندے اسنوں بالق یا بالغ یعنی دے شہر دے ناں توں پکاردے ہون گے۔ اس لئی یوناناں نے بخپا کہیا اے جو رفتہ رفتہ بلخ وچ بدل گیا۔
قدیم زباناں ابتدا وچ آرامی رسم الخط وچ لکھی جادیاں سن۔ بعد وچ اس رسم الخط وچ ترمیم کرکے مقامی رسم الخط ترتیب دتے گئے۔ سامی رسم الخط وچ ’پ‘ نئيں ہُندا اے۔ اس لئی عہد قدیم وچ ’ب‘ تے ’پ‘ دی تمیز نئيں رکھی جاندی سی تے مختلف کلماں وچ ’ب‘ تے ’پ‘ متبادل استعمال ہُندے نيں۔ مثلاً ’اسب۔ اسپ‘، ’دبیر۔ دپیر‘ تب۔ تپ‘ وغیرہ نيں۔ استوں علاوہ پ / ب دو لبی صوندے نيں، اس لئی ماہرین لسانیات انہاں نوں اک سلسلے دے صوندے تسلیم کردے نيں تے ایہ ترتیب پاننی تے دوسرے قدیم ماہرین لسانیات توں لے کے اج دور جدید دیاں تحریراں وچ قائم اے۔
سنسکرت وچ ’خ‘ دا حروف نئيں اے تے ایہ سنسکرت وچ ’کھ‘ وچ بدل جاندا اے۔ یعنی ’ک تے خ‘ دے بین اس دی آواز اے۔ اس لئی رگ وید وچ ایہ کلمہ پکھدا پکھت آئے نيں۔ جدوں کہ ایہ کلمات اوستا وچ بخت تے بختہ آئے نيں جو باختریہ دے ہی ہند آریائی تے ایرانی دو مختلف لہجے نيں۔ قدیم یونانی وچ ’خ‘ دے لئی X استعمال ہُندا سی۔ جو ہن ’ک تے س‘ دی درمیانی آواز دیندا اے۔ اس لئی ہیروڈوٹس نے پکھت یا پکتھ (باختریہ) دے لئی یونانی تلفظ وچ پکھتولیس توں ادائیگی دی سی۔
رگ وید وچ ’داش راجیہ‘ دے ناں توں دس بادشاہاں دی لڑائی دا ذکر آیا اے۔ ایہ اک وڈی جنگ سی جس وچ ’بھرت‘ قبیلہ دے خلاف دس قبیلے نے متحدہ ہوئے کے جنگ لڑی۔ جس وچ سیاسی اقتدار دا فیصلہ بھرت دے حق وچ ہويا تے قبائلی اتحاد نوں شکست ہوئی۔ انہاں دس شکست خوردہ قبیلےآں وچ اک پکھدا وی سی جو دریائے کروُمو (کرم) دے منبع دے علاقہ وچ رہندا اے۔ اس پکھت دے بارے خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ پختون یا پٹھان نيں۔ مگر ایہ گمان غلط اے۔ ایہ قبیلہ باختریہ دے علاقہ نال تعلق رکھدا ہوئے اس نسبتی کلمہ مطلب اے باختروی اے۔ قرین ترین قیاس ایہی اے کہ کلمہ پشتون، پختون ’پار تو‘ جو داراکے کتبہ وچ پارتھیا دے ’رت‘ توں پشتون دا شت وجود وچ آیا اے۔
قدیم ایرانی زباناں وچ بعض اوقت ’ر‘ دی جگہ ’ش یا س، یا چ‘ استعما، ہُندا سی تے ایہ تِناں حروف اک دوسرے دی جگہ استعمال ہوئے نيں۔
پشتون
سودھوپشتون دی جمع پشتانہ یا پختانہ اے، (شمال مشرق دی بولی وچ پختون) لیسن نے تے اس تبع وچ بعض تے لوکاں پشتون قیس عبدالرشیدکےاولاد وچوں نيں۔
پٹھان
سودھویہ اصطلاح عام طور اُتے شمالی مغربی تے بلو چستان دے پشتو بولنے والے قبیلے دے لئی استعمال کیتی جاندی اے۔ مگر پشتون مورخین دا دعویٰ اے پٹھان نيں تے صرف قیس عبدالرشید دی نسل نال تعلق رکھنے والے ہی پٹھان نيں، ہور انہاں دا کہنا اے کہ قیس عبدالرشید نوں اس دی بہادری اُتے حضور ﷺ نے اس دی بہادری توں خوش ہوکے پٹھان دا خطاب دتا سی۔ مگر اسماء رجال دیاں کتاباں تے شرح صحابہ دیاں کتاباں وچ اس دا کوئی ذکر نئيں ملدا اے۔ فرشتہ دا کہنا اے کہ افغاناں نوں پٹھان اس لئی کہیا جاندا اے کہ ایہ پہلے پہل سلاطین دے عہد وچ ہندوستان آئے تاں ایہ پٹنہ وچ مقیم ہوگئے تاں اہل ہند انہاں نوں پٹھان کہنے لگے۔ مگر ایہ بیانات نيں موضع تے تریخ توں ماخذ نئيں نيں اس لئی انہاں دا حقائق توں کوئی واسطہ نئيں اے ۔
پٹھان | |
پشتون · پختون(پشتو: پښتون) | |
پٹھاناں دی گنتی | |
چار کروڑ دے نیڑے | |
2.8کروڑ: | پاکستان · |
1.3کروڑ: | افغانستان · |
315,524: | متحدہ عرب امارات · |
200,000: | برطانیہ · |
150,000: | ایران · |
26,000: | کینیڈا · |
11,086: | ھندستان · |
7,710: | امریکہ · |
5,100: | ملائشیا · |
بولی: | پشتو · پنجابی · اردو |
پروفیسر احمد حسن دانی دا کہنا اے کہ افغان تے پٹھان وچ امتیاز نہ پٹھاناں دے نزدیک صحیح اے تے نہ ہی تاریخی طور تے درست۔ سولویں صدی توں پہلے ایہ کلمہ کسی کتاب وچ نئيں ملدا اے۔ لیکن ٹھ دا استعمال دسدا کہ ایہ ہند آریائی کلمہ اے۔ غالب امکان ایہی اے کہ ایہ کلمہ دو لفظاں پارت + استھان = پارٹھان توں مل کے بنا اے۔ یعنی اس دی ابتدائی شکل پارٹھان ہوئے گی۔ پارت قدیم زمانی وچ موجودہ خراسان نوں بولدے سن تے استھان ہند آریائی کلمہ اے، جس دے معنی جگہ یا ٹھکانے دے نيں۔ پارتھی جنہاں نے قدیم زمانے وچ شمالی برصغیر نوں پنے قبضہ وچ کر ليا سی تے انہاں نے ستھیاں دے نال مل کے شمالی ہندماں نیم آزاد حکومتاں (سٹراپی) قائم کيتیاں سن۔ غالب امکان ایہی اے کہ کلمہ پٹھان پارٹھان یا پارتھان توں بنا اے تے اس کلمہ وچ تکرار توں ’ر‘ خارج ہوئے گیا، اس طرح ایہ پٹھان بن گیا۔
