التتمش

شمس الدین التتمش
دلی دا سلطان بدایون دا گورنر ناصر امیر المومنین
التتمش دا مقبرہ
معیاد عہدہ	1211–28 اپریل 1236
پیشرو	آرام شاہ
جانشین	رکن الدین فیروز
شریک حیات	ترکان خاتون شاہ ترکان
نسل	ناصر الدین محمود رضیہ سلطان مغز الدین بہرام رکن الدین فیروز
وفات	28 اپریل 1236
تدفین	قطب مینار, مہراؤلی, دلی
مذہب	اسلام

التتمش دا مقبرہ

شمس الدین التتمش سلطنت دلی دا تیجا سلطان تے غلام ٹبر دا تیجا سلطان سی ۔ ایہہ قطب الدین ایبک دا غلام سی ۔ ہونہار ویکھ کے بادشاہ نے اسنوں اپنا جوائی بنا لئیا ۔ 1211ء چ قطب الدین ایبک دے نکمے پتر آرام شاہ نوں راج گدی توں لاہ کے آپ آگو بن گئیا، اوس ویلے اوہ بہار دا صوبیدار سی ۔ گدی تے بیٹھدے سار ای اس نے اوہناں صوبیداراں دی سدھیاں کیتا جہڑے خودمختار بن بیٹھے سن ۔ پنجاب تے غزنی چ تاج الدین ، سندھ چ ناصر الدین قباچہ تے بنگال چ خلجیاں نے سر چکئیا، اس نے ساریاں نوں تھلے لایا۔ 1226ء توں 1234ء تک دے وشکارلے ویلے چ راجپوتاں نال لڑائی کر کے رنتھبور ، منڈو ، گوالیار تے اجین تے مل مارے ۔ 1221ء چ منگول سردار چنگیز خان خوارزم شاہی سلطنت دے با دشاہ جلال الدین خوارزم شاہ دا پچھا کر دا ہوئیا دریاۓ سندھ تک آ پہنچئیا پر دریا توں پرے دے علاقے تباہ تے برباد کر کے ای واپس پرت گئیا تے ہندستان ایس خونی مصیبت توں بچ گئيا۔ التتمش نے قطب مینار تے قوت اسلام مسیت نوں ، جنہاں نوں قطب الدین ایبک ادھ وچ چھڈ کے مر گئیا سی، پورا کروائیا۔ التتمش نے اپنی دھی رضیہ سلطانہ نوں اپنا اگلا آنوالہ آگو بنایا سی۔

اوہ اک مئی 1236 نوں مریا۔

پچھوکڑ

التتمش (1210–1236 عیسوی۔) اک الباری ترک سی ۔ کھوکھراں دے خلاف التتمش دی کم کشلتا توں متاثر ہوکے مہمند غوری نے اوہنوں ” امیر ال عمرہ ” نامک اہم پد دتا سی ۔ بے وقتی موت دے کارن کتبدین ایبک اپنے کسے جانشین دی چون نہیں سی کر سکیا ۔ انت لاہور دے ترک اہلکاراں نے قطب الدین ایبک دے ووادت پتر آرامشاہ ( جس نوں اتہاسکار نہیں مندے ) نوں لاہور دی گدی تے بٹھایا پر دلی دے ترک سرداراں تے ناگرکاں دے خلاف دے پھلسوروپ قطب الدین ایبک دے جوائی التتمش ، جو اس ویلے بداؤں دا صوبیدار سی ، نوں دلی بلا کے راج سنگھاسن تے بٹھایا ۔ آرامشاہ تے التتمش دے وچ دلی دے نیڑے جڑ نامک ستھان تے لڑائی ہویا جس وچ آرامشاہ نوں بندی بناکے بعد وچ اسدی قتل کر دتی گئی تے اس طرحاں ایبک ٹبر دے بعد الباری ٹبر دا دور شروع ہویا ۔

سلطان دا عہدہ حاصل کارن توں بعد التتمش نوں کجھ مشکلاں دا ساہمنا کرنا پیا ۔ اسدے دوران التتمش نے سروپرتھم ‘کلبی’ مطلب قطب الدین ایبک دے ویلے سردار تے مئزی مطلب محمد غوری دے ویلے دے سرداراں دی بغاوت نوں ٹھلّ پائی ۔ التتمش نے ایہناں باغی سرداراں تے یعقین نہ کردے ہوئے اپنے 40 غلام سرداراں دا اک گٹّ جاں تنظیم بنایا جس نوں ” ترکن اے چہالگانی ” دا نام دتا گیا ۔ اس تنظیم نوں چرگان وی کیہا جاندا اے ۔ التتمش دے ویلے ہی اودھ وچ پرتھو بغاوت ہوئی ۔

