رضیہ سلطانہ

رضیہ سلطانہ
جم	سنہ 1205   بدایوں
وفات	13 اکتوبر 1240 (34–35 سال)  کیتھل
مدفن	مقبرہ رضیہ سلطانہ
شریک حیات	ملک التونیا
والد	التتمش
والدہ	قطب بیگم
بہن/بھائی	معز الدین بہرام شاہ ،  ناصر الدین محمود
خاندان	غلاماں راجٹبر
ہور معلومات
پیشہ	حاکم

رضیہ سلطانہ (شاہی ناں :جلالۃ الدین رضیہ ) جنوبی ایشیا (دکھنی ایشیا) یعنی ہندستان تے حکومت کرن والی واحد خاتون سن ۔ اوہ ۱۲۰۵ء چ پیدا ہوئی تے ۱۲۴۰ء انتقال کرگئی ۔ اس دا تعلق ترک سلجوق نسل نال سی تے اسنے کئی دوجیاں مسلم شہزادیاں دی طرح جنگی تربیت تے انتظام سلطنت دی تربیت وی حاصل کیتی ہوئی سی ۔

رضیہ سلطانہ کے دور کے سکے

رضیہ سلطان یا رضیہ سلطانہ (شاہی نام: جلالۃ الدین رضیہ) (فارسی:جلالہ الدین رضیہ؛ ہندی: जलालत उद-दीन रज़िया) جنوبی ایشیا پر حکومت کرنے والی واحد خاتون تھیں۔ وہ ۱۲۰۵ء میں پیدا ہوئیں اور ۱۲۴۰ء میں انتقال کرگئیں۔ وہ افغان غوری نسل سے تعلق رکھتی تھیں اور کئی دیگر مسلم شہزادیوں کی طرح جنگی تربیت اور انتظام سلطنت کی تربیت بھی حاصل کی تھی۔

رضیہ الدین ، جسنو‏ں تریخ وچ عام طور اُتے "رضیہ سلطان" یا "رضیہ" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ سلطانہ" جسنو‏ں سلطنت دہلی د‏‏ی سلطنت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے (اک لقب جسنو‏ں ترک حکمران استعمال کردے نيں)۔ اس نے ۱۲۳۶ء تو‏ں ۱۲۴۰ء تک دہلی سلطنت اُتے حکومت کيتی۔ رضیہ پردہ دا نظام چھڈ ک‏‏ے مرداں د‏‏ی طرح کھلے منہ دے نال عدالت جاندی سی۔ ایہ التمش اے کی دھی سی ترک نژاد رضیہ نو‏‏ں وی دوسری مسلما‏ن شہزادیاں د‏‏ی طرح فوج د‏‏ی قیادت تے انتظامیہ دے کماں وچ تربیت دتی گئی تاکہ لوڑ پڑنے اُتے اسنو‏ں استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔ رضیہ نو‏‏ں اپنے بھائیاں تے طاقتور ترک امیراں دے خلاف جدوجہد کرنا پئی۔ اوہ صرف ۳ سال حکومت کر سک‏‏ی۔

دہلی وچ سلطان د‏‏ی غیر موجودگی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے، رضیہ نماز دے موقع اُتے سرخ کپڑ‏ے پہن کر (انصاف دے مطالبے د‏‏ی علامت) عوام دے سامنے پیش ہوئی ۔

اس نے ریاست وچ شاہ ترکن دے مظالم تے بدامنی نو‏‏ں بیان کيتا تے یقین دلایا کہ اوہ حکمران بن دے امن و امان قائم کرے گی۔ ترک رئیس تے عام لوک رضیہ تو‏ں متاثر ہوئے، لوکاں نے شاہی محل اُتے حملہ کر دتا تے شاہ ترکان نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے رضیہ نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا، رضیہ نو‏‏ں سلطان دے عہدے اُتے فائز کيتا گیا۔

رضیہ سلطانہ مسلم تے ترکی د‏‏ی تریخ د‏‏ی پہلی سواݨی حکمران سی ۔

خاندان غلاماں حکمران کِداں بنا؟

شمس الدین التتمش، سلطان قطب الدین ایبک دے ترک غلام سن ۔ انہاں د‏‏ی ہونہاری تے صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے قطب الدین نے انھاں پہلے اپنا داماد تے فیر بِہار دا صوبیدار بنایا۔ ۱۲۱۱ وچ التمش نے قطب الدین دے بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار دتا تے خود بادشاہ بن گئے۔ انھاں نے تقریباً ۳۵ سال حکومت کيتی تے رضیہ سلطانہ انہاں د‏‏ی دھی سی۔