اکثر زباناں وچ ’ر‘ خارج ہوجاندا اے تے اس دا کوئی قائدہ متعین نئيں اے۔ مثلاً آذری بولی وچ فعل دے صعیفے، جمع، مخاطب تے صیفعہ غائب وچ ہمیشہ ’ر‘ گر جاندا اے۔ مثلاً Dir دی جگہ Di بولا جاندا اے۔ اس طرح سنسکرت وچ وی بعض اوقات ’ر‘ گر جاندا اے مہا بھارت وچ کوہ آبو دا ناں ’آربو‘ تے ’اربد‘ آیا اے۔ اشکانی دے بانی دا ناں ارشک سی تے اس دے ناں توں ایہ خاندان اشکانی مشہور ہويا۔ اس وچوں وی ’ر‘ خارج ہوئے گیا۔ خود پشتو وچ ’لڑکے‘ نوں ’ر‘ خارج کر ’لکا‘ کہندے نيں۔
پارتی آریائی سن اس لئی ایرانیاں تے برصغیر دے باشندےآں دے اسيں نسل سن، اس لئی انہاں دا مذہب تے بولی تقریباًً اک سی۔ صرف لہجہ دا فرق سی کیوں کہ قدیم ایرانی دے غیر کشیدہ حروف صیح وچ بدل گئے۔ اس پارتھی توں پارتی، پارتھ توں پارت تے پارتھیا توں پارتیا کہلانے لگے جدوں کہ ایہ جگھڑالو حروف ہند آریائی وچ بدستور استعمال ہُندے رہے بلکہ انہاں دی بندشاں ودھ گئياں۔ بھارت ہندو دیوملائی ہیرو سی جس دے ناں اُتے اس ملک دا ناں رکھیا گیا اے۔ رگ ویدماں بھارت قبیلے دا ذکر ملدا اے، جو سروندی و جمنا دے کنارے آباد ہويا سی۔ انہاں بندشاں دے ودھ جانے توں پارت ہی بھارت ہوئے گیا۔ اس طرح بالاالذکر کلمات بھٹی، بھاٹی، بھٹ، بھٹہ تے بھٹو وچ تبدیل ہوگئے۔ انہاں سب کلمات دی اصل اک ہی اے۔
- پشتون (پختون)
پشتون دی جمع پشتانہ یا پختانہ اے، (شمال مشرق دی بولی وچ پختون) لیسن نے تے اس تبع وچ بعض تے لوکاں پشتون قیس عبدالرشیدکےاولاد وچوں نيں۔
اورتمام پشتون مسلمان ھاں_ شھیدخان میانی مجاھد
پشتون روایت
سودھوپشتون روایات دا اہم ماخذ نعمت اللہ ہراندی دی مخزن افغانی اے۔ اس کتاب وچ جو نسب نامے دتے گئے نيں اوہ تاریخی ماخذ دے طور اُتے قابل اعتماد نئيں نيں۔ اُتے انہاں روایتاں دے سلسلے وچ جو ستارھواں صدی وچ افغاناں وچ پھیلی ہوئیاں سن قابل قدر اے۔ انہاں روایات دے مطابق بیشتر افغاناں دا مورث اعلیٰ قیس عبدالرشید جو ساول یا طالوت دے اک پوتے افغانہ دی نسل توں سی۔ ان روایات دے مطابق پشتوناں دا مورث اعلیٰ قیس عبدالرشید حضرت خالد بن ولید دے ہتھ اُتے مشرف بہ اسلام ہويا سی تے اس قیس دے تن بیٹے سربن یا سرابند، بُٹن یا بَٹن تے گرگشت یا غرغشت سن ۔ سرابند دے دو بیٹے شرخبون تے خرشبون سن ۔ زیادہ تر افغان قبائیل انہاں دی اولاد نيں۔ باقی ماندہ قبائیل کڑلان دی نسل توں دسے جاندے نيں۔ معلوم ہُندا اے مصنف نوں کڑرانی گروہ دے قبائیل دا علم نئيں سی۔ اس لئی کڑلانی گروہ دے قبائیل نوں صراحۃً پشتون تسلیم کيتا جاندا اے۔
یورپی محقیقین نے پشتوناں دے دعویٰ دی تائید وچ چند رسومات نوں پیش کيتا اے جو بنی اسرائیل وچ وی مروج سن۔ مگر اسيں چند رسومات دی بنا اُتے افغاناں نوں بنی اسرائیل نئيں ٹہراسکدے نيں۔ جدوں کہ افغاناں وچ ایہ رسومات عام وی نئيں نيں۔ پشتوناں دی ایہ ناں نہاد رسومات تاں آریائی قوماں وچ وی پائی جاندی نيں۔
بیوا دی شادی دیور توں کرنے دا جٹاں وچ رواج اے۔ اس طرح ادلہ بدلہ تے لڑکی دے پسے لینا برصغیر دی دوسری اقوام وی رواج اے، ہندو توں مسلمان ہونے والی قوماں وچ اس دا عام رواج اے۔ اس دی بہت ساریاں وجوہات نيں مثلاً راجپوتاں وچ ایہ غیرت دا مسلۂ ہُندا اے، جدوں کہ دوسری اقوام وچ جائداد دا بٹوارہ تے جاٹاں وچ ایہ ادلہ بدلہ ہُندی نيں۔
جنرل جارج میکمن دا کہنا اے کہ پنجاب دے مسلمان راجپوتاں دے خصاص دا مقابلہ جے پٹھاناں توں کيتا جائے تاں کچھ زیادہ فرق نئيں آندا اے، ماسوائے پہاڑی ماحول دا اثر اے تے دوسری طرف پنجاب دے میداناں وچ اک منضبط زندگی اے۔ پشتوناں دے ناں زیادہ تر یہودانہ نيں لیکن ایہ گل شاید دوسرے مسلماناں اُتے وی صادق آندی اے۔
