کالنجر قلعہ
کالنجر یا کالنجیر قلعہ بھارت دی ریاست اتر پردیش دے ضلع باندہ وچ واقع اک قدیم تاریخی قلعہ اے۔ بندیل کھنڈ دے علاقے وچ وندھیا پہاڑ اُتے واقع ایہ قلعہ عالمی ثقافتی ورثہ کھجوراہو توں 17.7 کلومیٹر دوری اُتے اے۔ اس دا شمار ہندوستان دے سب توں وڈے تے ناقابل شکست قلعےآں وچ کیہ جاندا اے۔ اس قلعے وچ بوہت سارے قدیم مندر نيں۔ انہاں وچوں بوہت سارے مندر تیسری تے پنجويں صدی گپتا دور نال تعلق رکھدے نيں۔ ایتھے دے شیو مندر دے بارے وچ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ بھگوان شیو نے سجے مانتھن توں نکلے کلکوتہ دا زہر پینے دے بعد ایتھے تپسیا (دھیان) کيتا تے اپنے شعلے نوں پرسکون کيتا سی۔ ایتھے دا "کارتک میلہ" اک مشہور ثقافتی تہوار اے جو کارتک پورنما دے موقع اُتے ایتھے منعقد ہُندا اے۔
کالنجر قلعہ | |
---|---|
اتر پردیش، بھارت | |
کالنجر قعلے دا منظر ــ | |
قسم | قلعہ, غار & مندیر |
تھاں بارے جانکاری | |
Controlled by | اتر پردیش دا گورنمنٹ |
Open to the public |
جی ہاں |
Condition | کھنڈر Citadel |
تھاں دی تریخ | |
Built | دسويں صدی عیسوی |
Materials | گرنیٹ |
لڑائیاں/ جنگ | محمود غزنوی 1023، شیر شاہ سوری 1545، متحدہ برطانیہ 1812 & جنگ آزادی ہند |
قلعہ دی فوج بارے جانکاری | |
Past commanders |
راجپوت &ریوا |
Garrison | برطانوی حامیت 1947 |
قدیم زمانے وچ ، ایہ قلعہ جیجا بھکدی ( جیاشکتی چندیل ) سلطنت دے تحت سی۔ بعد وچ ایہ 10صدی تک چندیل راجپوتاں دے تحت رہیا تے فیر ریوا دے سولانہاں دیاں دے تحت رہیا۔ انہاں راجاواں دے دور وچ ، کالنجر قلعہ اُتے محمود غزنوی، قطب الدین ایبک، شیر شاہ سوری تے ہمایوں وغیرہ نے حملہ کيتا لیکن اوہ اس اُتے فتح حاصل کرنے وچ ناکام رہے۔ کالنجر اُتے حملہ وچ ، شیر شاہ سوری توپ دی فائرنگ توں موت ہوئے گئی سی۔ مغلیہ سلطنت دے دوران، شہنشاہ اکبر نے اس اُتے حکومت کیتی اے۔ اس دے بعد جدوں مہاراجا چھترسال نے مغلاں توں بندیل کھنڈ نوں آزاد کرایا، تب ایہ قلعہ بنڈیلیاں دے ماتحت آیا تے چھترسال نے اس اُتے قبضہ کر ليا۔ بعد وچ ایہ انگریزاں دے قبضے وچ آگیا۔ ہندوستان دی آزادی دے بعد ایہ اک اہم تاریخی ورثہ قرار پایا۔ اس وقت ایہ قلعہ محکمہ آثار قدیمہ دے اختیار تے نگرانی وچ اے۔
جغرافیائی محل وقوع
سودھوجس پہاڑ اُتے کالنجر قلعہ واقع اوہ جنوب مشرقی وندھیاچل پہاڑی سلسلے دا اک حصہ اے۔ ایہ 1203فٹ سطح سمندر توں بلندی اُتے مجموعی طور اُتے 21،336 مربع میٹر دے رقبے اُتے پھیلا ہويا اے۔[۱] پہاڑ دا ایہ حصہ 1،150 میٹر چوڑا اے تے 6 -7 کلومیٹر اُتے پھیلا ہويا اے۔ اس دی مشرقی جانب "کالنجری پہاڑی" اے جو رقبہ وچ کچھ چھوٹی اے لیکن اونچائی وچ اس دے برابر اے۔
