گوک ترک
| گوک ترک | |
|---|---|
 |
|
 |
|
| رقبہ تے آبادی | |
| حکمران | |
| قسم | سابقہ ملک ، خانیت |
| نال بدلی | لہندی ترک خاگانیٹ ، مشرقی ترک خاقانیت |
| توں وکھ | دوسری ترک خاقانیت |
| قیام تے اقتدار | |
| تاریخ | |
| یوم تاسیس | ۰۵۵۲ |
| خاتمہ | ۰۶۵۷ |
| ویلے دیاں حدبندیاں | |
| توں وکھ | دوسری ترک خاقانیت |
ترمیم  | |
گوک ترک (پرانی ترک بولی : چینی ترک یاں آسمانی ترک) اندرلے ایشیاء چ ۵۵۲ء توں ۷۴۷ء تک قائم رہن آلا اک طاقتور خانہ بدوش وفاق یاں سلطنت سی ، جہڑی کہ ۶۰ لکھ مربع کلومیٹر دے رقبے تے پھیلی ہوئی سی ۔ چینی لکھتاں چ اسنوں "توجوئے" لکھئیا گئیا اے ۔ گوک ترکاں نے بومن خان (موت:۵۵۲ء) تے اسدے پتراں دی قیادت چ علاقے دی وڈی طاقت دے روپ چ روؤران سلطنت دی تھاں لئی تے شاہراہ ریشم دی منافع بخش تجارت اپنے قابو چ کیتی ۔
گوک ترک حکمراناں دا تعلق اندرلے ایشیا دے اتلے کونے چ وسن آلے اک غیر واضع ابتدا دے قییبلے "آشینا" نال سی ۔ اینہاں دی اگوائی چ گوک ترک سلطنت تیزی نال پھیلی تے وسطی ایشیا دا وڈا علاقے اپنی عملداری چ لیاندا ۔ ریاست دیاں مشہور ترین شخصیاتاں اسدے بانی بومن خان دے علاوہ شہزادے کولتگین تے بیلگے خان تے چآنسلر تونیؤکوک سن ۔
گوک تورک حکمراناں دی ابتداء آشینہ قبیلے نال ہوئی گوک ترک دے معنی "آسمانی ترک" یا کدی کدی "بلیو ترک" (یعنی نیلے آسمانی دائراں توں وابستہ ہُندا اے ) ایہ "آسمانی حکمرانی دے فرقے" دے نال مطابقت رکھدا اے جو التیک سیاسی سبھیاچار دا اک متواتر عنصر سی ترکاں نے التائی پہاڑاں دے شمال وچ کئی نسلاں تک زندگی بسر دی تے ايسے طرح گوک ترکاں نے منگولیا وچ انہاں دے پیش روواں توں انہاں دا استقبال کيتا اے امریکی ثقافتی ورثہ دے لغت دے مطابق قدیم ترکی وچ ترک دے معنی "مضبوط" نيں گیارہويں صدی دے ترک مورخ محمود کاشغری تے دوسرے اسلامی مورخین دے مطابق:
‼️حضرت نوحؑ دے تن لڑکےآں وچوں اک ’’یافِث‘‘ سی جس دی نو اولاداں وچوں اک دا ناں ترک سی اگے چل کے انہاں دی اولاداں ’ترک‘ دے ناں توں مشہور ہوئیاں‼️
ترک خاقانیت یا گوک ترک خاقانیت اک خاقانات سی جو قرون وسطی دے اندرونی ایشیاء وچ گوک ترک دے آشینہ قبیلے دے ذریعہ قائم کيتا گیا سی حکمران آشینہ قبیلہ دا ناں "گہرے نیلے" ، خوانا دے ساکا اصطلاح توں اخذ کيتا جاسکدا اے بومن خاقان تے اس دے بیٹےآں دی سربراہی وچ آشینہ منگول دے سطح مرتفع دی حیثیت توں روران خانیت دی حیثیت توں کامیاب ہوئیاں تے وسطی ایشیاء وچ اپنے علاقےآں وچ تیزی توں توسیع دی ابتدا وچ خاقانات سوگدیئن نوں سرکاری تے عدد کماں وچ استعمال کردا سی ایہ پہلی ترک ریاست سی جس نے سیاسی ناں توں ترک دا ناں استعمال کيتا تے تریخ وچ کِسے وی ترک بولی دی تحریری ریکارڈ دے لئی جانیا جاندا اے