جیمز ٹاڈ دا کہنا اے کہ قدیم زمانے وچ بحیرہ خزر توں لے کے گنگا دے کنارے اک ہی قوم یادو یا جادو آباد سن تے انہاں دی اصل اندوسیتھک اے۔ انہاں یادو دی نسبت توں پشتوناں نوں ایہ گمان ہويا کہ اوہ یہود النسل نيں۔
پشتون نسل
سودھومختلف پشتون قبیلے نسلاً اک دوسرے توں بہت مختلف نيں۔ B S Guha دے بیان دے مطابق باجوڑ دے پشتاں چترال دے کاشاں توں نیڑےی رشتہ رکھدے نيں۔ غالباً اس لئی اوہ افغاناں دے رنگ وچ رنگے ہوئے نيں۔ دوسری طرف بلوچستان چوڑے سر والے پشتون اپنے بلوچ ہمسائیاں توں ملدے جلدے نيں۔ پشاور تے ڈیرہ جات دے میدانی علاقہ وچ کس قدر ہندی خون دی آمزش اے تے بعض قبیلے وچ ترک منگول اثر دی علاماتاں پائی جاندیاں نيں، لیکن عام طور اُتے کہیا جاسکدا اے پشتون بحیرہ روم دی لمبوتری کھوپئی والی ایرانی افغانی نسل نال تعلق رکھدے نيں۔ انہاں دی ناک اکثر خم دار کھڑی ہُندی اے جو سامیاں توں مخصوس سمجھی جاندی اے۔ اس قسم دی ناک بلوچاں تے کشمیریاں وچ وی پائی جاندی اے۔ پشتوناں دے بال عموماً سیاہ ہُندے نيں لیکن نال ہی مستقل اک اقلیت بھورے یا سنہرے بالاں۔ اس توں انہاں وچ شمالی نارڈی Nordic خون دی آمزش ظاہر ہُندی اے، انہاں دی ڈارھیاں گھنی ہُندی نيں۔
آلف کیرو دا کہنا اے کہ پشتوناں دی روایات چھیويں صدی پہلے عیسوی وچ بنی اسرائیل توں جلاوطنی توں شروع ہُندی نيں۔ جو 559 ق م سائرس دی تخت نشینی دا سال سی۔ اس خاندان دی حکومت 331 ق م وچ سکندر نے ختم کردتی سی۔ اس دوران وچ دی صدیاں وچ افغانستان صوبہ سرحد تے پنجاب دا کچھ حصہ ایران دی سلطنت دا حصہ رہے تے انہاں اقوام اُتے ایرانی تریخ و رہتل دے اثرات اسلام دے اثرات توں گہرے تے پرانے نيں۔ پشتون، ایرانیاں تے آریاواں تے برصغیر دے اسيں نسل نيں یعنی آریا نسل۔ گو پشتون قبائیل اک دوسرے توں مختلف نيں اُتے پر انہاں وچ اس دی وجہ دوسری نسلاں دا اختلاط اے تے برصغیر دے آریاواں دی نسبت انہاں وچ میل کم ہويا اے۔ جدوں کہ برصغیر دے باشندےآں وچ کثرت توں میل ہويا اے، اس لئی ایہ برصغیر دی آریا اقوام توں مختلف نيں۔ اُتے ایہ کشمیریاں تے راجپوتاں دی انہاں دی نسلی خصوصیات ملدی نيں۔ ایران، افغانستان تے برصغیر دی اکثر اقوام دا تعلق مشترک نسلی سرچشمہ توں اے جو ہن علاحدہ علاحدہ نسلی تشخص دی دعویٰ دار نيں۔ قدیم حملہ آوار اقوام جو اس علاقہ وچ حملہ آور ہوئی تے فیر اس علاقہ وچ آباد وی ہوئیاں لیکن ہن انہاں دا ناں ہی صرف تریخ دے صفحاں اُتے رہے گیا اے تے اوہ بظاہر نست و نابود ہوگئياں نيں۔ مگر حقیقت وچ ایہ اقوام فنا نئيں ہوئیاں نيں بلکہ نويں ناواں دے نال وجود وچ آگئياں نيں۔ اگرچہ وقت دے فاصلےآں نے انہاں دے ناں ہی مختلف نئيں کردیئےاور ہن انہاں دی مذہبی تے لسانی صورتاں وی بدل گئياں نيں۔ کیوں جدوں مختلف نسلی تے لسانی گروہ کسی جغرافیائی خطہ وچ آباد ہُندے تاں رفتہ رفتہ انہاں دے مفادات وی مشترک ہوجاندے نيں۔ اس طرح انہاں دے صدیاں دے میل جول توں یک نسلی تے لسانی قوم وجود وچ آگئی۔
برصغیر اُتے جو قوماں حملہ آور ہوئیاں انہاں دی باقیات افغانستان وچ وی آباد ہوئیاں۔ انہاں وچ آریا توں لے کے ترکاں تک دی اوہ تمام اقوام شامل نيں۔ برصغیر دی آباد اقوام جنہاں وچ راجپوت، گوجر تے جاٹ وغیرہ تے دوسری اقوام دی باقیات افغانستان توں لے کے برصغیر وچ آباد نيں۔ اگرچہ وکھ خطہ، وکھ لسان، وکھ سبھیاچار تے وکھ مذہب تے صدیاں دی گرد نے انہاں دی شکل مختلف ہوگئياں نيں۔ افغاناں دے وضح کيتے ہوئے شجرہ نسب وچ انہاں دے مورث قیس (کش) سربنی، بٹن، غرغشت، کڑران، خر، لو تے دوسرے ناواں دا تعلق وی تے برصغیر دی روایتاں توں اے۔ بیلیو دا کہنا اے کہ پشتوناں دی تن شاخاں اپنے نوں قیس دی اولاد بیان کردے نيں۔ انہاں دی اک شاخ سرابند دے ناں توں موسوم اے۔ ایہ کلمہ پشتو زبان وچ اس ناں دا ترجمہ اے جو پرانے زمانے مین سورج بنسی دا ناں سی۔ اس طرح سربن دے لڑکے کرشیون، شرخیون تے اس دے پوتے شیورانی (شیرانی) دے ناں راجپوتاں تے برہمناں دے عام ناں کرشن، سرجن تے شیورانی دی تبدیل شدہ صورتاں نيں۔ اس دا خیال اے کہ پشتون یہودیاں دی نسبت راجپوتاں توں زیادہ مشابہت رکھدے نيں۔