کالنجار قلعے دی اونچائی تقریبا 40 میٹر اے۔ ایہ وندھیاچل سلسلےآں دے دوسرے پہاڑیاں جداں میفا پہاڑی ، فتح گنج پہاڑی ، پتھر کیچار پہاڑی، رسین پہاڑی تے مشتری کنڈ پہاڑی وغیرہ دے درمیان واقع اے۔ ایہ پہاڑیاں وڈے وڈے پتھراں توں ڈھکے ہوئے نيں۔
ایتھے موسم گرما وچ شدید گرمی رہندی اے۔ موسم سرما وچ ایہ صبح وچ طلوع آفتاب دے 2 گھینٹے بعد تک تے شام وچ غروب آفتاب دے بعد سخت سردی پڑدی اے۔ دسمبر تے جنوری دے مہینے ایتھے سردی انتہائی شدید ہُندی اے۔ اگست تے ستمبر دے مہینےآں وچ بارش دا موسم ہُندا اے۔ مانسون وچ اچھی بارش ہُندی اے۔
ایتھے دا مرکزی دریا "باگے" اے، جو برسات دے موسم وچ وگدا اے۔ ایہ پہاڑ توں 1 میل دے فاصلے اُتے واقع اے۔ ایہ پنا ضلع دے کوہاری دے نیڑے مشتری کنڈ توں نکلدا اے تے جنوب مغرب دی سمت توں شمال مشرق دی طرف بہندے ہوئے کاماسن وچ دریائے یمنا دے نال مل جاندا اے۔ اس وچ اک ہور چھوٹا دریا بننگا وی وگدا اے۔[۲][۳]
تریخ
سودھوکالنجر (کالانجار) لفظ دا تذکرہ پراناں دے نصوص وچ کدرے کدرے مل جاندا اے، لیکن اس قلعے دی اصل حالے تک معلوم نئيں ہوسکی اے۔ عام لوکاں دے خیال دے مطابق اس دی بنیاد چندیل خاندان دے بانی "چندر ورما" نے رکھی سی، حالانکہ کچھ مورخین دا خیال اے کہ اس دی تعمیر دوسری چوتھی صدی وچ "کیدار ورمن" نے کرائی سی۔ ایہ وی منیا جاندا اے کہ اس دے کچھ دروازے اورنگزیب عالمگیر نے بنائے سن ۔
17واں صدی دے فارسی مؤرخ محمد قاسم فرشتہ دے مطابق، کالنجر نامی اس شہر دی بنیاد ستويں صدی وچ کیدار نامی بادشاہ نے رکھی سی لیکن ایہ قلعہ چندیل خاندان دے اقتدار توں منظر عام اُتے آیا سی۔ چندیلا دور دیاں کہانیاں دے مطابق، قلعہ اک چندیل راجا نے تعمیر کيتا سی۔[۴]
چندیل حکمراناں دے ذریعہ کالنجرا دھپتی (کالینجر دا ماہر) دے لقب دا استعمال انہاں دے ذریعہ اس قلعے نوں ایہ ناں دتی جانے والی اہمیت نوں ظاہر کردا اے۔[۵]
اس قلعے دا تاریخی پس منظر کئی جنگاں تے حملےآں توں بھریا ہويا اے۔ اس قلعے اُتے تسلط حاصل کرنے دے لئی ہندو بادشاہاں تے مختلف خانداناں دے مسلم حکمراناں دے وڈے حملے ہوئے نيں تے ايسے وجہ توں ایہ قلعہ اک حکمران توں دوسرے حکمران دے ہتھ جاندا رہیا۔ لیکن صرف چندیل حکمراناں دے علاوہ کوئی بادشاہ اس اُتے زیادہ وقت تک حکمرانی نئيں کرسکدا سی۔[۶]