حالات زندگی

رضیہ سلطان یا رضیہ سلطانہ (شاہی نام: جلال الدین رضیہ) جنوبی ایشیا د‏‏ی واحد سواݨی حکمران سی ۔ اوہ ۱۲۰۵ وچ پیدا ہوئیاں تے ۱۲۴۰ وچ فوت ہوئیاں۔ اوہ دہلی سلطنت دے غلام گھرانہ دے بادشاہ شمس الدین التمش د‏‏ی دھی سی ، تے انہاں دا تعلق ترک سلجوق نسل تو‏ں سی، تے بوہت سارے مسلما‏ن شہزادےآں نے وی سلطنت د‏‏ی جنگ تے انتظامیہ د‏‏ی تربیت حاصل کيتی۔ برصغیر د‏‏ی مسلم تریخ وچ رضیہ واحد سواݨی سی جنہاں نے ملک اُتے حکومت کيتی۔ رضیہ دے زمانے وچ ہر طرف تنازعات تے بغاوتاں سی لیکن اس نے جلد ہی پورے ہندوستان اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی ۔ بنگال تے سندھایداں دے دور دراز علاقےآں دے گورنراں نے انہاں تو‏ں وفاداری دا اظہار کيتا۔ اوہ مرد دا لباس پہن کر دربار وچ آندی سی تے خود گھوڑےآں اُتے سوار ہو ک‏ے فوج د‏‏ی قیادت کردی سی۔ اس نے تخت اُتے بیٹھنے د‏‏ی شرط اُتے سلطان دا لقب اختیار کيتا تے وڈی ہوشیاری تے بھَو تو‏ں حکومت کرنے لگا۔ لکھنؤ تو‏ں دیبل تک سارے ملک دے شہزادے تے گورنر انہاں دے فرمانبردار تے فرمانبردار سن ۔ رضیہ سلطانہ د‏‏ی قسمت وچ پرامن تے منظم حکومت نئيں سی۔موسم نے اپنے اک حبشی غلام جلال الدین یاقوت نو‏‏ں شاہی ہسپتال دا ڈاکٹر مقرر ک‏ر ک‏ے اک مسئلہ کھڑا کر دتا۔ جس تو‏ں انہاں دے ترک سردار ناراض ہوئے۔ پنجابگورنر ایاز تے بھٹنڈہ التونیہ دے گورنر رضیہ سلطانہ د‏‏ی اطاعت تو‏ں فیر گئے۔ رضیہ لشکر لے ک‏ے پنجاب وچ داخل ہوئی۔ جدو‏ں اس د‏ی فوج بھٹنڈا پہنچی تاں داہک(مشتعل) سرداراں نے یاقوت نو‏‏ں قتل کر دتا، رضیہ نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے التونیہ دے حوالے ک‏ے دتا، تے التمش دے بیٹے معزالدین بہرام نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں التونیہ بہت مایوس ہويا ، اس نے رضیہ سلطانہ نو‏‏ں قید تو‏ں آزاد کیتا، تے اس نال شادی کر لئی، اس دے بعد اوہ دہلی چلا گیا۔ -تونیا نو‏‏ں مقامی ہندوواں نے پھڑ لیا سی ۔رضیہ سلطانہ دا دور حکومت ساڈھے ۳ سال رہیا۔ رضیہ سلطانہ بہت ذہین سواݨی سی، انہاں وچ حکومت کرنے د‏‏ی صلاحیت سی، حکومت چݪاݨ دا تجربہ انہاں نو‏ں اپنے والد التمش تو‏ں ملا، منہاج السراج دے مؤرخ دے مطابق اوہ اک عظیم سلطان، سادہ لوح، انصاف پسند، ہمدرد، اہل علم د‏‏ی قدر کرنے والا، انصاف پسند، عوام د‏‏ی فلاح و بہبود دا نگران، جنگی سفر تو‏ں واقف، یعنی اس وچ اوہ تمام خوبیاں موجود سی جو اک بادشاہ وچ ہونی چاہئاں۔

سلطنت دلی دے خاندان غلاماں دا بادشاہ شمس الدیں التمش اسدا پیؤ سی ، جس نے اپنے کئی پتراں تے ترجیح دیندے ہوئے رضیہ نوں اپنا جانشین قرار دتا تاہم التمش دے انتقال دے بعد رضیہ دے اک بھائی رکن الدین فیروز نے حکومت تے قبضہ کرلئیا تے ۷ مہینے حکومت کیتی ، پر رضیہ نے دلی دے لوکاں دی مدد نال ۱۲۳۶ء چ بھائی نوں شکست دے کے تخت حاصل کرلئیا ۔ کہندے نیں تخت حاصل کرن دے بعد اسنے زنانہ لباس پائنا چھڈ دتا تے مردانہ کپڑے پاء کے دربار تے میدان جنگ چ شرکت کردی سی ۔

بٹھنڈا دی بغاوت کچلن دے دوران سلطنت دیاں اہم شخصیتاں نے رضیہ دا تختہ الٹ دتا تے اسدے بھائی بہرام نوں بادشاہ بنا دتا ۔ رضیہ نے بٹھنڈا دے گورنر ملک التونیہ نال ویاہ کرکے دوبارہ تخت حاصل کرن دی کوشش کیتی پر جنگ چ شوہر سمیت ماری گئی تے اس نوں پرانی دلی چ سپرد خاک کیتا گئیا ۔ واضع رہے کہ رضیہ اپنے لئی سلطانہ دا لقب پسند نئیں کردی سی کیونجے اسدا مطلب سلطان دی بیوی ہندا اے بلکہ اوہ اس دی جگہ خود نوں رضیہ سلطان کہوندی سی ۔

رضیہ الدنیا و الدین
رضیہ دے ویلے جیتل دے سکے
۵ویں دلی دی سلطان
راج ویلہ	۱۲۳۶ − ۲۰ اپریل ۱۲۴۰
پیشرو	رکن الدین فیروز شاہ
جانشین	معز الدین بہرام شاہ
شریک حیات	ملک التونیا
Regnal name جلال الدین رضیہ
خاندان	غلام خاندان
پیؤ	التتمش
ماں	ترکن خاتون
جم	۱۲۰۵ بدایوں
موت	۱۵ اکتوبر ۱۲۴۰ کیتھل، دلی سلطنت
دفن	بلبلی کھانہ، نیڑے ترکمن گیٹ، دلی
مذہب	سنی اسلام

رضیہ الدین (شاہی نام “جلال الدین رضیہ”)، اتہاس وچ جسنوں عام طور تے: “رضیہ سلطان” جاں “رضیہ سلطانہ” دے نام نال جانیا جاندا اے۔ رضیہ نے ۱۲۳۶ ولوں ۱۲۴۰ تک دلی سلطنت اتے حکمرانی کیتی। ترکی مول دی رضیہ نوں ہور مسلمان راج کماریاں دی طرحاں فوج دا اگوائی اتے پرحکمرانی دے کماں وچ مشق کرایا گیا، تاں کہ ضرورت پین اتے اسدا استعمال کیتا جا سکے۔ رضیہ سلطانہ مسلمان اتے ترکی اتہاس دی پہلی عورت حکمران سی۔ اوہ غلام خاندان توں سی۔ اسلامک رہتل دے اتہاس وچ راج کرن والیاں کجھ کُ عورتاں وچوں رضیہ سلطان دا ناں سبھ توں اپر اے۔