قومیت دی تشکیل
سودھوبارواں صدی وچ منگولاں دا حملہ قدتاً تبدیلاں دا سبب بنیا۔ کیوں کہ اس حملے دی بدولت جتھے سیاسی تبدیلیاں واقع ہوئیاں، اوتھے ایہ پشتون یا پٹھان قومیت دی تشکیل دا پیش خیمہ بنیا۔ کیوں کہ منگولاں دے حملے دی باعث مقامی حکومتاں ختم ہوگاں تے مختلف نسلی گروہ منتشر ہوگئے تے اوہ آپس وچ اختلاف رکھنے دے باوجود قومی تے مقامی سطح اُتے اتحاد دے لئی مجبور ہوگئے۔ اوتھے دے مختلف نسلی گروہ جو مسلمان ہوچکے سن نے متحد ہوئے کے منگولاں دے خلاف مزاحمت کيتی۔ اس طرح قدرتاً منگولاں دا حملہ پشتوناں دی قومیت دی تشکیل دا سبب بنیا۔ اس طرح مختلف نسلی تے لسانی گروہ جنہاں دی روایات تے شناخت مختلف سن اس اتحاد دی بدولت مشترک ہوگئياں تے انہاں نے رفتہ رفتہ یک جدی یا پشتون دا روپ دھار لیا۔
افغانستان وچ آباد ہونے والی اقوام مسلمان ہوگئياں۔ برصغیر وچ آباد ہونے والے گروہ بت پرست ہونے دی وجہ توں باآسانی مقامی اقوام وچ جذب ہوکے مقامی مذہبی اساطیر دا حصہ بن گئے تے اپنا نسلی تشخص نوں بھلا اپنی نويں پہچان اپنا لی تے ایہی کچھ پشتوناں نے کيتا، انہاں نے مسلم روایات نوں اپنایا تے انہاں توں نسلی تعلق برتری دے لئی مختلف دعویٰ کيتے گئے نيں تے انہاں دی صداقت دے لئی مختلف فسانے گھڑے گئے۔ مگر اس دے باوجود برصغیر وچ آباد دی قوماں دی روایات پشتوناں دی روایات بہت ملدی نيں تے انہاں دا مطالعہ کرن تاں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ انہاں دا نسلی سرچشمہ اک ہی نيں۔
قبول اسلام
سودھوکیرو دا کہنا اے کہ اس قوم اُتے ایرانی اثرات اسلام دے اثرات توں زیادہ گہرے تے پرانے نيں۔ ہور اس دا کہنا اے کہ سفید ہناں دے خاتمہ تے محمود غزنوی دا زمانہ (چارسو سال) ایران دی مشرقی سرحد تاریخی لحاظ توں گمنام تے تاریک اے۔ صرف چند سکےآں توں کچھ حالات معلوم کيتے جاسکدے نيں۔ عرب چارسو سال تک افغانستان و گندھارا نوں فتح نئيں کر سکے۔ جدوں کہ عرب مکمل طور اُتے کابل و غزنی نوں مکمل طور اُتے فتح نئيں کرسکے تے اوہ کوہ سلیمان تک تاں بالکل پہنچ نئيں سکے۔ اسلام دی ابتدائی دو صدیاں وچ عرباں دا اثر صرف سیستان تک رہیا۔ اوہ ہرات تے بست توں اگے مشرق دی طرف نئيں ودھے۔ زاابلستان تے کابل اُتے بدستور ہندو شاہی حکومت کر رہے سن ۔ اس لئی گندھارا تے اس دی ملحقہ آبادی مسلمان نئيں سی۔
پشتوناں نے چوتھی صدی ہجری وچ اسلام قبول کيتا سی۔ اُتے انہاں دا دعویٰ اے کہ انہاں نے اسلام پہلی صدی ہجری بلکہ دور نبوت وچ ہی اسلام قبول کر ليا سی۔ مگر ایہ تمام روایات موضوع نيں تے وضع کيتیاں گئیاں نيں۔ چوتھی صدی ہجری تک اس علاقہ وچ مسلماناں تے مقامی باشندےآں وچ لڑائیاں ہورہیاں سن۔ اس وقت زابل، کابل، بست جروم تے دوسرے علاقےآں دے مقامی حکمران غیر مسلم سن ۔ ابن کثیر لکھدا اے کہ افغانستان دے وڈے وڈے شہراں وچ گو اسلام سی، مگر خود پشتون حالے تک مسلمان نئيں سن تے کافر سمجھے جاندے سن ۔ ایہ علاقہ صفاریاں دے دور وچ مسلماناں دے قبضہ وچ آئے سن تے افغانستان دے اکثر قبیلے محمود غزنوی دے دور وچ مسلمان ہونا شروع ہوئے سن ۔ ابن حوقل چوتھی ہجری وچ غور دے علاقے وچ آیا سی۔ اوہ کہندا اے کہ ایتھے کچھ مسلمان پائے جاندے نيں باقی کافر نيں۔ محمود غزنوی نے غور اُتے حملہ کيتا تے محمد بن سوری نوں گرفتار کر کے لے جارہیا سی کہ اس نے راستے وچ وفات پائی۔ العتبی اس دے بارے وچ لکھدا اے کہ ایہ اپنے ناں دے باوجود مسلمان نئيں سی۔ حدود العالم وچ اے کہ ایہ ہندو سی۔ محمود غزنوی نے اس دے بیٹے ابو علی کوحکمران بنا دتا جو راسخ العقیدہ مسلمان سی۔ صاحب حدود العالم قندھار شہر نوں برہمناں تے بتاں دی جگہ، لمغان نوں بت خاناں دا مرکز، بنیہار نوں بت پرستاں دا مقام خیال کردا اے۔ اس وقت بست، رخج اسلامی شہر سن تے کابل دی نصف آبادی مسلماناں دی تے نصف ہنداں دی سی۔ الاصطخری غور نوں دارلکفر قرار دیندا اے جتھے مسلمان وی رہندے نيں۔ منہاج سراج لکھدا اے کہ امیر سوری دے عہد وچ بعض علاقے مثلاً ولشان بالا و زیر ابی شرف اسلام نئيں ہوئے سن تے انہاں وچ باہم جھگڑے ہونے لگے۔ صفاریاں نے نیمروز توں بست و زمند دا قصد کيتا۔ یعقوب لیث نے تگین آباد (رخج) دے امیر لک لک (لویک) اُتے حملہ کر دتا۔ غوریاں دے مختلف گروہ سنگان دی سرحد اُتے پہنچ گئے (غالباً حملے دی وجہ سے) تے اوتھے سلامت رہے۔ لیکن انہاں دی لڑائی جھگڑے جاری رہے تے ایہ لڑائی اہل اسلام تے اہل شرک دے درمیان وچ سن ۔ چنانچہ پنڈ پنڈ وچ جنگ جاری سی۔ چونکہ غور دے پہاڑ بہت اُچے سن اس لئی کسی غیر نوں انہاں اُتے تسلط پانے دا شرف نئيں ملا۔