پہلا ترک خاقانات ۵۸۱ وچ گر گیا جس دے بعد تنازعات تے خانہ جنگیاں دا سلسلہ شروع ہويا جس نے مشرقی ترک خانیت تے مغربی ترک خانیت وچ سیاست نوں وکھ کردتا تانگ سلطنت نے مشرقی ترک خانات تے مغربی ترک خانات نوں فوجی مہماں دے اک سلسلے وچ فتح کيتا دوسرا ورک خانات ۶۸۲ وچ ابھر کر سامنے آیا تے ایہ ۷۴۴ تک جاری رہیا جدوں اسنوں ترک دے اک مختلف گروہ اویغوراں نے ختم کردتا۔
ترک خانیت دی ابتداء ۵۴۶ وچ ہوئی جدوں بومن خاقان نے اویغور تے ٹیل گروپاں دے خلاف اک اہم مہم دی جس نے اپنے مالکان روران خانات دے خلاف بغاوت دی منصوبہ بندی دی سی اس خدمت دے لئی اسنوں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ روران دی اک شہزادی توں نوازیا جائے گا اس طرح شاہی خاندان وچ اس دی شادی ہوئے گی اُتے روران خوگان یوجیولا اناگوئی نے بومین خاقان نوں اک قاصد بھیجیا انہاں نے کہیا
‼️آپ میرے غلام نيں آپ انہاں لفظاں نوں بولنے دی جُرت کِداں کردے نيں‼️
گوک ترک بومین خاقان نے اپنے مشترکہ دشمن روران دے خلاف مغربی چینیاں دے خاندان وی توں اتحاد کيتا بومین خاقان نے ویوانگ یا جدید ژانگجیاؤ ہیبی دے شمال وچ اناگوئی تے اس دی افواج نوں شکست دتی جنگ وچ عمدہ کارکردگی دا مظاہرہ کرنے دے بعد بومین خاقان نے اپنے آپ نوں اوٹکان وچ نويں خانیت دے الیگ خاقان دا اعلان کيتا لیکن اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا انہاں دے بیٹے مقن خاقان نے آق ہُن (ہیفتلی) سلطنت خیتن تے قارغیز نوں شکست دتی بومن خاقان دے بھائی استمی خاقان نے "مغرب دا یبگو" دا لقب اختیار کيتا
تے ایران دی سلطنت ساسانی سلطنت دے نال مل کے ہیفتالیاں نوں شکست دینے تے اسنوں ختم کرنے دے لئی تعاون کيتا جو روران دے اتحادی سن اس جنگ نے ریشم روڈ اُتے آشینہ قبیلے دی گرفت نوں سخت کر دتا۔ مغرب وچ پینونین ایواراں دے ظہور دی تعبیر اک خانہ بدوش گروہ دے طور اُتے کيتی گئی اے جو گوک ترک دے مغرب دی توسیع توں بھج رہے نيں استعمی خاقان دی مغربی توسیع دی پالیسی نے گوک ترک نوں یورپ وچ داخل کيتا گوک تورک کرچ آبنائے نوں عبور کرکے کریمیا وچ داخل ہوگئے پنج سال بعد انہاں نے چین و روس دا محاصرہ کیہ انہاں دا گھڑسوار ۵۹۰ء تک کریمیا دے میداناں وچ گھمدا رہیا جتھے تک جنوبی سرحداں دا تعلق اے تاں اوہ آمو دریا دے جنوب وچ کھچ کر کھینچے سن جس توں آشینہ نوں اپنے سابق اتحادی ساسانی سلطنت دے نال تنازعہ وچ لیایا گیا سی صدی دے آخر تک باختریا (بیشتر بلخ) دا بیشتر حصہ آشینہ اُتے انحصار رہیا۔
خانہ جنگی