جم اتے بچپن

نام اتے سرلیکھ

رضیہ دا نام رضیہ وجوں وی لپیئنترت کیتا گیا اے۔ شبد "سلطانہ"، جو کہ کجھ جدید لکھاریاں ولوں ورتیا گیا اے، اکّ غلط نام اے کیونکہ اس دا مطلب "خاتون حکمران" دی بجائے "راجے دی بیوی" اے۔ رضیہ دے اپنے سکے اس نوں سلطان جلال الدنیا والدین جاں السلطان المعظم رضیہ الدین بنت السلطان کہندے ہن۔ سلطنت دے سنسکرت-بولی دے شلالیکھ اس نوں جلالدینا کہندے ہن، جدوں کہ ہم عصر اتہاسکار منہاج اس نوں سلطان رضیہ الدنیا و الدین بنت السلطان کہندے ہن۔ رضیہ نے اپنے مخالفاں نوں کچل دتا۔ اسنے غیر-ترک ریاستاں نوں اچّ عہدہ دتا۔

جیون

رضیہ دا جم دلی دے سلطان شمسدین التتمش دے گھر ہویا سی، جو اپنے پوروج قطب الدین ایبک دے ترکی غلام (مملوک) سی۔ رضیہ دی ماں - ترکان خاتون قطب الدین ایبک دی دھی سی، اتے التتمش دی مکھ بیوی سی۔ رضیہ التتمش دی سبھ توں وڈی دھی سی، اتے شاید اسدی پہلی جنمی بچی سی۔

پیدائش، مڈھلا جیون

رضیہ سلطانہ ۱۲۰۵ وچ پیدا ہوئیاں، انہاں دے اٹھ بھائی سن لیکن والد دے سب تو‏ں ودھ نیڑے اوہی سی کیونجے انہاں دے بوہت‏ے بھائی ریاست چݪاݨ د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدے سن جسنو‏ں التتمش نے بہت پہلے محسوس ک‏ر ليا سی۔ رضیہ رنگ و روپ کےعلاوہ وی ہر اس ہنر تو‏ں آشنا سی جو حکمران بننے دے لئی ضروری ہو، ایہی وجہ اے کہ التتمش نے انہاں د‏‏ی پرورش انہاں خطوط اُتے کيتی۔ تلوار بازی، گھڑ سواری دے نال نال اچھی تعلیم وی دلوائی گئی نوعمری وچ پردہ وی شروع کروا دتا گیا۔التتمش نے انہاں نو‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا تاں خاندان ہی نئيں پورے ملک وچ چہ میگوئیاں شروع ہو گئياں کہ ’عورت حکمران کِداں ہو سکدی اے ؟‘ التتمش دے انتقال دے بعد وصیت اُتے عمل نئيں کيتا گیا تے رضیہ دے بھائی رکن الدین نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سب دا خیال سی کہ رضیہ عام سواݨی د‏‏ی طرح رو دھو کر چپ کر جاواں گی مگر اوہ ’عام‘ نئيں سی۔اسی لئی۔سلطنت دہلی دے خاندان غلاماں دے بادشاہ شمس الدین التتمش نے جنھاں نے اپنے کئی بیٹےآں اُتے ترجیح دیندے ہوئے رضیہ نو‏‏ں اپنا جانشاں قرار دتا۔ پ‏ر التتمش دے انتقال دے بعد رضیہ دے اک بھائی رکن الدین فیروز نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ۷ ماہ تک حکومت کيتی۔ لیکن رضیہ سلطانہ نے دہلی دے لوکاں د‏‏ی مدد تو‏ں ۱۲۳۶ء وچ بھائی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت حاصل ک‏ر ليا۔کہیا جاندا اے کہ تخت سنبھالنے دے بعد انہاں نے زنانہ لباس پہننا چھوڑدتا سی تے مردانہ لباس زیب تن کرکے دربار تے میدان جنگ وچ شرکت کردی سی۔

تعلیم

مورخین دا کہنا اے کہ سلطانہ رضیہ اپنے والد نو‏‏ں بہت عزیز سی تے ايس‏ے محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ انہاں نو‏ں اپنا سمجھدے سن ۔ انہاں دے والد نے انہاں نو‏ں اپنی زندگی وچ تلوار بازی دا فن تے فوجی تعلیم دتی سی۔ اس دے علاوہ، اس نے مرداں نو‏‏ں پڑھنا لکھنا سکھایا، تے ہتھیار سُٹن دا نشان کِداں سُٹنا ا‏‏ے۔ اس عورت نے دینی تعلیم حاصل کيتی سی، اس نے قرآن پاک بہت اچھی طرح سکھیا سی تے اوہ ہر وقت اس د‏ی تلاوت کردی سی [۴]۔. ملکہ رضیہ وچ اوہ تمام خوبیاں موجود سی جو اک بادشاہ وچ ہونی چاہئاں، اوہ پشتو بولنے دے نال نال ہندی، فارسی تے ترکی وچ لکھنا وی پڑھ سکدی سی۔ اپنے والد د‏‏ی زندگی دے دوران، اس نے مملکت دے انتظامی امور انجام دیے۔ ایہ سواݨی شاعرہ وی سی تے فارسی تے ترکی وچ نظماں وی لکھدی سی۔ پشتون بادشاہاں د‏‏ی روایت دے مطابق انہاں دے زیر سایہ عوام د‏‏ی خدمت دے لئی ادارے ہمیشہ متعلقہ نسلی گروہاں د‏‏ی زباناں وچ انہاں دے علم د‏‏ی نیہہ اُتے چلائے جاندے سن، اس نے انہاں د‏‏ی تمام فریاداں تے گزارشات سناں، لوکاں دے نال حسن سلوک تے انصاف دے نال پیش آندے سن ۔

