قریم یورتی

ریاست خانان کریمیا 1441ء توں 1783ء تک کریمیائی تاتار مسلماناں دی اک ریاست سی ، جس دا مقامی ناں قریم یورتی یعنی قریم وطن سی ۔ ترک اسنوں قریم خانلغی آکھدے سن تے انگریزی چ اسنوں کریمیئن خانیٹ کہئیا جاندا اے ۔ خانان کریمیا دی ایہہ ریاست طلائی اردو یعنی سنہری لشکر سلطنت ، جس دی حکومت منگولیا توں لے کے یورپ دے وچکار تک سی ، د ے خاتمے دے بعد قائم ہون آلیاں ترک تے تاتاری ریاستاں چوں سب توں لمبے چر تک قائم رہن آلی ریاست سی ۔

قریم یورتی
نشان	جھنڈا
راجگڑھ:	بخشی سرائے
بولی:	کریمیائی تاتار بولی تے عثمانی ترک بولی
مذہب:	اسلام
طرز حکومت:	بادشاہت
قیام:	1441ء
بانی:	حاجی گیرائے
آخری خان:	شاہین گیرائے
سلطنت عثمانیہ دی باجگزاری چ آئی:	1478ء
سلطنت عثمانیہ دی باجگزاری توں آزادی:	21 جولائی 1774ء
روسی سلطنت دا قبضہ:	1783ء
2015 تک:	یوکرین دی خودمختار جمہوریہ کریمیا
اج کل:	روس دی خودمختار جمہوریہ کریمیا

ابتدائی حکمران

قریم یورتی دا نقشہ

ایہ دشت قبچاق ( موجودہ یوکرین تے دکھنی روس) چ سلطنت آلتین اوردا دے اوہناں مختلف قبیلےآں نے مل کے قائم کیتی سی جہڑے کریمیا نوں اپنا وطن بنانا چاہندے سن ۔ اس کم لئی اوہناں نے حاجی گیرائے نوں اپنا حکمران چنئیا تے اس نے 1441ء چ ، سلطنت طلائی اردو توں اک لمبی جہدوجہد دے بعد ،اک آزاد ریاست قائم کیتی ۔ ایہہ سلطنت موجودہ روس تے یوکرین دے دشت قبچاق تے جزیرہ نما کریمیا تے مشتمل سی ، سوائے دکھنی تے لہندے دکھنی ساحلاں تے بندرگاہاں توں جہڑے کہ جمہوریہ جینوا دے کنٹرول چ سن ۔۔

حاجی گیرائے دے مرن مگروں اسدے پتراں چ تحت لئی کشمکش شروع ہوگئی ۔ سلطنت عثمانیہ نے ریاست دے معاملےآں چ مداخلت کیتے حاجی گیرائے دے پتر مینلی اول گیرائے نوں تخت تے بٹھا دتا ۔ 1475ء چ عثمانی فوجاں نے گیدک احمت پاشا دی قیادت ہیٹھ ، تھیوڈورو راجواڑا تے جینوآئی کالونیاں کیمبالو ، سولدائیا تے کافا نوں فتح کر لئیا تے اس توں مگروں کریمیا وی 1478ء چ سلطنت عثمانیہ دی حفاظت چ چلی گئی جہڑی اوس ویلے بحیرہ اسود دے ساحلاں تے اپنا اثر تے رسوخ ودھان چ لگی ہوئی سی ۔ کریمیا دے ساحل سلطنت عثمانیہ دے کافا سنجاک (صوبہ) بن گئے تے باقی جزیرہ نما تے شمالی سٹیپ چ خان دی حکومت جاری رہی

قریم یورتی ، یورپ دے 1648ء دے نقشے وچ

عثمانیاں تے کریمیائی تاتاراں دے تعلقات وی وکھری قسم دے سن ۔ عثمانی سلطان کریمیا دے خان نال اک باجگزار دی بجائے اتحادی ورگا برتا کردا سی ۔ اگرچہ منتخب خان سلطان دی منظوری حاصل کردا سی پر قسطنطنیہ ولوں کوئی وی نامزدگی نئیں کیتی جاندی سی ۔ عثمانی کریمیا دے دے خان دی چنگیز خان دی پیڑھی چوں ہون پاروں سٹیپ (گیاہستان) یعنی دشت قپچاق تے اقتدار نوں وی قنونی من دے سن ۔