قدیم ہندوستان وچ بدھ دے ادب وچ بدھ دے سفر نامے وچ وی کالنجر دا ذکر موجود اے۔ اس اُتے گوتم بدھ دے زمانے وچ چیدی خاندان دا قبضہ سی۔ اس دے بعد ایہ موریا سلطنت دے زیر اقتدار آیا تے وندھیا آٹوی دے ناں توں مشہور ہويا۔[۷]
اس دے بعد سونگا خاندان تے پانڈو خاندان نے کچھ سال حکومت کیتی۔ سمودرا گپتا دے پریاگ پرساد وچ ، اس خطے دا ذکر وندھیا آٹوی دے ناں توں ہويا اے۔ اس دے بعد ایہ وی وردھان سلطنت دے تحت رہیا۔ ایہ گرجر پرتیہارا سلطنت دے اقتدار وچ اس دے اختیار وچ آیا تے ناگ بھٹہ دوم دے زمانہ تک رہیا۔ چندیلا دے حکمران انہاں دے منڈلک راجا ہويا کردے سن ۔ اس وقت دی تقریبا ہر کتاب یا نوشتہ وچ کالنجر دا تذکرہ ملدا اے۔[۸]
249 عیسوی وچ ایتھے ہاہے وانشی کرشنا راجا نے حکمرانی کيتی۔ ایتھے ناگاں دی حکمرانی چوتھی صدی وچ قائم ہوئی سی، جس نے نیل کنٹھ مہادیو دا مندر تعمیر کيتا سی۔ اس دے بعد ، ایتھے گپتا سلطنت دا راج قائم ہويا۔[۹]
اس دے بعد ایہ جیجا بھکدی ( جیاشکتی چندیل ) سلطنت دے تحت سی۔ چندیل حکمراناں نے ایتھے اٹھويں صدی توں 15واں صدی تک حکمرانی کيتی۔ چندیل راجاواں دے دور وچ ، کالنجر اُتے محمود غزنوی، قطب الدین ایبک، شیر شاہ سوری تے ہمایوں نے حملہ کيتا سی لیکن اوہ اس قلعے نوں فتح کرنے وچ ناکام رہے۔[۱۰][۱۱]
مغل حکمران بابر تریخ دا پہلا سپہ سالار سی جس نے 1526 وچ جدوں شاہ حسن خان میوت پتی توں لوٹتے ہوئے اس قلعے اُتے دوبارہ قبضہ حاصل کر ليا، لیکن اوہ اسنوں برقرار نئيں رکھ سکے۔ شیر شاہ سوری اک عظیم جنگجو سی، لیکن اوہ وی اس قلعہ اُتے فتح حاصل کرنے وچ ناکام رہیا۔ اوہ 22 مئی 1565ء نوں اس قلعے اُتے قبضہ کرنے دے لئی چاندیلس دے نال لڑدے ہوئے اس قلعہ دی دیوار گرنے تے اگ نکلنے دی وجہ توں فوت ہوئے گیا۔[۱۲][۱۳][۱۴][۱۵][۱۶] 1589 وچ اکبر نے اس قلعہ نوں فتح کر کيتا تے اسنوں بیربل دے سامنے پیش کيتا۔ اس قلعے اُتے قابض ہونے دے لئی بابر تے اکبر وغیرہ دی کوششاں دی تفصیلات بابر نامہ، آئین اکبری وغیرہ کتاباں وچ ملدی نيں۔[۸] بیربل دے بعد اس قلعے اُتے بنڈیل دا راجا چھترسال دا قبضہ ہوئے گیا۔[۱۷]
اس دے بعد راجا ہردیو شاہ نے اس اُتے قبضہ کيتا۔ 1812ء وچ ایہ قلعہ برطانوی حکومت دے زیر اقتدار آیا۔[۱۱] برطانوی فوجیاں نے اس قلعے دے بوہت سارے حصےآں نوں تباہ تے خراب کر دتا۔ قلعے نوں پہنچنے والے نقصانات دے آثار حالے وی اس دی دیواراں تے اندر دے کھلے صحن وچ دیکھے جاسکدے نيں۔ 1857ء دی پہلی جنگ آزادی دے وقت اس اُتے برطانوی حکومت قبضہ سی۔ بھارت دی آزادی دے بعد ایہ قلعہ حکومت ہند دے زیر نگرانی اے۔
پراناں وچ