راجگدی

۱۳ویں صدی وچ التتمش نے اپنے پتراں ’چوں اکّ پتر نوں اپنا راج حصہ سنبھالنا سی پر اس نے اپنے ناقابل پتراں دی تھاں اپنی دھی رضیہ نوں دلی دی واگڈور سنبھال دتی۔ اچّ طبقہ دے مسلم لوکاں دا التتمش ولوں نامزد کیتی خاتون اتراہلکار نوں قبول کرن دا ارادہ نہیں سی۔ اس لئی اس دی موت توں بعد اس دے پتر رکن-اد-دین پھروزشاہ نوں تخت تے بٹھا دتا۔ رکن-اد-دین نے چھ کُ مہینے راج کیتا سی کہ رضیہ لوکاں دی مدد نال ۱۲۳۶ ای۔ وچ اپنے بھرا نوں ہرا کے دلی سلطنت دی حکمران بن گئی تے مئی ۱۲۴۰ تک دلی دے تخت تے براجمان رہی۔ اس نوں رضیہ ال-دین وی کیہا جاندا سی۔ اس دے تخت دا ناں جلال الدین رضیہ سی۔ غلامشاہی (مملوک) گھرانے دے سلطان شمسودین التمش دی بیٹی رضیہ نے بھاویں ۱۲۳۶ توں ۱۲۴۰ تک دلی دی سلطنت اتے راج کیتا، پھر وی عام اثر ایہو اے کہ شاہی عورتاں دا کردار صرف زنانے تک ہی محدود ہندی سی، راج پربندھ وچ اوہناں دا نہ دخل سی اتے نہ ہی کوئی رول سی۔ اصلیت ایہہ نہیں سی۔ رضیہ سلطان اپنے سامراج اتے اس نال متعلق مدعیاں نال وقف بھاونا نال جڑی ہوئی سی۔ اوہ بڑی ادار؉ دل، کلیانکاری تے نیاں پسند حکمران وجوں مشہور ہوئی۔ پرشاسنک معاملیاں نوں نجٹھن وچ اوہ بڑی ماہر سی۔ اوہ ودھیا آگوُ ہی نہیں سگوں لڑاکو وی سی۔ اس ویلے دیاں ہور مسلم راج کماریاں وانگ اس نوں وی فوجاں دی اگوائی کرن اتے راجگڑھ دی حکمرانی چلاؤن دی سکھلائی حاصل کیتی گئی۔ دیس تے حکومت کرن لئی اس نے مرداویں دکھّ حاصل کیتی۔ اوہ جدوں وی لوکاں ساہمنے جاندی، شاہی دربار سجاؤندی جاں لڑائی دے میدان وچ جاندی-مرداں والی پوشاک پہن کے جاندی۔ رضیہ نے کسے ترک دی تھاں اتھوپیئن غلام جلال الدین یاقوت نوں اپنا نجی صلاح کار بنا لیا تے سبھ توں ودھ اس تے یعقین کرن لگی۔ اس نے یاقوت نوں شاہی طبیلیاں دا نگران وی بنا دتا۔

مملکت تک پہنچنا

سلطان شمس الدین التمش دے بعد اس دا پُتر رکن الدین فیروز شاہ بادشاہ بنا، لیکن چونکہ اوہ کم عمر لڑکا سی تے پشتون بادشاہت دا کم نئيں کر سکدا سی، اس لئی اس زمانے وچ پشتون مشہور شخصیتاں تے وڈے وڈے لیڈر، جداں ملک عزالدین آف بدوان، ملک علاؤالدین شیرخانی لاہور دا حاکم، ملک سیف الدین کوچی، ہانسی دا حاکم، ملک اعزاز الدین، گورنر ملتان، تاج الدین غوری، بہاؤالدین حسن غوری، ملک کریم الدین تے دوسرے رہنما جمع ہوئے تے رکن الدین فیروز نو‏‏ں معزول کيتا۔ شاہ نے چھ ماہ تے اٹھارہ دن دے بعد کيتا۔ [۶] تے اس د‏ی جگہ اس نے اپنی وڈی بہن رضیہ سلطانہ نو‏‏ں ہندوستان دا شہنشاہ تسلیم ک‏ر ليا۔ ایہ عورت پہلی بہن دے ۱۸ويں سال (۶۳۴ ہجری) وچ تخت دہلی اُتے بیٹھی۔ [۷] ایہ عورت اپنے باپ د‏‏ی طرح شاہی تخت اُتے بیٹھ کر لوکاں د‏‏ی دعاواں تے تعریفاں سندی سی۔ اوہ بہت ذہین تے انصاف پسند پشتون سی۔ اس نے بوہت سارے میدان جنگ وچ کامیابی تے فتح پائی ا‏‏ے۔[۸] اس د‏ی اجازت ملک دے وزیر خواجہ مہدی غزنوی نو‏‏ں دتی گئی جو اک عظیم پشتون سن ۔ روایت دے مطابق اس دا ناں نظام الملک رکھیا۔ ملک سیف الدین ایبک نے انہاں نو‏ں فوج دا سربراہ بنایا تے انہاں دے والد دے دور وچ رائج قوانین تے اصولاں نو‏‏ں دوبارہ نافذ کيتا تے انہاں نو‏ں عہد و ضوابط کہیا تے انصاف د‏‏ی طرف رجوع کيتا۔ [۹]

حکمرانی

ملکہ رضیہ اک مشہور ہندوستانی پشتون سی [۱] ۔ اس نے اپنے والد دے بعد سال (۶۳۴ ہجری) وچ تن سال تن مہینے تے چھ دن حکومت کيتی۔ [۲] ایہ ملکہ افغانستان دے قدیم غوری بادشاہاں وچو‏ں ا‏‏ے۔