البیرونی لکھدا اے کہ ہندوستان دے مغربی کوہستان وچ افغانستان وچ افغاناں دی بہت ساریاں قوماں رہاش پزیر نيں تے اوہ سندھ تک پھلی ہوئی نيں۔ اوہ انہاں دے متعلق لکھدا اے کہ کہ جنگ جو وحشی قبیلے ہندوستان دی سرحد توں کابل تک آباد نيں تے ایہ ہند المذہب نيں۔ سبکتگین نے پہلے پہل کابل و گندھارا توں ہندوئں نوں نکالنے دی کوشش کيتی۔ اس نے دودفعہ جے پال نوں لمغان تے ننگرباد وچ شکست دتی تے انہاں نوں وادی کابل دے بالائی علاقے توں کڈ باہر کيتا تے دریائے سندھ دے مغربی کنارے وی خالی کرالئی، بلکہ ہندوستان اُتے وی حملے کیئے۔
غوری قبیلے چوتھی صدی ہجری تک مسلمان نئيں ہوئے سن ۔ محمود غزنوی دے دور توں پہلے تک اس اطراف وچ نہ اسلامی درسگاہاں سن نہ ہی اسلامی تعلیم دا رواج سی تے نہ ہی مسلمان علماء ایتھے پھیلے سن ۔ چوتھی صدی ہجری وچ محمود غزنوی دے دور وچ ایتھے دے قبیلے نے اسلام قبول کيتا سی۔
پشتون ولی
سودھوپشتون قبیلے دا معاشرتی آئین و دستور یا ضابطہ اخلاق جو پشتون ولی دے معنےآں وچ استعمال ہُندا اے۔ ایہ ضابطہ اخلاق (معیار) توں واقفیت نظم و نسق دے نقطہ نظر توں کم اہم نئيں اے۔ ایہ ماضی وچ وی رائج سی تے حالے تک اکثر لوکاں دے اعمال و افعال اُتے اثر انداز ہُندا اے۔ ایہ چند تبدیلاں دے نال تمام پشتون قبیلے وچ رائج رہیا اے۔ اگرچہ رفتہ رفتہ اس دا اثر کم ہُندا جا رہیا اے۔ پشتون ولی ایہ درج ذیل کيتا جارہیا اے۔
- خون دا بدلہ۔ (بدل)
- پناہ لینے والے دے لئی آخری دم تک لڑنا۔
- سپرد کردہ جائداد دی آخری دم تک حفاظت کرنا۔
- مہمان نوازی تے مہمان دے جان و مال دی حفاظت کرنا۔
- ہندو، کمین، عورت تے کم سن بچے نوں قتل کرنے توں اُتے ہیز کرنا۔
- مجرم دے خاندان دی کسی عورت دی درخوات اُتے لڑائی بند کرنا۔
- اس آدمی نوں مارنے توں گریز کرنا جو کسی پیر دی زیارت وچ داخل ہوئے گیا ہوئے۔
- جو ہتھیار ڈال دے یا منہ وچ گھاہ ڈال کر پناہ منگے اس دی جان بخشنا۔ (ننواندے)
- ملا، سیّد تے عورت سر اُتے قران رکھ نوں آئے تاں لڑائی بند کردینا۔
- سیاہ کار نوں موت دے گھات اتارنا۔
ایہ ضابطہ پشتوناں وچ بہت اہم رہے نيں۔ زن، زر تے زمین بالخصوص آخری الذکر افغاناں وچ ہمیشہ کشت و خون دے محرکات رہے نيں تے انہاں ضوابط دی بناء اُتے ہمیشہ پشتون قبیلے دے درمیان وچ کشت و خون جاری رہیا اے۔
پشتوناں دے ضابطہ معاشرت نہ صرف پشتوناں وچ بلکہ برصغیر دی دوسری قوماں خاص کر بلوچاں، جٹاں تے راجپوتاں وچ چند تبدیلاں دے نال رائج رہے نيں۔ اگرچہ ایہ بطور ضابطہ دے مروج نئيں سن ۔ مگر اوہ اس توں رد گردانی دا سوچ نئيں سکدے نيں۔ گویا ایہ آریائی دستور نيں تے انہاں نوں باقیدہ ضابطہ دے تحت بلوچاں تے پشتوناں وچ ارتقائی شکل اختیا ر کيتی۔
جرگہ
سودھو تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جرگہ
قبائیلی علاقےآں وچ ہر یا تے قبیلے دی اک نمائندہ مجلس یاپنچایت جرگہ کہلاندی اے۔ قبائیلی جرگہ دے علاوہ علاقائی جرگہ وی ہُندا اے جو عموماً وکھ وکھ قبیلے دے درمیان وچ تنازع نوں طہ کرانے دے لئی مصالحت کروانے والے قبیلے فریقین دا جرگہ میڈیا، عدالتاں، حکومت تے ہور ادارے، سب دے سب اج تک ہر اس آواز دے خلاف استعمال ہُندے آئے نيں، جس نے اس ملک وچ دستور تے قانون دی بالادستی دی گل کيتی اے تے جسنوں عوامی حمایت حاصل ہوئی اے۔ اس توں وی زیادہ اہم ایہ اے کہ آپ خود توں پوچھیے کہ جے منظور پشتین واقعی ایجنٹ ہُندا، تاں کيتا اس وقت تمام ادارے، حکومت، عدلیہ تے میڈیا صرف الزامات لگیا رہے ہُندے؟ کيتا ہن تک اوہ اس طرح کھلے عام مظاہرے کر پاندا؟ کيتا اسنوں ہن تک ختم نہ کر دتا جاندا؟ نيں تے اس وچ خود وی شریک ہُندے نيں۔ ایہ علاقائی جرگہ ہُندا اے۔ قبائیلی علاقہ وچ پولیٹکل احکام وی بلواندے نيں۔اس طرح مفرور، شورش پسند تے بغاوت دے مرتب افراد دے خلاف تعزیاندی کاروائیاں تے علاقہ بدر کيتا جاندا اے۔ اس طرح جرگہ دی بدولت حکومت قبائیلی معملات وچ دخل دتے بغیر باآسانی ناپسندہ افراد دے خلاف کارروائی کرسکدی اے۔ اس لئی انہاں جرگاں دے فیصلےآں نوں عدالتاں وی تسلیم کردی نيں۔