سودھوہندو مہا کویاں تے پران دے نصوص دے مطابق، ایہ مقام ست یگ وچ کیرتی نگر، تریندا یگ وچ مدھیہ گڑھ، دواپر یگ]] وچ سنہل گڑھ تے کل یگ وچ کالنجر دے ناں توں مشہور رہیا اے۔[۱۰][۱۱] ست یگ وچ کالنجر چیڈی نریش راجا اپاریکاری باسو دے ماتحت رہیا تے اس دا راجگڑھ سکدی متی شہر سی۔[۱۸] تریندا یگ وچ ، ایہ مہارت سلطنت دے تحت آئی۔ والمیکی رامائن دے مطابق ref>कालञ्जरे महाराज कौलपत्यं प्रदीयतां॥ वाल्मीकि रामायण, खण्ड-2, प्रक्षिप्तः सर्गः, दो, ३८, पृ.१५९८</ref> اس وقت کوسل نریش رام نے کچھ وجوہات دی بنا اُتے ایہ شاخ برہمناں نوں دے دتی سی۔ دواپر یگ وچ ایہ دوبارہ چیدی خاندان دے تحت آیا تے فیر اس دا بادشاہ شیشو پالیا سی۔ اس دے بعد ایہ وسطی ہندوستان دے راجا ویراٹ دے ماتحت آیا۔[۱۹] کل یوگ وچ کالنجار دے قلعے وچ پہلا ذکر دشیانت، جو شکنتلا دے بیٹے بھارت دا اے۔ مورخ کرنل ٹاڈ دے مطابق انہاں نے چار قلعے بنائے سن جنہاں وچ کالنجر نوں سب توں زیادہ اہمیت حاصل اے۔
کالنجر دا مطلب اے "وقت اُتے فتح حاصل کرنا"- کال دا مطلب وقت اے تے جئے دا مطلب فتح اے۔ ہندو عقائد دے مطابق ، سجے مانتھن دے بعد ، بھگوان شیو نے سجے توں نکلیا ہويا تھوک دا زہر پی لیا سی تے اسنوں اپنے گھاٹی وچ ہی روک لیا سی، جس دی وجہ توں اس دا گھاٹ نیلا ہوئے گیا سی، ايسے وجہ توں انہاں نوں نیل کنٹھ کہیا جاندا اے۔[۱۱] فیر اوہ کالنجر آیا تے ایتھے وقت اُتے فتح حاصل کر لئی۔ ايسے وجہ توں، کالنجر دے شیو مندر نوں نیل کنٹھ وی کہیا جاندا اے۔[۲۰] تب توں اس پہاڑی نوں اک مقدس مزار سمجھیا جاندا اے۔
تاریخی ورثہ
سودھویہ قلعہ تے اس دے تھلے واقع قصبہ اہم تاریخی ورثہ اے۔ بوہت سارے قدیم مندراں دی باقیات، مجسمے، نوشتہ جات تے غار ایتھے موجود نيں۔ اس قلعے وچ کوٹی تیرتھا دے نیڑے لگ بھگ 20 ہزار سال پرانا شنکھ اسکرپٹ موجود اے جس وچ راماین دور وچ جلا وطنی دے دوران رام دے کالنجر آنے دا ذکر اے۔ اس دے مطابق رام سیندا کنڈ دے نیڑے سیندا سیج وچ قیام پزیر سن ۔ اس وقت دے کالینجر ریسرچ انسٹی ٹیوٹ دے ڈائریکٹر اروند چھیڑولیا دے بیان دے مطابق ، اس قلعے دی تفصیل بوہت سارے ہندو پرانیک نسیاں جداں پدما پرانا تے والمیکی رامائن وچ وی پائی جاندی اے۔ اس دے علاوہ نويں صدی دے نسخے بدھ بودھی سروروار تے نیل کنٹھ دے مندراں وچ محفوظ نيں، جو چندیلا خاندان دے دور دی تفصیل پیش کردے نيں۔ قلعہ دے پہلے دروازہ اُتے سولہويں صدی وچ اورنگزیب دی تحریر کردہ تعریفی تختی اے۔ قلعے توں متصل اک کافر گھاٹی اے۔ اس اُتے شیر شاہ سوری دے بھتیجے، اسلام شاہ دی تعریف اے جو 1585ء وچ بنی سی۔ دہلی وچ سلطنت دے بعد ایتھے اک مسجد بنائی۔ اس نے اپنے والد شیر شاہ دے بعد کالنجر دا ناں شیر کوہ (جس دا مطلب شیر دا پہاڑ) رکھ دتا سی۔ محکمہ آثار قدیمہ نے پورے قلعے وچ بکھرے ہوئے شکستہ نوادرات تے مجسمے جمع کرکے اک میوزیم وچ محفوظ رکھیا اے۔ قرون وسطی دے ہندوستان دے بوہت سارے دستاویزات گپتا دور توں جمع ہوئے نيں۔ شنکھ دے تن نوشتہ جات وی نيں۔
