منہاج سراج جوزجانی

منہاج سراج جوزجانی
جم	سنہ 1193   بمقام فیروزکوہ، غوری خاندان سلطنت، موجودہ صوبہ غور، افغانستان
وفات	سنہ 1260 (66–67 سال)  غالبا دہلی، سلطنت خاندان غلاماں، موجودہ بھارت
رہائش	فیروزکوہ، غور، سیستان، لاہور، لکھنؤ، دہلی
شہریت	سلطنت غوریہ غلاماں راجٹبر
ہور نام	ابو عمر منہاج الدین عثمان بن سراج الدین محمد
عملی زندگی
پیشہ	مؤرخ ہندوستان
ملازمت	غلاماں راجٹبر
کارہائے نمایاں	طبقات ناصری

قاضیمنہاج سراج جوزجانی (پیدائش: 1193ء/وفات: غالباً 658ھ/ 1260ء دے بعد) تیرہویں صدی دے فارسی مورخ جنہاں دا تعلق غوریاں دے دار الحکومت فیروزکوہ تو‏ں سی مورخین دی نظر وچ عموماً علامہ منہاج السراج دے لقب تو‏ں مشہور نيں۔ نسلاً اوہ افغانی سن مگر ہندوستان آمد تو‏ں اُنہاں دی وجہ شہرت تاریخ بنی۔ اوہ سلطنت دلی دے خاندان غلاماں دے اہ‏م مورخ نيں۔ ہور انہاں نے سلطان ناصر الدین محمود دے لئی طبقات ناصری وی تحریر دی سی جو انہاں دی شہرت دا باعث بنی۔ سلطان ناصر الدین محمود دے عہد حکومت وچ اوہ دربار شاہی دے اہ‏م تے بااثر افراد وچو‏ں اک سن ۔ دہلی سلطنت دے عہد وچ اوہ بلند مراتب اُتے فائز رہے تے سلاطین دہلی تو‏ں اُنہاں دے تعلقات بہت وسیع سن ۔ اُنئيں ہندوستان وچ اسلامی حکومت دے قیام دے بعد اولین مسلم مؤرخین وچ شمار کیتا جاندا اے۔

ولادت تے والدین

منہاج سراج دا نام ابو عمرو منہاج الدین عثمان اے جدو‏ں کہ اوہ مولانا منہاج سراج دے نام تو‏ں مشہور نيں۔ منہاج دے والد بزرگوار سراج الدین محمد نو‏‏ں افصح العجم تے اعجوبۃ الزمان کہیا جاندا سی منہاج دے دادا دا نام وی مولانا منہاج الدین عثمان بن ابراہیم بن امام عبد الخالق الجوزجانی سی طبقات ناصری دی متعدد شہادتاں تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ منہاج دے اعزہ و اقرباء بہت سن، لیکن اُنہاں دا اک ہی بھائی سی جو 617ھ/1220ء وچ قلعہ تُولک ہرات وچ تاتاریاں دے حملےآں دے خلاف جنگاں وچ منہاج دے ہمراہ شریک رہیا۔ اِسی طرح اُنہاں دی اک بہن دا وی پتہ چلدا اے جس دا اک خط ماہِ شعبان 647ھ/نومبر 1249ء وچ خراسان تو‏ں آیا سی تے منہاج اُس تو‏ں ملاقات نو‏‏ں خراسان وی گئے۔ مولانا منہاج دے بیٹے متعدد سن جنہاں وچاں اک دا نام عمر سی جس تو‏ں مولانا نے اپنی کنیت ابوعمر رکھی سی۔

ولادت تے وطن

منہاج 589ھ/ 1193ء وچ فیروزکوہ وچ پیدا ہوئے جو اُس وقت غوری خاندان سلطنت دا پایہ تخت سی فیروزکوہ دا موجودہ مقام شاید افغانستان دے صوبہ غور وچ اے کیونکہ ایہ شہر 1220ء دے ابتدائی سالاں وچ منگول سلطنت دے دوسرے خاقان اوغدائی خان دے ہتھو‏ں تباہ ہو گیا سی موجودہ زمانہ وچ فیروزکوہ دے صحیح مقام دا تعین نئيں کیتا جاسکا۔ منہاج خود لکھدے نيں کہ جدو‏ں اُس نے 607ھ/ 1211ء وچ ملک رکن الدین محمود نو‏‏ں بمقام فیروزکوہ قتل ہوندے دیکھیا تو اُس دی عمر 18 سال سی، اِس اعتبار تو‏ں منہاج دی ولادت 589ھ وچ ہوئی۔

مولانا منہاج اپنی نسبت جوزجانی لکھدے نيں حالانکہ اُنہاں نے کدی وی جوزجان وچ سکونت اختیار نئيں دی تے نہ ہی اوتھ‏ے زندگی گزاری۔ منہاج محض اصل وطن دی نسبت تو‏ں خود نو‏‏ں جوزجانی لکھدے نيں۔ مستشرقین وچو‏ں Raverty نے رائے مہملہ دی نسبت تو‏ں جرجانی لکھیا اے جو غلط اے۔ شیخ محمد اکرام نے اپنی تصنیف آب کوثر وچ وی اِسی دی تقلید دی اے مگر ایہ وی درست نئيں۔ آقائے عبد الحئی حبیبی نے جوزجانی نو‏‏ں معتبر کہیا اے جو خود مولانا منہاج نے اپنے نام دے نال لکھیا اے بلکہ عبد الحئی حبیبی دے فارسی ترجمہ طبقات ناصری دے سرورق اُتے منہاج الدین عثمان بن سراج الدین المعروف بہ قاضی منہاج سراج جوزجانی لکھیا اے۔ بہرحال مولانا منہاج دے آباؤ اجداد جوزجان دے رہنے والے سن ۔ جوزجان قدیمی بلخ دے نواح وچ واقع غوری خاندان سلطنت دے ماتحت سی تے ایہ خراسان دے وڈے شہراں وچ شمار ہوندا سی مقدسی نے اِسے ولایت بلخ دا اک حصہ قرار دتا اے۔ قدیم جغرافیائی تصنیف حدود العالم (مصنف: نامعلوم الاسم) دے مطابق جوزجان دے شمال وچ دریائے جیحون اے، جنوب وچ غور تے بُست تے مشرق وچ بامیان، مغرب وچ ایہ علاقہ گرجستان (غرجستان) تو‏ں ملحق اے۔ حالیہ جوزجان موجودہ افغانستان دا صوبہ جوزجان اے۔