1215 توں 1217 عیسوی دے وچ التتمش نوں اپنے دو طاقتور باغیاں ” ایلدوج ” تے نصیرالدین قباچہ نال جدوجہد دا ساہمنا کرنا پیا ۔ 1215 عیسوی وچ التتمش نے ایلدوج نوں ترائن دے میدان وچ ہرایا ۔ 1217 عیسوی وچ التتمش نے قباچہ توں لاہور کھوہ لیا تے 1228 عیسوی وچ اچھّ تے اختیار کرکے قباچہ نوں بنا کسے شرط توں خودسپردگی کرن دے لئی کیہا ۔ انت وچ قباچہ نے سندھ دریا وچ کدّ کے خودکشی کر لئی ۔ اس طرحاں اناں دوناں طاقتور باغیاں دا انت ہویا ۔

منگولاں توں بچاء

منگول حملہ آور چنگیز خان دے ڈار توں بھیبھیت ہوکے خوارزم شاہ دا پتر جلال الدین مگبانی اوتھوں بھجّ کے پنجاب ول آ گیا ۔ چنگیز خان اوہدا پچھا کردا ہویا لگبھگ 1220–1221 عیسوی وچ سندھ تک آ گیا ۔ اسنے التتمش نوں سندیش بھیجیا کہ اوہ منگبنی دی مدد نہ کرے ۔ اوہ سندیش لیکے چنگیز خان دا سفیر التتمش دے دربار وچ آیا ۔ التتمش نے منگول ورگے طاقتور ہملاکار توں بچن دے لئی منگبنی دی کوئی مدد نہیں کیتی ۔ منگول حملے دا ڈر 1228 عیسوی وچ منگبنی دے بھارت توں واپس جان تے ٹل گیا ۔ قطب الدین ایبک دی موت توں بعد علی مردن نے بنگال وچ اپنے آپ نوں آزاد اعلان کر لیا تے علاؤالدین دا لقب اپنایا۔ دو سال بعد اوہدی موت ہو گئی ۔ اسدے بعد اسدا پتر حسام الدین آواز جانشین بنیا ۔ اوہنے غیاث الدین اعظم دا خطاب اپنایا تے اپنے نام دے سکے چلا ئے ۔ تے خطبہ پڑوایا ۔

وجی مہم

1225 عیسوی وچ التتمش نے بنگال وچ آزاد حکمران حسام الدین آواز دے خلاف مہم چھیڑی ۔ آواز نے بنا لڑائی کیتے ہی اسدی ماتحتی وچ حکومت کرنا قبول کر لیا ، پر التتمش دے مڑ دلی مڑدے ہی اوہنے پھر توں بغاوت کر دتی ۔ اس وار التتمش دے پتر نصیر الدین محمود دی موت توں بعد مالک اختیار الدین بلکا خلجی نے بنگال دی گدی تے اختیار کر لیا ۔ 1230 عیسوی وچ التتمش نے اس بغاوت نوں دبایا ۔ جدوجہد وچ بلکا خلجی ماریا گیا ۔ تے اس وار اک وار پھر بنگال دلی سلطنت دے ماتحت ہو گیا ۔ 1226 عیسوی وچ التتمش نے رنتھمبھور تے اتے 1227 عیسوی وچ پرمراں دے راجگڑھ مندور تے قبضہ کر لیا ۔ 1231 عیسوی وچ التتمش نے گوالیار دے قلعے وچ گھیرا پاکے اتھوں دے حاکم منگلدیو نوں ہرایا ۔ 1233ء وچ چندیلی دے خلاف تے 1234–1235 عیسوی وچ اجین تے بھلسا دے خلاف اوہدی مہم کامیاب رہی ۔

سلطان دا لقب

التتمش دے ناگدا دے گہلوتاں تے گزرال چالوکیاں تے کیتے گئے حملے نکارہ ہوگئے ۔ التتمش دی آخری مہم بامیان دے خلاف ہوئی ۔ فروری 1229 عیسوی وچ بغداد دے خلیفہ توں التتمش نوں اعزاز وچ خلعت تے نشان پتر حاصل ہویا ۔ خلیفہ نے التتمش دی تائید اوہناں کھیتراں وچ کر دتی جو اوہنے جتے سن ۔ نال ہی خلیفہ نے اوہنوں سلطان اعظم دا لقب وی حاصل کیتا ۔ نشان پتر حاصل ہون توں بعد التتمش سلطان تے دلی سلطنت اک آزاد راج بن گئی ۔ اس سویکارتا توں التتمش نوں سلطان دے پد نوں ونشنماں بناؤن تے دلی سلطنت دے سنگھاسن تے اپنیاں سنتاناں دے اختیار نوں سرکھات کرن وچ مدد ملی ۔ خلعت ملن توں بعد التتمش نے ناصر امیر المومنین دا لقب حاصل کیتا ۔