خان نے عثمانیاں دے اثر توں آزاد خارجہ پالیسی نوں جاری رکھئیا ۔ خان تے عثمانی سلطان دے تعلقات نوں سفارت کاری دے راہیں چلائیا جاندا سی ۔ حاکمیت اعلی دے دو اہم نشاناں دے طور تے خانان کریمیا دے خان اپنے سکے ڈھالدے تے جمعہ دے خطبے چ خان دا ناں پڑھئیا جاندا ۔ ایہہ سلطنت عثمانیہ نوں کوئی خراج نئیں دیندے سن ، بلکہ عثمانی اپنیاں فوجی مہماں چ ہراول دستے تے تربیت یافتہ گھڑ سواراں دے طور تے اینہاں دیاں خدمات دے طور اینہاں نوں ادائیگی کردے سن ۔

کریمیائی تاتاراں تے عثمانیاں دے اتحاد دا افادیت ، پائیداری تے مضبوطی چ موازنہ پولش لتھوانیا دولت مشترکہ نال کیتا جا سکدا اے ۔ کریمیائی رسالہ (گھڑسوار دستہ) عثمانیاں دیاں یورپ ( پولینڈ ، ھنگری) تے ایشیاء (ایران) چ مہماں چ ناگزير بن گئیا سی ۔ جس نال کریمیائی تاتار کامیاب مہماں توں لبھن آلے مال غنیمت تے انحصار کرن لگے ۔ تے جدوں عثمانی فوجی مہماں ناکام ہون لگیاں ، تے خانان کریمیا معیشت وی زوال پزیر ہو گئی ۔

1502ء چ مینلی اول گیرائے نے وڈا نغائی اردو (یاں لشکر) دے آخری خان نوں شکست دے کے نغائیاں دے کریمیا تے دعوے دا خاتمہ کر دتا ۔ 16ویں صدی عیسوی چ خانان کریمیا ، سابق سلطنت طلائی اردو دی علاقےآں ، وڈا اردو (وڈا نغائی اردو) تے اسدے علاوہ دریائے وولگا تے بحیرہ کیسپین دے علاقےآں دیاں تاتار خاناناں ( خانیٹاں) ، خاص طور تے خانان قازان تے خانان استراخان ، دی جانشین ریاست بن بیٹھی ۔ جس دے نتیجے چ اسدی ماسکوی ریاست نال علاقے چ غلبے لئی دشمنی ٹر پئی ۔ دولت اول گیرائے دی 1571ء چ ماسکو دے خلاف کامیاب مہم دا احتتام روسی راجگھر نوں ساڑن تے ہوئیا تے اس واقعے دے بعد اسنوں تخت الغان (قیصر تخت) آکھئیا جان لگا ۔ اگرچہ خانیٹ ، صرف اک سال بعد ماسکو ہتھوں مولودی دی لڑائی چ فیصلہ کن شکست دے مگروں دریائے وولگا تک اپنی رسائی دا جھگڑا چھڈ دتا ۔ خانان دا راجگھر شروع چ قرق یار قلعے دے نیڑے سلاچق سی تے صاحب اول گیرائے نے 1532ء چ بخشی سرائے دی بنیاد رکھ کے راجگھر ایتھے لے آندا ۔

سیاسی تے معاشی نظام

قریم یورتی دا حکمران ٹبر گیرائے اپنا شجرہ چنگیز خان نال جوڑدا اے ، جہڑا اینہاں نوں دوجے معزز قبیلےآں توں ممتاز بناندا اے ۔ سٹیپ (گیاہستان) دی روایات دے مطابق ، حکمران اوس ویلے ای قنونی ہندا اے جدوں اوہ چنگیزی شاہی نسل چوں ہوئے (مثلا آق سوییک) ۔ حتی کہ ماسکوی زار وی چنگیزی نسل چوں ہون دا دعوی کردے نیں ۔ عثمانی طرز حکومت دے بجائے کریمیا خانیٹ اردو روایات تے عمل پیرا سی ۔ اوہ ایہ سی کہ ، گیرائے ٹبر دا خان سرکار دا سربراہ ضرور سی پر اوہ نظام حکومت قراچی بےآں دی مد نال چلاندا سی ۔ جہڑے کہ اشرافیہ قبیلےاں دے سردار سن ، جداں شیرین ، بارین ، آرغین تے ـ بعد دے دور چ منصور اوغلو تے سیجاوت سن ۔ نغائی ، جنہاں نے خانان استراخان دے خاتمے دے بعد اپنیاں وفاداریاں خانان کریمیا ول بدل لئیاں سن ، وی قریم یورتی دا اک اہم حصہ سن ۔ چرکیسیاں تے کاسکاں نے وی کریمیا دی سیاست چ اہم کردار ادا کردے رہے ، اپنا اتحاد کدی خان تے کدی بےآں نال کر کے ۔