سودھوجیانگنو خانہ بدوش یونین دے خاتمے دے تقریباً ۴۰۰ سال بعد ترکاں دی کمان گوک ترکاں دے ہتھوں وچ آ گئی ۵۸۵ء وچ چینی شہنشاہ نے گوک ترک خان ’’اِشبرا خان‘‘ نوں لکھے اک خط وچ اسنوں ایک’’عظیم ترک خان‘‘ دے ناں توں مخاطب کيتا سی چینیاں نے ترک قبیلےآں دا سوغدیاناں دے نال سِلک روڈ دے راستے تجارت کرنے دا وی ذکر کيتا اے ۷۳۵ء دی تے ہُن لپی وچ وی تُرک یا تورک لفظاں دا استعمال کيتا گیا اے چوتھے حکمران تسپر خاقان دی موت دے بعد ترک خانیت دو حصےآں وچ تقسیم ہوگئی اس نے خاقان دے لقب نوں مقن دے بیٹے آپا خاقان نوں پہچانا سی لیکن اس دے بجائے اعلیٰ کونسل نے عشبرا خاقان نوں مقرر کيتا دونے رہنماواں دے ارد گرد دھڑے بند ہو گئے تے ترک سوئی تے تانگ چین خاندان دے خلاف کامیابی دے نال لڑے سب توں ودھ سنجیدہ دعویدار مغرب دا سی استمی خاقان دا بیٹا تردو خاقان اک متشدد تے مہتواکانکشی آدمی سی جس نے اپنے والد دی وفات دے بعد ہی خاقان توں خود نوں آزاد قرار دے دتا سی ہن اس نے ایہ اعزاز حاصل کرلیا تے شاہی اقتدار اوتکان دی نشست دا دعوی کرنے دے لئی مشرق وچ اک فوج دی قیادت دی اپنی حیثیت نوں ودھ کرنے دے لئی مشرقی خانیت دے عشبرا خاقان نے سوئی دے شہنشاہ یانگ توں درخواست کيتی تردو خاقان نے سوئی دے راجگڑھ چنگان اُتے حملہ کيتا شہنشاہ یانگڈی دا مطالبہ سی کہ اوہ خانہ جنگی وچ مداخلت ختم کرے جوابی کارروائی وچ چینی سفارتکاری نے کامیابی دے نال تردو دے ٹائل واسالاں دی بغاوت نوں اکسایا جس دی وجہ توں ۶۰۳ وچ تردو دے دور دا خاتمہ ہويا مخالف قبیلے وچ اویغور تے زیوینٹو وی شامل سن
اسلام توں پہلے ترکاں دے مذہبی اعتقاد بوہتے شیمینت تے ٹینگری عقائد اُتے مبنی سن اج کل بوہتے ترک سنی مسلمان نيں
‼️قدیم زمانے توں ترک قبیلےآں تے چینیاں دے درمیان لڑائیاں ہُندی رہندی سی چین نے ترک قبیلےآں دے حملےآں توں بچنے دے لئی عالمی سطح اُتے مشہور ’’چین دی دیوار‘‘ تعمیر کرائی سی‼️
اٹھويں صدی دی شروعات وچ چینیاں نے ترکاں اُتے آخری بار اک وڈا حملہ کيتا ترکاں نے خلیفہ بغداد (خلافت عباسیہ بغداد۸؎ )سے عباسی خلیفہ نے خراسان دے گورنر عرب جنرل قطیبہ بن مسلم نوں ترکاں دی مدد دے لئی انہاں دے نال چین دے خلاف جنگ کرنے بھیجیا۔ اٹھويں صدی دے وسط وچ تقریباً ۷۵۱ء وچ عرباں تے ترکاں دی مشترکہ فوج نے’ ’تالاس‘‘ دے میدان وچ چینی لشکر نوں شکست دے کے کاشغر توں خوجند، یارقند تے تُرفان تک دے چینی قبضے والے ترک قبائلی علاقےآں نوں آزاد کرالیا قطیبہ بن مسلم دی افواج کاشغر دے شمال وچ وی شاش(تاشقند) تک پہنچی اس فتح دے نال ہی ترکستانی علاقےآں وچ اسلام دی شروعات ہوئی۔