پشتون قبیلے سخت انفرادیت پسندی، خود پسندی تے شورش پسند ہونے دی وجہ توں انہاں اُتے حکم چلیانا ممکنات وچ شامل نئيں اے۔ ایہی وجہ اے ایہ اک سردار دے ماتحت وچ نئيں ہُندے نيں۔ ایہ اپنے معتبر خود منتخب کردے نيں جو کوئی خاص اختیارات دے مالک نئيں ہُندے نيں۔ انہاں نوں وی فیصلے کرنے کااختیار نئيں ہُندا اے۔ اس لئی انہاں نوں اپنے فیصلے منوانے دے لئی تے اپنے مخالفین نوں دبانے دے لئی دوسرے الفاظاں وچ اپنی معتبری محفوظ رکھنے دے لئی مختلف ہتھکنڈاں توں کم لیندے نيں۔ انہاں وچ اثر و رسوخ، سازش، پشت پناہی تے مال و دولت دا استعمال شامل اے تے جرگہ دے ذریعے قبائیلی عمائدین نوں مٹھی وچ رکھیا جاندا اے۔ دوسرے الفاظاں وچ اپنی معتبری نوں محفوظ رکھیا جاندا اے۔ اس طرح جرگہ دے فیصلے وی عموماً طاقت دے توازن دے مطابق ہُندے نيں۔ اک عام جرگہ دے فیصلے عموماً تن طرح توں نافذ کيتے جاندے نيں۔ ایہ فیصلے دوغہ کہلاندے نيں۔
- نیکہ = ایہ عموماً قتل یا تور (بدنامی) دے بدلے جرگہ دے فیصلہ توں مجرم توں اک بھاری رقم لیجاندی اے۔ لیکن مدعی خلاف ورزی کرے تاں رقم واپس کردتی جاندی اے۔
- سورہ = اس دے معنی بدلے دی لڑکی دے نيں۔ ایہ عموماً کسی لڑکی دے اغوا یا مرضی دی شادی ہونے دی صورت وچ بدلے وچ لڑکی لی جاندی اے۔
- (شڑونے = ایہ کلمہ شڑل جس دے معنی بھگانا، دھتکارنا، دیس توں کڈ نا تے شہر بدر کرنے دے نيں تے شڑونے دے معنی نکلنے والے دے نيں تے ایہ کلمہ قندھار دے علاقہ وچ کشندہ یا کشنوندہ وی کہلاندا اے۔
افغانستان وچ لوئی جرگہ جو طالبان دے بعد حکومت کیتی تشکیل دے لئی اتحادیاں نے بلوایا سی۔ لوئی دے معنی بزرگ دے نيں اس طرح لوئی دے معنی بزرگ جرگہ دے نيں۔ ایہ سب توں پہلے احمد شاہ ابدالی نے اس لئی بلوایا سی کہ افغاناں نوں اک علحیدہ ملک تے حکومت دے تحت منظم کيتا جائے۔ اس جرگہ نے احمد شاہ ابدالی نوں افغانستان دا پہلا بادشاہ مقرر کيتا سی۔ پاکستان دی آزادی دے وقت اک قبائیلی جرگہ نے پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کيتا سی۔
جرگہ دی راویت صرف پٹھاناں وچ ہی نئيں اے بلکہ ایہ بلوچستان، سندھ تے جنوبی پنجاب دے قبائیل وچ وی اے۔ آزادی توں پہلے قلات دا شاہی جرگہ ہويا سی جس نے پاکستان وچ شمولیت دا فیصلہ کيتا سی۔ جرگہ دا طریقہ کار صرف پتھاناں توں ہی تعلق نئيں رکھدا اے، بلکہ اس دا رواج وسط ایشیا تے منگولاں وچ وی سی۔ چنگیز خان نے منگولاں دی قیادت سمھالنے توں پہلے منگولاں دی اک نماندہ مجلس بلائی سی جس نے اسنوں باقیدہ خان منتخب کيتا۔ اس طرح تیمور نوں امیر منتخب اک قبائیلی مجلس نے کيتا سی جس وچ قبائیلی سردار، عمائدین تے علماء سن ۔
چنگیز خان تے تیمور منتخب ہونے توں پہلے طاقت ور ہوچکے سن تے دور دور تک انہاں دا کوئی مد، قابل نئيں سی۔ مگر انہاں نے باقیدہ اک اجلاس بلیا کے خود نوں منتخب کرا یا۔ ایہ توں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ جرگہ انہاں دی قدیم روایت وچوں اے تے اس دی منظوری دے بغیر انہاں دا تقرر قانونی نئيں ہُندا اے۔ غرض جرگہ دی روایات دی جڑاں قدیم زمانے توں آریاواں تے وسط ایشیاء وچ ملدی نيں، اگرچہ اس وسیع پیمانے اُتے مقبولیت تے طاقت حاصل نئيں کرسکی، جس قدر پٹھاناں وچ اے۔ اس دی وجہ ایہی سمجھ وچ آندی اے کہ جرگہ نوں جتھے یا جس علاقے وچ مقبولیت حاصل ہوئی اوتھے جنگل دا قانون دے علاوہ کسی تے قانون دی عملدراری نئيں رہی اے، تے اسنوں روکنے دا موثر طریقہ جرگہ ہی ثابت ہويا اے۔
مذہب
سودھوتمام پشتون مسلمان نيں تے انہاں دی اکثریت سنی تے حنفی فقہ نال تعلق رکھدی اے البتہ اک قلیل تعداد شیعہ اے۔
