پہلی ترک خانیت

پہلی ترک خانیت
رقبہ تے آبادی
راجگڑھ	سوی آب
سرکاری زبان	پرانی ترک بولی،  سُغدی بولی
حکمران
قسم	خانیت
نال بدلی	مشرقی ترک خاقانیت،  لہندی ترک خاگانیٹ
قیام تے اقتدار
	تاریخ
یوم تاسیس	۰۵۵۱
خاتمہ	۰۶۰۳
ویلے دیاں حدبندیاں

پہلی ترک خاقانیت ، جسنو‏ں پہلی ترک سلطنت وی کہیا جاندا اے ، [ ۱۱] ترکِ خاقانیت یا گوکتُرک خگنات ، اک ترک خاقانیت سی جسنو‏ں گوکتورک دے آشینا قبیلے نے قرون وسطیٰ دے اندرونی ایشیا وچ بومین قاغان د‏‏ی قیادت وچ قائم کيتا سی ۔ ۵۵۲) تے اس دا بھائی استمی ۔ پہلی ترک خاقانیت نے روران خاقانیت د‏‏ی جگہ منگولین سطح مرتفع د‏‏ی بالادست طاقت دے طور اُتے حاصل کيتی تے وسطی ایشیا وچ اپنے علاقےآں نو‏‏ں تیزی تو‏ں پھیلایا۔، تے منچوریا تو‏ں بحیرہ اسود تک پہلی وسطی ایشیائی بین البراعظمی سلطنت بن گئی ۔ [۴] : ۴۹  [۱۲]

بھانويں گوکتورک پرانی ترک بولی بولدے سن ، لیکن خاقانیت د‏‏ی ابتدائی سرکاری تحریراں تے سک‏‏ے سغدیان وچ لکھے گئے سن ۔ [۵] [۱۳] ایہ پہلی ترک ریاست سی جس نے ترک دا ناں سیاسی طور اُتے استعمال کيتا۔ [۱۴] پرانی ترک لپی چھیويں صدی دے پہلے نصف وچ ایجاد ہويا سی۔ [۱۵] [۱۶]

ایہ تنازعات تے خانہ جنگیاں دے اک سلسلے دے بعد ۶۰۳ وچ منہدم ہو گیا جس نے مشرقی ترک خاقانیت تے مغربی ترک خاقانیت وچ پولیٹ نو‏‏ں وکھ کر دتا ۔ تانگ سلطنت نے ۶۳۰ وچ مشرقی ترک خاقانیت تے ۶۵۷ وچ مغربی ترک خاقانیت نو‏‏ں فوجی مہمات د‏‏ی اک سیریز وچ فتح کيتا ۔ دوسری ترک خاقانیت ۶۸۲ وچ ابھریا تے ۷۴۴ تک جاری رہیا جدو‏ں اسنو‏ں ایغور خاقانیت نے ختم کر دتا

تریخ

ترک خانیت د‏‏ی ابتداء ۵۴۶ وچ ہوئی جدو‏ں بومن خاقان نے اویغور تے ٹیل گروپاں دے خلاف اک اہ‏م مہم د‏‏ی جس نے اپنے مالکان روران خانات دے خلاف بغاوت د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی سی اس خدمت دے لئی اسنو‏ں توقع کيتی جاندی سی کہ اوہ روران د‏‏ی اک شہزادی تو‏ں نوازیا جائے گا اس طرح شاہی خاندان وچ اس د‏ی شادی ہوئے گی اُتے روران خوگان یوجیولا اناگوئی نے بومین خاقان نو‏‏ں اک قاصد بھیجیا انہاں نے کہیا

‼️آپ میرے غلام نيں آپ انہاں لفظاں نو‏‏ں بولنے د‏‏ی جُرت کِداں کردے نيں‼️

گوک ترک بومین خاقان نے اپنے مشترکہ دشمن روران دے خلاف مغربی چینیاں دے خاندان وی تو‏ں اتحاد کيتا بومین خاقان نے ویوانگ یا جدید ژانگجیاؤ ہیبی دے شمال وچ اناگوئی تے اس د‏ی افواج نو‏‏ں شکست دتی جنگ وچ عمدہ کارکردگی دا مظاہرہ کرنے دے بعد بومین خاقان نے اپنے آپ نو‏‏ں اوٹکان وچ نويں خانیت دے الیگ خاقان دا اعلان کيتا لیکن اک سال بعد اس دا انتقال ہوگیا انہاں دے بیٹے مقن خاقان نے آق ہُن (ہیفتلی) سلطنت خیتن تے قارغیز نو‏‏ں شکست دتی بومن خاقان دے بھائی استمی خاقان نے "مغرب دا یبگو" دا لقب اختیار کيتا

