مشرقی ترک خاقانیت

Eastern Turkic Khaganate
Eastern Turkic Khaganate;
	۵۸۱–۶۳۰, ۶۳۹–۶۴۵; (630–639: Tang Dynasty);
	Greatest extent of the Eastern Turkic Khaganate; (It probably did not reach the Pacific)
حیثیت	Khaganate
دار الحکومت	Ordu Baliq
عام زباناں	Old Turkic ; Ruanruan ; Middle Chinese ;
مذہب	Tengrism
Khagan
• ۶۰۳-۶۰۹	Yami Qaghan
• ۶۲۰-۶۳۰	Illig Qaghan
• ۶۴۵-۶۵۰	Chebi Khan
اسٹیبلشمنٹ
تاریخی دور	Early Middle Ages
• Göktürk civil war, Eastern Khaganate founded	۵۸۱
• East-West split	۶۰۳
• Conquest by Tang dynasty	۶۳۰
• Empire restablished	۶۳۹
• Reconquest by Tang dynasty	۶۴۵
• Second Turkic Khaganate established	۶۸۲
رقبہ
624	۴٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۵۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:\|]]
ماقبل	مابعد
	First Turkic Khaganate
Xueyantuo
Protectorate General to Pacify the North

مشرقی ترک خاقانیت


رقبہ تے آبادی
رقبہ	42000000 مربع کلومیٹر
سرکاری زبان	پرانی ترک بولی
حکمران
قسم	ریاست ، سابقہ ملک
نال بدلی	دوسری ترک خاقانیت
قیام تے اقتدار
	تاریخ
یوم تاسیس	۰۶۰۳
خاتمہ	۰۷۴۵
ویلے دیاں حدبندیاں


ترمیم

'مشرقی ترک خاقانیت' (چینی: 東突厥; ||پینین]]: Dōng tūjué) اک [[ترک ] خاقانیت سی جو انٹرنل جنگاں دے نتیجے وچ تشکیل پایا سی ستويں صدی دے آغاز وچ ( ۵۹۳–۶۰۳) گوکترک خاقانیت) دے بعد (چھیويں صدی وچ منگولیا وچ اشائنا قبیلہ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی) دو ریاستاں وچ تقسیم ہوگئی سی - مشرقی تے مغربی۔ آخر کار ، مشرقی ترک طاقت نو‏‏ں چینی تانگ سلطنت نے جذب کرلیا۔

تریخ

خانہ جنگی نے گوک ترک سلطنت نو‏‏ں مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم کردتا مشرقی حصہ جو ہن وی اوتکان د‏‏ی حکومت دا حصہ رہیا کردا اے سوئی دے مدار وچ رہیا تے اس نے گوک تررک سلطنت دا ناں برقرار رکھیا شیبی خان تے الیگ خاقان نے سوئی تے تانگ دے وچکار منتقلی دے دوران اپنے سب تو‏ں کمزور لمحے اُتے چین اُتے حملہ کيتا شمالی سرحدی علاقے دے شاہی دورے دے دوران ینمن کمانڈر دے خلاف شیبی خان دے اچانک حملے نے شہنشاہ یانگ نو‏‏ں تقریبا قابو کرلیا لیکن اس د‏ی چینی بیوی شہزادی یچینگ جو پہلے دورے دے دوران مہارانی ژاؤ دے نال چنگا برتاؤ کردی سی نے اگے اک انتباہ بھیجیا جس تو‏ں شہنشاہ نو‏‏ں اجازت ملی شندی ميں موجودہ دوریان وچ کمانڈری سیٹ اُتے بھاگنے دا وقت ترک فوج نے اس دا محاصرہ کيتا لیکن چینی فوج د‏‏ی کمک نے تے شہزادی یچینگ تو‏ں اس دے شوہر نو‏‏ں خانات اُتے شمالی حملے دے بارے وچ اک غلط اطلاع دتی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ محاصرے نو‏‏ں اپنی تکمیل تو‏ں پہلے ہی اٹھا لیا ۶۲۶ء وچ الیگ خاقان نے زوان گیٹ واقعے دا فائدہ اٹھایا تے چانگان د‏‏ی طرف روانہ ہوگئے ایلیگ خاقان تے اس دا لوہا گھڑسوار بیان پل (موجودہ دور وچ ژیانگ شانسی وچ ) دے شمال وچ دریائے وی دے کنارے پہنچیا لی شمن (بعد وچ تانگ دا شہنشاہ تائزونگ) تے الیگ خاقان نے بیان برج اُتے اک سفید گھوڑے د‏‏ی قربانی دے ک‏ے اتحاد قائم کيتا تانگ نے معاوضے د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی تے ہور خراج تحسین پیش کرنے دا وعدہ کيتا لہذا الیگ خاقان نے اپنے لوہے دے گھڑسوار نو‏‏ں واپس جانے دا حکم دے دتا اسنو‏ں دریائے وی دا اتحاد یا بیان کیو دا اتحاد دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے مجموعی طور اُتے چینی علاقےآں اُتے ۶۷ حملہ آوراں نو‏‏ں ریکارڈ کيتا گیا۔