سبھیاچار
سودھوپشتو بولی دی ادبی اصناف پاک و ہند دی دوسری زباناں توں ملدی جلدی نيں۔ اس علاقے دے باشندےآں دی زندگی قدرتی طور اُتے پھُلاں دی طرح سیج نئيں اے۔ اس لئی اس دے کِنے پہلو نيں جو سنگین وی تے نرم و نازک وی نيں، انہاں دا عکس انہاں دی موسیقی وی دیکھادی دیندا اے۔ انہاں وچ مردانگی دی روایات وی، رومان دی جھلکیاں وی، زندگی دے میلے و نفیس بہاراں، رنگینیاں تے رعانیاں وی نيں۔ جو شادی بیاہ، رسماں ریتاں تے تہواراں وچ جلوہ گر ہُندی نيں۔ ایتھے دے لوک راگ و رنگ دے شوقین نيں۔ انہاں دی زندگی وچ حجرہ نوں خاص دخل اے۔ جتھے پنڈ دے لوک جمع ہوکے مختلف معملات اُتے گفت و شندد کردے نيں۔ کوئی حجرہ ایسا نئيں اے جتھے اسباب طرب یعنی رباب، گھڑیا تے ڈھول نہ ہوئے۔ ایتھے موسیقی دا اہتمام ہُندا اے تے رقص دا بھی۔ ایہ حقیقت اے ہر پشتون دل و جان توں موسیقی دا دلدادہ ہُندا اے۔
گیت
سودھواک ایسی قوم جس دی زندگی ہی رزم دے لئی وقف ہوئے ایداں دے وچ زندگی دے اس اہم پہلو توں ربط کیوں نہ ہوئے۔ ایہی وجہ اے ابتدا وچ ہی لمبی چوڑی نظماں وچ جنگ و جدل دے معرکےآں تے لڑائیاں کی داستاناں قلمبند دی جادیاں سن تے انہاں نوں فخریہ مجلساں، حجراں، میلےآں تے تہواراں وچ سنایا جاندا سی۔ گویا شروع وچ شاعری تے موسیقی دے ڈانڈے ملدے سن ۔ گیت تے نظماں خود بخود خاص قسم دے ناچاں وچ ڈھلدے چلے گئے۔ جنہاں وچ زندگی دے واقعات تے تریخ دی رفتار تے چال دھال وی تصرف تے رنگ آمیزی پیدا کردی چلی گئی۔ تاآنکہ اس دی نمایاں قسماں یا اصناف مقرر ہوگئياں جو اج سنڈے، ٹپہ، لوبہ، رباعی، لہکتی، بدلہ، چار بیت تے غزل دے ناں توں نمایاں نيں۔ چنانچہ جو ست اصناف پشتو شاعری کيتیاں نيں اوتھے موسیقی دی بھی۔ گویا دونے دی کائنات اک ہی اے۔
ساز
سودھوپشتوناں وچ بجائے جانے والے ساز عموماً قدیم ساز نيں۔ انہاں سازاں دی خوبی ایہ اے کہ انہاں دی آواز سخت تے کڑخت اے تے اسنوں بجانے وچ خاصہ زور لگانا پرھدا اے اس لئی ایہ جنگی ساز کہلاندے نيں۔ ایتھے دے رہنے والےآں دے مزاج جس وچ اک قسم دا کڑخت پن آگیا دے مزاج دے مطابق نيں۔ اس علاقہ وچ جو ساز رائج نيں انہاں وچ رباپ (رباب) سریندہ، سرنا، زنگہ تے زیر بغلئی نيں۔ ایہ ساز اصل وچ قدیم زمانے وچ برصغیر وچ وی رائج سن ۔ مگر مسلماناں نے نويں نويں جدتاں تے اختراع کيتیاں تے نہ صرف انہاں وچ تبدیلیاں کيتیاں بلکہ نويں ساز وی ایجاد کيتے۔ صوبہ سرحد وچ رائج سازاں دھناں نوں بجانے دے لئی موزاں نيں، لیکن ایہ راگ تے راگنیاں بجانے بجانے دے لئی ایہ موزاں نئيں نيں تے نہ ہی انہاں وچ صلاحیت اے۔ پشتو دھناں دی خوبی ایہ اے کہ ایہ سادی تے جوش توں بھری ہوئی اے تے انہاں وچ والہانہ پن اے جو بے اختیار دل نوں جھنجور دیندی نيں۔
رقص
سودھوپٹھاناں وچ جو ناچ مروج نيں اوہ زیادہ تر ملی ناچ نيں۔ انہاں وچ بوہت سارے افرد اک دائرے وچ رقص کردے نيں، جس دے وچکار عموماً ڈھول نفری بجانے والے ہُندے نيں۔ ایہ بھنگڑا توں ملدے جلدے نيں۔ بعض رقص وچ نوجوان تلواراں نال رقص کردے نيں تے بعض رقصےآں وچ چھڑیاں تے بعض رقصےآں وچ رومال استعمال کردے نيں تے نال تالیاں بجاندے نيں۔ اس طرح بعض جگہاں اُتے عورتاں تے مرد مخلوط ہوکے رقص کردے نيں تے کدرے صرف عورتاں ہی رقص کردی نيں۔ انہاں دے ناں خٹک، انترا، بنگرہ، متاڈولہ تے بلبلہ وغیرہ نيں۔
اس طرح دے دراصل صوبہ سرحد توں لے کے شمالی علاقےآں، کشمیر، پنجاب، بلوچستان، راجپوتانہ وچ عام ملدے نيں، ایہ دراصل اک طرح دی قدیم زمانے دی جنگی مشق نيں، جو فراغت دی وقت دی جادیاں سن، تاکہ چاق وچوبن رہیاں تے انہیاں نے رفتہ رفتہ رقص دی صورت اختیار کرلئی نيں تے اس وچ عورتاں وی حصہ لینے لگاں نيں۔ ایہ رقص برصغیر دی جنگی قوماں وچ یا برصغیر اُتے حملہ آور قوماں وچ قدیم زمانے توں عام رائج نيں۔[۱۳]
حوالے
سودھو- ↑ Ethnologue
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےCIA-Pak-pop
لئی۔ - ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےCIA-Afghan-pop