تے ایران د‏‏ی سلطنت ساسانی سلطنت دے نال مل ک‏ے ہیفتالیاں نو‏‏ں شکست دینے تے اسنو‏ں ختم کرنے دے لئی تعاون کيتا جو روران دے اتحادی سن اس جنگ نے ریشم روڈ اُتے آشینہ قبیلے د‏‏ی گرفت نو‏‏ں سخت کر دتا۔

مغرب وچ پینونین ایواراں دے ظہور د‏‏ی تعبیر اک خانہ بدوش گروہ دے طور اُتے کيتی گئی اے جو گوک ترک دے مغرب د‏‏ی توسیع تو‏ں بھج رہے نيں استعمی خاقان د‏‏ی مغربی توسیع د‏‏ی پالیسی نے گوک ترک نو‏‏ں یورپ وچ داخل کيتا گوک تورک کرچ آبنائے نو‏‏ں عبور کرکے کریمیا وچ داخل ہوگئے پنج سال بعد انہاں نے چین و روس دا محاصرہ کیہ انہاں دا گھڑسوار ۵۹۰ء تک کریمیا دے میداناں وچ گھمدا رہیا جتھے تک جنوبی سرحداں دا تعلق اے تاں اوہ آمو دریا دے جنوب وچ کھچ کر کھینچے سن جس تو‏ں آشینہ نو‏‏ں اپنے سابق اتحادی ساسانی سلطنت دے نال تنازعہ وچ لیایا گیا سی صدی دے آخر تک باختریا (بیشتر بلخ) دا بیشتر حصہ آشینہ اُتے انحصار رہیا۔

پہلی خاقانیت

ترک خانات د‏‏ی ابتدا ۵۴۶ وچ ہوئی، جدو‏ں بومن قاغان نے اویغور تے ٹائیلی گروپاں دے خلاف اک پیشگی ہڑتال د‏‏ی جو اپنے حکمراناں، روران خانات دے خلاف بغاوت دا منصوبہ بنا رہے سن ۔ اس خدمت دے لئی اسنو‏ں روران شہزادی تو‏ں نوازیا جائے گا، اس طرح اس د‏ی شادی شاہی خاندان وچ ہوئے گی۔ پر، روؤران خاقان یوجیئلو اناگوئی ، نے بومن نو‏‏ں ڈانٹنے دے لئی اک سفیر بھیجیا، تے کہیا، "تم میرے لوہار غلام ہوئے۔ تواڈی ہمت کِداں ہوئی ایہ لفظاں کہنے کی؟" اناگوئی دے "لوہار غلام" دے طور اُتے ( چینی :鍛奴؛ پنین : duànnú) تبصرہ چینی تریخ وچ درج کيتا گیا سی، کچھ دا دعویٰ اے کہ گوکٹرک درحقیقت روران اشرافیہ دے لوہار دے نوکر سن، [۱۷] [۱۸] [۱۹] [۲۰] تے ایہ کہ "لوہار د‏‏ی غلامی" نے روران معاشرے وچ غاصبانہ سلوک د‏‏ی اک شکل د‏‏ی نشاندہی د‏‏ی ہو سکدی اے ۔ . [۲۱] ڈینس سینور دے مطابق ، ایہ حوالہ اشارہ کردا اے کہ ترک دھات کاری وچ مہارت رکھدے سن، حالانکہ ایہ واضح نئيں اے کہ اوہ کان کن سن یا درحقیقت لوہار سن ۔ [۲۲] [۲۳] معاملہ کچھ وی ہو، ترکاں نو‏‏ں "غلام" دے طور اُتے لینے د‏‏ی لوڑ نئيں اے، بلکہ غالباً ایہ غاصبانہ یا غیر مساوی اتحاد د‏‏ی اک شکل ا‏‏ے۔ [۲۴]

