ابو بکر صدیق
ابو بکر (573-634) مڈ ویلے اسلام منن آلے پیغمبر دے سنگیاں وچوں نیں۔ اوہ اپنی پوری حیاتی حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے یار تے راز دار رۓ۔ اوہ پیغمبر اسلام دے مرنے توں بعد پہلے خلیفہ بنے۔ اوہ دو سال تین مہینے تک خلیفہ رۓ۔
ابو بکر الصّدّيق عبد اللہ بن ابی قحافہ | |
---|---|
خطاطی نام ابوبکر تے لقب الصدیق تے آخر چ 'رَضی اللہُ عنہ' | |
الصّديق، عتیق، صاحب، الاتقى، الاوّاہ، ثانی اثنین فی الغار، خلیفہ رسول اللہ، سيدنا ابوبكر رضی اللہ عنہ | |
پیدائش | عام الفيل توں دو برس تے چھ ماہ بعد (50ق ھ / 574ء) مكہ، تہامہ، عرب |
وفات | 22 جمادی الاخرى 13ھ بمطابق 23 اگست 634ء مدینہ منورہ، حجاز، عرب |
اگلا خلیفہ | خلیفہ دوم عمر فاروق رَضی اللہُ تعالیٰ عنہ |
معظم در | اسلام: اہل سنت و جماعت، اباضیہ، دروز، زیدیہ شیعہ |
آغاز خلافت | 12 ربیع الاول 11ھ بمطابق 8 جون 632ء |
نسب | والد: ابو قحافہ عثمان بن عامر بن عمرو التیمی القرشی والدہ: ام الخیر سلمى بنت صخر بن عامر التیمیہ القرشیہ ازواج: قتيلہ بنت عبد العزى، ام رومان بنت عامر، اسماء بنت عمیس، حبیبہ بنت خارجہ۔ بیٹے: عبد الرحمن، وعبد اللہ بن ابی بکر، محمد۔ بیٹیاں: اسماء، عائشہ، ام كلثوم۔ |
پہلی زندگی
سودھوابو بکر 573 چ مکہ چ قبیلہ قریش دی اک پہنی بنو تیم چ پیدا ہوۓ۔ اونہاں دے ابا جی دا ناں عثمان ابو قحافہ سی۔ جمن ویلے اونہاں دا ناں عبدلکعبہ سی تے 610 چ جدوں اونہاں نیں اسلام قبول کیتا تے محمد نے اونہاں دا ناں عبداللہ رکھ دتا۔ اوہ اک کھاندے پیندے کر چ پیدا ہوۓ تے عرب دے رواج دے مطابق اوہ اک بدھو ٹبر چ پرورش پائی۔ اے عرب اونٹہاں نال خاص شوق رکھدے سن جس دی وجہ توں ابو بکر نوں وی اوٹہاں دا خاص شوق ہو گیا۔ اوہ پڑھے لکھے سن تے اونہاں نوں شاعری دا وی ٹھرک سی تے اوہ عکاظ دے میلے وچ اپنی شاعری پڑھدے سن۔ 591 وچ اوہ کپڑے دا کاروبار کرن لگ گۓ۔ جدوں محمد نے خدیجہ نال ویاہ کیتا تے اوہ خدیجہ دے کار آ گۓ تے اینج اے دونوں ہمساۓ تے یار بیلی بن گۓ۔ ابو بکر مدراں چوں پہلے سن جناں نیں اسلام نوں منیا۔ اونہاں اپنی بیوی قطایلہ نوں طلاق دے دتی تے اونہاں دی دوسری بیوی ام رومان مسلمان ہو گئی۔ ابو بکر دی وجہ توں ہور کافی لوک مسلمان ہو گۓ جناں دے ناں اے نیں:۔
- عبدالرحمن بن عوف
- زبیر
- عثمان بن عفان
- طلحہ
- سعد بن ابی وقاس
- عمر ابن مسعون
- ابو عبیدہ ابن جرہ
- عبداللہ بن عبدل اسد
- ابو سلمہ
- خالد ابن سعید
- ابو حزیفہ ابن المغیرہ
ابو بکر نیں اٹھ دے نیڑے اونہاں غلاماں نوں خریدیا جیڑے مسلمان ہو گۓ سن تے فیر اونہاں نوں آزاد کر دتا۔
ابو بکر | |
جیون | 573 - 634 |
خلافت ویلہ | 8 جون 632 - 23 اگست 634 |
کم | صحابی، خلیفہ |
ابو بکر صدیق عبد اللہ بن ابو قحافہ تیمی قریشی (پیدائش: 573ء— وفات: 22 اگست 634ء) پہلے خلیفہ راشد، عشرہ مبشرہ وچ شامل، پیغمبر اسلام دے وزیر، صحابی و خسر تے ہجرت مدینہ دے وقت رفیق سفر سن ۔ اہل سنت و الجماعت دے ایتھے ابو بکر صدیق انبیا تے رسولاں دے بعد انساناں وچ سب توں بہتر، صحابہ وچ ایمان و زہد دے لحاظ توں سب توں برتر تے ام المومنین عائشہ بنت ابی بکر دے بعد پیغمبر اسلام دے محبوب تر سن ۔ عموماً انہاں دی کنیت "ابو بکر" دے نال صدیق دا لقب لگایا جاندا جسنوں ابو بکر صدیق دی تصدیق و تائید کيتی بنا اُتے پیغمبر اسلام نے دتا سی۔
ابو بکر صدیق عام الفیل دے دو برس تے چھ ماہ بعد سنہ 573ء وچ مکہ وچ پیدا ہوئے۔ دور جاہلیت وچ انہاں دا شمار قریش دے متمول افراد وچ ہُندا سی۔ جدوں پیغمبر اسلام نے انہاں دے سامنے اسلام پیش کيتا تاں انہاں نے بغیر کسی پس و پیش دے اسلام قبول کر ليا تے ایويں اوہ آزاد بالغ مرداں وچ سب توں پہلے اسلام قبول کرنے والے اکھوائے۔ قبول اسلام دے بعد تیرہ برس مکہ وچ گزارے جو سخت مصیبتاں تے تکلیفاں دا دور سی۔ بعد وچ پیغمبر اسلام دی رفاقت وچ مکہ توں یثرب ہجرت کی، ہور غزوہ بدر تے ہور تمام غزوات وچ پیغمبر اسلام دے اسيں رکاب رہے۔ جدوں پیغمبر محمد مرض الوفات وچ گرفتار ہوئے تاں ابو بکر صدیق نوں حکم دتا کہ اوہ مسجد نبوی وچ امامت کرن۔ پیر 12 ربیع الاول سنہ 11ھ نوں پیغمبر نے وفات پائی تے ايسے دن ابو بکر صدیق دے ہتھوں اُتے مسلماناں نے بیعت خلافت کيتی۔ منصب خلافت اُتے متمکن ہونے دے بعد ابو بکر صدیق نے اسلامی قلمرو وچ والیاں، عاملاں تے قاضیاں نوں مقرر کيتا، ساں ساں لشکر روانہ کیتے، اسلام تے اس دے بعض فرائض توں انکار کرنے والے عرب قبیلے نال جنگ کيتی ایتھے تک کہ تمام جزیرہ عرب اسلامی حکومت دا مطیع ہوئے گیا۔ فتنہ ارتداد فرو ہوئے جانے دے بعد ابو بکر صدیق نے عراق تے شام نوں فتح کرنے دے لئی لشکر روانہ کيتا۔ انہاں دے عہد خلافت وچ عراق دا بیشتر حصہ تے شام دا وڈا علاقہ فتح ہوئے چکيا سی۔ پیر 22 جمادی الاخری سنہ 13ھ نوں تریسٹھ برس دی عمر وچ ابو بکر صدیق دی وفات ہوئی تے عمر بن خطاب انہاں دے جانشین ہوئے۔
تعارف
سودھوآپ دا اسلامی اسم گرامی عبد اللہ کنیت ابو بکر تے لقب صدیق تے عتیق نيں۔ آپ دے والد دا ناں عثمان تے کنیت ابو قحافہ اے، والدہ دا ناں سلمیٰ تے اور کنیت ام الخیر اے۔ آپ دا تعلق قبیلہ قریش دی شاخ بنو تمیم توں اے۔ عہد جاہلیت وچ آپ دا ناں عبد الکعبہ سی جو حضور نے بدل کے عبد اللہ رکھ دتا سی۔[۱] "آپ دے ناں عبد الکعبہ" دی ناں وجہ کچھ ایويں بیان کيتی جاندی اے۔ بعض روایات دے مطابق آپ دے والدین دے لڑکے زندہ نئيں رہندے سن، اس لئی انہاں نے نذر منی کہ جے انہاں دے ہاں لڑکا پیدا ہويا تے زندہ رہیا تاں اوہ اس دا ناں "عبد الکعبہ" رکھن گے تے اسنوں خانہ کعبہ دی خدمت دے لئی وقف کر دیؤ گے۔ چنانچہ جدوں آپ پیدا ہوئے تاں انہاں نے نذر دے مطابق آپ دا ناں "عبد الکعبہ" رکھیا تے جوان ہونے اُتے آپ عتیق ( آزاد کردہ غلام) دے ناں توں موسوم کیتے جانے لگے کیونجے آپ نے موت توں رہائی پائی سی۔[۲]
پیدائش
سودھوابو بکر دی پیدائش عام الفیل توں دو سال چھ ماہ بعد تے ہجرت نبوی توں پنجاہ سال چھ ماہ پہلے بمطابق 573عیسوی مکہ وچ ہوئی۔آپ پیغمبر اسلام محمد بن عبد اللہ توں دو سال چھ ماہ چھوٹے سن ۔[۳] عائشہ بنت ابی بکر توں مروی اے کہ محمد بن عبد اللہ تے ابو بکر میرے پاس بیٹھے اپنی ولادت دا تذکرہ فرما رہے سن آپ دونے دی گفتگو توں مینوں اندازہ ہويا کہ آپ، ابو بکر صدیق توں عمر وچ وڈے نيں۔[۴]
سلسلہ نسب
سودھووالد دی جانب توں سلسلہ نسب ایہ اے۔ ابو قحافہ عثمان بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب [۵] والدہ دی جانب توں سلسہ نسب ایہ اے۔ ام لخیر سلمی بنت صخر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب[۶] بعص لوکاں نے آپ دی والدہ دا سلسلہ نسب ایہ بیان کيتا اے سلمیٰ بنت صخر بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ مگر ایہ غلط اے اس لئی کہ اس صورت وچ اوہ ابو قحافہ دی بھتیجی ہوئے جاواں گی تے اہل عرب بھتیجی توں دور جاہلیت وچ وی نکاح نئيں کردے سن ۔ آپ دے والد تے والدہ دونے دی جانب توں حضور توں سلسلہ نسب ستويں پشت وچ مل جاندا اے کیونجے آپ دے والدین آپس وچ عم زاد سن ۔ محمد بن سعد دا قول اے کہ ابو بکر دی والدہ دا ناں لیلی بن صخر بن سی۔[۷]
کنیت ابو بکر دی ناں وجہ