جوزجان 33ھ/653ء/ 654ء وچ احنف بن قیس دے ہتھو‏ں فتح ہويا۔ یحییٰ بن زید بن علی بن حسین ابن علی (رضی اللہ عنہ) وی جوزجان وچ شہید ہوئے سن ۔ معروف عالم دین ابراہیم بن یعقوب ابو اسحاق اسعدی الجوزجانی (متوفی 359ھ/ 970ء) ثقہ حافظ سن، تعلق جوزجان تو‏ں سی مشہور محدث ابو احمد بن موسیٰ الجوزجانی وی اِسی خطہ تو‏ں تعلق رکھدے سن ۔ دسواں صدی عیسوی دے اوائل عشراں وچ آلِ خریغون جوزجان وچ حکومت کردا سی (منہاج نے اِس خاندان تو‏ں متعلق کوئی تاریخی روایت یا تذکرہ اپنی تصنیف طبقات ناصری وچ نئيں کیتا، جس تو‏ں اسيں اِس خاندان سلطنت دے متعلق کچھ وی جاننے تو‏ں قاصر نيں)۔ آل خریغون جوزجان دے حدود و مضافات عذروبست تے ہلمند دے کناراں تک پہنچ چکے سن ۔ آل خریغون دا خاتمہ سلطان محمود غزنوی دے ہتھو‏ں ہويا۔ سلطان محمود غزنوی نے ولایت جوزجان اپنے فرزند محمد دے سپرد کردی سی۔

مولانا منہاج سراج دا خاندان

مولانا منہاج دے بزرگاں وچ اول جو سب تو‏ں پہلے جوزجان تو‏ں غزنی وارد ہوئے اوہ امام عبد الخالق سن جنہاں دا زمانہ 451ھ تو‏ں 492ھ تک دا سی اُنہاں نے سلطان ابراہیم غزنوی دی دختر تو‏ں نکاح کیتا تے اِسی شہزادی تو‏ں اُنہاں دے اک فرزند ابراہیم پیدا ہوئے۔ امام عبد الخالق فقیہ، متقی عالم سن ۔ امام عبد الخالق دی سلاطین غزنی دی طرح سلاطین غور تو‏ں وی خاندانی قرابتداری ہو گئی سی تے سلاطین غور وی اِنہاں دے قدردان سن ۔ امام عبد الخالق دا مزار غزنی تو‏ں 35 میل جانب مغرب طاہر آباد وچ موجود اے۔ ابراہیم دے فرزند منہاج الدین عثمان (جنہاں دا زمانہ چھیويں صدی ہجری دا نصف اول ہے) سن ۔ تے اِنہاں دے فرزند سراج الدین محمد اعجوبۃ الزمان افصح العجم سن جو مولانا منہاج سراج دے والد سن ۔ سراج الدین محمد اعجوبۃ الزمان دا زمانہ چھیويں صدی ہجری دا ثلث آخر سی یعنی غالباً 575ھ دے بعد تک۔ دربار غزنی وچ ایہ خاندان وڈے احترام دی نظر تو‏ں دیکھیا جاندا سی مولانا منہاج دے دادا منہاج الدین عثمان نے خلیفہ عباسی المستضی باللہ دے عہد خلافت (566ھ تا 575ھ) وچ سفر حج نو‏‏ں گئے تے اُنئيں دربارِ خلافت بغداد تو‏ں خلعت شاہی عطاء ہوئی تے اُنئيں انعامات و نوازشات تو‏ں نوازا گیا۔ منہاج الدین عثمان حج و زیارتِ کعبہ دے بعد ملک شمس الدین بن ملک تاج الدین شاہِ سیستان دے دربار وچ آئے تے مورد لطف و کرم ہوئے۔ سیستان تو‏ں غزنی ہوندے ہوئے لاہور پہنچے تے لاہور وچ 572ھ/ 1176ء وچ وفات پائی۔ منہاج دے والد سراج الدین محمد افصح العجم نو‏‏ں سلاطین غور دے دربار دے اکابر وچ وڈی اہمیت حاصل سی۔ بقول محمد عوفی اُنہاں دی ولادت لاہور وچ ہوئی۔ جدو‏ں سلطان معز الدین محمد شہاب الدین غوری نے 582ھ/ 1186ء وچ لاہور فتح کیتا تو سراج الدین عثمان نو‏‏ں ہندوستان دے لشکر دا قاضی مقرر کر دتا۔ چار سال بعد 586ھ/ 1190ء وچ سراج الدین عثمان غزنی، فیروزکوہ، غور دے سفر اُتے روانہ ہوئے۔ 588ھ/ 1192ء وچ تخت بامیان اُتے سلطان بہاؤ الدین سام غوری تخت نشاں ہويا، ایہ سلطان منصف و عادل، علم دوست عالماں دا قدردان تے مربی حکمران سی اِسی سال  سلطان بہاؤ الدین سام نے اپنی خاص انگشتری بھیج کر غزنی تو‏ں مولانا سراج الدین منہاج نو‏‏ں بلوایا تے تمام سلطنت دا عہدہ قضاء، سلطنت دا عہدہ خطابت تے شرعی احتساب تے اوقاف و مدارس دا انتظام اِنہاں دے سپرد کیتا۔ سلطان بہاؤ الدین سام غوری دی دعوت اُتے اُنہاں نے بلوران و بامیان دی حکومت سنبھال لی تے سلطان بہاؤ الدین سام غوری دی طرف تو‏ں تمام مملکت تے لش کرکے قاضی مقرر ہوئے، خطابت تے عام احتساب وی اِنہاں دے سپرد ہويا۔ 590ھ/ 1194ء دے قریب سراج الدین عثمان بامیان تو‏ں دربارِ سلطان غیاث الدین وچ فیروزکوہ، غور پہنچے۔ بعد ازاں بحیثیتِ سفیر دربارِ سیستان پہنچے۔ اِس دے بعد 592ھ/ 1196ء وچ اک سیاسی معاملہ دی مہم اُتے بغداد وچ عباسی خلیفہ الناصر لدین اللہ دے دربار پہنچے۔ ایہ فرائض سفارت اداء کرکے واپس ہوئے تو کرمان دے مقام اُتے 592ھ/ 1196ء دے آخر وچ وفات پائی۔ سراج الدین عثمان عالم، شاعر تے صاحب تدبیر و سیاست دان سن ۔ اِنہاں دے اشعار محمد عوفی نے لباب الالباب وچ نقل کیتے نيں۔ خلافت عباسیہ بغداد تے غوری خاندان سلطنت دی طرف ایہ خاندان منصبِ قضاء اُتے فائز سی