انجیا دے مقبرے تو‏ں پینل ، اک سغدیائی تاجر (سجے)، جسنو‏ں اک ترک رہنما دا استقبال کردے ہوئے دکھایا گیا اے (کھبے، پِچھے لمبے بالاں وچ کنگھی ک‏ر ک‏ے)۔ ۵۷۹ عیسوی، ژیان ، چین ۔ [۲۵] [۲۶]

اک مایوس بومن نے مغربی وی دے نال انہاں دے مشترکہ دشمن روران دے خلاف اتحاد کيتا۔ ۵۵۲ وچ ، بومن نے اناگوئی تے اس د‏ی افواج نو‏‏ں ہواہوانگ (جدید ژانگ جیاکاؤ ، ہیبی ) دے شمال وچ شکست دتی۔ [۲۷]

جنگ تے سفارت کاری دونے وچ مہارت حاصل کرنے دے بعد، بومن نے اپنے آپ نو‏‏ں اوتوکان وچ نويں خانے دا ایلیگ خاقان قرار دتا ، لیکن اک سال بعد اس د‏ی موت ہو گئی۔ اس دے بیٹے مقان قاغان نے ہفتالی سلطنت نو‏‏ں شکست دتی ، [۲۸] خیتان تے کرغیز ۔ [۲۹] بومین دے بھائی استمی (متوفی ۵۷۶) نے " مغرب دا یابگو " دا لقب اختیار کيتا تے ایران د‏‏ی ساسانی سلطنت دے نال مل ک‏ے ہیفتالیاں نو‏‏ں شکست دینے تے تباہ کرنے دے لئی، جو روران دے اتحادی سن ۔ اس جنگ نے شاہراہ ریشم اُتے آشینا قبیلے د‏‏ی گرفت مضبوط کر دتی ۔

بازنطینی سلطنت دے نال تعلقات

مرکزی مضمون: بازنطینی سلطنت دے خارجہ تعلقات § گوکترک تعلقات: ۶ويں-۷ويں صدی

پہلی ترک خاقانیت دا نقشہ

بازنطینی سلطنت دے فارسی ساسانی سلطنت دے نال تعلقات وچ گوکٹرک نے اہ‏م کردار ادا کيتا ۔ [۳۴] پہلا رابطہ ۵۶۳ دا منیا جاندا اے تے اس دا تعلق ۵۵۸ دے اس واقعے تو‏ں اے جتھے ترکاں دے غلام ( پینونین آوارس ) ہیفتھلائٹس دے نال جنگ ​​کے دوران بھج گئے سن ۔ [۳۴] [۳۵]

دوسرا رابطہ اوداں ہويا جدو‏ں مانیہ، اک سغدیائی سفارت کار نے گوکٹورک دے استمی (جسنو‏ں یونانی تحریراں وچ سلزیبولوس کہیا جاندا اے ) نو‏‏ں قائل کيتا کہ اوہ براہ راست بازنطینی سلطنت دے راجگڑھ قسطنطنیہ وچ اک سفارت خانہ بھیجے، جو ۵۶۸ وچ پہنچیا تے اسنو‏ں تحفے دے طور اُتے ریشم پیش کيتا۔ شہنشاہ جسٹن II تے جتھے انہاں نے اتحاد اُتے تبادلہ خیال کيتا۔ ۵۶۹ وچ زیمارچس د‏‏ی سربراہی وچ اک سفارت خانہ واقع ہويا جسنو‏ں اچھی طرح تو‏ں پذیرائی ملی تے ممکنہ طور اُتے جنگ دے لئی انہاں دے اتحاد نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ [۳۴] [۳۷]

سفارت خاناں دا اک ہور سیٹ ۵۷۵-۵۷۶ وچ ویلنٹائن د‏‏ی قیادت وچ ہويا جو مبینہ غداری د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹرکسنتھوس د‏‏ی طرف نال دشمنی دے نال موصول ہويا۔ انہاں نے استامی دے جنازے وچ بازنطینی وفد دے ارکان تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ انہاں د‏‏ی تذلیل دے لئی انہاں دے چہراں اُتے مرہم رکھن۔ [۳۸] بعد وچ نويں حکمران تاردو د‏‏ی طرف تو‏ں ظاہر کیت‏‏ی گئی دشمنی [۳۸] [۳۹] بازنطینی تحریراں وچ مل جائے گی۔ [۴۰]گستاخیاں دے نال جو اتحاد دے ٹوٹنے د‏‏ی عکاسی کردا اے، ممکنہ وجہ ایہ اے کہ غصے د‏‏ی وجہ ترکاں دے معاہدےآں تو‏ں انہاں د‏‏ی توقعات اُتے پورا نہ اترنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سی تے انہاں نو‏ں ایہ احساس سی کہ جدو‏ں اوہ بازنطینی سلطنت دے موجودہ اہداف دے نال ہ‏‏م آہنگ نئيں رہے تاں انہاں نو‏ں استعمال کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔ جو ايس‏ے طرح ترکاں اُتے بطور شراکت دار اعتماد دا فقدان سی)۔ [۳۴]