الیگ خاقان نو‏‏ں تانگ دے شہنشاہ تائزونگ دے نال اتحاد کردے ہوئے انہاں دے ٹائل واسال قبیلے د‏‏ی بغاوت دے ذریعے تھلے لیایا گیا سی چینی قبائلی اتحاد وچ ایہ ترک قبائلی اتحاد ہوئ (اویغور) دے ناں اے ینشان د‏‏ی لڑائی وچ لی جِنگ د‏‏ی کمان وچ تانگ فوج نے مشرقی ترک خانات نو‏‏ں الیگ خاقان د‏‏ی سربراہی وچ شکست دتی الیگ خاقان ایشبرا شاد دے پاس بھج گئياں لیکن ژانگ باوسیانگ د‏‏ی فوج اشبارہ شاد دے ہیڈکوارٹر د‏‏ی طرف بڑھی الیگ خاقان نو‏‏ں قیدی بنا ک‏ے چانگان بھیج دتا گیا مشرقی ترک خانیت منہدم ہوگیا تے اسنو‏ں تانگ دے جمی نظام وچ شام‏ل کرلیا گیا شہنشاہ تائزونگ نے کہیا "دریائے وی وچ اپنی بےعزتی د‏‏ی تلافی کرنا میرے لئے کافی ا‏‏ے۔

آؤٹ لائن

۵۵۲-۵۵۵ وچ گوک ترک نے منگولیا وچ راوران د‏‏ی جگہ لے لی ، جس نے ترک ترکانہ (۵۵۲-۶۳۰) تشکیل دتا۔ اوہ تیزی تو‏ں مغرب وچ کیسپین سمندر تک پھیل گئے۔ قزاقستان وچ ۵۸۱ تو‏ں ۶۰۳ دے درمیان مغربی ترک خاقانیت منگولیا دے مشرقی خاقانیت تو‏ں وکھ ہوگئے۔ ابتدائی دور وچ چینی کمزور سن تے ترکاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کردے سن ۔ چینیاں نے مضبوط ترقی د‏‏ی تے ۶۳۰ وچ مشرقی ترکاں دا تختہ پلٹ دتا۔

خاقانیت تو‏ں پہلے

‘ترک’ ، جس دا مطلب اے ’’ مضبوط ‘‘ ، چھوٹے اشینہ قبیلے یا قبیلے دا خود بیان سی۔ بعدازاں اسنو‏ں گوکٹرک خوگانیٹ تے بعد وچ مسلم مورخین نے ترک زباناں بولنے والےآں اُتے لاگو کيتا۔ چینی برابر ، توجو ، {f ایفون | وڈے جِلز: ٹی چیو۔ کدی کدی بوہت سارے شمالی لوکاں اُتے لاگو ہُندا اے تے سخت معنی وچ ہمیشہ ترک دا مطلب نئيں رکھدا ا‏‏ے۔ چینی رپورٹ وچ دسیا گیا اے کہ ۴۳۹ وچ آشینہ نامی شخص نے گانسو تو‏ں گاوچنگ دے مغرب وچ ۵۰۰ خانداناں د‏‏ی رہنمائی کيتی۔ <ریف> کرسچن ، صفحہ ۲۵۱ ، جس وچ 'سوئی انیلز' دا حوالہ دتا گیا سی۔ وکی مضامین گاوچنگ تے اشینہ کچھ مختلف نيں۔ </ ریف> تقریبا ۴ ۴۶۰ دے نیڑے روحانی نے انہاں نو‏ں مشرق وچ الٹائی منتقل کردتا جو سائبیریا تے منگولیا دے لئی دھات دا کم کرنے دا اک اہ‏م ذریعہ سی۔ ڈیوڈ کرسچین دا کہنا اے کہ ’ترک‘ دا پہلا تذکرہ چینی سالاں وچ 2 54 in وچ ظاہر ہُندا اے جدو‏ں انہاں نے دریائے یلو دے پار سالانہ چھاپے مارے جدو‏ں اوہ جم گیا۔ ۵۴۵ وچ مستقب‏‏ل بومین کاغان اپنے روران مالکان د‏‏ی پرواہ کیتے بغیر مغربی وی (۵۳۵-۵۷) تو‏ں براہ راست گل گل کر رہیا سی۔ بعد وچ ترکاں نو‏‏ں کاؤ چی دے ذریعہ بغاوت دبانے دے لئی مشرق بھیج دتا گیا ، لیکن ترکاں نے انہاں نو‏ں اپنی فوج وچ شامل کرلیا۔ بومین نے روران تو‏ں شاہی دلہن دا مطالبہ کيتا تے اسنو‏ں اک ’’ لوہار دا غلام ‘‘ قرار دے ک‏ے مذمت کيتی گئی۔ بومین نے مغربی وی تو‏ں دلہن لی ، اس نے یہول وچ راوران حکمران نو‏‏ں شکست دتی تے خاگن (۵۵۲) دا شاہی خطاب اپنے ناں کرلیا۔