ابتدائی حالات

مولانا منہاج دی ابتدائی زندگی اُتے زیادہ تفصیل تو نئيں لدی مگر ایہ گل مؤرخین دے لئی قابل قبول اے کہ خود منہاج نے طبقات ناصری وچ جا بجاء کئی ایسے حوالے دتے نيں جو اُنہاں دی ذا‏تی و سفارتی تے سیاسی زندگی نو‏‏ں اُججے کردے نيں۔ خاندان منہاج ابتدا تو‏ں ہی سلاطین تو‏ں وابستہ رہیا سی تے اِس حال وچ خود منہاج دی تربیت وی سفارتی و سیاسی انداز وچ ہوئی۔ منہاج دی زوجہ قلعہ تُولک ہرات، ولایت قہستان تے جبال و ہرات دے علمی و ذمہ دار خاندان دی خاتون سن جو سلاطین غور دے دربار وچ معزز و محترم سی اِس تو‏ں ودھ کر ایہ کہ منہاج دی والدہ سلطان غیاث الدین غوری دی دختر ماہ ملک دے محل وچ رہیا کردی سن۔ منہاج زمانہ بلوغت تک ماہ ملک دختر سلطان غیاث الدین غوری دے محل وچ تربیت پاندے راے۔ سراج الدین عثمان دا نکاح ہرات دے مشہور علمی خاندان دی خاتون قلعہ تُولک تو‏ں ہويا، جو سلطان غیاث الدین غزنوی دی شہزادی دی رضاعی بہن تے اسيں مکتب سی۔ تُولک خاتون تو‏ں ہی 589ھ/ 1193ء وچ منہاج سراج جوزجانی دی ولادت ہوئی۔ سن بلوغت تک منہاج سلاطین فیروزکوہ تے سلاطین غور دے محلات وچ تربیت پاندے راے۔ خود منہاج نے اپنے بچپن تے محل وچ تربیت پانے دے حوالہ تو‏ں لکھیا اے کہ: اِس ملکہ جتھ‏ے نے اِس ضعیف (یعنی خود منہاج) دی پرورش اپنی آغوشِ شاہی وچ مثل اپنے فرزنداں دے شاہانہ طریقے اُتے دی تے وچ اُنہاں دی نگرانی وچ تربیت پاندا سی

596ھ/ 1200ء وچ منہاج نو‏‏ں 7 سال دی عمر وچ قرآن کریم حفظ کرنے دے لئی معلم امام علی غزنوی دی خدمت وچ بٹھایا گیا۔ اِس عمر وچ یادداشت تے قوتِ حافظہ ایسا سی کہ طبقات ناصری وچ مولانا امام علی غزنوی تو‏ں شنیدہ واقعات نو‏‏ں اُنہی دے الفاظ وچ لکھیا اے۔ 22 سال دی عمر تک یعنی 611ھ/ 1214ء تک منہاج فیروزکوہ وچ مقیم راے۔ تحصیل علم تو‏ں فراغت دے بعد منہاج مختلف شہراں دی سیاحت نو‏‏ں گئے۔

613ھ/ 1216ء وچ منہاج نو‏‏ں سلاطین غور دی جانب تو‏ں دربارِ سیستان (مقام بُست) وچ پہلی بار سفیر بنا کر بھیجیا گیا۔گویا 24 سال دی عمر تک منہاج سفارتی و سیاسی حیثیت تو‏ں اپنے والد سراج الدین عثمان دے جانشین بن چکے سن ۔ 613ھ وچ ہی منہاج دی سیاسی و سفارتی عہداں اُتے فائز ہونے تے بحیثیتِ سفیر سلاطین دے درباراں تک خاص رسائی دی عملی زندگی دا آغاز ہوندا اے۔ علاوہ ازاں ایہ کہ 617ھ/ 1220ء تک اوہ فیروزکوہ تے ہرات وچ مقیم راے۔ 617ھ/ 1220ء وچ جدو‏ں چنگیز خان دی فوجاں نے ہرات اُتے حملہ کیتا تو منہاج ہرات وچ ہی موجود سن ۔618ھ/ 1221ء وچ 29 سال دی عمر وچ منہاج نے گزیو تے تمران دا سفر کیتا تے ہرات دی اک خاتون تو‏ں نکاح کر لیا تے اوتھے اقامت اختیار کيتی۔ اِس زمانہ وچ منہاج دی طبیعت شاعری دی طرف مائل سی تے نہایت عمدہ فارسی اشعار کہیا کردے سن ۔ خود منہاج نے لکھیا اے کہ: ميں نے اپنی شادی دا قصہ نظم کرکے گزیو تے تمران دے حکمران ملک ناصر الدین ابوبکر سوری دی خدمت وچ پیش کیتا سی