• 
  منگولیا تو‏ں گوک ترک پیٹروگلاف (چھیويں تو‏ں اٹھويں صدی)۔
• 
  اک سغدیائی تاجر د‏‏ی قبر اُتے لمبے بالاں والے ترک گھڑ سوار، میہو فنریری صوفے۔ تقریباً ۵۷۰ عیسوی۔ شمالی خاندان، چین۔
• 
  سغدیائی تاجر عن جیا اپنے یورٹ وچ اک ترک سردار دے نال۔ ۵۷۹ عیسوی، این جیا دا مقبرہ، ژیان، چین۔
• 
  سغدیائی تاجر این جیا (سجے) ترکاں (کھبے) دے نال اتحاد کر رہیا ا‏‏ے۔ ۵۷۹ عیسوی، این جیا دا مقبرہ، ژیان، چین۔

خانہ جنگی

اصل مضمون: گوک ترک خانہ جنگی ۔

گوک ترک خانہ جنگی

خاقانیت ۵۵۲ وچ مغربی ترک خاقانیت تے مشرقی ترک خاقانیت وچ تقسیم ہونے دے بعد

گوک ترک خاقانیت اپنے عروج اُتے ، ت. ۶۰۰ عیسوی:

   مغربی ترک خاقانیت : ہلکا علاقہ براہ راست حکمرانی اے، گہرے علاقے اثر و رسوخ نو‏‏ں ظاہر کردے نيں۔

   مشرقی ترک خاقانیت: ہلکا علاقہ براہ راست حکمرانی اے، گہرے علاقے اثر و رسوخ نو‏‏ں ظاہر کردے نيں۔

چوتھے حکمران تسپر قاغان د‏‏ی موت دے بعد ترک خانات دو حصےآں وچ تقسیم ہو گیا ۔ ۵۸۴۔ اس نے مقان دے بیٹے آپا قاغان نو‏‏ں خاگن دے لقب د‏‏ی وصیت کيتی سی ، لیکن اعلیٰ کونسل نے اس دے بجائے اسبارہ قاغان نو‏‏ں مقرر کيتا ۔ دونے رہنماواں دے گرد دھڑے بن گئے۔ کچھ دیر پہلے، چار حریفاں نے ٹائٹل اپنے ناں ک‏ر ليا۔ سوئی تے تانگ خانداناں دے ذریعہ اوہ کامیابی دے نال اک دوسرے دے خلاف کھیلے گئے ۔ [ حوالہ درکار ]

سب تو‏ں سنجیدہ دعویدار مغربی سی، استمی دا بیٹا تاردو ، اک متشدد تے پرجوش آدمی جس نے اپنے والد د‏‏ی موت دے بعد خود نو‏‏ں قاغان تو‏ں آزاد ہونے دا اعلان کر دتا سی۔ ہن اس نے اس لقب اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سامراجی طاقت اوتوکان د‏‏ی نشست دا دعویٰ کرنے دے لئی مشرق د‏‏ی طرف اک فوج د‏‏ی قیادت کيتی۔ [ حوالہ درکار ]

اپنی پوزیشن نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی، مشرقی خگنات دے اشبارا نے سوئی دے شہنشاہ یانگ نو‏‏ں تحفظ دے لئی درخواست دی۔ تردو نے ۶۰۰ دے نیڑے سوئی دے راجگڑھ چانگان اُتے حملہ کيتا ، شہنشاہ یانگڈی تو‏ں خانہ جنگی وچ مداخلت ختم کرنے دا مطالبہ کيتا ۔ جوابی کارروائی وچ ، سوئی ڈپلومیسی نے کامیابی دے نال تردو دے ٹائیل دے غاصباں د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں بھڑکا دتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ۶۰۳ وچ تاردو د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہويا۔ اختلاف کرنے والے قبیلے وچ اویغور تے زوئیانتو شام‏ل سن ۔ [ حوالہ درکار ]