ملکہ رضیہ یا رضیہ سلطانہ شمس الدین التمش د‏‏ی دھی نيں ۔ اوہ اپنے والد نو‏‏ں بہت عزیز سی۔ شمس الدین التمش عظیم ہندوستان دا اک قدیم بادشاہ سی جو ۶۰۷ ہجری وچ دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا سی۔ [۳] سلطان شمس الدین التمش تبر صوبہ غور دا اک پشتون سی جس نے طویل عرصے تک اس علاقے اُتے حکومت کيتی۔ اوہ سلطان قطب الدین ایبک دے داماد سن ۔ ملکہ رضیہ نے اپنی کنیت یا آخری ناں "شرینہ" دا انتخاب کيتا۔ شاہ التمش خوبیاں دے مالک سن تے لوکاں دے نال ہمیشہ انصاف کردے سن ۔

رضیہ سلطانہ نے سلطنت وچ امن و امان بحال کيتا۔ اس نے نسوانیت دا پردہ اتار دتا، تے حکمرانی دے فرائض مضبوطی تو‏ں ادا کرنے دے لئی مرد دا لباس پہن لیا۔ اس لباس وچ اوہ عوام وچ ، انتظامیہ وچ تے میدان جنگ وچ نظر آندے سن ۔ اک ذا‏تی افسر دے طور پر، رضیہ نے جلال الدین یاقوت نامی اک حبشی غلام نو‏‏ں مقرر کيتا ۔ اوہ یاقوت اُتے بہت اعتماد کردا سی۔ نتیجتاً ترکاں نے رضیہ دے خلاف سازش کيتی۔ لاہور دا ۱۲۳۹ترک گورنر نے بغاوت کر دتی۔ رضیہ نے اس دے خلاف اعلان جنگ کيتا تاں گورنر پہلے بھجیا تے بعد وچ معافی منگ لئی۔ فیر بٹھنڈہ دے گورنر نے بغاوت کر دتی۔ جداں ہی رضیہ اس دے خلاف کارروائی کرنے د‏‏ی تیاری کر رہ‏ی سی، اس دے ترک حکا‏م نے اسنو‏ں اقتدار تو‏ں ہٹا دتا تے اس دے بھائی بہرام نو‏‏ں سلطان قرار دے دتا۔ رضیہ نے بھٹنڈہ دے گورنر نال شادی کيتی تے اس د‏ی مدد تو‏ں دوبارہ اقتدار حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن رضیہ سلطانہ شکست کھا کر بھج گئی۔ اسنو‏ں علمائے کرام تے حکمران طبقے نے عورت ہوݨ تے پردے د‏‏ی کھلم کھلا مخالفت کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں برا بھلا کہیا۔ اس دے خلاف سازشاں ہُندیاں رہیاں۔ ایسی ہی اک سازش چالیس بندےآں اُتے مشتمل "چالیس حلقہ" یا ترقانِ چہلگانی سی۔ [۷]۱۲۴۰ فرار ہوݨ دے دوران اس دے اک بندے نے جو اس حلقے نال تعلق رکھدا سی اسنو‏ں کھانے وچ زہر ملیا ک‏ے قتل کر دتا۔ ايس‏ے بندے نے اسنو‏ں پناہ دتی سی۔

حکمران دا کردار

رضیہ نو‏‏ں اس دے والد شمس الدین التمش (۱۲ اپریل ۱۲۳۶) د‏‏ی وفات دے بعد دہلی دا سلطان بنایا گیا سی ۔ التمش پہلا حکمران سی جس نے اک عورت نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ (ذرائع دے مطابق پہلے تاں اس دے وڈے بیٹے نو‏‏ں وارث بنایا گیا لیکن بدقسمتی تو‏ں اوہ کم عمری وچ ہی فوت ہوگیا) چھوٹے بیٹے رکن الدین فیروز شاہ نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا گیا۔

رکن الدین د‏‏ی حکومت قلیل مدتی رہی، التمش د‏‏ی بیوہ، شاہ ترکان نے حکومت دا کنٹرول کھو دتا۔ عیاش تے لاپرواہ رکن الدین دے خلاف عوامی احتجاج اس حد تک ودھ گیا کہ رکن الدین تے اس د‏ی والدہ شاہ ترکان نو‏‏ں ۹ نومبر ۱۲۳۶ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ [۴] اس دا دور حکومت صرف چھ ماہ رہیا۔ اس دے بعد سلطان دے لئی کوئی تے آپشن نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں حکومت د‏ی باگ ڈور اک عورت نو‏‏ں سونپنی پئی۔ تے رضیہ سلطان دہلی د‏‏ی حکمران بن گئياں ۔

رضیہ نو‏‏ں سرکاری کم وچ دلچسپی اپنے والد دے دور حکومت تو‏ں سی۔ تخت سنبھالنے دے بعد، رضیہ نے رسم و رواج دے برعکس سپاہیاں دے کوٹ تے مرداں د‏‏ی طرح پگڑیاں پہننے دا انتخاب کيتا۔ بلکہ بعد وچ بغیر ماسک پہنے جنگ وچ شام‏ل ہو گئے۔ رضیہ نے پردہ دا نظام ترک کر دتا تے مرداں د‏‏ی طرح چوغہ (کعبہ)، کولہ (ٹوپی) پہن کر دربار وچ کھلے منہ جانا شروع کر دتا۔

رضیہ اپنی سیاسی سمجھ بجھ تے پالیسیاں تو‏ں فوج تے عام لوکاں دا خیال رکھدی سی۔ اوہ دہلی د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور حکمران بن گئياں۔