منہاج جوانی وچ ہی مدبر سیاست دان سمینو‏ں جانے لگے سن تے بعض اوقات اوہ سلاطین و اُمراء دے درمیان چپقلش تے باہمی خصومت نو‏‏ں مٹانے دی کوشش کیتا کردے سن ۔ جداں کہ 623ھ/ 1226ء وچ اُنہاں نے قلعہ خیسارغور دے حکمران ملک رکن الدین مرغنی دی طرف تو‏ں دربارِ سیستان تے قہستان دے ملاحدہ فرمانرواء تو‏ں کامیاب سفارتکاری کيتی۔

ہندوستان آمد

طبقات ناصری دی داخلی شہادتاں تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ منہاج 620ھ/ 1223ء تک قلعہ تُولک ہرات وچ مقیم سن ۔ ایہ زمانہ چنگیز خان دی غارت گری دا سی جدو‏ں تاتاری لشکر مسلم سلطنتاں دے مقبوضات وچ لوٹ مار مچا رہے سن ۔ منہاج اہل تُولک ہرات دے نال مل کر تاتاری لشکراں دا مقابلہ کردے راے۔ منہاج سلاطین غور دے قاصد تے سفیر دی حیثی تو‏ں 623ھ/ 1226ء تک متعدد بار فراح و سیستان تے قہستان ملاحدہ دی طرف سفر کیتا۔ 623ھ/ 1226ء وچ منہاج نے ہندوستان جانے دا قصد کیتا۔ منہاج چونکہ مدبر تے ذی وجاہت شخص سن، اِسی لئی اُس زمنے دے امرا تے حکمراناں دے مزاج شناس وی ہوچکے سن تے ہر حکمران دی نبض حکومت نو‏‏ں دیکھنا اُنہاں دی نظر تو‏ں دور نہ سی، اِس لئی سلاطین غور و خراسان نے اُنئيں متعدد بار سیاسی و سفارتی اُمور دی انجام دہی تے فرائض سفارت سونپے بلکہ اک بار تو ملک تاج الدین نیالتگین دی طرف تو‏ں سفارت دے فرائض دی انجام دہی تو‏ں انکار اُتے اِنئيں کچھ عرصہ قلعہ صفہیدستان وچ نظر بند وی رہنا پیتا لیکن اِس دے بعد اوہ چنگیز خان دی تباہ کاریاں تو‏ں متاثر ہوکر 623ھ/ 1226ء وچ منہاج نے ہندوستان جانے دا قصد کیتا۔  اوائل  624ھ/1227ء وچ سیستان، خراسان تو‏ں براستہ درہ گومل و بنیان (موجودہ بناں) دریائے سندھ اُتے پہنچے تے کشتی دے ذریعہ سفر کرکے اوچ چلے گئے جو ناصر الدین قباچہ دا دار الحکومت سی اِس وقت منہاج دی عمر 35 سال سی تے معلوم ہوندا سی کہ اِنہاں دی علمی شہرت اِنہاں تو‏ں قبل ہی ایتھ‏ے پہنچ چک‏ی سی کیونکہ اِسی سال ناصر الدین قباچہ نے اِنئيں اوچ دے مدرسہ فیروزی دا صدر معلم تے علاؤ الدین بہرام شاہ بن ناصر الدین قباچہ دے لشکر دا عہدہ قضاء اِنہاں دے سپرد کر دتا لیکن چند ماہ بعد 27 جمادی الثانی 625ھ/ 3 جون 1228ء وچ سلطان شمس الدین التتمش نے اوچ فتح کر لیا تو اِس دے دامن دولت تو‏ں وابستہ ہو گئے تے سلطان دے نال دہلی پہنچ گئے۔