شروع چ خانیٹ دے علاقے بےآں تے بےآں دے تھلے معزو ٹبراں دے مرزےآں وچکار ونڈے ہوئے سن ۔ اوہ آزاد سن تے اسلامی قنون اینہاں نوں حقاں توں محرومی توں حفاظت دیندا سی ۔ زمین پنڈاں چ ونڈی ہوئی سی جتھے سارے مل کے کم کردے سن تے ٹیکس پورے پنڈ توں لیا جاندا سی ۔ زرعی اجناس تے 10واں حصہ تے مال ڈنگراں چوں 20واں حصہ ٹیکس لیا جاندا سی ۔ آخری خان شاہین گیرائے دی اصلاحات چ اندرونی ڈھانچہ ترک طرز تے بدل دتا گئیا ، جس چ اشرافیہ دے جاگیردار دی جاگیر خان دی ملکیت سمجھی جائے گی تے اینہاں نوں "قادیلق آں (صوبے جہڑے کہ خان دے نمائندے چلاندے نیں) " چ انتظامی لحاظ نال بدل دتا گئیا ۔

کریمیائی قنوناں دی بنیاد تاتاری قنوناں ، اسلامی قنوناں تے محدود معاملےآں چ عثمانی قنوناں تے سی ۔ مسلمان دے معاملےآں دا آگو مفتی سی ، جہڑا مقامی مسلمان علماء چوں چنئیا جاندا سی ۔ اسدا وڈا کم ناں ای مذہبی تے نا ہی قضاہ دا سی بلکہ اقتصادی سی ۔ مفتی دی انتظامیہ کول ساریاں وقف زمیناں دا کنٹرول ہندا سی تے اوہ اسدا ریونیو اکٹھا کردے سن ۔ اک دوجا اسلامی عہدہ قاضی عسکر سی جسنوں علماء نئیں بلکہ عثمانی سلطان مقرر کردا سی ۔ اوہ خانیٹ دی عدالتی معاملے جہڑے کہ قاضی دے کول ہندے سن دیکھدا سی ۔ قاضی نظریاتی طور تے قاضی عسکر تے ، تےعملی طور تے قبائلی سرداراں تے خان انحصار کردا سی ۔ قاضی خانیٹ چ مسلماناں دے قنونی معاملےآں دی نگرانی کردا سی ۔

کریمیائی تاتار پولینڈ دے بادشاہ جان II کاسیمیر دے دربار چ ۔ آغا دیدش تے اسدے ٹبر دا 17ویں صدی عیسوی دا پوٹریٹ

غیر مسلم گھٹ گنتیاں ( یونانی ، آرمینی، کریمیائی گوتھ ، ادیگی (چرکیسی) ، وینیتی ، جینوآئی ، کریمیائی کریرائٹی تے قریم چاق یہودی ) پنداں تے شہراں رہندے ہوئے کدی کدی اپنے علیحدہ علاقے رکھدیاں سن ۔ ملت نظام دے تحت ایہہ اپنے مذہبی تے عدالتی ادارے رکھدے سن ۔ اینہاں دے ہتھ ج اقتصادی پیشے تے تجارت سی ، تے فوج چ ملازمت نا کرن تے ایہہ جزیہ (ٹیکس) دیندے سن ۔ قریم یورتی چ اینہاں نال امتیازی سلوک یاں نسلی امتیاز دے کوئی ثبوت نئیں ملدے ۔ بلکہ اوہ کریمیائی تاتاراں وانگ ای لہندے سن تے کریمیائی تاتار بولی ای بولدے سن ۔