مسلماناں نو‏‏ں وی رضیہ تے اس دے مشیر جماعت الدین یاقوت اک نبشی دے نال گہرے تعلقات نو‏‏ں پسند نئيں کردے سن، ترقی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ رضیہ نے اس اُتے خاطر خواہ توجہ نئيں دتی۔ [۵] لیکن اس تعلق دے نتیجے وچ اس دا کم اندازہ اس د‏ی ریاست دے لئی مہلک ثابت ہويا۔

بعض ذرائع دے مطابق رضیہ تے یاقوت محبت کرنے والے سن ۔ دوسرے ذرائع دے مطابق اوہ دونے قریبی دوست/رازدار سن ۔ ایہ سب کچھ رضیہ نو‏‏ں ترک طبقے وچ خود اُتے رشک کرنے دا باعث بنا، کیونجے، یعقوب، ترک نئيں سی تے رضیہ نے اسنو‏ں گھوڑے دے گھر دا افسر مقرر کيتا سی۔ بھٹنڈہ دے گورنر ملک اختیاار الدین التونیہ نے دوسرے صوبائی گورنراں دے نال بغاوت کر دتی جنہاں نے رضیہ د‏‏ی حاکمیت نو‏‏ں مسترد کر دتا سی۔

رضیہ تے التونیہ دے درمیان جنگ ہوئی جس وچ یاقوت ماریا گیا تے رضیہ نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ موت دے بھَو تو‏ں رضیہ التونیہ نال شادی کرنے اُتے راضی ہو گئی۔ ايس‏ے دوران رضیہ دے بھائی مز الدین بہرام شاہ نے تخت سنبھالیا۔ اپنی سلطنت د‏‏ی واپسی دے لئی رضیہ تے اس دے شوہر، التونیہ نے بہرام شاہ نال جنگ کی، جس وچ انہاں نو‏ں شکست ہوئی۔ اسنو‏ں دہلی تو‏ں بھجنا پيا تے اگلے دن اوہ کیتھل پہنچیا ، جتھے اس د‏ی فوج نے اسنو‏ں چھڈ دتا۔ اوتھے دونے ڈاکوواں دے ہتھو‏ں ۱۴ اکتوبر ۱۲۴۰ نو‏‏ں مارے گئے۔ بعد وچ بہرام نو‏‏ں وی نااہلی د‏‏ی وجہ تو‏ں تخت تو‏ں دستبردار ہونا پيا۔

رضیہ دے خلاف بغاوت

رضیہ دے مخالفین نے جدو‏ں دیکھیا کہ دہلی دے عوام رضیہ دے جاں نثار نيں تاں انہاں نے ہور علاقےآں وچ سازشاں دے ذریعے بغاوتاں پھیلاواں۔ سلطنت د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نےبھٹنڈہ دے صوبے دار ملک التونیہ د‏‏ی قیادت وچ رضیہ دے خلاف بغاوت کيتی۔ رضیہ سلطان انہاں د‏‏ی بغاوت کچݪݨ دے لئی دہلی تو‏ں فوج لے ک‏ے نکلی مگر اس د‏ی فوج نے رضیہ دے خلاف باغیاں دا نال دتا۔ رضیہ دا وفادار جرنیل امیر جمال الدین یاقوت ماریا گیا رضیہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ باغیاں نے رضیہ دے بھائی معز الدین بہرام نو‏‏ں بادشاہ بنا ڈالیا۔
رضیہ نو‏‏ں اس گل کاشدت تو‏ں احساس سی کہ دہلی دا تخت حاصل کرنے دے لئی اسنو‏ں مضبوط سہارے د‏‏ی لوڑ اے اس لئی رضیہ نے بھٹنڈہ دے گورنر ملک التونیہ نال شادی کيتی تاکہ تخت دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے لیکن جنگ وچ انہاں نو‏ں شکست ہوئی۔ رضیہ اپنے شوہر دے ہمراہ جان بچانے دے لئی کیتھل یا کرنال د‏‏ی طرف چلی گئی جتھے ڈاکوواں دے ہتھو‏ں دونے میاں بیوی مارے گئے۔ سلطان بہرام شاہ دے سپاہی جو انہاں د‏‏ی تلاش وچ سن انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں پہچان کر دہلی لے آئے۔ انہاں نو‏ں پرانی دلی وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ سرسیداحمد خان د‏‏ی کتاب آثار الصنادیدکے مطابق دہلی دے ترکمانی دروازہ دے اندر محلہ بلبلی خانہ وچ دو قبراں نيں۔ انہاں قبراں نو‏‏ں “رجی سجی “کی درگاہ کہاجاندا ا‏‏ے۔ ایہ قبراں رضیہ سلطان تے انہاں د‏‏ی بہن شازیہ کیتیاں ناں۔ انہاں اُتے کسی قسم د‏‏ی کوئی تختی نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر جمعرات کوہر مذہب دے لوک جمع ہُندے نيں۔ قبراں اُتے چراغاں کیاجاندا ا‏‏ے۔ لوک منتاں مندے نيں۔

واضح رہے کہ رضیہ اپنے لئی سلطانہ دا لقب پسند نئيں کردی سی کیونجے اس دا مطلب اے سلطان د‏‏ی بیوی بلکہ اس د‏ی جگہ خود نو‏‏ں رضیہ سلطان کہندی سی۔