فن تعمیر
سودھوکالنجر قلعہ وندھیاچل دی پہاڑی اُتے 400 فٹ دی بلندی اُتے واقع اے۔ قلعے دی کل اونچائی 108 فٹ اے۔ اس دی دیواراں چوڑی تے اُچی نيں۔ ایہ قرون وسطی دے ہندوستان دا بہترین قلعہ سمجھیا جاندا سی۔ [۲۱] اس قلعے وچ بہت سارے تعمیراتی فن دے طرز تے اسلوب دیکھنے نوں ملدے نيں، جداں گپتا انداز ، پراٹھیارا انداز ، پنچایتن انداز وغیرہ۔[۲۲]
ایسا لگدا اے کہ معمار نے اسنوں اگنی پران، برہاد سمہیندا تے ہور واستو نصوص دے مطابق تعمیر و نقاشی دی سی۔[۲۳][۲۴][۲۵] قلعے دے وچکار اجے پالکا نامی اک جھیل اے جس دے آس پاس بوہت سارے قدیم مندر نيں۔ ایتھے تن مندر نيں جو حساب دے طرز اُتے بنائے گئے نيں۔ قلعے وچ داخل ہونے دے لئی ست دروازے نيں تے ایہ تمام دروازے اک دوسرے توں مختلف طرزاں توں سجے نيں۔ ایتھے کالماں تے دیواراں اُتے بہت ساری تختیاں نيں۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ ایتھے دے خزانےآں دا راز انہاں وچ پوشیدہ اے۔[۲۶][۲۷]
ست دروازےآں اُتے مشتمل اس قلعے دا پہلا تے مرکزی دروازہ "شیر دروازہ" اے۔ دوسرے دروازے نوں "گنیش دوار" کہیا جاندا اے۔ تیسرا دروازہ "چاندی دروازہ" تے چوتھے دروازے نوں "سورگھارہانہ دروازہ" یا "بودھ دوار" کہیا جاندا اے۔ اس دے نزدیک اک ذخیرہ اے جسنوں بھوراو کنڈ یا گاندھی کنڈ کہیا جاندا اے۔ قلعے دا پنجواں دروازہ بہت فنکارانہ اے تے اس دا ناں "ہنومان دروازہ" اے۔ فنکارانہ دستکاری، مجسمے تے چندیل حکمراناں توں متعلق نوشتہ جات ایتھے ملدے نيں۔ انہاں مضامین وچ بنیادی طور اُتے کیرتی ورمن تے مدن ورمن دے ناں پائے جاندے نيں۔ ماں تے والد دے عقیدت مند، شروان کمار دی تصویر وی اے۔ چھٹا دروازہ "لال دروازہ" کہلاندا اے ، اس دے مغرب وچ ہمیر کنڈ اے۔ چندیلا حکمراناں دا فن محبت ایتھے دے دو بتاں توں ظاہر ہُندا اے۔ ساتواں "آخری دروازہ" نامی دروازہ اے۔ اسنوں مہادیو دروازہ وی کہیا جاندا اے۔[۲۸]
ان ست دروازےآں دے علاوہ، اس قلعے وچ عالمگیر دروازہ، چوبرجی دروازہ، بدھ بھدر دروازہ تے بارہ دروازہ دے ناں دے دوسرے دروازے وی نيں، جنھاں مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر نے تعمیر کروایا سی۔