سلطنت دہلی تے دربارِ دہلی تو‏ں وابستگی

مولانا منہاج 629ھ/ 1232ء تک دہلی وچ راے۔ اِس سال سلطان شمس الدین التتمش نے گوالیار دا محاصرہ کیتا تو منہاج وی سلطان دے لش کرکے ہمراہ سن تے فتح گوالیار دے بعد اوتھ‏ے ماہِ صفر 630ھ/ نومبر 1232ء نو‏‏ں منہاج دا تقرر کالپور گولیار وچ بطور قاضی و خطیب تے محتسب امام اُمور شرعیہ ہويا۔ مولانا 6 سال تک اِس عہدے اُتے قائم راے۔ سلطان شمس الدین التتمس دے جانشین سلطان رکن الدین فیروز شاہ تے سلطان رضیہ نے وی اِسی منصب اُتے قائم رکھیا مگر یکم شعبان 635ھ/ 19 مارچ 1238ء نو‏‏ں منہاج دہلی چلے آئے تو سلطان رضیہ نے گوالیار دی قضاء دے علاوہ مدرسہ ناصریہ دے مہتمم تے شیخ الجامع دی ذمہ داریاں اِنئيں تفویض کر دتیاں 637ھ/ 1239ء وچ سلطان رضیہ دے بعد سلطان معز الدین بہرام شاہ نو‏‏ں تختِ سلطنت اُتے فائز کیتا گیا تو اوہ دہلی وچ موجود سن تے بیعتِ عامہ دے وقت اک تہنیندی قطعہ وی اِس دے حضور پیش کیتا تو اِنہاں دناں رعایا تے دربار دونے وچ معزز تے محترم سن ۔ سلطان التتمش دی وفات دے بعد نظامِ سلطنت تے اُمور مملکت وچ جو خلل پیدا ہويا سی، سلطان بہرام شاہ دے دور وچ وی اِس خلل وچ کوئی اصلاح دی صورت نظر نہ آندی سی۔ منہاج نے پرفتن دور وچ اصلاحِ احوال تے اُمراء و ملوک تے محلاندی سازشاں نو‏‏ں روکنے وچ اپنا کردار پوری دیانتداری تو‏ں اداء کیتا لیکن کوئی زیادہ کامیابی حاصل نہ ہو سکی البتہ اُنہاں نے ایہ ثابت کر دتا کہ اِنہاں وچ سیاسی قابلیت تے انتظامی صلاحیت بے پناہ سی۔ چنانچہ سلطان بہرام شاہ 10 جمادی الاول 639ھ/ 16 نومبر 1241ء نو‏‏ں پوری مملکت دے قضاء دا عہدہ یعنی قاضی حضرت (دہلی) و کل ممالک دے عہدہ پرتفویض کیتا۔ مولانا نے اپنی طرف تو‏ں اصلاحِ احوال تے سلطان بہرام شاہ دے مخالفین دے درمیان صلح دی کوشش جاری رکھی۔ اِسی دوران وچ صلح مخالف عناصر تے حاسدین دی طرف تو‏ں اک جمعہ 7 ذیقعد 639ھ/ 9 مئی 1242ء نو‏‏ں جامع مسجد دہلی وچ نماز جمعہ دے بعد مولانا اُتے قاتلانہ حملہ وی کروایا گیا مگر اوہ محفوظ راے، البتہ جمعہ 14 ذیقعد 639ھ/ 16 مئی 1242ء نو‏‏ں شورش پسنداں نے سلطان بہرام شاہ نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ علاؤ الدین مسعود شاہ بن فیروز شاہ نو‏‏ں تخت دہلی اُتے بٹھایا گیا تے منہاج سراج نو‏‏ں اپنے منصب تو‏ں مستعفی ہونا پیتا۔ اِس دے بعد منہاج امن و سکون دی تلاش اپنے اہل خانہ دے ہمراہ دہلی تو‏ں لکھنوندی (موجودہ مشرقی بنگال) چلے گئے تے 2/3 سال حکمران لکھنوندی طغان خان عز الدین طغرل دے مہمان راے۔ قریباً دو سال تک دا ایہ عرصہ منہاج دا عرصہ گوشہ نشینی اے (یعنی 640ھ تو‏ں ماہِ صفر 643ھ/ جولائی 1245ء)۔ 643ھ/ 1245ء وچ اوہ طغان خان دے نال واپس دہلی آئے تے اوہ اُلغ خان (جو بعد وچ غیاث الدین بلبن دے نام تو‏ں سلطان دہلی بنا) دی کوشش و سفارش تو‏ں سلطان علاؤ الدین مسعود نے بروز جمعہ 17 صفر 643ھ/ 14 جولائی 1245ء نو‏‏ں مولانا نو‏‏ں مدرسہ ناصریہ دا مہتمم تے جامع مسجد دہلی دا خطیب مقرر کرنے دے نال نال تولیتِ اوقاف تے قضائے گوالیار دے عہدہ اُتے فائز کر دتا۔ اک سال بعد 23 محرم الحرام 644ھ/ 10 جون 1246ء نو‏‏ں سلطان ناصر الدین محمود ثانی بن سلطان شمس الدین التتمش تخت نشاں ہويا تو مولانا منہاج دا ستارہ پوری درخشانی تو‏ں چمکنے لگیا۔ سلطان ناصر الدین محمود تے وزیر الممالک اُلغ خان بلبن دونے اِنہاں دے قدردان سن تے ہر لمحہ اِنہاں دی عزت افزائی وچ اضافہ ہوندا گیا۔ منہاج سلطان ناصر الدین محمود دے ابتدائی سالاں وچ ہمیشہ شاہی سواری دے ہمرکاب رہندے۔ اِس دے جلوس دے دوسرے سال قلعہ تلسندہ دی فتح دے وقت وی لشکر شاہی دے ہمراہ سن تے جو کچھ اِس سفر وچ پیش آیا اُسے اُنہاں نے اک طویل نظم ناصری نامہ دی صورت وچ شرح و بسط تو‏ں قلمبند کیتا۔

سلطان ناصر الدین محمود دے زمانہ وچ مولانا اُتے گوناگاں نوازشات ہوئیاں۔ اِسی سلطان دے اعزاز وچ منہاج نے طبقات ناصری تصنیف کيتی۔ ایہ زمانہ منہاج دا دہلی دربار تو‏ں قرب دا اے یعنی قربِ سلطانی دا زمانہ۔ قربِ سلطانی دا اندازہ اِس واقعہ تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ ماہِ شعبان 647ھ/ نومبر 1249ء وچ اُنہاں دی بہن دا خط خراسان تو‏ں آیا تو اُنہاں دی جدائی تو‏ں متاثر ہوکر صورت حال اُلغ خان (غیاث الدین بلبن) نو‏‏ں بتائی تو اُس نے خلعت شاہی، زربفت دا جامہ، اک گھوڑا مع مرصع زین، اک پنڈ تے اک ہزار جیتل تو‏ں نوازا تے بارگاہِ شاہی تو‏ں 40 غلام تے سرخروار دا سامان مولانا دی بہن دے واسطے خراسان بھیجنے دا فرمان صادر ہويا جدو‏ں کہ ہور اُمرائے شاہی نے تحائف و ہدایہ تو‏ں نوازا۔ 648ھ/ 1250ء وچ منہاج سفر خراسان وچ ملتان پہنچے۔ خراسان تو‏ں واپسی اُتے منہاج دہلی وچ مقیم راے۔ 649ھ/ 1251ء وچ جدو‏ں قاضی القضاۃ جلال الدین کاشانی دا انتقال ہويا تو اُلغ خان (غیاث الدین بلبن) دی سفارش اُتے مولانا منہاج نو‏‏ں بروز پیر 10 جمادی الاول 649ھ/ 31 جولیائی 1251ء نو‏‏ں کل ہندوستان دا قاضی القضاۃ تے حاکم حضرت دہلی دے عہدہ اُتے فائز کیتا گیا۔ بروز ییر 27 رجب 651ھ/ 22 ستمبر 1253ء تک اِسی عہدے اُتے فائز راے۔ اِس دے بعد کچھ عرصہ دے لئی سلطان ناصر الدین محمود دا مزاج سازشاں دی وجہ تو‏ں اُلغ خان (غیاث الدین بلبن) تو‏ں مکدر ہو گیا تے اُلغ خان دی جگہ نظام الملک جنیدی نو‏‏ں وزیر مقرر کیتا گیا۔ مولانا نو‏‏ں وی منصب تو‏ں الگ ہونا پیتا تے اُنئيں مخالفین دے ہتھو‏ں شدید مصائب و تکالیف دا سامنا کرنا پیتا۔ 652ھ/1254ء وچ اُلغ خان (غیاث الدین بلبن) تے سلطان ناصر الدین محمود وچ صفائی ہونے تے اُلغ خان دے منصب تے اعزازات دی بحالی دے بعد مولانا وی مصاحبتِ سلطانی تو‏ں سرفراز ہوئے تے اِنئيں بروز اتوار 20 ربیع الاول 651ھ/ 10 مئی 1254ء نو‏‏ں صدرجتھ‏ے دا خطاب عطاء ہويا۔ ماہِ ربیع الاول 653ھ/ اپریل 1255ء وچ مولانا نو‏‏ں تیسری بار ہندوستان دا قاضی القضاۃ تے قاضی حضرت دہلی مقرر کر دتا گیا۔ اِس تمام عرصہ وچ غیاث الدین بلبن منہاج دے مربی خاص راے۔