برائے ناں اتحاد (۵۵۲-۵۸۱)

مغرب نو‏‏ں بومین دے چھوٹے بھائی استیامی (۵۵۲-۷۵) تے اس دے بیٹے تردو ش (۵۷۵-۶۰۳) نو‏‏ں دتا گیا سی۔ اشٹامی نے سلطنت نو‏‏ں کیسپین تے آکسس تک توسیع دی۔ گوک ٹرک نے کسی نہ کسی طرح ٹیرم بیسن حاصل کيتا تے اس طرح سلک روڈ تجارت تے سوگڈین تاجر جو اس دا انتظام کردے سن ۔ بومین د‏‏ی بغاوت (۵۵۲) دے سال وچ اس دا انتقال ہويا تے اس دے بعد اس دے تن بیٹے سن ۔ ایسک کاغان (۵۵۲-۵۳) نے مختصراigned راج کيتا۔ مکان خگن (۳ ۵۵۳--)) بقیہ روران ، جو. .۵ تک مزاحمت کردی رہی ، نے مشرق کٹاناں نو‏‏ں دھکیل دتا تے ینیسی کرغیز نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ اس دے بعد تسپر کاغان (۵۷۲-۸۱) سن ۔ تِناں بھائیاں نے مغربی وی (۵۳۵-۵۷) تے شمالی چاؤ (۵۵۷-۵۸۱) تو‏ں مال غنیمت تے خراج وصول کيتا جس وچ سالانہ ۱۰۰٬۰۰۰ ریشم شامل سن ۔

مشرقی مغرب وچ تقسیم (۵۸۱-۶۰۳)

۵۸۱ وچ سوئی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی گئی تے چین نو‏‏ں دوبارہ متحد کرنا شروع کيتا۔ چینیاں نے عام طور اُتے دوسرے گروہ دے خلاف اک گروہ د‏‏ی حمایت یا رشوت دے ک‏ے پِچھے ہٹنا شروع کيتا۔ تسپر ايس‏ے سال سوئی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تِناں دعویدار سابقہ تین حکمراناں دے بیٹے سن ۔ تسپر نے مکان دے بیٹے آپا کاغان دا انتخاب کيتا ، لیکن بزرگاں نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے تسمار دے بیٹے امرک انلو (۵۸۱) دا انتخاب کيتا۔ انو جلد ہی اسیک دے بیٹے اشبرا کاغان دے پاس گیا (۵۸۱-۸۷)۔ انلو اہمیت دا حامل ہوئے گیا تے آپا تے اشبارہ نے اس دا مقابلہ کيتا۔ ۴۵۸ وچ اشبارہ نے آپا اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں مغرب دے بھائی تردو دے پاس لے گیا ، جس نے مغربی خگنات بننے والی حکمرانی اُتے حکمرانی کيت‏ی۔ آپا تے تردوش نے فیر اشبارہ نو‏‏ں مشرق وچ پہنچایا۔ اس نے چینیاں دے سامنے عرض کيتا تے چینی مدد تو‏ں آپا نو‏‏ں مغرب وچ تردوش دے علاقے وچ لے گیا۔ ۵۸۷ وچ آپا تے ایشبرا دونے فوت ہوگئے۔ گوکٹرک خانہ جنگی دیکھو۔ مشرق وچ ایشبرا دے بعد اس دا بھائی باگھا کاغان (۵۸۷-۸۸) سی جس دے بعد ایشبرا دا بیٹا تولن کاغان (۵۸۸-۹۹) سی۔ ۵۸۷ وچ طلان نے سوئی نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے دو سال بعد اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔ تردوش مغرب تو‏ں چلا گیا تے مختصرا ترک سلطنت (۵۹۹-۶۰۳) نو‏‏ں دوبارہ مل گیا۔ چینیاں نے اپنے حریفاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، اس نے چین اُتے حملہ کيتا ، چینیاں نے کنوواں نو‏‏ں زہر دتا تے اوہ پِچھے ہٹنا پيا۔