قلعے وچ سیندا ساج نامی اک چھوٹی سی غار اے جتھے اک پتھر دا بستر تے تکیہ رکھیا ہويا اے۔ لوکمت نے اسنوں راماین وچ سیندا دا آرام کرنے والا مقام سمجھیا اے۔ ایتھے بہت سارے زائرین دے لکھے ہوئے مضامین موجود نيں۔ ایتھے اک تالاب اے جسنوں "سیندا کنڈ" کہیا جاندا اے۔ اس قلعے وچ دو تالاب موجود نيں جنھاں مابھودھا تے بڈی کہندے نيں جنہاں دے پانی نوں دواواں دی خصوصیات توں بھریا ہويا سمجھیا جاندا اے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں دا پانی جلد دی بیماریاں دے لئی فائدہ مند اے تے اس وچ نہانے توں جذام دا وی علاج ہُندا اے۔[۱۱] لوکاں دا خیال اے کہ ایتھے اُتے غسل کردے ہوئے چندیلا راجا کیرتی ورمن دے کوڑھ دی بیماری اُتے وی قابو پالیا گیا سی۔[۹]
اس قلعے وچ دو وڈے محل نيں جنہاں نوں راجا محل تے رانی محل کہیا جاندا اے۔ اس وچ اک تالاب اے جس دا ناں پٹل گنگا اے۔ ایتھے دے پانڈو کنڈ وچ پتھراں توں مسلسل پانی ٹپکتا اے۔ کہیا جاندا اے کہ ایتھے اُتے شیکدی ہُندا سی، جتھے بوہت سارے شیو بھکت تپش کردے سن تے تھلے توں گنگا تک بہہ جاندے سن ۔ اس دے نال ایہ ٹینک بھردا اے۔[۲۶] اس قلعے دا اک اہم مقام کوٹی تیرتھا اے جتھے جھرناں دے گرنے تے آبی ذخیراں دے آثار نيں تے آس پاس بوہت سارے مندر موجود نيں۔ کوٹی تیرتھا دے نیڑے چندال راجا امان سنگھ دا اک محل تعمیر کيتا گیا سی۔ اس وچ بنڈیلی فن تعمیر دی جھلک ملدی اے۔ اس وقت صرف اس دے کھنڈر باقی نيں۔ مغل بادشاہ نے قلعے دے داخلی دروازے دے بالکل سامنے 1583ء وچ اک خوبصورت محل وی تعمیر کيتا اے، جو مغل فن تعمیر دی اک خوبصورت مثال اے۔ چھترسال مہاراج دی اولاد راجکمار امان سنگھ دا محل وی اے۔ اس دے باغات تے دیواراں تے جھروکے چندیل دی سبھیاچار تے تریخ دی جھلک پیش کردے نيں۔ مسریگدھارا قلعے دے جنوب وسطی حصے وچ قائم اے۔ پتھراں نوں کٹ کر دو ایوان بنائے گئے نيں، انہاں وچوں اک وچ ست ہرناں دے مجسمے نيں تے مریگدھارا دا پانی مسلسل وگدا رہندا اے۔ اس دا افسانوی حوالہ سپتا رشیش دے افسانے توں جڑا ہويا اے۔ ایتھے بھوراو تے بھاروی دا اک بہت ہی خوبصورت تے فنکارانہ بت چٹان دے اندر کھودا گیا اے۔ [۲۸] اس قلعے وچ شیو دے عقیدت مند بارگوجر حکمراناں نے شیو دے مندراں دی تعمیر دے نال نال ہور ہندو دیوتاواں وچ اپنی نفیس جمالیاتی تے فنکارانہ دلچسپی ظاہر کیتی اے۔ انہاں وچوں بھال دا مجسمہ انتہائی خوبصورت اے۔ ایہ 32 فٹ اُچا تے 18 فٹ چوڑا اے تے اس مجسمے دے 14 ہتھ دکھائے گئے نيں۔ نرمنڈ تے سینے وچ لٹکی ہوئی تن اکھاں اس بت نوں انتہائی زندہ دل بنادیندی نيں۔ گجسورا ذبح دے منڈوک بھائراو دا بت دیوار اُتے جھیریہ دے نیڑے کھدی ہوئی اے، جس دے نیڑے مندوک بھوراوی اے۔ منچچہ دے علاقے وچ چتوربھوجی رودرانی کلی، درگا، پارویندی تے مہیشورا مردینی دے مجسمے نيں۔[۹]