سکیاں دا استعمال

التتمش پہلا ترک سلطان سی ، جسنے خالص عربی وچ سکے چلا ئے ۔ اسنے سلطنت قالین دو اہم سکے ” چاندی دا ٹکا ” ( لگبھگ 175 گرین ) تے ” تامبے دا جیتل چلایا ۔ التتمش نے سکیاں تے ٹکسال دا نام انکت کرن دی پرمپرا دا شروع کروایا ۔ سکیاں تے التتمش نے اپنا الیکھ خلیفہ دے پرتیندھ دے روپ وچ کیتا اے ۔ گوالیئر وجی توں بعد التتمش نے اپنے سکیاں تے کجھ اہم شبداں نوں وی انکت کروایا ، جویں “طاقتور سلطان ” ، ” سامراج تے دھرم دا سورج ” آدی ۔ التتمش نے ” اکتا انتظام دا پرچلن کیتا تے راجگڑھ نوں لاہور توں دلی وچ تبدیل کر دتا ۔

موت

بیاناں تے حملہ کرن دے لئی جاندے ویلے راستے وچ التتمش بیمار ہو گیا ۔ انت وچ اپریل 1236 عیسوی وچ اسدی موت ہو گئی ۔ التتمش پہلا سلطان سی جس نے دواب دے معاشی اہمیت نوں سمجھیا سی تے اس وچ سدھار کیتا سی ۔

رضیہ نوں جانشین نامزد کرنا

رضیہ سلطان التتمش دی پتری تے بھارت دی پہلی مسلم شاشکا سی ۔ اپنے آخری دناں وچ التتمش اپنے اترادھکار دے سوال نوں لیکے چنعنصر سی ۔ التتمش دے سبھتوں وڈے پتر ناصر الدین محمود دی ، جو اپنے پیؤ دے نمائندہ دے روپ وچ بنگال وچ حکومت کر رہا سی ، 1229 عیسوی نوں اپریل وچ موت ہو گئی سی ۔ سلطان دے باقی جیوتّ پتر حکمرانی کم وچ کسے وی پرکار وچ یوگ نہیں سن ، اس لئی التتمش نے اپنے موت توں پہلاں اپنی پتری رضیہ نوں اپنا جانشین تعینات کر دتا ۔

یاتری تذکرہ تے مہمان نواز

التتمش دی نیاں پریتا دا ذکر کردے ہوئے ابنبتوتا لکھدا اے کہ سلطان نے اپنے محل دے ساہمنے سنگمرمر دیا دو شیراں دیاں مورتیاں قائم کروایاں ہویاں سن ، جنا دے گل وچ دو گھنٹیاں لگیانسن ، جس نوں کوئی وی انسان وجاکے نیاں دی منگ کر سکدا سی ۔ مہمند جنیدی تے پھکھرول اسامی دی مدد نال التتمش دے دربار وچ منہاز ال سرج ، ملک تاجدین نوں سرکھیا ملی سی ۔ منہاز ال سرج نے التتمش دے مہان دیالُ ، سہانبھوتی رکھن والا ، ودواناں متعلق عقیدت رکھن والا سلطان دسیا اے ۔

ڈاکٹر آر پی ترپاٹھی دے مطابق بھارت وچ مسلمان سمپردا دا اتہاس التتمش توں شروع ہندا اے ۔ اوفی نے التتمش دے ہی شاشن دور وچ جوامی ال حکایت دی رچنا کیتی ۔ نزامملک مہمند جنیدی ، ملک قطب الدین حسن غوری تے فخر الملک اسامی ورگے یوگ بندےآں نوں اسدی میہربانی حاصل ہوئی سی ۔ اوہ شیخ قطب الدین تبریزی ، شیخ بہاء الدین ذکریا ، شیخ نجیب الدین نخشبی وغیرہ صوفی سنتاں دا اوہ بہت زیادہ اعزاز کردا سی ۔ ڈاکٹر ایسور پرساد دے مطابق التتمش نرسندیہ غلام ونش دا اصلی بانی سی ۔

اساری کم

اساری کلا دے دوران التتمش نے قطب الدین ایبک دے اساری کم نوں پورا کروایا ۔ بھارت وچ پہلا مقبرہ بناؤن دا سیہرا وی التتمش نوں ہی جاندا اے ۔ التتمش نے بداؤں دی جامع مسجد تے نگور وچ اتارکن دا دروازہ بنوایا ۔ اجمیر دی مسجد دی اساری التتمش نے ہی کروائی سی ۔ اسنے دلی وچ اک یونیورسٹی دا قیام وی کیتا ۔ التتمش دا مقبرہ دلی وچ واقع اے ۔