سودھوآپ دی کنیت ابو بکر دے بارے وچ منقول اے کہ چونکہ آپ اعلیٰ خصلتاں دے مالک سن اس لئی آپ ابو بکر کے ناں توں مشہور ہوئے جو بعد وچ آپ دی کنیت ٹھہری۔ آپ دی کنیت ابو بکر کے بارے وچ ایہ سند پایہ تکمیل تک نئيں پہنچکی کہ آپ نوں سب توں پہلے ابو بکر کے ناں توں کس نے پکاریا۔[۸] مورخین نے آپ دی کنیت دی مشہور ہونے دی اک وجہ ایہ وی لکھی کہ عربی وچ بکر جوان اونٹھ نوں کہندے نيں تے آپ نوں چونکہ اونٹھاں دی غور و پرداخت وچ بہت دلچسپی سی تے انہاں دے علاج و معالجے وچ بہت واقفیت رکھدے سن اس لئی لوکاں نے آپ نوں ابو بکر کہنا شروع کر دتا جس دے معنی نيں اونٹھاں دا باپ۔[۹] ابو دے معنی والا تے بکر کے معنی اولیت اے ايسے توں بکرہ یا باکرہ اے۔ ابو بکر کے معنی ہوئے اولیت والے۔ چونکہ آپ ایمان، ہجرت، حضور دی وفات دے بعد وفات وچ تے قیامت دے دن قبر کھلنے وغیرہ سب کماں وچ آپ ہی اول نيں اس لئی آپ نوں ابو بکر کہیا گیا۔[۱۰]
صدیق دی ناں وجہ
سودھوآپ دے لقب صدیق دی ناں وجہ ایہ اے کہ واقعہ معراج دے بعد قریش مکہ نوں اپنی معراج توں آگاہ فرمایا تاں انہاں نے آپ دی تکذیب کيتی۔ جدوں ابو بکر نوں واقعہ معراج دے بارے وچ پتا چلیا تاں آپ نے فرمایا وچ معراج اُتے جانے دی تصدیق کردا ہون۔ چنانچہ محمد بن عبد اللہ نے آپ دی اس تصدیق دی وجہ توں آپ نوں صدیق دا لقب عطا فرمایا۔ نودی نے علی توں روایت کردے ہوئے فرمایا اے کہ ابو بکر دا لقب صدیق اس وجہ توں اے کہ آپ ہمیشہ سچ بولا کردے سن، آپ نے محمد بن عبد اللہ دی نبوت دی تصدیق وچ جلدی دی تے آپ توں کدی کوئی لغزش نئيں ہوئی۔ ابن سعد دی روایت اے کہ جدوں معراج وچ آپ نوں آسماناں دی سیر کرائی گئی تاں آپ نے جبرائیل توں کہیا کہ میری اس سیر نوں کوئی تسلیم نئيں کريں گا۔ جبرائیل نے عرض کیہ تسيں دی تصدیق ابو بکر کرن گے کیوں کہ اوہ صدیق نيں۔ انس بن مالک توں مروی اے کہ آپ جبل احد اُتے گئے تے آپ دے ہمراہ ابو بکر، عمر تے عثمان وی سن ۔ احد پہاڑ اُتے زلزلہ آگیا۔ آپ نے اپنے پیر دی ٹھوکر لگائی تے فرمایا اے احد! ٹھہر جا، تجھ اُتے اک نبی، اک صدیق تے دو شہید موجود نيں۔ علی نے ابو بکر کے وصال اُتے فرمایا کہ اللہ نے ابو بکر دا ناں صدیق رکھیا تے فیر آپ نے سورۂ الزمر دی آیت ذیل تلاوت فرمائی:
” | وہ جو سچائی لے کے آیا تے اوہ جس نے اس سچائی دی تصدیق دی اوہی متقی نيں۔[۱۱] | “ |
عتیق دی ناں وجہ
سودھوابو بکر کے اسم گرامی دے بارے وچ اکثر محدثین دا خیال اے کہ آپ دا ناں عتیق سی۔ عتیق دا مطلب آزاد۔ جدوں کہ بیشتر محدثین کرام دا خیال اے کہ عتیق آپ دا لقب سی تے اس ضمن وچ عائشہ دی روایت بیان فرماندے نيں۔ آپ توں مروی اے کہ اک روز وچ اپنے حجرہ وچ موجود سی تے باہر صحن وچ کچھ صحابہ، آپ دے ہمراہ سن ۔ اس دوران وچ ابو بکر آئے تاں آپ نے فرمایا: جو لوک کسی عتیق (آزاد) نوں دیکھنا چاہن اوہ ابو بکر نوں دیکھ لاں۔ عبد اللہ بن زبیر توں مروی اے کہ محمد بن عبد اللہ نے ابو بکر کے بارے وچ فرمایا کہ اللہ نے ابو بکر نوں اگ توں آزاد کر دتا اے۔ چنانچہ آپ دے اس فرمان دے بعد آپ عتیق دے لقب توں وی مشہور ہوئے۔ لیث بن سعد توں منقول اے کہ ابو بکر نوں عتیق حسن و صورت وجہ توں کہیا جاندا اے۔[۱۲] بعض علما دا قول اے کہ چاں کہ آپ دے نسب وچ کوئی وی ایسی گل نئيں جو عیب سمجھی جا سکے پس سلسلہ نسب دے بے عیب ہونے دے سبب آپ دا ناں عتیق مشہور ہويا۔ [۵]
پہلے اسلام
سودھوآپ بچپن توں اعتدال، پاکباز تے بلند اخلاق دے مرقع سن
بچپن
سودھوآپ نے جس ماحول وچ اکھاں کھولاں اوہ کفر و شرک تے فسق و فجور دا دور سی، خانہ کعبہ دا متولی تے محافظ قبیلہ قریش وی عرب دے دوسرے قبیلےآں دی طرح کفر و شرک وچ گلے تک دھنسا ہويا سی۔ اک روایت وچ اے کہ جدوں ابو بکر دی عمر چار سال سی تاں آپ دے والد ابو قحافہ آپ نوں اپنے نال بت خانہ لے گئے تے اوتھے اُتے نصب اک وڈے بت دی طرف اشارہ کے دے آپ توں فرمایا:
” | ایہ اے تواڈا بلند و بالا خدا اسنوں سجدہ کرو۔ | “ |
ننھے ابو بکر نے بت نوں مخاطب بنا کے کہیا:
” | وچ بھُکھا ہاں مینوں کھانا دے، وچ ننگا ہاں مینوں کپڑے دے، وچ پتھر ماردا ہاں جے خدا اے تاں اپنے آپ نوں بچا۔ | “ |
بھلا اوہ پتھر کيتا جوب دیندا ابو بکر نے اسنوں اک پتھر اس زور توں ماریا کہ اوہ گر پيا۔ ابو قحافہ ایہ دیکھ کے غضبناک ہوئے گئے۔ انہاں نے ننھے ابو بکر نوں رخسار اُتے تھپڑ ماریا تے اوتھے توں گھیسٹے ہوئے ام الخیر دے پاس لائے۔ انہاں نے ننھے بچے نوں گلے لگیا لیا تے ابو قحافہ توں کہیا:
” | اسنوں اس دے حال اُتے چھڈ دوجب ایہ پیدا ہويا سی تاں مینوں اس دے بارے وچ غیب توں کئی اچھی گلاں دسی گئی سن۔ | “ |
اس وقعے دے بعد کسی نے آپ نوں بت پرستی وغیرہ اُتے مجبور نئيں کيتا تے آپ دا دامن شرک توں پاک رہیا۔ عرب وچ لکھنے پڑھنے دا رواج نہ سی تے بحثیت مجموعی عرب اک انہاں پڑھ قوم سن، البتہ خال خال لوک پڑھنا لکھنا جاندے سن تے سیدنا ابو بکر انہاں وچوں اک سن ۔ قیاس ایہ اے کہ ابو قحافہ نے اپنے فرزند دی تعلیم و تربیت اُتے خاص توجہ دتی۔ اس طرح آپ صرف نہ پڑھنا لکھنا جان گئے بلکہ شرفاء دے دوسرے اچھے مشاغل وچ وی آپ نوں دسترس حاصل ہوئے گئی مثلاً لڑنے دا ڈھنگ، ہیتھاراں دا استعمال، شعر گوئی تے شعر فہمی، تجارت وغیرہ۔ گھر وچ دولت دی ریل پیل سی لیکن آپ عیش و عشرت تے شراب خوری جداں ذمائم توں ہمیشہ نفور رہے۔[۱۳]
جوانی دے حالات
سودھوقریش دی ساری قوم تجارت پیشہ سی تے اس دا ہر فرد اس شغل وچ مصروف سی۔ چنانچہ آپ نے وی جوان ہوئے کے کپڑے دی تجارت شروع کر دتی جس وچ آپ نوں غیر معمولی فروغ حاصل ہويا تے آپ دا شمار بہت جلد مکہ دے نہایت کامیاب تاجراں وچ ہونے لگا۔ تجارت وچ آپ دی کامیابی وچ آپ دی جاذب شخصیت تے بے نظیر اخلاق نوں خاصا دخل سی۔[۱۴] جدوں ابو بکر صدیق دی عمر اٹھارہ سال سی تاں آپ حضور نبی کریم دے ہمراہ تجارت دی غرض توں ملک شام گئے تے اک مقام اُتے بیری دے درخت دے تھلے تشریف فرما ہوئے۔ نیڑے ہی اک اہل کتاب راہب رہندا سی سیدنا ابو بکر اس دے پاس گئے تاں اس نے پُچھیا کہ بیری دے درخت دے تھلے کون اے ؟ آپ نے جواب دتا:
محمد بن عبد اللہ بن عبد المطلب
اس راہب نے کہیا واللہ ایہ نبی نيں۔ اس درخت دے سائے وچ مسیح دے بعد سوائے محمد نبی اللہ دے تے کوئی نئيں بیٹھیا۔ یہ گل آپ دے دل وچ جم گئی تے ايسے دن توں انہاں نے حضور نبی کریم دی صحبت و محبت اختیار کر لئی۔[۱۵] اک مرتبہ ابو بکر صحن کعبہ وچ کھڑے سن ۔ اِنّے وچ امیہ بن ابی صلت ثقفی شاعر جو جاہلی دور وچ موحدانہ نظماں کہیا کردا سی اوتھے آیا تے آپ توں خطاب کر کے کہنے لگیا جس نبی دی آمد دا انتظار اے اوہ اسيں (اہل طائف) وچ مبعوث ہوئے گا یا تسيں (قریش مکہ) وچ ؟ آپ نے کہیا مینوں معلوم ننيں۔ اس گفتگو دے بعد آپ تصدیق حال دے لئی ورقہ بن نوفل دے پاس گئے۔ ایہ اکثر آسمان دی طرف دیکھدے رہندے سن تے منہ وچ کچھ گنگنایا کردے سن ۔ ابو بکر نے امیہ بن ابی اصلت دا مقولہ پیش کر کے انہاں دا خیال معلوم کرنا چاہیا۔ ورقہ بن نوفل نے کہیا:
” | ہاں بھائی مینوں علوم سموی اُتے عبور حاصل اے جس نبی دی آمد دا انتظار اے اوہ وسطِ عرب دے اک خاندان توں ظاہر ہوئے گا تے چونکہ وچ علم نسب دا وی ماہر ہاں اس بنا اُتے کہندا ہاں کہ اوہ تواڈے اندر ہوئے گا۔ | “ |
ورقہ دا بیان سن کر آپ دا اشتیاق و انتظار تے ودھ گیا۔
ابو بکر صدیق نے اک دفعہ خواب وچ دیکھیا کہ اک چاند مکہ اُتے نازل ہوئے کے کئی ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گیا تے اس دا اک اک ٹکڑا اک اک گھر وچ داخل ہويا فیر ایہ ٹکڑے باہم مل گئے تے مکمل چاند آپ دی گود وچ آگیا۔
آپ بیدار ہوئے تاں رؤیا دی تعبیر وچ مہارت رکھنے والے اک شخص دے پاس گئے تے اس توں اپنے خواب دی تعبیر پوچھی۔ اس نے دسیا کہ اس نبی آخر الزمان دی پیروی کرو گے جس دا انتظار کيتا جا رہیا اے تے تسيں اس نبی دے پیروواں وچ سب توں افضل ہوئے گے۔