ایتھے بہت ساری مورتیاں وی بنائی گئیاں نيں، جنہاں وچ برہما، وشنو تے شیو دے چہرے بنائے گئے نيں۔ کشیرسگر وچ واقع شیساسی وشنو دا اک بہت وڈا مجسمہ اک فاصلے اُتے واقع اے۔ اس دے نال ہی شیو، کامدیو، شاچی (اندرانی) وغیرہ دے بت وی بنائے گئے نيں۔
ایتھے دے بت وی مختلف ذات تے مذاہب توں متاثر نيں۔ ایہ گل ایتھے واضح ہوجاندی اے کہ صرف اک خاص خطہ فانوس دی سبھیاچار وچ تعاون نئيں کردا اے۔ چندیلا خاندان دے پہلے بارگوجر حکمران شیو عقیدتمنداں دا اقتدار سی۔ ایہی وجہ اے کہ زیادہ تر پتھراں دے دستکاری تے مجسمے شیو، پارتی، نندی تے شیولنگ دے نيں۔ شیو دے بوہت سارے بتاں نوں تندوا کرن وچ یا ماندا پارتی دے نال رقص کردے دکھایا گیا اے۔
حوالے
سودھو- ↑ دینک جاگرن جاگرن سفر۔ "محفوظ شدہ دستاویزات"۔ اخذ شدہ بتاریخ 26جولائی 2018
- ↑ سنگھ, دیوان تقرری, پہلے نمبر१६
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےتلاش گنگا-1
لئی۔ - ↑ एड्विन फ़ेलिक्स टी. एट्किनसन (1864). स्टैटिस्टिकल, डिस्क्रिप्टिव एंड हिस्टोरिकल अकाउंट ऑफ़ द नॉर्थ-वेस्टर्न प्रोविन्सेस ऑफ़ इण्डिया, ई° टी° एटकिन्सन [ तथा अन्य]. (in en), ४४९-४५1.
- ↑ फ़िनबार बॅरी फ़्लड (२००९). ऑब्जेक्ट्स ऑफ़ ट्रान्स्लेशन: मॅटीरियल कल्चर एण्ड मॅडीवियल "हिन्दू-मुस्लिम" एन्काउन्टर (in en). प्रिन्स्टन युनिवर्सिटी प्रेस, ८०. ISBN 0-691-12594-5.
- ↑ सेन, एस.एन., २०१३, अ टॅक्स्टबुक ऑफ़ मेडीवियल इण्डियन हिस्ट्री, देल्ही: प्राइमस बुक्स, ISBN 9789380607344 سانچہ:अंग्रेज़ी
- ↑ पाण्डेय, विमल चन्द्र, قدیم بھارت دی تریخ, मेरठ, १९८३-८४, पृ.६३
- ↑ ۸.۰ ۸.۱ पौराणिक एवं ऐतिहासिक ग्रन्थों में वर्णित कालिंजर। कालिंजर-षष्टम अध्याय।(पीडीएफ) कु.रमिता- शोध कार्य।शोध पर्यवेक्षक:प्रो.बी.एन.राय।ज.लाल नेहरु महाविद्यालय, बांदा।21 अगस्त, २००१।
- ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےकालजयी
لئی۔ - ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ "सतयुग का कीर्तिनगर आज का कालिंजर"۔ bundelkhand.in۔ बुन्देलखण्ड.इन
- ↑ ۱۱.۰ ۱۱.۱ ۱۱.۲ ۱۱.۳ ۱۱.۴ भास्कर देव۔ "तोप और गोलें भी थे बेअसर 800 फीट की ऊंचाई पर बने इस किले पर..."۔ गज़ब दुनिया۔ २७ फ़रवरी २०१७ میں اصل سے آرکائیو شدہ
- ↑ सिंह, शीलवंत. सी-सैट पेपर, ६० दिनों में (in en). टाटा मॅक्ग्रॉ हिल एड्युकेशन. 0071074953, 9780071074957.