کریمیائی تاتاراں دے خانہ بدوش قبیلے تے سارے نگوئے مال ڈنگر پال سن ۔ قریم یورتی دے کول اہم تجارتی بندرگاہاں سن ، جتھوں دی شاہراہ ریشم راہیں آئیا سامان سلطنت عثمانیہ تے یورپ گھلئیا جاندا سی ۔

قریم یورتی چ کئی وڈے ، خوبصورت تے جیون نال رواں دواں شہر ، جداں راجگھر بخشی سرائے ، کیزلیو ، کراسو بازار تے آق مسچیت (چٹی مسیت) ، تے وڈی گنتی وچ کاروان سراواں تے تجارتی تے کاروباری تھانواں تے چمڑے بنان دے کارخانے سن ۔ شہراں تے پنڈاں دے رہائشی کریمیائی تاتار تجارت ، زراعت تے دستکاری دے پیشے نال منسلک سن ۔ کریمیا شراب تے تماکھو دی پیداوار تے پھلاں دے باغاں دا مرکز سی ۔ بخشی سرائے کیلیم (مشرقی انداز دے قالین) پولینڈ نوں برآمد کیتے جاندے سن تے کریمیا دے تاتار دستکاراں دے ہتھاں دے بنے چاقو ، کوہ قاف (قفقاز) دے قبیلےآں چوں سبتوں چنگے سمجھے جاندے سن ۔ کریمیائی تاتار ریشم دے کیڑے پالن تے شہد دی پیداوار لئی وی مشہور سن ۔ کریمیائی تاتاراں تے نگوئے اشرافیہ دی آمدنی دا اک وڈا ذریعہ گوانڈھی دیساں دے خلاف مہماں توں ملن آلے مال غنیمت تے غلاماں دی تجارت سی ۔

عروج

کریمیائی تاتار سپاہی پولش-لیتھوانیا دولت مشترکہ دی فوج دے سپاہیاں نال لڑدا ہوئیا

18ویں صدی عیسوی تک قریم یورتی بلاشبہ مشرقی یورپ دیاں وڈیاں طاقتاں جوں اک سی تے کریمیائی تاتاراں نے اسلام تے سلطنت عثمانیہ دی سرحداں دی ماسکوی روس تے پولینڈ توں حفاظت بوہت بہادری نال انجام دتی ۔ دشت قپچاق چ روسی تے سلاوی آبادکاری روکن لئی کریمیائی تاتار نوغائیاں دے تعاون نال چھاپہ مار حملے (چامبل) ترتبیب دیندے رہے ۔ ایہہ چھاپہ مار حملے اکثر دریائے ڈینیوب دے راجواڑےآں ، پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ تے ماسکوی ریاست دے خلاف ہندے ۔ "سٹیپ چ فصل دی کٹائی" ناں دے مہم چ اوہ بوہت سارے سلاو تے رومانی کساناں نوں غلام بناندے تے مال غنیمت لٹدے ، جس چ خان اپنا مخصوص حصہ ( ساوغا) ، جہڑا کہ 10 توں 20 فیصد ہندا سی وصولدا ۔

کریمیا دی فوجاں دیاں مہماں نوں دو قسماں چ ونڈئیا جا سکدا اے : پہلی " سیفر" - سرکاری اعلان کردا فوجی آپریشن جس دی قیادت خان خود کردے سن تے دوجی "چاپل" - حملے جہڑے معززین دے مختلف گروہ کردے سن (ایہہ کدی کدی غیر قنونی تے ممنوع ہندے سن کیونجے ایہہ خان دے گوانڈھی دیساں نال کیتے معاہدےآں دی خلاف ورزی کردے سن ) ۔

اک لمبے چر ، 18ویں صدی عیسوی دے شروع تک کریمیا خانیٹ نے سلطنت عثمانیہ تے مشرق وسطی نال وڈی گنتی چ غلاماں دی تجارت برقرار رکھی ۔ کافا شہر مشہور ترین تے اہم بندرگاں تے غلاماں دی منڈیاں چوں اک سی ۔