خانہ جنگی نے سلطنت نوں مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم کردتا مشرقی حصہ جو ہن وی اوتکان دی حکومت دا حصہ رہیا کردا اے سوئی دے مدار وچ رہیا تے اس نے گوک تررک سلطنت دا ناں برقرار رکھیا شیبی خان تے الیگ خاقان نے سوئی تے تانگ دے وچکار منتقلی دے دوران اپنے سب توں کمزور لمحے اُتے چین اُتے حملہ کيتا شمالی سرحدی علاقے دے شاہی دورے دے دوران ینمن کمانڈر دے خلاف شیبی خان دے اچانک حملے نے شہنشاہ یانگ نوں تقریبا قابو کرلیا لیکن اس دی چینی بیوی شہزادی یچینگ جو پہلے دورے دے دوران مہارانی ژاؤ دے نال چنگا برتاؤ کردی سی نے اگے اک انتباہ بھیجیا جس توں شہنشاہ نوں اجازت ملی شندی ميں موجودہ دوریان وچ کمانڈری سیٹ اُتے بھاگنے دا وقت ترک فوج نے اس دا محاصرہ کيتا لیکن چینی فوج دی کمک نے تے شہزادی یچینگ توں اس دے شوہر نوں خانات اُتے شمالی حملے دے بارے وچ اک غلط اطلاع دتی سی جس دی وجہ توں اوہ محاصرے نوں اپنی تکمیل توں پہلے ہی اٹھا لیا ۶۲۶ء وچ الیگ خاقان نے زوان گیٹ واقعے دا فائدہ اٹھایا تے چانگان دی طرف روانہ ہوگئے ایلیگ خاقان تے اس دا لوہا گھڑسوار بیان پل (موجودہ دور وچ ژیانگ شانسی وچ ) دے شمال وچ دریائے وی دے کنارے پہنچیا لی شمن (بعد وچ تانگ دا شہنشاہ تائزونگ) تے الیگ خاقان نے بیان برج اُتے اک سفید گھوڑے دی قربانی دے کے اتحاد قائم کيتا تانگ نے معاوضے دی ادائیگی دی تے ہور خراج تحسین پیش کرنے دا وعدہ کيتا لہذا الیگ خاقان نے اپنے لوہے دے گھڑسوار نوں واپس جانے دا حکم دے دتا اسنوں دریائے وی دا اتحاد یا بیان کیو دا اتحاد دے ناں توں جانیا جاندا اے مجموعی طور اُتے چینی علاقےآں اُتے ۶۷ حملہ آوراں نوں ریکارڈ کيتا گیا۔
الیگ خاقان نوں تانگ دے شہنشاہ تائزونگ دے نال اتحاد کردے ہوئے انہاں دے ٹائل واسال قبیلے دی بغاوت دے ذریعے تھلے لیایا گیا سی چینی قبائلی اتحاد وچ ایہ ترک قبائلی اتحاد ہوئ (اویغور) دے ناں اے ینشان دی لڑائی وچ لی جِنگ دی کمان وچ تانگ فوج نے مشرقی ترک خانات نوں الیگ خاقان دی سربراہی وچ شکست دتی الیگ خاقان ایشبرا شاد دے پاس بھج گئياں لیکن ژانگ باوسیانگ دی فوج اشبارہ شاد دے ہیڈکوارٹر دی طرف بڑھی الیگ خاقان نوں قیدی بنا کے چانگان بھیج دتا گیا مشرقی ترک خانیت منہدم ہوگیا تے اسنوں تانگ دے جمی نظام وچ شامل کرلیا گیا شہنشاہ تائزونگ نے کہیا "دریائے وی وچ اپنی بےعزتی دی تلافی کرنا میرے لئے کافی اے۔