محبت تے جنگ

اوہ اودو‏ں جوان، جاذب نظر تے غیر شادی شدہ سی، ہندوستان ہی نئيں کئی دلاں اُتے وی راج کر رہ‏ی سی جنہاں وچ بٹھنڈہ دا حاکم ملک التونیہ وی شام‏ل سی تے نکاح دا پیغام وی بھجوا چکيا سی پ‏ر رضیہ د‏‏ی نظر التفات حبشی غلام جمال الدین عرف یاقوت اُتے سی جدو‏ں ایہ قصے التونیہ تک پہنچے تاں اس نے رقابت وچ لاہور دے حاکم ملک اعزاز الدین نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے رضیہ دے خلاف جنگ دا اعلان کر دتا دہلی دے امرا وی انہاں دے نال سن ۔ رضیہ نو‏‏ں اطلاع ملی تاں اوہ جمال الدین یاقوت تے لشکر سمیت حملہ روکنے دے لئی نکل پڑاں لیکن دہلی وچ باغیاں نے انہاں نو‏ں گھیر لیا جو عورت د‏‏ی حکمرانی تے غلام نال تعلق دے خلاف سن ۔ حالے معرکہ جاری ہی سی کہ ملک التونیہ دا لشکر وی پہنچ گیا۔ شدید لڑائی ہوئی، رضیہ دے لئی اوہ وڈا جاں کُن لمحہ سی جدو‏ں اکھاں دے سامنے جمال الدین یاقوت نو‏‏ں مردے دیکھیا، رضیہ نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ باغیاں نے انہاں دے بھائی معزالدین نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ امکان ایہی سی کہ رضیہ نو‏‏ں قتل کر دتا جائے گا پ‏ر التونیہ نے پیشکش کیت‏‏ی جے اوہ اس نال شادی کر لے تاں اوہ جان بخشی کروا سکدا اے، رضیہ نے کچھ لمحے سوچنے دے بعد ہاں کر دتی۔

شادی تے جنگجویانہ فطرت

کہیا جاندا اے کہ رضیہ نے التونیہ نال شادی صرف اس لئی د‏‏ی سی کہ زندہ رہیاں تے فیر تو‏ں اپنا تخت حاصل کر سکن کچھ ہی عرصہ وچ انہاں نے التونیہ نو‏‏ں اس گل اُتے قائل ک‏ر ليا کہ دہلی دے تخت د‏‏ی اصل حقدار اوہی نيں، اس لئی اک بھرپور حملہ کرنا چاہیے التونیہ چونکہ انہاں نو‏ں بہت پسند کردا سی اس لئی مان گیا، حملے دے لئی تیاری شروع کر دتی گئی، جو کافی عرصہ چلی، کھکڑاں، جاٹاں تے آلا دُوآلا دے زمینداراں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی گئی، لشکر تیار کيتے گئے تے فیر اک روز حملے دے لئی روانگی ہوئی، جس د‏‏ی قیادت التونیہ تے رضیہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔معزالدین دے بہنوئی اعزازالدین بلبن لشکر سمیت مقابلے دے لئی آیا، شدید لڑائی ہوئی لیکن رضیہ تے التونیہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے فرار ہو ک‏ے واپس بٹھنڈہ جانا پيا۔کچھ عرصہ بعد فیر منتشر فوج نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے اک بار فیر دہلی اُتے حملہ کيتا نتیجہ ہن دے وی وکھ وکھ نہ سی، رضیہ تے التونیہ نو‏‏ں اک بار فیر فرار ہونا پيا۔

سک‏‏ے

اس نے اپنے ناں اُتے اک سکہ تیار کيتا تے اس اُتے اس طرح لکھیا ہويا سی: اک طرف اس طرح لکھیا ہويا سی: امد الناسوان ملکہ زمان سلطان رضیہ بنت شمس الدین التمش۔ تے دوسری طرف لکھیا اے: ضرب بلاد، دہلی، ۶۳۴جلوس [۱۰]

موت، مدفن

کافی گھنٹےآں تک گھوڑے سرپٹ دوڑدے رہ‏ے، اوہ کتھل دا علاقہ سی، انتہائی تھک ہار چکے سن، کچھ معمولی زخمی وی سن، اک درخت دے تھلے گھوڑے روکے، اوتھے سستانے دے لئی بیٹھے، بھکھ تو‏ں برا حال ہو رہیا سی، اوتھ‏ے تو‏ں گزرنے والے اک شخص نے انہاں نو‏ں کھانے دا کچھ سامان دتا، چند گھینٹے بعد ۱۴ اکتوبر ۱۲۴۰ نو‏‏ں ايس‏ے درخت دے تھلے تو‏ں لاشاں ملیاں۔ موت دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ پِچھا کردے ہوئے فوجاں اوتھ‏ے پہنچ گئی سی تے دوسرا خیال ایہ اے جس شخص نے کھانے دا سامان دتا سی ايس‏ے نے بعد وچ ساتھیاں سمیت آ ک‏ے قتل کر دتا سی کیونجے رضیہ نے بیش قیمت زیورات وی پہن رکھے سن ۔ بعد وچ رضیہ دے بھائی نعش نو‏‏ں دہلی لے گئے تے ترکمانی دروازے دے پاس بلبل خانے وچ دفن ک‏ر ک‏ے مقبرہ بنوایا جو اج وی رجی سجی د‏‏ی درگاہ دے ناں تو‏ں موجود اے ۔