ابن عساکر نے کعب توں روایت کيتی اے کہ ابو بکر اک مرتبہ بغرض تجارت ملک شام گئے، اوتھے اک عجیب خواب دیکھیا۔ اس دی تعبیر دریافت کرنے دے لئی اوتھے دے اک مشہور راہب بحیرا راہب دے پاس گئے۔ بحیرا نے خواب سن کر کہیا تم کتھے دے رہنے والے ہو؟ آپ نے جواب دتا مکہ۔ بحیرا نے پُچھیا کس خاندان توں ہو؟ آپ نے فرمایا قریش تاں۔ بحیرا نے پُچھیا کيتا کم کردے ہو؟ آپ نے فرمایا تاجر ہون۔ بحیرا نے کہیا: "تو فیر سنو تواڈا خواب سچا اے۔ تواڈی قوم وچ اک عظیم الشان رسول مبعوث ہون گے تسيں انہاں دی زندگی وچ انہاں دے وزیر تے وفات دے بعد انہاں دے خلیفہ ہوئے گے۔"[۱۶] عہد جاہلیت وچ قبیلہ قریش دی شاخ بنو تمیم دے معتلق دیت تے تاوان دا فیصلہ سی۔ بنو تمیم وچ ابو بکر صدیق خون بہا تے تاوان دا فیصلہ کردے سن جس نوں آپ مان لیندے تمام قریش اسنوں تسلیم کردے جے کوئی دوسرا اقرار کردا تاں کوئی وی اس دا نال نئيں دیندا۔ آپ اس شرف و فضیلت دے کہ اوہ اپنے قبیلے دے سردار تے منجملہ دس سرداران قریش دے اک سردار سن ۔ مال و دولت دے اعتبار توں وی وڈے متمول تے صاحب اثر سن ۔ آپ قریش وچ وڈے بامروت تے لوکاں اُتے احسان کرنے والے سن ۔ مصائب دے وقت صبر و استقامت توں کم لیندے تے مہماناں دی خوب مدارات و توضع بجا لاندے۔ لوک اپنے معاملات وچ آپ توں آکے مشورہ لیا کردے تے اپ نوں اعلیٰ درجے دا صائب الرائے سمجھدے سن ۔ آپ انساب تے اخبار عرب دے وڈے ماہر سن ۔ [۱۷]
شراب دی حرمت
سودھوآپ طبعاً برائیاں تے کمینہ خصلتاں توں محترز رہندے سن ۔ آپ نے جاہلیت وچ اپنے اُتے شراب حرام کر لئی سی۔ آپ توں کسی نے پُچھیا کہ آپ نے کدی شراب پی؟ آپ نے فرمایا نعوذباللہ کدی ننيں۔ اس نے پُچھیا کیوں؟ آپ نے فرمایا وچ نئيں چاہندا سی کہ میرے بدن وچوں بو آئے تے مروت زائل ہوئے جائے۔ ایہ گفتگو نبی کریم دی مجلس وچ روایت ہوئی تاں آپ نے دو مرتبہ فرمایا کہ ابو بکر سچ کہندے نيں۔ [۱۷] ام امومنین عائشہ توں روایت اے کہ سیدنا ابو بکر صدیق نے دور جاہلیت توں ہی اپنے اُتے شراب نوں حرام قرار دتا سی تے آپ نے کدی شراب نوں ہتھ نئيں لگایا۔
ابو بکر صدیق فرماندے نيں کہ دور جاہلیت وچ میرا گزر اک مدہوش آدمی دے کولوں ہويا جو غلاظت وچ اپنا ہتھ ڈالدا تے فیر اسنوں منہ دے پاس لے جاندا۔ جدوں اسنوں اس غلاظت دی بدبو محسوس ہُندی تاں اوہ ہتھ منہ وچ ڈالنے توں رک جاندا۔ ميں نے جدوں دیکھیا تاں اس وقت توں شراب نوں خود اُتے حرام کر لئی۔[۱۸]
قبول اسلام
سودھوابو بکر صدیق دے ایمان لیانے تے اس دے اسباب وچ بوہت سارے اقوال نيں، انہاں وچوں اک ایہ اے کہ بعث توں ویہہ سال پہلے آپ نے خواب وچ دیکھیا سی کہ چاند آسمان توں ٹکڑے ٹکڑے ہوئے کے کعبہ وچ گرا۔ مکہ دے ہر گھر اک اک ٹکڑا گرا پھرتمام ٹکڑے اکھٹے ہوئے کے پہلی شکل اُتے آگئے تے آسمان دی طرف چلے گئے مگر اوہ ٹکڑا جو آپ دے گھر آیا سی اوتھے رہ گیا تے دوسری روایت وچ اے کہ اوہ تمام ٹکڑے مل کے آپ دے گھر آگئے تے آپ نے آپنے گھر دا دروازہ بند کر ليا۔
ان انوار دے حالات دریافت کرنے دے کیتے علی الصبح یہودی عالماء وچوں اک عالم دے پاس گئے تے اس توں تعبیر پوچھی۔ یہودی عالم نے کہیا ایہ اضغاث و احلام وچوں اے جس دا کوئی اعتبار ننيں۔ کچھ عرصہ ايسے طرح گزریا، اپنی تجارت دے سلسلے وچ بحیرا راہب دی خانقاہ وچ پہنچے تے راہب توں اپنے خواب دی تعبیر پوچھی۔ راہب نے کہیا آپ کون نيں؟ آپ نے کہیا ميں قریشی ہون۔ راہب نے کہیا مکہ وچ تواڈے درمیان وچ اک پیغمبر ظاہر ہوئے گا اس دا نور ہدایت مکہ دے ہر گھر وچ پہنچے گا، آپ انہاں دی زندگی وچ انہاں دے وزیر ہون گے تے پیغبر دی وفات دے بعد انہاں دے خلیفہ ہون گے۔ ابوبکر صدیق نے کہیا ميں خواب نوں پوشیدہ رکھدا سی ایتھے تک کہ خدا تعالیٰ نے واقعی پیغبر نوں خلق دی خدمت دے لئی بھیجیا۔ جدوں مینوں آپ دے ظہور دی خبر ملی آپ دی خدمت وچ حاضر ہويا۔ آن نے مینوں اسلام دی دعوت دتی، ميں نے عرض کہ ہر پیغبر دی نبوت اُتے دلیل ہُندی سی آپ دتی کیہ اے ؟ نبی کریم نے فرمایا کہ میری نبوت دی دلیل اوہ خواب اے جو تسيں نے دیکھیا سی تے یہودی عالم نے کہیا سی اس دا کوئی اعتبار نئيں بحیرا راہب نے اس دی اس طرح تعبیر دی سی۔ ميں نے ہوچھا آپ نوں اس دی کس نے خبر دتی اے ؟ آپ نے فرمایا مینوں جبرائیل نے اطلاع دتی اے۔ ميں نے کہیا اس توں زیادہ وچ آپ توں کوئی دلیل و برہان نئيں پوچھدا اور آپ نے کلمہ شہادت پڑھ لیا۔
درخت دی گواہی
سودھوصدیق توں منقول اے کہ آپ نے فرمایا زمانہ جاہلیت وچ اک روز اک درخت دے تھلے بیٹھیا ہويا سی اس درخت دی اک شاخ میری طرف اس قدر جھکی کہ میرے سر دے نال آ لگی وچ اسنوں دیکھدا رہیا تے سوچکيا رہیا کہ ایہ کیہ چاہندی اے اس درخت توں میرے کان وچ آواز سنائی دتی کہ اک پیغمبر فلاں وقت وچ ظاہر ہوئے گا لوک اس اُتے ایمان لیائے گے تینوں چاہیے کہ انہاں وچ سب توں نیک بخت بنے۔
ميں نے اس توں کہیا کہ وضاحت توں بیان کر کہ اوہ پیغمبر کون اے، اس دا ناں کيتا اے ؟ اس نے کہیا محمد بن عبد اللہ بن عبد المطلب بن ہاشم ۔ ميں نے کہیا اوہ میرا دوست، حبیب تے ساتھی اے۔ ميں نے اس درخت توں وعدہ لیا کہ جدوں اوہ مبعوث ہاں مینوں خوشخبری دے۔ جدوں نبی کریم مبعوث ہوئے اس درخت توں آواز آئی اے ابو قحافہ دے بیٹے! مستعد ہوئے جا تے کوشش کر، کیونجے اس دی طرف وحی آ گئی اے۔ مینوں رب موسیٰ دی قسم اے کہ کوئی تیرے توں سبقت نئيں لے جائے گا۔ جب صبح ہوئی رسول اللہ دی خدمت وچ حاضر ہويا آپ نے فرمایا: اے ابو بکر! وچ تینوں خدا تے رسول دی طرف بلاندا ہاں ميں نے کہیا انّك رسول اللہ بالحق بعثك سراجاً منیرا،ً پس آپ اُتے ایمان لے آیا تے آپ دے قول دی تصدیق کيتی۔
تدبیر الہی
سودھواک دوسری روایت ایہ اے کہ جدوں خواجۂ لولاک دے جسد ہمت پر انٌا ارسلناك کی خلعت آراستہ ہوئی تاں آپ نے سوچیا کوئی ایسا راز داں چاہیے جو اس گل دے سننے دی طاقت رکھدا ہوئے تے مصلحت دی جانب نوں ترک نہ کرے پس ابو بکر دی دوستی نے جو نبی کریم دے دل مبارک وچ درجۂ اعتبار نوں پہنچی ہوئی سی اشارہ کيتا کہ ابو بکر کمال عقل توں موصوف تے حسن اعتقاد تے دوستی دے خلوص دے نال معروف اے اس گل کيتی اہلیت رکھدا اے کہ اس امر وچ راز داں بنایا جائے۔ آپ نے پختہ ارادہ کر ليا کہ صبح اس دے پاس جاواں گے تے اس راز توں اسنوں آگاہ کرن گے۔
ابو بکر ساری رات اس سوچ وچ مستغرق رہے کہ ایہ دین جو ساڈے آبا و اجداد دا پسندیدہ اے فطرت سلیم تے عقل دے نزدیک پسندیدہ نئيں اے تے ایسی چیز دی عبادت دا کیہ فائدہ جو نہ نقصان نوں دور کر سکدی ہوئے نہ ہی نفع بخش ہوئے خدا تعالیٰ جو زمین و آسمان دا خالق اے تے بسائط ابرار دی روشن رائے دا موجد اے عبادت دا حقدار کیوں نئيں اے۔
انہاں نے فیصلہ کيتا کہ صبح سید ابرار دی روشن رائے توں جو خدائی فیض تے توفیق الہی کيتی جائے نزول اے، ہدایت تے مشورہ حاصل کرے تے اس راز نوں انہاں دی مجلس وچ کھولے۔ دونے اک دوسرے دی ملاقات دے ارادے توں چل پئے، راستہ وچ دونے دی ملاقات ہوئے گئی انھاں نے کہیا "اجتمعنا غیر میعاد"۔ پیغمبر نے فرمایا: وچ اک بھلائی دے مشورہ دے لئی آ رہیا سی۔ ابو بکر نے عرض دتی ميں وی اک دینی مہم وچ آپ دی خدمت وچ آ رہیا سی، نبی کریم نے فرمایا راز توں پردہ اٹھائیے، ابو بکر نے عرض کيتی ہر کم وچ آپ پیش رو نيں پہلے آپ اظہار فرماواں۔ پیغمبر نے فرمایا کل فرشتہ مجھ اُتے ظاہر ہويا تے خدا دا پیغام لیایا کہ لوکاں نوں خدا تعالیٰ دی طرف بلاؤ، وچ حیران ہو، تواڈے پاس آیا ہاں کہ تسيں نوں راہنمائی کرو۔ دعوت دے سلسلے وچ جو تواڈی رائے ہوئے اس دے مطابق عمل کرن گے۔
ابو بکر نے عرض کيتی: پہلے مینوں دین دے شرف توں سرفراز کرن کہ کل توں ميں سوندے جاگتے ايسے فکر وچ ہاں تے اج آپ توں ایہ گل سن رہیا ہون۔
پیغمبر اسلام اس گل توں خوش ہوئے فی الفور اسلام پیش کيتا تے ابو بکر نے اسلام دی دعوت نوں قبول کر ليا۔ مومنین دے پیشرو تے سب توں پہلے اسلام لیانے والے بنے۔