مغربی خاقان شیگوئی تے تونگ یاغو خاقان نے بازنطینی سلطنت دے نال ساسانی سلطنت دے نال اتحاد قائم کيتا تے جنوبی حدود تریم تے آمو دریا دے نال بحالی وچ کامیاب ہوگئے انہاں دا راجگڑھ جدید توکموک توں چھ کلومیٹر جنوب مشرق وچ دریائے وادی چو وچ سویاب سی تنگ یابغو جو خزراں تے شہنشاہ ہرکلیئس دی مدد توں ماوارءالنہر اُتے وڈے پیمانے اُتے یلغار دا آغاز کيتا جس دا اختتام دربینت تے تبلیسی دے قبضے وچ ہويا تونگ دے نائب بوری شاد نے گوک ترک دے جنگجو گھڑسواراں نوں آرمینیا اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا جتھے اس دا جنرل چورپن خان اک وڈی فارسی فوج نوں بھڑکانے وچ کامیاب ہوگیا تنگ یابغو دے قتل نے گوک ترکاں نوں ماوارءالنہر خالی کرنے اُتے مجبور کردتا۔
مغربی ترک خانیت نوں آشینہ قبیلے دی انتظامی اصلاحات دے ذریعہ جدید بنایا گیا سی تے اسنوں اونوق دے ناں توں جانیا جاندا سی اس ناں توں مراد "دس تیر" نيں جنھاں خاقان نے اس دے دو حلقہ قبائلی متحد ریاستاں دے پنج رہنماواں (سائے) دلو تے نوشیبی نوں دتا سی جنہاں دی زمیناں نوں دریائے چوئی نے تقسیم کيتا سی اس تقسیم نے علیحدگی پسندانہ رجحانات دی نشوونما نوں فروغ دتا تے جلد ہی پرانا عظیم بلغاریہ نے دلو سردار قبرت دے بیٹےآں دے تحت خانیت توں علیحدگی اختیار کرلئی تانگ خاندان نے تغیر بیسن دے نخلستان دیاں ریاستاں خانیت تے اس دے واسالاں دے خلاف مہم چلائی قارا خواجہ دے خلاف تانگ ماساں مغربی ترکاں دی پسپائی دا آغاز کيتا جنہاں نوں کراسہر دے خلاف تانگ مہم تے کوچہ دے خلاف تانگ مہم دے دوران شکست دا سامنا کرنا پيا تے گوک ترکاں نے مغرب دی فتح دا آغاز کيتا تانگ دے شہنشاہ تائزونگ نوں گوک ترک دے خاقان دا اعلان کيتا گیا چین دا شہنشاہ ایران تک سلک روڈ دے نال بالواسطہ حکمرانی نافذ کرسکدا سی اس نے گوک ترک دے دس تیر (قبیلے) اُتے حکمرانی دے لئی دو خاقان لگائے زنگسیؤوانگ دے لقب توں ٹولو دے پنج تیراں اُتے حکمرانی کيتی گئی سی جدوں کہ نوشیپی دے پنج تیر جیانگجو دے زیر اقتدار سن پنج تلو نے جھیل بلکاش دے مشرق وچ اس خطہ توں خطرہ کيتا جدوں کہ نوشیپی دے پنج تیر بحیرہ ارال دے مشرق دی سرزمین توں ملدے نيں۔ گوک ترک ہن چینی لقب لے کے آئے سن تے اپنی جنگاں وچ انہاں دے شانہ بشانہ لڑے سن اس میدان وچ متعدد حکمراناں دی خصوصیت سی کمزور ، منقسم، تے ترشیش دے عروج تک انسی دے زیر نگرانی علاقہ دے تحت مسلسل چھوٹی چھوٹی جنگاں وچ مصروف رہے۔
التریش خاقان تے اس دے بھائی کاپاگان خاقان نے تانگ خاندان دے خلاف بغاوت دی تے دوسری ترک خانیت قائم کيتی اگلی دہائیاں دے دوران انہاں نے چین دی عظیم دیوار توں پرے اسٹیٹس اُتے مستقل طور اُتے کنٹرول حاصل کيتا ترک سمرقند تک جنوب دی حد تک پھیل چکے سن تے ماوارءالنہر اُتے عرب کنٹرول نوں خطرہ سی گوک ترک دی لڑائیاں دے سلسلے وچ امویہ خلافت دے نال تصادم ہويا لیکن عرب باشندے ابھر کر جیتنے والےآں دے طور اُتے سامنے آئے دریائے اورخون دے بالائی حصےآں وچ اوتوکین اُتے مرکوز سی اس شائستگی