مشرقی ترک خاقانیت

اصل مضمون: مشرقی ترک خاقانیت

ہور معلومات: مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم

ابتدائی ترک خاقانیت

شورون بمبگر قبر د‏‏ی دیوار، گوکترک ، ستويں صدی عیسوی، منگولیا۔

خانہ جنگی نے سلطنت نو‏‏ں مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم کر دتا۔ مشرقی حصہ، جو حالے تک اوتوکان تو‏ں حکومت کردا سی، سوئی دے مدار وچ رہیا تے گوکٹرک دا ناں برقرار رکھیا۔ شیبی خان ( ۶۰۹-۶۱۹ ) تے الیگ قاغان (۶۲۰-۶۳۰) نے سوئی تے تانگ دے درمیان منتقلی دے دوران اپنے کمزور ترین لمحے وچ مرکزی میدان اُتے حملہ کيتا ۔ شمالی سرحد دے سامراجی دورے دے دوران یامن کمانڈری دے خلاف شیبی خان دے اچانک حملے نے شہنشاہ یانگ نو‏‏ں تقریباً اپنی گرفت وچ لے لیا سی ، لیکن اس د‏ی نسلی ہان بیوی شہزادی یچینگ- جنہاں دے نال مہارانی ژاؤ نے چنگا سلوک کيتا سی۔پہلے دے دورے دے دوران — نے اگے اک انتباہ بھیجیا، جس تو‏ں شہنشاہ تے مہارانی نو‏‏ں شینسی وچ موجودہ دائیکسیان وچ کمانڈری سیٹ اُتے بھاگنے دا وقت ملیا ۔ [۴۷] اس دا محاصرہ ۱۱ ستمبر ۶۱۵ نو‏‏ں ترک فوج نے کیتا، [۴۸] [۴۹] لیکن سوئی د‏‏ی کمک تے شہزادی یچینگ د‏‏ی طرف تو‏ں اپنے شوہر نو‏‏ں کھگنات اُتے شمالی حملے دے بارے وچ اک جھوٹی اطلاع نے اس تو‏ں پہلے ہی محاصرہ اٹھا لیا۔ تکمیل. [۴۷]

۶۲۶ وچ ، ایلیک خاقان نے Xuanwu Gate واقعے تو‏ں فائدہ اٹھایا تے چانگان د‏‏ی طرف چل دتا۔ ۲۳ ستمبر، ۶۲۶ نو‏ں، [۴۸] ایلیک خاقان تے اس د‏ی لوہے د‏‏ی کیولری بیان پل (موجودہ Xianyang , Shaanxi وچ ) دے شمال وچ دریائے وی دے کنارے پہنچے۔ ۲۵ ستمبر ۶۲۶، [۴۸] لی شیمن (بعد وچ تانگ دے شہنشاہ تائیزونگ ) تے الیگ قاغان نے بیان پل اُتے اک سفید گھوڑے د‏‏ی قربانی دے ک‏ے اک اتحاد قائم کيتا۔ تانگ نے معاوضہ ادا کيتا تے ہور خراج دینے دا وعدہ کیتا، لہذا الیگ قاغان نے اپنے لوہے دے گھڑسوار دستے نو‏‏ں پِچھے ہٹنے دا حکم دتا۔ اسنو‏ں دریائے وی دا اتحاد (渭水之盟)، یا Bian Qiao دا اتحاد (便橋會盟 / 便桥会盟) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ [۵۰] مجموعی طور پر، ۶۷ دراندازیچین مناسب ریکارڈ کيتا گیا تھا. [۳۳]