یمن دا بوڑھا
سودھوحصص الاتقیاء وچ عبد اللہ بن مسعود توں ابو بکر دا اک قول نقل کيتا گیا اے کہ بعث توں پہلے وچ تجارت دی غرض توں ملک یمن دی طرف گیا، قبیلہ ازد دے اک تن سو نوے سالہ بُڈھے دے پاس اُتریا جس نے آسمانی کتاباں پڑھی ہوئیاں سن۔ جدوں اس جتھے دیدہ بُڈھے نے مینوں دیکھیا اس نے کہیا میرا خیال اے کہ تسيں حرم کعبہ نال تعلق رکھدے ہوئے۔ ميں نے کہیا ہاں۔ اس نے پُچھیا کس قبیلے نال تعلق رکھدے ہو؟ ميں نے کہیا بنی تمیم تاں۔ اس نے کہیا: اک نشانی باقی رہ گئی۔ ميں نے پُچھیا اوہ کیہڑی اے ؟ اس نے کہیا اپنے پیٹ توں کپڑا اٹھائیے۔ ميں نے کہیا جدوں تک اپنا مقصد بیان نئيں کردے وچ نئيں اٹھاؤ گا۔ اس نے کہیا ميں نے کتاباں وچ پڑھیا اے کہ حرم وچ اک پیغمبر مبعوث ہوئے گا اس دے دو معاون ہون گے اک جوان، دوسرا ادھیڑ عمر سفید چہرے لاغر جسم دا ہوئے گا۔ اس دے پیٹ اُتے داغ کھبے ران دی طرف نشانی اے۔ میرا خیال اے کہ اوہ شخص تسيں ہو، وچ چاہندا ہاں کہ اس داغ نوں تواڈے پیٹ اُتے دیکھاں۔ ابو بکر نے فرمایا ميں نے کپڑا پیٹ توں اٹھایا ميں نے دیکھیا کہ میری ناف دے اُتے اک سیاہ خال اے۔ اس نے کہیا رب کعبہ دی قسم اوہ ادھیڑ عمر آپ ہی اے، اس نے مینوں شفقت توں وصیت کيتی سی کہ یمن وچ اپنا کاروبار دی تکمیل دے بعد اسنوں الوداع کہنے دے لئی آؤ۔ جدوں ميں اس دے پاس آیا۔ اس نے کہیا میرے پاس اس پیغمبر دی تعریف وچ چند اشعار اے نيں آپ انہاں نوں آن دی خدمت وچ پہنچیا دین گے؟ ميں نے کہیا ہاں پہنچیا دو گا۔ اس نے بارہ اشعار مینوں پڑھ کر سنائے۔
ابو بکر صدیق نے کہیا ميں نے اشعار اس پیر مرد توں یاد کر لئی تے اس دی وصیتاں نوں قبول کيتا تے مکہ وچ واپس آگیا۔ جدوں ميں اپنے گھر وچ آیا تاں عتبہ بن ابی مغیظ و شیبہ تے ابو النجتری تے چند تے قریشی آئے ہوئے سن ۔ ميں نے انہاں توں پُچھیا کہ کوئی نويں چیز آپ دے ہاں پیدا ہوئی اے۔ انھاں نے کہیا اس توں زیادہ کيتا عجیب گل کيتا ہوئے گی کہ ابو طالب دے یتیم نے اٹھیا کر پیغمبری دا دعوی کر دتا اے تے سانوں کہندا اے کہ تسيں باطل ہوئے تے تواڈے آبا و اجداد وی باطل اُتے سن جے آپ دی امداد و اعانت اسنوں نہ ہُندی تاں تو اسيں اسنوں امن نہ دیندے۔ ہن جدوں کہ آپ خود تشریف لے آئے نيں خود ہی اس کم نوں پائیہ تکمیل تک پہنچائے کیونجے اوہ آپ دا دوست اے۔
جدوں ميں نے انہاں توں ایہ گل سنی تاں انہاں نوں معذرت کر کے واپس کر دتا۔ ميں نے پُچھیا محمد کہیا نيں؟ انھاں نے دسیا خدیجہ بنت خویلد دے گھر وچ نيں۔ وچ جا کے دروازہ اُتے بیٹھیا رہیا جدوں مصطفٰی باہر نکلے تاں ميں نے کہیا یا محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم! ایہ کیہ اے جو آپ دی طرف توں گلاں بیان کيتی جاندیاں نيں؟ پیغمبر نے فرمایا اے ابو بکر! وچ خدا تعالی دا رسول ہاں آپ مجھ اُتے دوسرے لوکاں دے نال ایمان لے آؤ تا کہ خدا تعالی دی خوشنودی حاصل کر سکن تے دوزخ توں ہمیشہ دے لئی چھُٹ جاواں۔ ميں نے کہیا آپ دے پاس برہان و دلیل کيتا اے ؟ آپ نے فرمایا میری دلیل اوہ بوڑھا اے جسنوں آپ یمن وچ ملے سن ۔ انہون نے کہیا ميں بوہت سارے بوڑھاں توں ملیا ہاں تے انہاں توں خرید و فروخت دی کی اے۔ آن نے فرمایا اوہ بوڑھا جس نے بارہ اشعار بطور امانت تواناں دتے تے میرے پاس بھیجے تے اوہ بارہ اشعار آپ نے ابو بکر نوں سنائے۔ ابو بکر نے عرض کيتی : کس نے آپ نوں اس حال دی خبر دتی؟ آن نے فرمایا مینوں اس بزرگ فرشتے نے دسیا جو میرے توں پہلے تمام پیغمبراں اُتے اُتریا سی۔ ميں نے کہیا ہتھ بڑھائیے، ميں نے آپ دا دست مبارک پھڑ کر کہیا
” | اشہدان لا الہ الا اللہ واشہد انک رسول اللہ | “ |
ماں خوشی خوشی گھر لُٹیا۔[۱۹]
قبول اسلام وچ شرف
سودھوسیدنا ابو بکر صدیق اسلام قبول کرنے والے دوسرے شخص سن ۔ آپ توں پہلے حضور نبی کریم دی زوجہ ام امومنین خدیجہ بنت خویلد نے اسلام قبول کيتا سی۔
علی المرتضی توں کسی نے پُچھیا کہ مہاجرین و انصار نے سیدنا ابو بکر دی بیعت وچ سبقت کیوں دی جدوں کہ آپ نوں انہاں اُتے فوقیت حاصل سی۔ علی المرتضیٰ نے جواب دتا کہ سیدنا ابو بکر نوں چار گلاں وچ فوقیت حاصل سی۔ وچ انہاں دا ہمسر نئيں سی، اسلام دا اعلان کرنے وچ ، ہجرت وچ پہل کرنے وچ ، غار وچ حضور نبی کریم دے نال ہونے تے علانیہ نماز پڑھنے وچ اوہ میرے توں اگے سن ۔ انہاں نے اس وقت اسلام دا اظہار کيتا جدوں ميں اسنوں چھپا رہیا سی۔ قریش مینوں حقیر سمجھدے سن جدوں کہ اوہ ابو بکر نوں پورا پورا وزن دیندے سن ۔ اللہ دی قسم! جے سیدنا ابو بکر دی ایہ خصوصیات نئيں ہُندی تاں اسلام اس طرح نہ پھیلدا تے طالوت دے ساتھیاں نے نہر توں پانی پی کر جس کردار دا اظہار کيتا سی ايسے طرح دے کردار دا اظہار لوک ایتھے وی کردے۔ دیکھدے نئيں کہ جتھے اللہ تعالیٰ نے دوسرے لوکاں نوں ڈاندا اوتھے سیدنا ابو بکر دی تعریف وی کيتی۔
امام جلال الدین سیوطی بیان کردے نيں کہ امام اعظم امام ابو حنیفہ دی رائے اے تے اس دی تائید ترمذی شریف دی حدیث توں وی ہُندی اے کہ مرداں وچ سب توں پہلے اسلام ابو بکر صدیق نے قبول کيتا، عورتاں وچ سب توں پہلے اسلام ام المومنین خدیجہ نے قبول کيتا جدوں کہ بچےآں وچ سب توں پہلے اسلام سیدنا علی امرتضیٰ نے قبول کيتا۔[۲۰] سب توں پہلے جنہاں ہستیاں نے قبول اسلام دی دعوت اُتے لبیک کہیا اوہ سن ---- ابو بکر صدیق، خدیجۃ الکبرٰی، علی المرتضٰی تے زید بن حارثہ۔
خدیجہ نبی کریم دی اہلیہ سن، علی نبی کریم دے نابالغ چچا زاد بھائی سن تے آپ دے زیر کفالت سن ۔ زید بن حارثہ پہلے حضور نبی کریم دے غلام سن فیر آپ نے انہاں نوں آزاد کر دتا لیکن انہاں نے آپ دا خادم بن آپ دے پاس ہی رہنے نوں ترجیح دتی۔ چنانچہ حضور نبی کریم نے انہاں نوں اپنا بیٹا بنا لیا سی۔ اس لحاظ توں تِناں حضور نبی کریم دے گھر دے افراد سن ۔ ابو بکر صدیق گھر توں باہر دے آدمی سن اُتے انہاں نے عامۃ الناس وچ سب توں پہلے قبول اسلام دا شرف کيتا، اس لئی اول المسلمین اکھوائے۔[۲۱]
صدیق دی کوششاں توں اسلام لیانے والے
سودھوبزرگان فن سیر نے لکھیا اے کہ ابو بکر صدیق مسلمان ہونے دے بعد اپنے پرانے رفیقاں تے دوستاں وچوں جس توں وی ملدے اسنوں ہدایت دا راستہ اختار کرنے دی ترغیب دیندے۔ واضح نشانات تے مضبوط دلائل دے نال پیغمبر دی نبوت دی صداقت نوں انہاں دے سامنے پیش کردے، اکابر قریش تے عرب دے سرداراں دی اک جماعت آپ دی مبارک ہمت دی برکت توں گمراہی دی وادی توں چشمہ ہدایت اُتے پہنچی۔
صدیق اکبر دی بیٹی اسماء بنت ابی بکر ذات النطاقین فرماندیاں نيں کہ ساڈے ابا جان جس روز ایمان لیائے گھر آئے تے اسيں سب نوں اسلام دی دعوت دتی جدوں تک اسيں سب دائرہ اسلام وچ داخل نئيں ہوئے گئے تے رسول اللہ دی تصدیق تے دین توحید نوں قبول نئيں کر ليا مجلس توں نئيں اٹھے۔
عشرہ مبشرہ وچوں پنج آدمی عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، طلحہ بن عبید اللہ، سعد بن ابی وقاص تے عبد الرحمن بن عوف رضی اللہ عنھم اجمین آپ دی راہنمائی تے ترغیب توں دولت اسلام توں سرفراز ہوئے۔
- عثمان بن عفان دا ایمان لیانا:
عثمان بن عفان نے کہیا: سعدی بنت کزیز بن ربیعہ میری خالہ سی جو کہانت وچ مہارت رکھدی سی وچ اک روز اس دے گھر گیا، تاں اس نے مینوں کاہناں دے انداز وچ کہیا تواڈی دو عورتاں ہاں گی، دونے خوبصورت تے حسین، دونے اک دوسرے دے لائق، نہ تاں نے انہاں توں پہلے عورت دیکھی ہوئے گی تے نہ انہاں نے خاوند ایہ عورتاں اک وڈے پیغمبر دی بیٹیاں ہاں گی، مینوں اس گل توں حیرانی ہوئی تے اسنوں نا ممکن سمجھیا۔ دوسری مرتبہ وی کہانت دے طور اُتے اس نے مینوں کہیا:
” | محمد بن عبد اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) مبعوث ہوئے گئے نيں لوکاں نوں خدا دے دین دی طرف بلاندے نيں، زیادہ مدت نئيں گزرے گی کہ تمام دنیا وچ اس دی ملت دا نور پھیل جائے گا۔ جو شخص اس دی نافرمانی کريں گا اس دا سر قلم کر دتا جائے گا۔ | “ |
ميں نے جدوں اس توں ایہ گلاں سنی آپ دی محبت میرے دل وچ پیدا ہوئی، وچ متفکر ہوئے گیا۔ میرے تے ابو بکر کے درمیان وچ دوستی سی۔ دو روز دے بعد انہاں دے پاس گیا تے اپنی خالہ دی گل انہاں توں بیان کيتی۔ ابو بکر نے کہیا:
” | اے عثمان! آپ عقل مند تے ہوشیار آدمی نيں، ہر کم دے انجام وچ صاحب اعتبار نيں، آپ توں ایہ گل پوشیدہ نئيں ہوئے گی کہ چند پتھر جو نہ بولدے نيں نہ سندے نيں، نہ کسی نوں نفع و نقصان پہنچیا سکدے نيں اوہ خدا کِداں بن سکدے نيں۔ | “ |
ميں نے کہیا آپ نے درست فرمایا۔ آپ نے کہیا آپ دی خالہ نے سچ فرمایا خدا تعالی نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں مخلوق دی ہدایت دے لئی بھیجیا اے، غنیمت جان تے دولت ایمان حاصل کرنے وچ تاخیر نہ کر۔ ہم ايسے گفتگو وچ سن پیغمبر ادھر توں گزرے، نال وچ علی بن ابی طالب وی سن ۔ ابو بکر اٹھے تے رسول اللہ توں تنہائی وچ گل کيتی، آپ تشریف لیائے تے ساڈے نزدیک بیٹھ گئے، میری طرف متوجہ ہوئے کے فرمایا:
” | خدا تعالی تینوں جنت دی مہمانی دے لئی بلاندا اے تاں وی اسنوں قبول کر۔ | “ |
آپ دی گل نے فوراً میرے دل وچ اثر کيتا۔ ميں نے کلمہ پڑھ لیا۔ اس دے بعد حضور نبی کریم دی صاحبزادی رقیہ بنت محمد توں شرف عقد حاصل ہويا۔ کئی مرتبہ مینوں اپنی خالہ دی گل یاد آئی۔
ان دے علاوہ ابو بکر صدیق دی کوششاں توں تے راہنمائی توں ابوعبیدہ ابن جراح، عثمان بن مظعون، ارقم بن ابو الارقم تے ابو سلمہ عبد اللہ بن عبد الاسد دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے۔[۲۲]
غرباء، مساکین تے مظلوماں دی امداد
سودھواعلان نبوت دے چوتھے سال جدوں علانیہ دعوت اسلام دا حکم نازل ہوئے تاں رسول اللہ نے لوکاں نوں علانیہ حق دی جانب بلیانا شروع کر دتا۔ اس اُتے مشرکین قریش بھڑک اٹھے تے انہاں نے مسلماناں اُتے بے تحاشا ظلم و ستم ڈھانا شروع کر دتے۔ بالخصوص اسلام قبول کرنے والے غلاماں تے لونڈیاں اُتے انہاں نے ایداں دے ایداں دے ظلم ڈھائے کہ انسانیت سر پیٹ کر رہ گئی۔ ظلم و ستم دے اس دور وچ ابو بکر صدیق نے بےدریغ مال خرچ کر کے متعدد مظلوم غلاماں تے لونڈیاں نوں انہاں دے سنگدل آقاواں توں خرید خرید کر آزاد کروایا۔ ارباب سیر نے ایداں دے درج ذیل افراد دے ناں خصوصیات توں لئی نيں جنھاں ابو بکر صدیق دے دست کرم نے فی سبیل اللہ نعمت آزادی توں بہرہ ور کيتا۔ انہاں دے ناں ایہ نيں۔
بلال بنو جمح دے اک مشرک امیہ بن خلف دے غلام سن ۔ انہاں نے اسلام قبول کيتا تاں اس ظالم نے ظلم و ستم دی انتہا کر دتی۔ اوہ آپ نوں دوپہر دے وقت مکہ(حرہ) دی تپتی ہوئی ریت اُتے لیٹاندا تے اک بھاری پتھر آپ دے سینے اُتے رکھ دیندا تے کہندا کہ محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دی پیروی توں باز آ جا تے لات تے عزی نوں معبود برحق ہونے دا اقرار کر لے، ورنہ ايسے طرح پيا رہے گا۔ اس دے جواب وچ آپ احد احد ہی کیتے چلے جاندے۔ شقی القلب امیہ بیکس بلال دے لئی ہر روز نواں عذاب تجویز کردا۔ کدی آپ نوں لوہے دی زرہ پہنا کر دُھپ وچ ڈال دیندا، کدی آپ دے ہتھ پیر بنھ کر تاریک کوٹھری وچ ڈال دیندا تے تازیانے رسید کردا رہندا، کدی آپ دے گلے وچ رسی ڈال کر محلہ دی لونڈیاں دے سپرد کر دیندا کہ اوہ آپ نوں مکہ دی گلیاں تے پہاڑاں وچ گھسیٹتی پھردی فیر انہاں نوں لوہے دی طرح گرم ریت اُتے اوندھے منہ لٹا دیندے تے فیر آپ اُتے پتھراں دا ڈھیر لگیا دیندے۔ ایداں دے ہی سخت عذاب دے دے کے آپ نوں اسلام توں روگردانی دا کہیا جاندا لیکن آپ احد احد ہی کہندے رہندے۔ ابو بکر صدیق دا گھر بنو جمح دے محلے وچ ہی سی۔ اوہ ہر روز شیدائے حق بلال نوں طرح طرح دی عقوبتاں وچ مبتلا دیکھدے تاں انہاں نوں سخت دکھ ہُندا۔ آخر اک دن آپ نے بلال نوں اک معقول رقم دے عوض امیہ توں خرید لیا تے آزاد کر دتا۔ اک ہور روایت اے کہ ابو بکر صدیق نے اپنے اک تنو مند غلام تے چالیس اوقیہ چاندی دے بدلے بلال نوں خریدتا تے آزاد کيتا۔
- حمامہ:
حصرت بلال دی والدہ سن تے آپ اُتے وی قبول حق دے جرم وچ ظلم ڈھائے جاندے سن ۔
آپ بنو زہرہ دی لونڈی سن تے آپ اُتے قبول حق دے جرم وچ اسود بن عبد یغوث طرح طرح دے ظلم ڈھاندا سی۔
آپ عائشہ دے ماں جائے بھائی طفیل دے غلام سن ۔ اسلام قبول کرنے اُتے طفیل آپ اُتے طرح طرح دے ظلم ڈھاندا تے ماردا پیٹتا رہندا سی۔
- نہدیہ تے آپ دی بیٹی
ماں تے بیٹی دونے بنی عبد الدار دی اک عورت دی لونڈیاں سن۔ ایہ عورت آپ دونے اُتے بہت سختیاں کردی سی تے اسلام چھڈنے اُتے مجبور کردی سی۔
- ابو فکیہ یسا رازدی:
امیہ بن خلف تے اس دا بیٹا صفوان بن امیہ آپ دے پیر وچ بیڑیاں ڈال کر دوپہر دے وقت تپتی ہوئی ریت اُتے اوندھے منہ لٹا دیندے تے انہاں دی پیٹھ اُتے بھاری پتھر رکھ دیندے۔ کدی آپ دا گلہ اس زور توں گھونٹتے کہ آپ بے ہوش ہوئے جاندے۔
آپ بنی مومل (بنو عدی دی اک شاخ) دی اک لونڈی سی۔ عمر بن خطاب اپنے زمانہ کفر وچ آپ نوں قبول حق دے جرم وچ بہت ماریا کردے سن ۔
آپ بنو مخزوم دی لونڈی سن تے ابو جہل آپ نوں سخت عذاب دتا کردا سی ایتھے تک کہ آپ دی بینائی جاندی رہی اس اُتے ابو جہل نے آپ نوں طعنہ دتا کہ لات و عزی نے تینوں اَنھّا کر دتا۔ آپ نے مومنانہ شان دے نال جوب دتا، ہرگز نئيں، لات تے عزی نوں تاں اپنی خبر وی نئيں اوہ کیہ جاناں انہاں نوں کون پوجتا اے تے کون نئيں پوجتا، ہاں میرا اللہ اس گل اُتے قادر اے کہ اوہ میری بینائی واپس دے دے چنانچہ اوہ دوسرے روز اٹھی تاں اللہ نے اکھاں روشن کر دتیاں سن۔ اک ہور روایت وچ اے کہ آپ دی بینائی اس وقت گئی جدوں ابو بکر نے آپ نوں خرید کر آزاد کيتا۔ کفار نے طعن و شنیع دی لیکن آپ اسلام اُتے قائم رنيں۔ آپ دے صدق نیت دی بدولت اللہ تعالی نے بہت جلد بینائی بہال کر دتی۔[۲۳]
- ابو نافع:
آپ جدوں دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے تاں آپ اُتے ظلم و ستم دے پہاڑ توڑ دتے گئے۔ ابو بکر نے آپ نوں خرید کر آزاد فرمایا۔
- مرہ بن ابو عثمان:
آپ نوں ابو بکر نے خرید کر آزاد فرمایا۔ آپ نوں عراق دی فتح دے بعد بصرہ دے نیڑے اک جریب دی جاگیر عطا کيتی گئی جتھے آپ دی نسل اج وی موجود اے۔
- سلیمان بن بلال:
آپ نہایت حسین و جمیل سن ۔ ابو بکر نے آپ نوں خرید کر آزاد فرمایا۔ آپ توں بہت ساریاں احادیث مروی اے۔ آپ دا وصال مدینہ منورہ وچ ہويا۔
- سعد:
آپ ابو بکر صدیق دے غلام سن تے ابو بکر صدیق نے آپ نوں رسول اللہ دے حکم اُتے آزاد کيتا۔ امام حسن بصری، امام ترمذی وغیرہ نے آپ توں کئی احادیث روایت کيتیاں نيں۔
- شدید:
آپ نوں ابو بکر صدیق نے خرید کر آزاد فرمایا سی۔ امام احمد نے قیس بن ابی حازم دے حوالے توں روایت کيتی اے کہ ميں نے دیکھیا عمر فاروق دے ہتھ وچ کھجور دی اک ٹہنی سی جس دے ذریعے اوہ لوکاں نوں بیٹھیا رہے سن تے کہہ رہے سن کہ نبی کریم دے خلیفہ دی وصیت سنو۔ تب ابو بکر صدیق دے آزاد کردہ غلام شدید آئے تے انہاں دے ہتھ وچ اک صحیفہ سی جو انہاں نے لوکاں نوں پڑھ کر سنایا۔ اس صحیفے وچ ابو بکر صدیق دا اک قول سی جس وچ کہیا گیا سی کہ اللہ گواہ اے ميں نے تواڈے نال کوئی زیادتی نئيں کيتی تے وچ توانوں اللہ عزوجل دی اطاعت دا حکم دیندا ہاں۔
- کثیر بن عبید التیمی:
آپ دا شمار وی ابو بکر صدیق دے آزاد کردہ غلاماں وچ ہُندا اے۔ ابن حبان نے آپ دا شمار ثقہ راویاں وچ کیہ اے تے انہاں توں اک حدیث وی روایت کيتی اے جو انہاں نے انس توں سنی سی۔ حدیث دے لفظاں ایہ نيں اللہ عزوجل فرماندا اے کہ اے آدم دے بیٹے! جدوں تک تاں میرے توں امیداں وابستہ رکھے گا تے مینوں پکاردا رہے گا وچ تینوں بخشتا رہواں گا۔[۲۴]
علامہ ابن جریر طبری تے ابن عساکر نے عامر بن عبد اللہ بن زبیر دی ایہ روایت نقل کيتی اے کہ ابو قحافہ نے اپنے فرزند نوں غریب لونڈیاں تے غلاماں دی آزادی اُتے بے تحاشا دولت خرچ کردے دیکھیا تاں انہاں نے اپنے بیٹے ابو بکر نوں کہیا:
” | بیٹا ایداں دے کمزور لوکاں نوں آزاد کرانے دا کیہ فائدہ؟ جے تسيں چست تے تنومند غلاماں نوں آزاد کراندے تاں اوہ تواڈے احسان مند رہندے تے مشکل وقت وچ تواڈے کم آندے۔ | “ |
ابو بکر صدیق نے جواب دتا:
” | ابا جان! وچ کِسے دنیاوی فائدے دے لئی انہاں نوں آزاد نئيں کراندا وچ تاں اس دا اوہ اجر چاہندا ہاں جو اللہ دے پاس اے ۔ | “ |
جب مشرکین نے دیکھیا کہ ابو بکر نے اپنے آپ نوں ہمہ تن اسلام دی تبلیغ دے لئی وقف کر دتا اے تے اپنی دولت نوں مسلمان ہونے والے غلاماں تے لونڈیاں نوں آزاد کرانے وچ بے دریغ خرچ کر رہیا اے تاں انہاں نے آپ توں "اشناق" دا منصب کھو لیا لیکن آپ نے اس دی پروا نئيں کيتی تے برابر اپنے کم وچ مصروف رہے۔[۲۵]
کفار دے ظلم دی انتہا
سودھوآغاز اسلام وچ اکثر ابو بکر صدیق رسول اللہ توں عرض کردے: کیوں نا اسيں لوکاں دے سامنے اپنے ایمان و عقیدہ دا برملا اظہار کرن۔ آخر کدوں تک اسيں چھپدے چھپاندے رہن گے۔ رسول اللہ ابو بکر دی گل سن کر صرف اِنّا فرماندے:
” | ابو بکر! حالے ساڈی تعداد تھوڑی جہی اے ۔ | “ |
سیدنا ابو بکر بار بار رسول اللہ توں برملا اظہار کرنے دے بارے وچ اصرار کردے رہندے۔ بالآخر رسول اکرم نے انہاں نوں اجازت دے دی۔ چنانچہ سارے مسلمان خانہ کعبہ دے ارد گرد پھیل گئے تے اپنے اپنے خاندان والےآں دے نال جا کے بیٹھ گئے۔ ابو بکر صدیق اٹھے تے فصیح و بلیغ خطبہ پڑھیا۔ ایہ پہلا خطبہ سی جو دین اسلام وچ پڑھیا گیا، اس خطبہ وچ اسلام دی دعوت سی، مشرکین نوں بہت ناگوار گزریا۔ اوتھے موجود سارے مشرکین سیدنا ابو بکر تے مسجد حرام وچ موجود دوسرے مسلماناں اُتے ٹُٹ پئے تے بری طرح توں مارنے لگے۔ ابو بکر مار کھاندے کھاندے زمین اُتے گر گئے سن ۔ عتبہ بن ربیعہ دا راویہ سیدنا ابو بکر کے نال گھناؤنا سی۔ اس فاسق نے اپنے پیوند لگے دونے جوتاں توں ابو بکر صدیق نوں منہ تے پیٹ اُتے اِنّا ماریا کہ کثرت خون توں ابو بکر دی ناک آپ دے چہرے توں پہچانی نئيں جاندی سی۔ جدوں آپ دے قبیلے بنو تمیم دے لوکاں نوں معلوم ہويا تاں اوہ آپ دی مدد نوں پہنچ گئے۔ انہاں نے مشرکین نوں آپ توں اٹھایا تے اک کپڑے وچ ڈال کر آپ نوں لے گئے۔ آپ نوں اِنّی شدید مار پڑھی سی کہ بنو تمیم نوں یقین سی ہن آپ دی موت یقینی اے۔ بنو تمیم آپ نوں گھر پہنچیا کر مسجد حرام وچ واپس آئے تے کہنے لگے:
” | اللہ دی قسم! جے ابو بکر مر گے تاں اسيں عتبہ بن ربیعہ نوں ضرور قتل کر ڈالاں گے۔ | “ |
بنو تمیم مسجد حرام وچ برسرعام ایہ دھمکی دے کے سِدھے ابو بکر کے گھر گئے۔ ابو قحافہ تے بنو تمیم دے لوکاں نے بہت کوشش کيتی کہ کسی طرح ابو بکر دی بولی کھل جائے تے اوہ کچھ گل کرن۔ سارے ايسے انتظار وچ اس دے ارد گرد بیٹھے سن جدوں دن دے آخری پہر آپ نوں کچھ افاقہ ہويا تے بولی کھولی، پہلا جملہ جو آپ دی بولی توں نکلیا اوہ ایہ سی:
” | رسول اکرم ﷺ دا کیہ ہويا؟ اوہ کِداں نيں۔ | “ |
جب آپ نے ایہ کہیا تاں قوم دے لوکاں نوں قدرے غصہ وی آیا تے آپ نوں ملامت کردے ہوئے اوتھے توں نکل گئے۔ جب بنو تمیم آپ دے کولوں نکل گئے تاں صرف آپ دی ماں آپ دے پاس رہ گئی۔ اوہ بیٹے توں اصرار کردی رہی کہ کھانا کھا لو لیکن آپ اپنی ماں توں صرف ایہی پُچھدے رہے۔
” | رسول اکرم ﷺ دا کیہ ہويا؟ اوہ کِداں نيں؟ | “ |
ماں نے جوب دتا: بیٹے اللہ دی قسم! مینوں تیرے ساتھی دے بارے وچ کوئی علم نئيں اوہ کس حال وچ نيں تے حالے کتھے نيں؟ سیدنا ابو بکر نے اپنی ماں توں کہیا: ام جمیل فاطمہ بنت خطاب دے پاس جاؤ تے اس توں رسول اللہ دے بارے وچ دریافت کرو کہ اوہ کتھے نيں تے کس حال وچ نيں؟ بیٹے دی فرمائش پوری کرنے دے لئی ماں کھڑی ہوئی تے ام جمیل دے پاس پہنچ کے کہیا: میرا بیٹا ابو بکر تسيں توں محمد بن عبد اللہ دے بارے وچ پوچھ رہیا اے کہ اوہ کتھے نيں تے کس حال وچ نيں۔ ام جمیل نے جواب دتا: نہ تاں مینوں ابو بکر کے بارے وچ کچھ معلوم اے تے نہ ہی محمد بن عبد اللہ دے بارے وچ ۔ ہاں، جے تسيں چاہاں تاں وچ تواڈے بیٹے نوں دیکھنے چلاں؟ ام الخیر نے کہیا ہاں چلو۔ ام جمیل جدوں آپ دے پاس پہنچی تاں آپ دی حالت شدت مرض توں ناگفتہ بہ سی۔ اوہ ابو بکر کے نیڑے ہوئی تے زور توں کہنے لگی: فسق و کفر وچ ڈُبی ہوئی آپ دی قوم نے آپ نوں تکلیف دتی اے۔ مینوں اللہ تعالی توں امید اے کہ اوہ ضرور انہاں ظالماں توں انتقام لے گا۔ سیدنا ابو بکر دی بولی کھلی تے کہیا:
” | رسول اکرم ﷺ دا کیہ ہو؟ اوہ کِداں نيں؟ | “ |
ام جمیل نے کہیا: ایہ آپ دی ماں موجود نيں وچ جے کچھ دسو گی تاں اوہ وی سن لے گی۔ آپ نے کہیا کوئی گل نئيں توانوں اس توں کوئی خطرہ ننيں۔ ام جمیل نے دسیا:
” | رسول اکرم ﷺ بالکل صحیح سالم نيں۔ | “ |
ابو بکر نے پُچھیا اوہ ہن کتھے نيں؟ ام جمیل نے کہیا دار ارقم وچ نيں۔ ابو بکر کہنے لگے:
” | ميں نے اللہ توں عہد کر ليا اے کہ جدوں تک محمد دی خدمت وچ حاضر نہ ہوئے جاؤں، نہ کچھ کھاواں گا نہ کچھ پیاں گا۔ | “ |
ام جمیل تے آپ دی والدہ نے آپ دا اصرار دیکھیا تاں اوہ تھوڑی دیر رکی رنيں۔ فیر جدوں انہاں نے دیکھیا کہ لوک اپنے اپنے گھراں نوں چلے گئے نيں تے راستہ خالی پيا ہويا اے تاں اوہ سیدنا ابو بکر نوں سہارا دیندے ہوئے رسول اکرم دی خدمت وچ لاواں۔ رسول اکرم دی جدوں نگاہ مبارک ابو بکر اُتے پئی تاں آپ انہاں دی طرف جھک پئے تے بوسہ دتا۔ دوسرے مسلمان وی ابو بکر دی طرف جھک پئے۔ اس منظر نوں دیکھ کے رسول اکرم نوں وڈی کوفت ہوئی تے آپ دیاں اکھاں نم ہوئے گئياں۔ مگر اس حالت وچ وی سیدنا ابو بکر نے رسول اکرم توں اپنی بے لاگ محبت دا ثبوت دتا تے عرض کرنے لگے:
” | اے اللہ دے رسول ﷺ ! میرے ماں باپ آپ اُتے قربان! (آپ ﷺ صحیح سالم نيں تاں فیر) مینوں کوئی پرواہ نئيں، صرف اِنّی تکلیف اے کہ فاسق نے میرے چہرے اُتے جوندا ماریا تے ایہ میری ماں اے جو بلاشبہ اپنے بیٹے دے حق وچ مہربان تے وفادار اے، آپ دی ہستی مبارک اے، آپ میری ماں نوں اللہ دی طرف دعوت داں تے اس دے حق وچ دعائے خیر فرما دتیاں ممکن اے کہ اللہ تعالی میری ماں نوں آپ دی دعوت دی برکت توں جہنم دی اگ توں بچا دے۔ | “ |
چنانچہ سیدنا ابو بکر دی خواہش اُتے رسول اکرم نے آپ دی ماں دے لئی دعا فرمائی۔ اللہ تعالی نے اپنے نبی دی دعا نوں شرف قبولیت بخشا تے سیدنا ابو بکر دی ماں مسلمان ہوئے گئياں۔[۲۶] اک ہور روایت وچ اے کہ حمزہ بن عبد المطلب ايسے روز ایمان لیائے جس روز تمام مسلماناں دے نال نال ابو بکر نوں کفار نے ایہ اذیت تے تکلیف پہنچائی۔[۲۷]
اس واقعہ دے بعد رسول اکرم دی نظر وچ ابو بکر دی وقعت پہلے توں وی زیادہ ودھ گئی تے ابو بکر آپ دے خاص راز دار تے محبوب بن گئے۔ اہل سیر دا بیان اے کہ حضور روزانہ دومرتبہ ابو بکر کے مکان اُتے تشریف لے جاندے سن ۔ ہجرت مدینہ تک آپ دا ایہی معمول رہیا۔ عروہ بن زبیر توں مروی اے کہ عائشہ نے فرمایا اے کہ جدوں توں ميں نے ہوش سنبھالیا اپنے والدین نوں دین اسلام اُتے پایا تے (مکہ معظمہ) اسيں اُتے کوئی دن ایسا نئيں گزریا جس وچ رسول اللہ روزانہ دو مرتبہ صبح و شام ساڈے گھر تشریف نہ لاندے ہون۔[۲۸]
ہجرت حبشہ دا قصد