- ↑ "Shēr Shah of Sūr" (بزبان انگریزی)۔ ब्रिटैनिका विश्वकोष۔ اخذ شدہ بتاریخ २३ अगस्त २०१०
- ↑ (२००2) हिस्ट्री ऑफ़ मेडीवियल इण्डिया: फ़्रॉम १००1 ए.डी - १७०७ ए.डी (in en). क्रैबट्री पब्लिशिंग कंपनी, १७९. ISBN 81-269-0123-3. Retrieved on २३ अगस्त २०१०.
- ↑ (२००४) द एम्पायर ऑफ़ द ग्रेट मुग़ल्स: हिस्ट्री, आर्ट एंड कल्चर (in en). रेक्शन बुक्स, २८. ISBN 1-86189-185-7. Retrieved on २३ अगस्त २०१०.
- ↑ (२००८) पाकिस्तान एण्ड द काराकोरम हाईवे ७, सचित्र (in en). लोनली प्लॅनिट, १३७. ISBN 1-74104-542-8. Retrieved on २३ अगस्त २०१०.
- ↑ "बरसात में देखें बुंदेलखंड का सौंदर्य"۔ गृहशोभा۔ ६ जुलाई २०१६۔ ۲۸ فروری ۲۰۱۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ ७ जुलाई २०१८
- ↑ वेद व्यास, महाभारत, आदि पर्व, सं.२०४४, गीताप्रेस गोरखपुर, अध्याय ६३, पृ.१७2
- ↑ مہابھارت, पूर्वो. पृ.१७2
- ↑ रवीन्द्र निगम (१३ जून २०१1)۔ "क्या है कालिंजर के किले का रहस्य..."۔ आज तक
- ↑ मिश्र, केशवचन्द्र, पूर्वो०, पृ.२३
- ↑ पाण्डेय, अयोध्या प्रसाद, चन्देलकालीन बुन्देलखण्ड का इतिहास, प्रथम संस्करण, प्रयाग, १९६८, पृ.१९2, २२५
- ↑ मिश्र, केशवचन्द, पूर्वो०, पृ.०७-२५
- ↑ अग्रवाल, कन्हैयालाल, पूर्वो०, पृ.७७। महाभारत, वन पर्व: ८६,५६। देवी भागवत, बम्बई, १९२०, २६,३४। मत्स्य पुराण, पुणे, १९०७, १21,५४। मनसुखराम मोर, ७७, ९४। ब्रह्माण्ड पुराण, बम्बई, १९१३, ३,३,१००। विष्णु पुराण, कलकत्ता, १८८2,2,2,३०।
- ↑ वाराहमिहिर, बृहत्संहिता, अनुवाद-बी.सुब्रह्मण्यम, अध्याय-५३
- ↑ ۲۶.۰ ۲۶.۱ "सदियों से रिस रहा है इस पहाड़ से पानी, अंकगणित के हिसाब से सजे हैं मंदिर"۔ पत्रिका۔ ७ जनवरी २०१७
- ↑ गुप्ता, पर्मिला. भारत के विश्वप्रसिद्ध धरोहर स्थल. चण्डीगढ़: प्रभात प्रकाशन, ५१-५2. 938434351X, 9789384343514.
- ↑ ۲۸.۰ ۲۸.۱ ज्योति खरे (१४ जून २०१०)۔ "दुर्ग कलिंजर का"۔ अभिव्यक्ति-हिन्दी