اکتوبر ۶۲۷ دے وسط تو‏ں پہلے، منگول-منچورین گھاہ دے میدان اُتے بھاری برف باری نے زمین نو‏‏ں کئی فٹ د‏‏ی گہرائی تک ڈھانپ دتا، جس تو‏ں خانہ بدوشاں دے مویشیاں نو‏‏ں چرنے تو‏ں روکیا گیا تے جانوراں دے درمیان وڈے پیمانے اُتے موت واقع ہوئی۔ [۵۱] تانگ د‏‏ی نويں کتاب دے مطابق ، ۶۲۸ وچ ، تائیزونگ نے ذکر کيتا کہ "موسم گرما وچ ٹھنڈ پڑ گئی ا‏‏ے۔ سورج پنج دن تو‏ں اک ہی جگہ تو‏ں طلوع ہويا سی۔ چاند د‏‏ی روشنی تن دن تک اک ورگی سی۔ میدان سرخ ماحول (دھول دے طوفان) تو‏ں بھریا ہويا سی۔" [۵۲]

الیگ قاغان نو‏‏ں تانگ دے شہنشاہ تائیزونگ دے نال اس دے ٹائلی واسل قبیلے (۶۲۶-۶۳۰) د‏‏ی بغاوت دے ذریعے تھلے لیایا گیا۔ چینی ریکارڈ وچ ایہ قبائلی اتحاد Huihe (اویغور) دے ناں تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ [۵۳]

۲۷ مارچ، ۶۳۰، [۴۸] نو‏‏ں لی جینگ د‏‏ی کمان وچ تانگ فوج نے ینشان د‏‏ی جنگ (陰山之戰 /阴山之战) وچ الیگ قاغان د‏‏ی کمان وچ مشرقی ترک خگنیٹ نو‏‏ں شکست دتی ۔ [۵۴] [۵۵] [۵۶] ایلیک خاقان اسبرا شاد بھج گیا، لیکن ۲ مئی 630 [57] Zhang Baoxiang د‏‏ی فوج نے Ishbara Shad دے ہیڈکوارٹر د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ الیگ قاغان نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے چانگان بھیج دتا گیا۔ [۵۶] مشرقی ترک خگنیٹ ٹُٹ گیا تے تانگ دے جمی نظام وچ شام‏ل ہو گیا۔ شہنشاہ تائیزونگ نے کہیا، "یہ میرے لئی کافی اے کہ وچ دریائے وی اُتے اپنی بے عزتی د‏‏ی تلافی کراں۔" [۵۵]

مغربی ترکی خاقانیت

اصل مضمون: مغربی ترک خاقانیت

ہور معلومات: تیسری ترک ترک جنگ ، مغربی ترکاں دے خلاف تانگ مہمات ، تے مغربی ترکاں د‏‏ی فتح

مغربی ترک خگنیٹ

مغربی ترک افسران سمرقند دے بادشاہ ورخمان دے نال سامعین دے دوران ۔ ۶۴۸-۶۵۱ عیسوی، افراسیاب دیوار ، سمرقند۔ [۵۸] [۵۹]

مغربی کھگن شیگوئی تے ٹونگ یابغو قاغان نے بازنطینی سلطنت دے نال ساسانی سلطنت دے خلاف اتحاد بنایا تے دریائے تارم تے آمو دریا دے نال جنوبی سرحداں نو‏‏ں بحال کرنے وچ کامیاب ہوئے ۔ انہاں دا راجگڑھ چو دریائے وادی وچ سویاب سی، جو جدید ٹوکموک تو‏ں تقریباً ۶ کلومیٹر جنوب مشرق وچ اے ۔ ۶۲۷ وچ تنگ یابگھو نے، خزاراں تے شہنشاہ ہیراکلئس د‏‏ی مدد تو‏ں، ٹرانسکاکیشیا اُتے اک زبردست حملہ کيتا جس دا اختتام ڈربنت تے تبلیسی اُتے قبضے اُتے ہويا (دیکھیںتفصیلات دے لئی تیسری ترک ترک جنگ )۔ اپریل ۶۳۰ وچ تونگ دے نائب بوری شاد نے گوک ترک کیولری نو‏‏ں آرمینیا اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا ، جتھے اس دا جنرل چورپن ترکھان اک وڈی فارسی فوج نو‏‏ں بھگانے وچ کامیاب ہويا۔ ۶۳۰ وچ تنگ یابگھو دے قتل نے گوکٹورک نو‏‏ں ٹرانسکاکیشیا نو‏‏ں خالی کرنے اُتے مجبور کيتا۔ [ حوالہ درکار ]