آزادی (۶۰۳-۶۳۰)

۶۰۳ تو‏ں مشرق تے مغرب یقینی طور اُتے تقسیم ہوگئے سن ۔ مشرق چین دے وسول د‏‏ی طرح یامی کاغان (۶۰۳-۰۹) گیا۔ انہاں نے چینی سبھیاچار د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے چینیاں نے اسنو‏ں ارڈوس ملک وچ اک مہذب مکان بنایا۔

جد سوئی خاندان دے اقتدار دا خاتمہ ہويا ، علیحدگی پسند چینی رہنما شیبی کاغان (۶۰۹-۱۹) دے واسال بننے اُتے راضی ہوگئے تے ترک طرز دے لقب دے نال نال خوگناٹ دے بھیڑیا دے سر بینرز۔ ^[۳] ۶۱۵ وچ ، چینیاں نے اپنے سوگدیائی مشیر نو‏‏ں پھندے وچ پھنسایا تے اسنو‏ں ہلاک کردتا۔ اس نے خراج تحسین پیش کرنا چھڈ دتا تے مختصر طور اُتے شانسی وچ سوئی دے شہنشاہ یانگ دا محاصرہ کيتا۔

۶۱۵ وچ شہنشاہ یانگ نے لی یوآن نو‏‏ں تفویض کيتا ، جو بعد وچ تانگ خاندان دا پہلا شہنشاہ بن جائے گا ، سوئی خاندان د‏‏ی شمالی سرحد د‏‏ی حفاظت دا ناممکن کم۔ ۶۱۷ وچ ، جدو‏ں دسیاں ہزار ترک تائیوان پہنچے تاں انہاں نو‏ں دروازے کھلا تے شہر مشکوک طور اُتے پر امن پایا۔ گھات لگائے جانے دے خوف تو‏ں ترک ترک ہوئے گیا۔ لی یوان دا دھوکہ دہی کامیاب ہوچکيا سی تے اس نے جلد ہی ترک تو‏ں اپنی دوستی دے بدلے ترکاں نو‏‏ں "جنگی قیدیاں ، خواتین ، جنڈ تے ریشم" د‏‏ی پیش کش اُتے فائدہ اٹھایا۔ ترکاں نے انکار کردتا ، اس دے بجائے مطالبہ کيتا کہ لی یوآن "جنت دا بیٹا" بن جائے تے ترکی دا لقب تے بینر قبول کرن۔ ^[۳]

شیبی دے چھوٹے بھائی چولو (۶۱۹-۲۰) نے صرف ۱۸ ماہ تک حکمرانی کيت‏ی۔ اگلا بھائی ، الیگ کاغان (۶۲۰-۳۰) آخری آزاد حکمران سی۔ انہاں نے نويں تانگ خاندان (۶۱۸-۹۰۷) دے خلاف سالانہ چھاپے مارے۔ ۶۲۶ وچ اوہ چانگآن دے دروازےآں اُتے پہنچیا۔ تانگ دا شہنشاہ تائزونگ ، جس نے حالے حالے اپنے باپ دا تختہ الٹا سی ، نے بھاری تاوان ادا کرنے دا انتخاب کيتا۔ تائزونگ نے انتظار کيتا تے اپنے گھڑسوار نو‏‏ں ودھیا دتا۔ ۶۲۷-۲۹ وچ غیر معمولی سردی نے وڈے پیمانے اُتے مویشیاں د‏‏ی اموات تے قحط پیدا کيتا۔ ٹیکس کم کرنے دے بجائے الیگ نے انہاں نو‏ں ودھایا۔ زیوانیٹو ، ایغور ، بائیگو تے الیگ دے کچھ لوکاں نے سرکشی د‏‏ی تے ۶۲۹ وچ کیتن تے تائزونگ دے نال شامل ہوگئے۔ چین دے چھ فوجیاں نے ۱۲۰۰ کلومیٹر دے محاذ اُتے حملہ کيتا تے الیگ نو‏‏ں پھڑ لیا (۶۳۰)۔ مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم دیکھو۔