آخری ایام تے وفات

طبقات ناصری تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ منہاج تادمِ آخر اِس عہدہ اُتے فائز رہے لیکن ایہ گل قابل تعجب اے کہ خود مولانا منہاج نے اپنے آخری ایام دے واقعات نو‏‏ں تحریر نئيں کیتا۔ مؤرخین دے نزدیک ایہ گل باعث حیرانی اے کہ اِس نامور عالم دی آخری زندگی تے وفات دے متعلق کوئی تفصیلات نئيں مل سکيتیاں ۔ طبقات ناصری وچ مولانا منہاج نے 656ھ/ 1258ء دے بعد اپنی زندگی دے حوالے تو‏ں کچھ نئيں لکھیا۔ صرف اِنّا معلوم ہوندا اے کہ طبقات ناصری دی تکمیل یعنی اواخر 658ھ/ 1260ء وچ اوہ دہلی وچ شاہانہ زندگی بسر کر رہے سن تے منصبِ قضاء تے حکومت دہلی دے عہداں اُتے فائز سن ۔ طبقات ناصری دے بائیسواں طبقہ دی تکمیل ماہِ شوال 658ھ/ ستمبر 1260ء وچ ہوئی، اُس وقت منہاج 69 برس دے ہوچکے سن، اِس دے آخر وچ اُنہاں نے تحریر کیتا اے کہ: جے فرصت ہوئے گی تو بقیہ حوادث وی لکھے جان گے۔ لیکن ایسا معلوم ہوندا اے کہ اِس دے بعد بقیہ حوادثِ تاریخ لکھنے دی نوبت نئيں آئی، غالباً ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ منہاج شوال 658ھ/ ستمبر 1260ء دے بعد کسی عرصہ وچ فوت ہوئے۔ سالِ وفات دے متعلق کوئی تاریخ نئيں لدی، تذکرہ نویس تے سوانح نگار اِس سلسلہ وچ خاموش نيں۔ اگرچہ اک دو تحریراں وچ اُنہاں دا سال وفات 673ھ تے 669ھ وی لکھیا ملدا اے مگر ایہ وی مصدقہ نئيں تے نہ ہی اِنہاں دی کوئی سند موجود اے۔ اک ٹھوس خیال دے مطابق منہاج 664ھ تو‏ں قبل فوت ہوچکے سن کیونکہ سلطان غیاث الدین بلبن دی تخت نشینی 664ھ وچ ہوئی تے جے منہاج اُس زمانہ وچ بقیدِ حیات ہوندے تو اوہ ضرور اپنے مربی خاص دوست تے سرپرست دے متعلق لکھدے، مگر ایسی کوئی تحریر اُنہاں دی نئيں لدی۔ اِس تو‏ں اِس خیال نو‏‏ں قوت لدی اے کہ منہاج 664ھ تو‏ں قبل ہی وفات پوچکے سن ۔ عبد الحئی حبیبی نے فارسی ترجمہ طبقات ناصری دے سرورق اُتے سنہ وفات تخمیناً 658ھ/ 1260ء لکھیا اے لیکن ایہ وی محض اندازہ ہی اے۔ مدفن دے متعلق وی کوئی تاریخی روایت موجود نئيں، اندازہ کیتا جاسکدا اے کہ اوہ اپنے اواخر عمر وچ دہلی وچ موجود سن تے حکومت دہلی دے عہدہ اُتے فائز سن، یعنی آخری عمر دہلی وچ گزری تو اُنہاں دا مدفن وی دہلی وچ ہوئے گا۔