سودھوابو بکر صدیق نوں نماز تے ذکر الہی توں بے حد شغف سی اوہ اس سوز و گراز توں نماز پڑھدے تے تلاوت کردے کہ قریش دے بیوی بچے متاثر ہوئے کے انہاں دے گرد جمع ہوئے جاندے۔ اس توں قریش نوں اندیشہ ہويا کہ کدرے انہاں دے متعلقین اپنے آبائی دین توں منحرف ہوئے کے اسلام دی طرف مائل نہ ہوئے جاواں۔ چنانچہ اوہ ابو بکر صدیق نوں نماز پڑھنے توں رکدے تے اذیت پہنچاندے۔[۲۹]
ہجرت دی اجازت
سودھوامام واقدی دا بیان اے کہ قریش ظلم و تعدی دے عادی ہوئے چکے سن ۔ انہاں لوکاں دی ایذا رسانی جدوں رسول اللہ دے صحابہ اُتے عام ہوئے گئی تے انہاں دا ظلم و ستم انتہا درجہ نوں پہنچ گیا، صحابہ کرام نے نبی کریم دی خدمت وچ شکایت کيتی۔ آپ نے کوئی جواب نئيں دتا۔ ایتھے تک کہ اک دن ابو بکر صدیق نبی کریم دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتی:
” | یا رسول اللہ! جے آپ حاطب بن عمیر بن عبد شمس اُتے ظلم و ستم نوں دیکھدے تاں ضرور مہربانی فرماندے۔ | “ |
” | یا رسول اللہ! آپ کس طرف ہجرت دا حکم فرماندے نيں؟ | “ |
نبی کریم نے حبشہ دی جانب راہنمائی فرمائی کیونجے صحابہ کرام مسافت کم ہونے تے اوتھے دی آب و ہوا ام القری مکہ دے مناسب ہونے دی وجہ توں اس طرف ہجرت کرنا مناسب سمجھدے سن ۔[۳۰]
مالک بن دغنہ دی پناہ وچ
سودھوجب مسلماناں اُتے اہل مکہ دے ظلم و ستم حد توں ودھ گئے تاں بعث نبوت دے پنجويں تے چھیويں سال بوہت سارے مسلماناں نے حبش دی طرف ہجرت دی تا کہ اوتھے آرام و سکون توں اپنے مذہب اُتے عمل کيتا جا سکے۔ ابو بکر نے وی حبشہ دی طرف ہجرت دی مگر جدوں آپ مقام "برک الغماد" وچ پہنچے تاں قبیلہ قارہ دا سردار مالک بن دغنہ راستے وچ ملیا تے دریافت کيتا کہ کیوں؟ اے ابو بکر! کتھے چلے؟ آپ نے اہل مکہ دے مظالم دا تذکرہ کردے ہوئے فرمایا وچ ہن اپنے وطن مکہ دی زمین نوں چھڈ کے خدا دی لمبی چوڑی زمین وچ پھردا رہواں گا تے خدا دی عبادت کردا رہواں گا۔ ابن دغنہ نے کہیا کہ اے ابو بکر! آپ جداں آدمی نہ شہر توں نکل سکدا اے نہ کڈیا جا سکدا اے۔ آپ دوسرےآں دا بار اٹھاندے نيں، مہماناں حرم دی مہمان نوازی کردے نيں، خود کما کر مفلساں تے محتاجاں دی مالی امداد کردے نيں، حق دے کماں وچ سب دی مدد و اعانت کردے نيں۔ آپ میرے نال مکہ واپس چ لئی وچ آپ دی پناہ لیندا ہون۔ ابن دغنہ آپ نوں زبردستی مکہ واپس لیائے تے تمام کفار توں کہہ دتا کہ ميں نے ابو بکر نوں اپنی پناہ وچ لے لیا اے۔ لہذا خبردار! کوئی انہاں نوں نہ ستائے۔ کفار نے کہیا کہ سانوں اس شرط اُتے منظور اے کہ ابو بکر اپنے گھر وچ چھپ کر قرآن پڑھیاں تا کہ ساڈی عورتاں تے بچےآں دے کان وچ قرآن دی آواز نہ پہنچے۔ ابن دغنہ نے کفار دی شرط نوں منظور کر ليا۔ ابو بکر صدیق نے چند دناں تک اپنے گھر دے اندر قرآن پڑھدے رہے مگر آپ دے جذبہ اسلامی تے جوش ایمانی نے ایہ گوارا نئيں کيتا کہ معبودان باطل لات و عزی دی عبادت تاں علی الاعلان ہوئے تے معبود برحق اللہ تعالی دی عبادت چھپ کر گھر دے اندر کيتی جائے۔ چنانچہ آپ نے گھر دے باہر اپنے صحن وچ اک مسجد بنا لی تے اس مسجد وچ علی الاعلان نمازاں وچ بلند آواز توں قرآن پڑھنے لگے تے کفار مکہ دیاں عورتاں تے بچے بھیڑ لگیا کر قرآن پاک سننے لگے۔ ایہ منظر دیکھ کے کفار مکہ نے ابن دغنہ نوں مکہ بلايا تے شکایت کیتی کہ ابو بکر گھر دے باہر قرآن پڑھدے نيں۔ جس نوں سننے دے لئی انہاں دے گھر دے گرد ساڈی عورتاں تے بچےآں دا میلہ لگ جاندا اے۔ اس توں سانوں وڈی تکلیف ہُندی اے لہذا تسيں انہاں توں کہے دو کہ یا تاں اوہ گھر وچ قرآن پڑھیاں ورنہ تسيں اپنی پناہ دی ذمہ داری توں دست بردار ہوئے جاؤ۔ چنانچہ ابن دغنہ نے ابو بکر توں کہیا کہ اے ابو بکر! آپ گھر دے اندر چھپ کر قرآن پڑھیاں ورنہ وچ اپنی پناہ توں کنارہ کش ہوئے جاؤ گا اس دے بعد کفار مکہ آپ نوں ستاواں گے تاں وچ اس دا ذمہ دار نئيں ہواں گا۔ یہ سن کر ابو بکر نے فرمایا کہ اے ابن دغنہ! تسيں اپنی پناہ دی ذمہ داری توں وکھ ہوئے جاؤ مینوں اللہ تعالی دی پناہ کافی اے تے وچ اس دی مرضی اُتے راضی برضا ہون۔[۳۱]
ابی بن خلف دے نال شرط باندھنا
سودھونبوت دے اٹھويں سال مکہ وچ ایہ خبر عام ہوئی کہ اہل فارس نے اہل روم اُتے فتح حاصل کر لئی۔ مشرکین اس خبر توں بہت خوش ہوئے، کہنے لگے رومی اہل کتاب نيں تے فارسی آتش پرست، جس طرح کسری نے قیصر اُتے لشکر کشی دی اسيں وی محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دی فوج اُتے جو اہل کتاب اے، غالب آئیاں گے۔ مسلماناں دے دل انہاں دیاں گلاں سننے توں غمگین ہُندے سن، پس جبرائیل امین خدا تعالی دے حکم توں ایہ پیغام لائے:
” | بسم اللہ الرّحمٰن الرّحیم○ المٓ غُلِبَتِ الرُّوْمُ فِیْ اَدْنَی الْاَرْضِ وَ ھُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِہِمْ سَیَغْلِبُوْنَ○ فِیْ بَضْعِ سِنِیْنَ | “ |
مسلمان اس آیت دے اترنے توں خوشی دا اظہار کردے سن، نا سمجھ کفار اس صورت حال نوں تسلیم نئيں کردے سن تے کہندے سن کہ ایہ کلمات محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے گھڑے ہوئے نيں۔ نوبت ایتھے تک پہنچی کہ ابو بکر صدیق نے ابی بن خلف کافر دے نال شرط بنھی کہ جے تن سال تک تے اک روایت دے مطابق چھ سال تک رومیاں نوں غلبہ حاصل ہويا تاں ابو بکر دس جوان اونٹھ اس لعین توں لے گا تے جے غلبہ حاصل نہ ہويا تاں دس اونٹھ اسنوں دے گا۔ جدوں رسول اللہ دے صحابہ نوں اس شرط دا علم ہويا تاں انہاں نے کہیا کہ کلمہ بضع وچ ابہام اے کیونجے عرف عرب وچ ایہ تن یا نو عدد وچ استعمال ہُندا اے۔ پس اس کلمہ دا تعین تے گھٹ توں گھٹ مدت مناسب نئيں سی، کیونجے ممکن اے کہ رومیاں نوں نو سال دا عرصہ گزرنے توں پہلے غلبہ حاصل نہ ہوئے تے اک روایت وچ اے کہ اس مدت نوں نبی کریم دے سامنے پیش کيتا گیا، آپ نے فرمایا جاؤ، اونٹھاں دی تعداد ودھیا دو تے ايسے طرح مدت وچ وی اضافہ کر دو۔ چنانچہ ابو بکر اس دے پاس گئے تے کہیا سالاں نوں وی زیادہ کردا ہاں تے مال نوں وی، نو سال دی مدت تے سو اونٹھاں مقرر ہوئے تے طرفین اس اُتے راضی ہوئے۔ اس وقت شرط باندھنا حرام نئيں ہويا سی۔ کچھ عرصہ بعد اس خوف توں کہ ابو بکر شہر توں چلے نہ جاواں عبد الرحمن بن ابی بکر نوں ضامن مقرر کيتا تے جدوں ابی بن خلف جنگ احد وچ شریک ہونے دے لئی گیا تاں عبد الرحمن نے کہیا ضامن دو، اس نے ضامن دے دتا۔ جنگ احد وچ ابی بن خلف حضور نبی کریم دے ہتھوں ماریا گیا۔ صلح حدیبیہ یا غزوہ خیبر دے روز رومیاں دے فارسیاں اُتے فتح مند ہونے دی خبر پہنچی۔ عبد الرحمن نے ابی بن خلف دے ضامن توں اونٹھ لئی تے رسول اللہ دی خدمت وچ لیایا۔ نبی کریم نے اسنوں تصرف وچ لیانے دا حکم دتا۔[۳۲]
عائشہ صدیقہ دا نکاح تے رخصتی
سودھوخدیجہ بنت خویلد ا دی وفات دی وجہ توں نبی کریم پریشان رہنے لگے خویلہ بنت حکیم بن عثمان بن مظعون اس حالت نوں دیکھ کے آپ دی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تے عرض کيتی خدیجہ دنیا توں رحلت فرما گئياں، گھر دا انتظام بغیر موافق ساتھی دے جو غمگین دل دی تسکین تے گھریلو مہمات دی کفالت کر سکے، حاصل نئيں ہُندا، ہن جے آپ پسند فرماواں تاں آپ دے لئی کسی شریف عورت دا رشتہ طلب کرن۔
آپ نے فرمایا خویلہ! عورتاں وچوں اوہ کیہڑی عورت اے جو اس کم دی لیاقت تے ساڈے نال مناسبت رکھدی ہاں؟