پہلی خاقانیت (۶۳۰-۶۸۳) دے بعد

زیوینٹو دے خاقانیت ژینزو خان (۶۲۹-۴۵) دے زوال دے بعد شمال دے بیشتر حصے اُتے حکومت کیت‏‏ی۔ تائزونگ نے آشینہ نو‏‏ں ارڈوس لوپ دے اندر رہائش پذیر کردتا۔ ۶۳۹ وچ ، اک آشنا دے قتل د‏‏ی کوشش دے بعد ، تائزونگ نے چین [ژیلبی خان]] (۹ ۶۳۹--۴۳) دے تحت دریائے پیلا تے گوبی دے درمیان چین تے زیوینٹو دے وچکار بفر ریاست دے طور اُتے انہاں نو‏‏ں زندہ کردتا۔ ۶۴۲ وچ Xueyantuo نے انہاں نو‏ں دریا دے جنوب وچ چلیایا۔ (ملاحظہ کرن [منگولیا وچ # مشرقی ترکاں دے خلاف تانگ مہم] ۔ زینزو دے بیٹے ڈوومی خان (۶۴۵-۴۶) نے چین اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا۔ تائزونگ نے ایغوراں دے نال اتحاد کيتا تے زیوینٹو قبیلے نو‏‏ں توڑ دتا۔ اشینہ چیبی خان ( ۶۴۶-۵۰)) نے خاقانیت نو‏‏ں بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن چینیاں تے ایغوراں نے اسنو‏ں پھڑ لیا۔ اشینہ نشوفو (۶۷۹-۸۰) تے اشینہ فنیان (۶۸۰-۶۸۱) د‏‏ی دو تے کوششاں ناکا‏م ہوئے گئياں۔ ترک طاقت نو‏‏ں دوسری ترک خاقانیت ( ۶۸۲-۷۴۴) دے بعد بحال کيتا گیا ، اس دے بعد ایغور خاقانت ( ۷۴۴-۸۴۰ .)۔

== ایہ وی دیکھو ==

حوالے

↑ Lirong MA: Sino-Turkish Cultural Ties under the Framework of Silk Road Strategy. In: Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia). Band 8, Nr. 2, Juni 2014
↑ Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.". Social Science History 3 (3/4): 129. doi:10.2307/1170959.
↑ ^۳.۰ ^۳.۱ وانگ ، زینپنگ تے جوشوا اے فوگل (ایڈ)۔ 2017. 1. گھوڑےآں د‏‏ی سواریاں دے نال رقص کرنا: تانگ ، ترک تے ایغور ملٹی پولر ایشیاء وچ تانگ چین وچ ، 11-54۔ ہونولولو: یونیورسٹی آف ہوائی پریس۔ 12 فروری ، 2018 نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيتا

کتابیات

Christoph Baumer, History of Central Asia, volume 2, p174-206
Denis Sinor, Cambridge History of Early Inner Asia, p285-297 (better for early period)
David Christian (historian), History of Russia, Central Asia and Mongolia, p248-257 (early period)
Lev Gumilyov, The Ancient Turks, 1967 (long account in Russian at: [۱])

سانچہ:ترک سلطنتاں

ترک ریاستاں

سلطنت عثمانیہ · سلجوق سلطنت · سلطنت روم · خوارزم شاہی سلطنت · مغلیہ سلطنت · وولگا بلغاریہ · خانان بخارا · خانان خیوا · خانان سائبیریا · خانان قوقند · خانان قازان · قریم یورتی · خانان کاراخانی · خانان کاراخیتان · خانان چغتائی · ایل خانی سلطنت · خانان قا‎سم · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سلطنت غزنویہ · گوک ترک · ہن سلطنت · طلائی اردو · لہندی ترک خاگانیٹ · ریاست ادیل یورال · مملوک · سلطنت دلی · جلائر · رمضان اوغلو · پرانا عظیم بلغاریہ · ایغور خاگانیٹ · تیموری سلطنت

[1] Lirong MA: Sino-Turkish Cultural Ties under the Framework of Silk Road Strategy. In: Journal of Middle Eastern and Islamic Studies (in Asia). Band 8, Nr. 2, Juni 2014

[2] Taagepera, Rein (1979). "Size and Duration of Empires: Growth-Decline Curves, 600 B.C. to 600 A.D.". Social Science History 3 (3/4): 129. doi:10.2307/1170959.

[wang2017-3] ۳.۰ ^۳.۱ وانگ ، زینپنگ تے جوشوا اے فوگل (ایڈ)۔ 2017. 1. گھوڑےآں د‏‏ی سواریاں دے نال رقص کرنا: تانگ ، ترک تے ایغور ملٹی پولر ایشیاء وچ تانگ چین وچ ، 11-54۔ ہونولولو: یونیورسٹی آف ہوائی پریس۔ 12 فروری ، 2018 نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيتا

[۱]

[۲]

[۳]