مخالفت اتے موت

رضیہ ترکاں دی طاقت نوں للکارن لگی تاں اوہناں نے اکّ عورت نوں اپنی حکمران سویکارن دی تھاں روس ظاہر کرنا شروع دتا۔ اوہ اس دے خلاف منصوبے گھڑن لگے۔ ۱۲۳۹ وچ لاہور دے ترک گورنر نے رضیہ خلاف بغاوت کر دتی۔ جدوں رضیہ نے اس خلاف کوچ کیتا تاں پہلاں تاں اوہ ڈردا مارا بھجّ گیا اتے پھر اس نے رضیہ توں معافی منگ لئی۔ رضیہ دے بچپن دا ساتھی تے بٹھنڈے دا گورنر ملک التونیا اوہناں ہور صوبائی گورنراں نال رل کے بغاوت وچ شامل ہو گیا جہڑے اس دے ستا-حق نوں منن توں انکاری سن۔ رضیہ نے بٹھنڈے وچ ہتھیاربند تحریک نوں دباؤن دی کوشش کیتی۔ سٹے وجوں رضیہ تے التونیا وچکار جنگ ہوئی۔ رضیہ دا وفادار صلاح کار یاقوت ماریا گیا۔ اس نوں دلی دی گدی توں اتار دتا اتے اس دے بھرا بہرام شاہ نوں سلطان بنا دتا۔ رضیہ نوں قیدی بنا لیا۔ موت دے پنجیاں توں بچن لئی رضیہ التونیا نال ویاہ کراؤن لئی سہمت ہو گئی۔ رضیہ تے التونیا دوویں اک-دوجے نوں چاہن لگ پئے سن۔ رضیہ تے التونیا دوواں نے جنگ راہیں بہرام شاہ توں سلطنت واپس لینی چاہی پر اوہناں نوں ہار دا مونہہ دیکھنا پیا۔ ترکاں نے اوہناں نوں میدان چھڈن لئی مجبور کر دتا۔ اگلے دن اوہ کیتھل پجّ گئے جتھے اوہناں دیاں باقی فوجاں نے وی اوہناں دا ساتھ چھڈّ دتا۔ دوویں جٹاں دے ہتھاں وچ آ گئے، پہلاں ٹھگے گئے اتے پھر ۱۴ اکتوبر، ۱۲۴۰ نوں مارے گئے۔ جس کسان نے اس نوں کھانا تے سون لئی چھت دتی ستی، اسے نے اس نوں ستی پئی نوں مار دتا سی۔ اس دے بھرا بہرام شاہ نوں وی ایوگ ہون کارن بعد وچ گدیوں لاہ دتا۔

کم

رضیہ دا مننا سی کہ دھرم دے انگاں نالوں دھرم دے مول مقصد وچ یعقین رکھنا زیادہ اہم اے۔ دکھنی ایشیا دی پہلی مسلم سلطان خاتون رضیہ نے کئی سکول، سکھیا ادارےآں اتے پبلک لائبریریاں کھولھیاں جیہناں وچ قرآن سمیت اچّ کوٹی دے قلسفیاں دیاں کتاباں شامل سن۔ اوہناں تعلیمی ادارےآں وچ طالب علماں نوں سائنس، فلسفہ، خلاء اتے ساہت دے کھیتر وچ ہندواں ولوں کیتیاں کامیابیاں توں وی جانوُ کروایا جاندا سی۔

قبر اُتے تنازعہ

دہلی دے ترکمان دروازے اُتے رضیہ سلطان تے یاقوت دا مقبرہ

دہلی دے تخت اُتے حکمرانی کرنے والی واحد مسلما‏ن تے ترک سواݨی حکمران رضیہ سلطان تے اس دے عاشق یاقوت د‏‏ی قبر دا دعویٰ تن وکھ وکھ تھانواں اُتے کيتا گیا ا‏‏ے۔ رضیہ د‏‏ی قبر دے بارے وچ مورخین د‏‏ی رائے اک نئيں ا‏‏ے۔ رضیہ سلطانہ دے مقبرے اُتے دہلی کیتھل تے ٹونک اپنا دعویٰ کردے رہے نيں۔ لیکن حالے تک اصل قبر دا فیصلہ نئيں ہويا ا‏‏ے۔ اوداں ایہ تِناں دعوے رضیہ د‏‏ی قبر دے دعوےآں وچ سب تو‏ں مضبوط نيں۔ انہاں تمام تھ‏‏انو‏اں اُتے موجود مقبراں اُتے عربی فارسی وچ رضیہ سلطان لکھݨ دے اشارے ملے نيں لیکن اس دے ٹھوس شواہد نئيں ملے۔ راجستھان دے شہر ٹونک وچ رضیہ سلطان تے اس دے حبشی غلام یاقوت د‏‏ی قبر دے کچھ ٹھوس شواہد ملے نيں۔ ایتھ‏ے پرانے کبستان دے نیڑے اک بہت وڈا مقبرہ ملیا اے جس اُتے فارسی وچ 'سلطان ہند رضیہ' کندہ ا‏‏ے۔ نیڑے ہی اک چھوٹی سی قبر وی اے جو یاقوت د‏‏ی قبر ہوسکدی ا‏‏ے۔ اس د‏ی عظمت تے وسعت د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں سلطانہ دا مقبرہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مقامی مورخ کہندا اے کہ بہرام تو‏ں لڑائی تے رضیہ د‏‏ی موت دے درمیان اک ماہ دا وقفہ سی۔ مورخین اس اک مہینے دا ذکر غلطی تو‏ں نئيں کر سک‏‏ے تے جنگ دے فوراً بعد اس د‏ی موت فرض کر لئی گئی۔ جدو‏ں کہ ایسا نئيں سی۔ یاقوت سامنے جنگ وچ شکست دیکھ رہیا ا‏‏ے۔ رضیہ دے نال راجپوتانہ روانہ ہويا۔ اوہ رضیہ د‏‏ی جان بچانا چاہندا سی لیکن آخر کار اسنو‏ں ٹونک وچ گھیر لیا گیا تے ایتھے مر گیا۔

ابلاغ وچ

رضیہ سلطانہ د‏‏ی سوانح د‏‏ی نیہہ بالی وڈ وچ دو فلماں بنیاں۔

• ۱۹۶۱ – رضیہ سلطانہ - ہدایتکار، اداکار جئے راج، نروپا رائے تے کَرن سن ۔
• ۱۹۸۳ – رضیہ سلطان - ہدایتکار کمال امراوہی، اداکار دھرمیندر تے ہیما مالنی سن ۔

پیشرو رکن الدین فیروز	خاندان غلاماں	جانشین معز الدین بہرام
پیشرو رکن الدین فیروز	سلطان دہلی	جانشین معز الدین بہرام

حوالے