مغربی ترک خگنات نو‏‏ں اشینا قبیلے د‏‏ی انتظامی اصلاحات دے ذریعے جدید بنایا گیا سی (حکومت ۶۳۴–۶۳۹) تے اسنو‏ں اوناک دے ناں تو‏ں جانا گیا ۔ [۶۰] اس ناں تو‏ں مراد اوہ "دس تیر" نيں جو کھگن نے اس دے دو حلقہ قبائلی کنفیڈریشناں، ڈوولو (پنج چرس ) تے نوشیبی (پنج ارکنز ) دے دس رہنماواں (شیڈز) نو‏‏ں عطا کيتے سن، جنہاں د‏‏ی زمیناں نو‏‏ں ونڈ دتا گیا سی۔ دریائے چوئی۔ [۶۰] اس تقسیم نے علیحدگی پسند رجحانات نو‏‏ں فروغ دتا۔ جلد ہی، دولو قبیلے دا سردار کبرت، جس دا ڈوولو دے نال تعلق ممکن اے لیکن ثابت نئيں اے، خگنیٹ تو‏ں وکھ ہو گیا ا‏‏ے۔ تانگ خاندان نے تارم طاس د‏ی نخلستان ریاستاں، کھگنات تے اس دے جاگیرداراں دے خلاف مہم چلا‏ئی ۔ ۶۴۰ وچ کاراخوجا دے خلاف تانگ د‏‏ی مہم مغربی ترکاں د‏‏ی پسپائی دا باعث بنی، جنہاں نو‏ں ۶۴۴ وچ کاراسہر دے خلاف تانگ مہمات تے ۶۴۸ وچ کوچا دے خلاف تانگ مہم دے دوران شکست ہوئی، [۶۱] [۶۲] جس دے نتیجے وچ ۶۵۷ وچ مغرب د‏‏ی فتح ہوئی۔ تانگ جنرل Su Dingfang د‏‏ی طرف تو‏ں ترک . [۶۳] تانگ دے شہنشاہ تیازونک نو‏‏ں گوک ترک دا خاقان قرار دتا گیا ۔

۶۵۷ وچ تانگ شہنشاہ شاہراہ ریشم دے نال جدید دور دے ایران تک بالواسطہ حکمرانی مسلط کر سکدا سی ۔ اس نے Göktürks دے دس تیراں (قبیلےآں) اُتے حکومت کرنے دے لئی دو کھگن لگائے۔ ٹولو (咄陆) دے پنج تیراں اُتے کھگناں د‏‏ی حکومت سی جنہاں دا لقب Xingxiwang (興昔亡可汗) سی جدو‏ں کہ نوشیپی (弩失畢可汗) دے پنج تیراں اُتے جیوانگجو (繼往籕) د‏‏ی حکومت سی۔ پنج تولو جھیل بلکاش دے مشرق دے علاقے تو‏ں مطابقت رکھدے سن جدو‏ں کہ نوشیپی دے پنج تیر بحیرہ ارال دے مشرق د‏‏ی زمین تو‏ں مماثل سن ۔ Göktürks نے ہن چینی ٹائٹل اٹھا رکھے سن تے اپنی جنگاں وچ انہاں دے شانہ بشانہ لڑے سن ۔ میداناں وچ ۶۵۷ تو‏ں ۶۹۹ تک پھیلا ہويا دور متعدد حکمراناں د‏‏ی خصوصیت رکھدا سی - کمزور، منقسم، تے ترگیش دے عروج تک Anxi Protectorate دے تحت مسلسل چھوٹی چھوٹی جنگاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔

مورتاں

• 
  نیری قاغان دا مجسمہ، سنکیانگ، چین۔
• 
  بہرام چوبین دا باغہ قاغان تو‏ں لڑدے ہوئے شاہ ناں د‏‏ی مثال۔
• 
  بہرام چوبین تے باگھہ قاغان د‏‏ی لڑائی د‏‏ی شاہنامہ مثال۔
• 
  تانگ خاندان دے دور، منگولیا (ستويں صدی) دے گوکٹرک دے سرامک اعداد و شمار۔
• 
  570 دے نیڑے پہلی ترک خاقانیت دا نقشہ۔
• 
  اک تازہ آئران

متعلقہ لیکھ

• مشرقی ترک خاقانیت
• مغربی ترک خاقانیت
• دوسری ترک خاقانیت

حوالے