شخصیت و کردار

منہاج متنوع شخصیت دے مالک سن، بلند شخصیت و کردار دے مؤرخ سن ۔ عربی بولی تے فارسی بولی تے علوم شرعیہ وچ کمال حاصل سی فارسی بولی وچ اُستاد دا درجہ حاصل سی تے نہایت عمدہ فارسی لکھدے سن ۔ عربی تے فارسی دونے زباناں وچ اشعار کہیا کردے۔ علمی و ادبی مرتبہ نہایت بلند سی منہاج دی عام شہرت عموماً بطور مؤرخ و ادیب دی سی اے لیکن اپنی زندگی وچ اک قاضی، عالم تے معلم سن ۔ دینی و فقہی مسائل اُتے اگرچہ کوئی تصنیف اُنہاں دی منظر عام اُتے نئيں آئی یا تو اُنہاں نے ایسی کوئی کتاب ہی تحریر نئيں دی یا پھر دست بردِ زمانہ دی نذر ہو گئی۔ اُس زمانہ وچ بعض اختلافی مسائل وچ اُنہاں دے نقطہ ہائے نظر دی معاصرانہ شہادتاں موجود نيں۔ سماع دا مسئلہ ستويں صدی ہجری دے اختلافی مسائل وچو‏ں اک اے، ایہ مسئلہ اربابِ شریعت تے صوفیا دے درمیان اک بنیادی و اخلاقی مسئلہ بن چکيا سی صوفیائے ہند بالخصوص سلسلہ چشت دے صوفیا سماع دے قائل سن لیکن علمائے شریعت اِس مسئلہ اُتے معترض سن ۔ منہاج قاضی ممالک تے صدرِ جتھ‏ے اہل شریعت دے امام سن مگر حضرت خواجہ نظام الدین اولیاء نے اپنی تصنیف فوائد الفواد وچ اِنہاں دے متعلق جو کچھ تفصیلات تحریر کيتیاں نيں اُنہاں تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ منہاج صاحبِ ذوق سن، نہ صرف سماع سماعت کردے بلکہ دورانِ سماع اپنی دستار و جامہ پارہ پارہ کر ڈالتے۔ اِسی لئی کسی آدمی نے مولانا منہاج تو‏ں کہیا وی سی کہ آپ قضاء دے لائق نئيں، البتہ شیخ الاسلام یعنی صوفیا دے گروہ دے سردار بنائے جانے دے قابل نيں مگر علم و فضل تے قابلیت نے اُنئيں عہدہ قضائے مملکت اُتے لا بٹھایا سی مولانا منہاج دی افتاد طبع دا ایہ نتیجہ نکلیا کہ دارالقضاء دے فیصلےآں وچ آزادانہ خیالات نو‏‏ں فروغ ملیا۔ حضرت خواجہ نظام الدین اولیاء دے بیان دے مطابق دہلی وچ سماع دے رائج کرنے دے ذمہ دار حمید الدین ناگوری تے قاضی منہاج سراج سن کہ سماع دا سکہ حمید الدین ناگوری نے جمایا تے قاضی مولانا منہاج دی خاموش حمایت نے اِس دی ترویج وچ بھرپور رواج دتا۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی نے منہاج نو‏‏ں یگانہ روزگار فاضلاں تے اہل وجد و سماع وچ شمار کیتا اے۔ مشہور انگریز مستشرق اسپرنگر نے وی ممتاز صوفی تے اہل ذوق حضرات وچ شمار کیتا اے۔ مختصر ایہ کہ مولانا منہاج نے عرفان و طریقت دی راہداریاں دی سیر وی دی سی۔

منہاج دی اِس افتاد طبع دا ایہ اثر ہويا کہ اُنہاں دی وسیع النظری دے باعث دارالقضاء دے طریقہ ہائے کار تے فیصلےآں وچ آزادانہ روش قائم ہو گئی سی جو شدید تر مخالفتاں دے باوجود اُنہاں دی فقہی روایات دا عنصر رہی۔ متعدد بااثر مخالفین اُنہاں دے پے درپے راے، بعض مذہبی حلقے وی منہاج دے شدید مخالف سن ۔ دہلی دی جامع مسجد وچ اُنہاں اُتے ہونے والے قاتلانہ حملے وچ وی اُس دور دے مخالف وزیر تے اسيں پیشہ علما شامل سن ۔ طبقات ناصری وچ منہاج نے اپنی شخصیت تے عقائد اُتے اک پردہ سا ڈالا ہويا اے جنہاں تاں کئی تاریخی مسائل دے متعلق کچھ وی جاننے وچ دشواری پیش آندی اے، البتہ اپنے ذا‏تی عقائد دے متعلق کچھ نہ تحریر کرنا شاید اُنہاں دے منصب دا تقاضا وی سی، علاوہ ازاں ایہ وی کہ منہاج نے طبقات ناصری وچ کسی صوفی بزرگ دا تذکرہ وی نئيں کیتا لیکن خواجہ نظام الدین اولیاء دی فوائد الفواد وچ اِنہاں تو‏ں متعلق کافی تفصیلات لدی نيں۔ ہندوستان وچ اسلامی حکومت دے قیام دے ابتدائی سالاں وچ منہاج بااثر شخصیت ہونے دے حامل تو سن مگر اوہ بلند پایہ مؤرخ وی سن تے برصغیر وچ فقہی روایات دی بنا اُنہاں نے ہی پائی سی مگر پس پردہ اُنہاں نے جو وی کم کیتا، ہن قیاس ہی ساڈا رہنما ہو سکدا اے۔

طبقات ناصری دے مطالعہ تو‏ں معلوم ہوندا اے کہ منہاج بااثر خطیب تے واعظ وی سن ۔ جدو‏ں سلطان شمس الدین التتمش نے گوالیار دا محاصرہ کیتا تو محاصرہ 11 ماہ تک طول پکڑ گیا تو اِس دوران علمائے اسلام بحکم سلطانی واعظ و تذکیر دے ذریعہ تو‏ں لشکر اسلامی نو‏‏ں جوش دلاندے سن، چنانچہ منہاج نے 95 مرتبہ واعظ دتا۔ اندازہ ہوندا اے کہ خطیباں وچ اُنہاں دا مقام بلند سی کہ ہفتے وچ تن روز اُنہاں دا واعظ ہوندا سی اِسی طرح سلطان بہرام شاہ بن شمس الدین التتمش دے عہد حکومت وچ 1241ء وچ جدو‏ں تاتاریاں (منگولاں) نے لاہور نو‏‏ں تاخت و تاراج کیتا تے ایہ خبر دہلی پہنچی تو سلطان بہرام شاہ نے اہالیان شہر نو‏‏ں جمع کیتا تے قاضی منہاج نے اِس اجتماع وچ ایسی ولولہ انگیز پرجوش تقریر دی کہ جو لوگ بادشاہ تو‏ں بد دل سن، اُنہاں نے وی قومی سلامتی دے مخالف خطرہ نو‏‏ں سمجھدے ہوئے سلطان بہرام شاہ دی بیعت کرلی۔ مرکز حکومت دہلی دی مسند خطابت و قضاء تے جامع مسجد دہلی دا منصبِ امامت دا اُنہاں دے سپرد کیتا جانا اِس گل دا ثبوت اے کہ اوہ اپنے عہد دے مؤثر ترین خطیباں وچو‏ں سن ۔ سلطان المشائخ خواجہ نظام الدین اولیاء منہاج دے بااثر خطیب ہونے دی شہادت دیندے نيں، علاوہ ازاں فرمایا کردے کہ: وچ ہر پیر نو‏‏ں منہاج دا وعظ سننے جایا کردا سی، اک روز منہاج نے ایہ رباعی پڑھی:

لب برلب لعل دلبراں خوش کردن

و آہنگ سر زلفِ مشوش کردن

امروز خوش است لیک فرداخوش نیست

خودرا چوخسی طمعہ آتش کردن

یہ اشعار کچھ اِس طرح پڑھے گئے کہ مجھ اُتے اک عجیب سی کیفیت طاری ہو گئی تے وڈی دیر تک وچ بے خود رہیا۔

بحیثیت مؤرخ و نثرنگار

• ہور پڑھیاں: طبقات ناصری

طبقات ناصری منہاج دی بحیثیت مؤرخ واحد تصنیف اے جو امتدادِ زمانہ دے ہتھو‏ں محفوظ رہی تے اسيں تک پہنچی اے۔ طبقات ناصری تکملۃ اللطائف، سلامی، تاریخ بیہقی، احداث الزمان، تاریخ المقدسی، تاریخ یمینی، قانون المسعودی، تاریخ مُجَدْوَل، منتخب تاریخ ناصری، نسب نامہ غوریاں، تاریخ ابن الہیضم النابی، الموصلی دی الاغانی الکبیر تے التاجی جیسی قدیم تواریخی کتب دے حوالے تو‏ں تیار کيتی گئی اے۔ علاوہ ازاں اِس وچ اوہ روایات وی شامل کرلی گئی نيں جو منہاج نے اپنی شنیدہ واقعات تو‏ں اخذ کيتیاں نيں یا مشاہدات دی بنا اُتے نيں۔ اِس کتاب وچ فارس و یمن تے عرب دے قدیم بادشاہاں تے سلطنتاں دے حالات تے انبیائے کرام علیہم السلام دی تاریخ تے پھر ظہور اسلام تو‏ں لے کر 658ھ/ 1260ء تک دے تاریخی حالات و واقعات درج نيں۔ انسائیکلوپیڈیا آف اسلام دے مقالہ نگار نے مختلف کتب ہائے تواریخ تو‏ں حالات و واقعات نو‏‏ں اخذ کرکے نويں کتاب دی تشکیل اُتے منہاج نو‏‏ں محض نثرنگار سمجھیا اے جو صریحاً غلطی اے۔ منہاج دی تقاریر خشک و دقیق نئيں ہوندی سن بلکہ سامعین نو‏‏ں اپنے اندر جذب کر لیا کردی سن۔ منہاج دی تقاریر، خطبے تے تحاریر فصیح تے شگفتہ ہويا کردی سن۔ اُنہاں دے اشعار عوام وچ مقبول عام ہوجاندے سن، البتہ اُنہاں دے زیادہ اشعار اسيں تک نئيں پہنچ سکے، جے اُنہاں دے اشعار دی کثیر تعداد اسيں تک پہنچدی تو اُنہاں دے فارسی درجہ کمال دا اندازاہ ہو سکدا سی ہن بعض قطعات تے قصائد ہی طبقات ناصری وچ جابجاء بکھرے نظر آندے نيں جو اُنہاں دے ذوق شاعر دا حسن نيں۔ اِنہاں اشعار تو‏ں معلوم پڑتا اے کہ منہاج عربی تے فارسی اشعار نظم کرنے وچ کسی وی کوشش یا تگ و دو تو‏ں مبرا سن، علاوہ ازاں اوہ اِنہاں دونے زباناں وچ لکھنے اُتے قادر سن ۔ اِنہاں دے اشعار فصاحت و بلاغت وچ اِنہاں دی تحریر کردہ نثر دے پائے دے نئيں۔ اشعار وچ متانت و پختگی تو اے مگر کوئی ادبی سقم یا سہو نظر نئيں آندا۔ طبقات ناصری دے علاوہ اک تے کتاب ناصری نامہ دا ذکر وی ملدا اے مگر اِس کتاب دا کوئی سراغ نئيں مل سکا، جے ایہ کتاب سامنے ہوندی تو منہاج دی شاعری کھل کر منظرعام اُتے آسکدی سی۔ طبقات ناصری وچ جو اشعار ملتے نيں اُنہاں وچ متانت و پختگی فن تے بے ساختگی تے روانی ایويں نثر تو‏ں ملحق اے کہ اُنئيں نثر تو‏ں الگ نئيں کیتا جاسکدا۔ قصائد وچ سادگی پائی جاندی اے۔ بعض قصائد قدماء دے قصائد دی مانن پیچیدہ تے گنجلک نيں بلکہ اِنہاں دی طوالت کتاب وچ جابجاء پائی جاندی اے۔ آقائے عبد الحئی حبیبی دی رائے وچ " مولانا دا پیشہ ہرگز شعر گوئی یا قصیدہ گوئی نہ سی، بلکہ اُنہاں دی شاعری حسبِ ضرورت تے وقتی ہويا کردی سی۔" منہاج دی فارسی تحریر وچ روانی، سلامت تے بندش دی چستی پائی جاندی ہے؛ البتہ تاریخ نگاری وچ قصیدہ گوئی دا رنگ وی موجود اے، اِس دا اندازہ طبقات ناصری دے نسخاں تو‏ں لگایا جاسکدا اے۔

حوالے