نوں مورخین نے "آشینہ قبیل تے صغدیانیاں دا مشترکہ کاروبار قرار دتا جس وچ وڈی تعداد وچ چینی سرکاری ملازم وی شامل سن " التیرش دا بیٹا بلج خاقان وی اک مضبوط رہنما سی جس دے اعمال اورخون دے نوشتہ جات وچ درج سن انہاں دی وفات دے بعد دوسرا ترک خانات زوال دا شکار ہوگیا گوک ترک بالآخر اندرونی بحراناں دی اک سیریز دا شکار ہوگئے تے چینی مہمات دی تجدید دی جدوں اویغوراں دے قتلغ اول خلج خاقان نے اپنے آپ نوں قارلوق تے باسملز توں اتحاد کيتا تاں گوک ترکاں دی طاقت بہت ختم ہوگئی قتلغ نے آکتیگین نوں پھڑ لیا تے آخری گوک ترک خاقان اوزمیش خاقان نے اس دا سر قلم کيتا جس دے سر نوں تانگ دربار بھیجیا گیا سی کچھ سالاں دے عرصے وچ اویغور ترکاں نے اندرونی ایشیاء وچ مہارت حاصل کرلئی تے اویغور خانیت قائم کيتی گوک ترکاں دی حکومت کرولتائی خاناں دی اک سیاسی تے عسکری کونسل تے دوسرے اعلٰی رہنماواں جداں اقصال اُتے سی آشینہ قبیلے نال تعلق رکھنے والے ترک عارضی کنگ اک خودمختار کرولتائی دے ماتحت سن گوک ترک تے ہور قدیم ترک لوک بنیادی طور اُتے ٹینگری ازم دے پیروکار سن جو آسمانی دیوتا ٹینگری دی پوجا کردے سن خانیت نے بدھ مذہب نال تعلق رکھنے والے مشتری حاصل کيتی جسنوں ٹینگرزم وچ شامل کيتا گیا سی خاقانات دے زوال دے بعد بہت سارے مہاجرین وسطی ایشیاء مشرق وسطی تے یورپ وچ آباد ہوگئے تے اسلامی عقیدے نوں اپنایا۔
زبان دی اہمیت
سودھوچھیويں صدی عیسوی دے اواخر وچ جدوں عظیم گوک ترک سلطنت دو حصےآں وچ تقسیم ہوگئی تاں موقع نوں غنیمت سمجھ کر مشرقی گوک ترک سلطنت اُتے چینی حکمران اپنا اثر رسوخ چلانے لگے تے ترکاں دے لئی حکم نامہ جاری کيتا کہ اوہ چینی لباس پہناں, چینی بولی اختیار کرن تے چینی رسم و رواج نوں اختیار کرن.
اس دے ردعمل وچ خاقان ترک نے چین دے شہنشاہ دے ناں ایہ مکتوب لکھیا
" اسيں آپ دے اطاعت گزار رہینگے, خراج(ٹیکس) مانگاں تاں خراج وی دینگے, جنگ دے لئی ترو تازہ گھوڑے وی فراہم کرینگے لیکن کسی وی صورت اسيں اپنی بولی نئيں تبدیل کرسکدے. اسيں ایہ نئيں کرسکدے کہ اپنے بالاں نوں کو آپ دے جداں کم کرن تے چوٹی بنا کے رکھن. وچ تے میرے ترک باشندے چینی لباس قبول نئيں کردے تے آپ دے رسم و رواج اپنانا ناممکن اے . لوک اس بارے وچ کوئی دورائے نئيں رکھدے تے اس دے لئی اسيں کسی وی حد تک جاسکدے نيں. اس دے بعد توں اک تحریک شروع ہوئی تے تمام ترک قبیلے نے چین توں بغاوت دا اعلان کردتا ایتھے تک کہ ۶۳۹ عیسوی وچ ترک نوجوان کمانڈر "کورشاد خان نے صرف ۳۹ افراد دی مدد توں چینی شہنشاہ دے محل وچ حملہ کر کے چین دے حمکران نوں قتل کيتا تے صرف تِیہہ افراد دی مدد توں پوری حکومت نوں گرا دتا.