قریم یورتی نے پولینڈ لتھوانیا دولت مشترکہ تے پولینڈ لتھوانیا کاسکاں نال ابھردی ہوئی ماسکوی ریاست دے خلاف کئی اتحاد بنائے ، جہڑی کہ سلطنت طلائی اردو دے علاقےآں تے دعوی رکھدی سی ۔ ایہہ متنازعہ علاقے ماسکوی روس لئی اودوں توں اس لئی بوہتی اہمیت دے بن گئے سن جدوں اسنے روسیاں نوں ایتھے دیاں زرخیز زمیناں تے آباد کیتا سی ، جتھے اتلے علاقےآں ، جنہاں تے ماسکوی ریاست دا انحصار سی ، نالوں زراعت لئی بوہتے چر لئی سازگار موسم رہندا سی ۔ ایہہ وی قیاس کیتا جاندا اے کہ ، ایس زرخیز زمین نال ، روس چ زراعت بوہت ترقی کر گئی جس نال چھیتی ای 17ویں صدی عیسوی چ غلامی دا خاتمہ ہو گئیا ۔

بہرالحال سرحدی علاقےآں چ مستقل جنگ تے روسی فوج چ تیزی نال اضافے پاروں روسی رعایا دا استحصال ودھدا رہئیا ۔

کجھ تحقیق کاراں دا اندازہ اے کہ کریمیا خانیٹ دے دوران 30 لکھ توں ودھ لوک پھڑے تے ویچے گئے ۔ جہڑے کہ زیادہ تر یوکرینی سن پر کافی تعداد چ چرکیسی ، روسی ، بیلاروسی ، پول ، رومانی وی اینہاں چ شامل سن ۔ اینہاں دے نشانہ بنن آلے چوں اک روکسیلانا (خرم سلطان) سی ، جہڑی بعد چ عثمانی سلطان سلیمان اعظم دی ملکہ بنی تے عثمانی دربار چ بوہت عروج تے اقتدار حاصل کیتا ۔ کریمیائی تاتاراں ولوں اک مستقل خطرے نے کاسکڈوم (کاسک ریاست) نوں ابھرنے دا موقع فراہم کیتا ۔

زوال

مسکوی روس دے سپاہی دکھنی سرحداں تے ، سرگی وسیلیوچ ایوانوف دی بنائی مورت

قریم یورتی دا زوال سلطنت عثمانیہ دی کمزوری تے مشرقی یورپ چ طاقت دے توازن چ تبدیلی ، جہڑی کہ عیسائی بادشاہتاں دے حق چ سی ، نال جڑئیا اے ۔ کریمیائی تاتاراں دا عثمانی مہماں توں خالی ہتھ پرتنا تے قریم یورتی دی فوج دا جدید ہتھیاراں دی کمی پاروں جدید روسی تے یورپی فوجاں ہتھوں وڈے نقصان چکنا وی اس دے زوال دی اک وجہ سی ۔ 17ویں صدی دے اخیر چ ماسکوی روس دا اک وڈی طاقت دے روپ چ ابھرنا وی کریمیائی تاتاراں لئی اک مستقل خطرہ سی ، جہڑا اگے جا کے اینہاں دے زوال دی وڈی وجہ بنئیا ۔ اس دے بعد کریمیائی تاتار روس تے یوکرین دے علاقے چ غلاماں تے مال غنیمت دے حصول لئی کاروائیاں دے قابل نا رہے ، جہڑیاں کہ ریاست دی آمدنی دا اک وڈا زریعہ سی ۔ اینہاں اندرونی ناکامیاں پاروں وڈے قبیلے دے سرداراں دی خان لئی حمایت وی گھٹ گئی تے اندرونی طور تے اقتدار دے حصول لئی سازشاں شوع ہو گئیاں ۔ نوغائی ،جہڑے کہ کریمیا دی فوج دا اک وڈا حصہ سن ، نے خان دی حمایت توں ہتھ کھچ لئیا ۔

17ویں صدی دے پہلے ادھ چ کلمیکاں نے ایوکا خان دی اگوائی چ دریائے وولگا دی وادی دے تھلڑے علاقے چ کلمیک خانیٹ (حانان کلمیک) قائم کر لئی تے نگوئےآں تے کریمیائی خانیٹ دی خلاف کئی مہماں ترتیب دتیاں ۔ روسی سلطنت دا حصہ بنن تے اسدیاں دکھنی سرحداں دی حفاظت دا حلف چکن دے بعد کلمیک خانیٹ نے 17ویں تے 18ویں صدی دیاں وس دیاں ساریاں جنگی مہماں چ ودھ جڑھ کے حصہ لئیا تے 40،000 تک مکمل مسلحہ گھڑ سوار دستے مہیا کیتے ۔