لئی۔ - ↑ The History, Antiquities, Topography, and Statistics of Eastern India: In Relation to Their Geology, Mineralogy, Botany, Agriculture, Commerce, Manufactures, Fine Arts, Population, Religion, Education, Statistics, Etc.، by Robert Montgomery Martin, Cambridge University Press. [۱]، pg. 145. "Of the Pathans, there are above 6,000 families, chiefly settled in نوادہ، شیخ پورہ، and پٹنہ۔" Link here
- ↑ "United Arab Emirates: Demography" (PDF)۔ Encyclopædia Britannica World Data۔ انسائیکلوپیڈیا بریطانیکا Online۔ اخذ شدہ بتریخ 15 مارچ 2008
- ↑ 42% of 200,000 Afghan-Americans = 84,000 and 15% of 363,699 Pakistani-Americans = 54,554. Total Afghan and Pakistani Pashtuns in USA = 138,554.
- ↑ ۷.۰ ۷.۱ "Ethnologue report for Southern Pashto: Iran (1993)"۔ SIL International۔ ایتھنولوک: Languages of the World۔ ۰۶ جنوری ۲۰۱۹ وچ اصل توں آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتریخ 5 مئی 2012
- ↑ Maclean, William (10 جون 2009). "Support for Taliban dives among British Pashtuns". Reuters. https://web.archive.org/web/20190106221815/https://www.reuters.com/article/idUSL861250. Retrieved on 6 اگست 2009.
- ↑ Relations between Afghanistan and Germany Archived 2017-01-16 at the وے بیک مشین: Germany is now home to almost 90,000 people of Afghan origin. 42% of 90,000 = 37,800
- ↑ "Ethnic origins, 2006 counts, for Canada"۔ 2.statcan.ca۔ 2006۔ ۰۶ جنوری ۲۰۱۹ وچ اصل توں آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتریخ 17 اپریل 2010
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "20680-Ancestry (full classification list) by Sex – Australia"۔ 2006 Census۔ Australian Bureau of Statistics۔ ۰۶ جنوری ۲۰۱۹ وچ اصل (Microsoft Excel download) توں آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتریخ 2 جون 2008 Total responses: 25,451,383 for total count of persons: 19,855,288.
- ↑ * معین انصاری ماخذ : افغان۔ معارف اسلامیہ پ معارف اسلامیہ سلم معارف اسلامیہ بلخ معارف اسلامیہ آذری زبان معارف اسلامیہ فارسی۔ معارف اسلامیہ ترک معارف اسلامیہ مولانا عبدالقادر، پشتو معارف اسلامیہ غوری معارف اسلامیہ افغانستان معارف اسلامیہ عبدالحئی حبیبی تقلیمات طبقات ناصری جلد دوم ڈاکٹر معین الدین، قدیم مشرق جلد دوم ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی ڈاکٹر ابولیث صدیقی۔ ادب و لسانیات ہیرالڈیم۔ سکندر اعظم نعمت اللہ ہراندی، مخزن افغانی ابو القاسم فرشتہ۔ تریخ فرشتہ، جلد اول، جلد دوم سدھیشورورما، آریائی زباناں یحیٰی امجد۔ پاکستان دی تریخ قدیم دور مفتی ولی اللہ فرح آبادی۔ عہد بنگیش۔ احمد یحیٰ سرہندی تریخ مبارک شاہی۔ آبو۔ معلومات شہکار انسایئکلوپیڈیا سر جارج فریزر۔ شاخ زرین۔ جلد اول سیّد انوار الحق جیلانی۔ پشتو نامہ ویمرے۔ تریخ بخارا جیمزٹاڈ۔ تریخ راجستان جلد اول۔ جلد دوم بھارت۔ اردو جامع انسائیکلوپیڈیا ڈاکٹر شیر بہادر پنی۔ تریخ ہزارہ میر گل خان نصیر۔ بلوچستان تیمور۔ تزک تیموری ابن بطوطہ۔ سفرنامہ ابن بطوطہ، جلد اول مرزا غلام محمد قادیانی۔ مسیح ہندوستان وچ علامہ سیّد سلیمان ندوی۔ عرب و ہند دے تعلقات سیّد مناظر حسین گیلانی۔ اک ہزار سال پہلے لیفتنٹ جنرل جارج میکمن۔ شمال مغربی پاکستان تے برطانوی سامراج بلوچستان گزیٹیر شیر محمد گنڈا پور۔ تریخ پشتون ہیرالڈلیم۔ منگول تے انہاں دا سردار سبط حسن، پاکستان وچ رہتل دا ارتقاء ولیم ایل لینگر۔ انسائیکلوپیڈیا تریخ عالم جلد دوم جی لی اسٹریج۔ خلافت شرقی احمد یار خان آف قلات۔ مختصر تریخ قوم بلوچ منو، منو ساشتر چودہدری وہاب الدین امرتسری۔ تریخ کمبوہان مصتنسر حسین تاڑر۔ دے ٹو کہانی عاصمہ حسین۔ مغربی پاکستان دے لوک گیت اشفاق احمد۔ ہفت زبانی لغت سیّد جمال الدین افغانی۔ الافغان
سانچہ:پاکستان دے نسلی گروہ سانچہ:افغانستان دے نسلی گروہ