خویلہ نے کہیا جے دوشیزہ پسند کرن تاں اوہ وی اے تے جے ثیب چاہن تاں اوہ وی اے۔ آپ نے فرمایا: کون اے ؟ خویلہ نے کہیا: دوشیزہ عائشہ آپ دے دوست ابو بکر دی بیٹی تے ثیب سودہ بنت زمعہ جو آپ اُتے ایمان لا چکيتیاں نيں۔ حضور نبی کریم نے فرمایا: دونے دا رشتہ میرے لئی منگ۔ خویلہ پہلے ابو بکر کے گھر آئیاں تے نبی کریم دی طرف توں عائشہ دی خواستگاری کيتی۔ ابو بکر نوں شبہ ہويا کہ ميں نے نبی کریم توں عقد اخوت بنھیا اے۔ کيتا بھائی دی لڑکی دی بھائی نال شادی کيتی جا سکدی اے ؟ خویلہ نبی کریم دی خدمت وچ آئیاں تے مسئلہ پُچھیا۔ آپ نے فرمایا: واپس جا کے انہاں نوں کہو کہ میرے تے آپ دے درمیان وچ اخوت اسلامی اے، نسبی تے رضاعی نئيں جو تواڈی بیٹی دی حرمت دا موجب ہوئے۔ خویلہ نے ابو بکر کے پاس آ کے اطلاع دتی تے مطمئن کيتا۔ ابو بکر صدیق دے دل نوں فیر اک ہور اندیشہ نے آ پھڑیا کہ مطعم بن عدی نے اپنے بیٹے دے لئی عائشہ دا رشتہ منگیا ہويا اے تے انہاں نے قبول کر ليا اے، اس دے نال وعدہ سی تے ابو بکر نے کدی وعدہ خلافی نئيں کيتی سی۔ اس وجہ توں خویلہ نوں کہیا تاں ايسے جگہ ٹھہر تے خود مطعم دے گھر گئے۔ مطعم دی بیوی نے جدوں ابو بکر نوں دور توں دیکھیا کہیا: اے ابو بکر! کيتا تاں اس گل کيتی امید رکھدا اے کہ ساڈے لڑکے نوں ساڈے دین توں پھیر دے گا تے اسنوں مسلمان کر لے گا، اسنوں اپنی لڑکی دے گا ایہ نئيں ہوئے سکدا۔ ابو بکر نے معطم توں پُچھیا کيتا تاں وی ايسے طرح کہندا اے ؟ اس نے کہیا ہاں۔
ابو بکر نے اسنوں غنیمت جانا تے اوتھے توں گھر آئیاں تے خویلہ توں کہیا: پیغمبر توں کہو کہ اوہ تشریف لے آئیاں ۔
خویلہ آئیاں تے ابو بکر دی طرف توں نبی کریم نوں بلیایا۔ آپ تشریف لے آئے تے عائشہ نال نکاح کيتا۔ اس وقت عائشہ دی عمر مبارک چھ سال سی تے آپ دی رخصتی سن ہجری دے پہلے سال ہوئی۔ بعث دے دسويں سال ماہ شوال وچ نبی کریم تے عائشہ صدیقہ دا عقد نکاح منعقد ہويا۔[۳۳]
رخصتی
سودھومشہور روایت دے مطابق عائشہ دی رخصتی ماہ شوال 1ھ چار شنبہ دے روز ہوئی۔ نبی پاک ﷺ ابو بکر صدیق دے گھر تشریف لائے۔ انصار دے مرداں تے عورتاں دی اک تعداد اوتھے جمع ہوئے گئی۔ اس وقت عائشہ دی عمر نو سال سی۔ عائشہ بیان کردیاں نيں کہ انہاں دناں اسيں محلہ شیخ بنی الحارث وچ رہندے سن ۔ اک روز آن تشریف لیائے تاں وچ سہیلیاں دے نال کھیل رہی سی۔ میری والدہ نے آ کے میرے بالاں وچ کنگی کی، منہ دھویا تے مینوں کھینچدے ہوئے اس مکان دے دروازہ تک لے گئی جتھے سید عالم تشریف فرما سن ۔ چونکہ ميں نے والدہ دے ہتھ وچ بے چینی دا اظہار کيتا سی میرا سانس پھُل گیا۔ تھوڑی دیر توقف دے بعد مینوں سید عالم دی خدمت وچ لے گئی۔ آن نوں ميں نے اس تخت اُتے جو ساڈے گھر وچ سی بادشاہ دی مانند تشریف فرما دیکھیا، مینوں لے جا کے آپ دی گود وچ بیٹھیا دتا تے عرض کيتا یا رسول اللہ ایہ آپ دی بیوی اے۔ حق تعالی آپ دے لئی اس اُتے تے اس دے لئی آپ اُتے برکت نازل فرمائے، ساڈے پاس دعوت ولیمہ دے لئی کچھ نئيں سی تے نہ ہی اونٹھ یا بھیڑ بکری ذبح کی، ساڈی عروسی دا طعام دُدھ دا اک پیالہ سی جو سعد بن عبادہ دے گھر توں بھیجیا گیا سی، عورتاں دی اک جماعت دے نال جو موجود سن اس دُدھ وچوں اساں پیا، فیر حاضرین نے مبارک دتی تے باہر چلے گئے تے مبارک وقت وچ ام المومنین عائشہ صدیقہ دا نبی کریم ﷺ توں زخاف ہويا۔ اس خاص حجرہ وچ جو مسجد دے نال تعمیر کيتا گیا سی قیام کيتا تے اس جگہ آپ ﷺ نے ظاہری وصال فرمایا۔[۳۴]
ام جمیل نوں محمد نظر نہ آئے
سودھوجب سورہ لہب نازل ہوئی جس وچ ابو لہب تے اس دی بیوی ام جمیل دی مذمت بیان کيتی گئی اے۔ جدوں ابو لہب دی بیوی ام جمیل نے سنیا کہ اس دے خاوند تے اس دے متعلق آسمان توں سورت اتری اے تاں غصہ وچ آپے توں باہر ہوئے گئی۔ اک بہت وڈا پتھر لے کے اوہ حرم کعبہ وچ گئی۔ اس وقت حضور اکرم نماز وچ تلاوت قرآن فرما رہے سن تے نیڑے ہی ابو بکر صدیق بیٹھے ہوئے سن ۔ ام جمیل بڑبڑاندی ہوئی آئی تے نبی اکرم دے کولوں لنگھدی ہوئی ابو بکر صدیق دے پاس آئی تے مارے غصہ دے منہ وچ جھگ بھردے ہوئے کہنے لگی کہ دسو تواڈے رسول کتھے نيں؟ مینوں معلوم ہويا اے کہ انہاں نے میری تے میرے شوہر دی ہجو دی اے۔ ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ میرے رسول شاعر نئيں اے کہ کسی دی ہجو کرن۔ فیر اوہ غیظ و غضب وچ بھری ہوئی پورے حرم وچ چکر لگاندی رہی تے بکتی جھکتی حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام نوں لبھدی رہی۔ مگر جدوں اوہ حضور اقدس نوں نہ دیکھ سکی تاں بڑبڑاندی ہوئی حرم توں جانے لگی تے ابو بکر توں کہنے لگی کہ وچ تواڈے رسول دا سر کچلنے دے لئی ایہ پتھر لے کے آئی سی مگر افسوس کہ اوہ مینوں نئيں ملے۔ ابو بکر صدیق نے نبی کریم توں اس واقعہ دا ذکر کيتا تاں آپ نے فرمایا میرے کولوں اوہ کئی بار گزری مگر میرے تے اس دے درمیان وچ اک فرشتہ حائل ہوئے گیا کہ اکھ پھاڑ پھاڑ کر دیکھنے دے باوجود اوہ مینوں نہ دیکھ سکيتی۔ اس واقعہ دے متعلق سورہ بنی اسرائیل دی آیت نمبر 45 نازل ہوئی ترجمہ:
” | اور اے محبوب تسيں نے قرآن پڑھیا اساں تسيں اُتے تے انہاں وچ کہ آخرت اُتے ایمان نئيں لاندے اک چھپا ہويا پردہ کردتا۔ | “ |
کفار دی ہور ایذایت رسانیاں
سودھوجناب ابو طالب تے خدیجہ بنت خویلد ہمیشہ نبی کریم دے پشتیبان رہے۔ انہاں دی وفات دے بعد مشرکین قریش دے حوصلے ودھ گئے تے اوہ آپ اُتے ظلم کرنے وچ بہت دلیر ہوئے گئے۔ ايسے سال حضور تبلیغ حق دے لئی طائف تشریف لے گئے۔ اہل طائف آپ دے نال نہایت بد سلوکی توں پیش آئے جس دے نتیجے وچ آپ بہت زخمی ہوئے گئے۔ اوتھے توں مکہ واپس آ کے آپ نے معمول دے مطابق نہایت تندہی توں اسلام دی تبلیغ شروع کر دتی۔ مشرکین نے کئی بار نبی کریم اُتے دست تعدی دراز کيتا تے آپ نوں ستانے وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔ ارباب سیر نے اس قسم دے چند واقعات دا ذکر کيتا اے جنہاں وچ ابو بکر صدیق نبی کریم دے آڑے آئے تے خود مار کھادی لیکن حضور نوں چشم زخم نئيں پہنچنے دتا۔ صحیح بخاری وچ اے کہ اک دن رسول اکرم کعبہ وچ مقام ابراہیم اُتے نماز پڑھ رہے سن ۔ یکاک عقبہ بن ابی معیط اگے ودھیا تے اس نے آپ دی گردن مبارک وچ چادر ڈال کر بل دینا شروع کر دتا تا کہ گلہ گھونٹ کر آپ نوں شہید کر ڈالے۔ اِنّے وچ ابو بکر صدیق آ پہنچے انہاں نے دھکا دے کے عقبہ نوں پِچھے ہٹا دتا تے قرآن دی آیت پڑھی ترجمہ:
” | کیہ تسيں اک آدمی نوں محض اس بناء اُتے قتل کردے ہوئے کہ اوہ کہندا اے کہ میرا پروردگار اللہ اے حالانکہ اوہ تواڈے پاس اس دعوٰی اُتے تواڈے رب دی طرف توں واضح دلیلاں وی لے کے آیا اے ۔ | “ |
مشرکین حضور نوں چھڈ کے ابو بکر اُتے ٹُٹ پئے تے آپ نوں مار مار دے لہولہان کر دتا۔
مسند نبرار وچ علی المرتضی توں روایت اے کہ اک مرتبہ مشرکین نے رسول اکرم نوں گھیر لیا۔ اوہ آپ نوں گھیسٹتے تے دھکے دیندے سن تے کہندے سن کہ تسيں ہی اوہ شخص ہوئے جو صرف اک معبود دی پرستش دا حکم دیندے ہوئے۔
علی فرماندے نيں کہ اسيں وچوں کسی نوں مشرکین دے مقابلہ دی ہمت نہ پئی لیکن ابو بکر صدیق (مردانہ وار) اگے ودھے، مشرکین نوں ماردے پیٹتے گراندے تے ہٹاندے رسول اللہ تک جا پہنچے تے آپ نوں انہاں ظالماں دے نرغے توں کڈ لیا، اس وقت وی آپ دی بولی اُتے ایہ آیت تھی
ترجمہ:
” | کیہ تسيں اک آدمی نوں محض اس بناء اُتے قتل کردے ہوئے کہ اوہ کہندا اے کہ میرا پروردگار اللہ اے حالانکہ اوہ تواڈے پاس اس دعوٰی اُتے تواڈے رب دی طرف توں واضح دلیلاں وی لے کے آیا اے ۔ | “ |
اب مشرکاں نے ابو بکر صدیق نوں پھڑ لیا تے آپ دے سر تے داڑھی دے بوہت سارے بال نوچ ڈالے تے بری طرح مجروح کر دتا۔
ابن ہشام تے ابن جریر طبری نے عبد اللہ بن عمر توں روایت نقل کيتی اے کہ اک دن رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسجد حرام وچ قدم رکھیا تاں مشرکین قریش نے آپ نوں چاراں طرف توں گھیر لیا تے کہنے لگے:
” | تم ہی ساڈے بتاں دی عیب گیری کردے ہوئے تے ساڈے مذہب نوں برا کہندے ہو۔ | “ |
آپ نے فرمایا: ہاں وچ ہی کہندا ہون۔ اِنّے وچ اک شخص نے آپ دی روائے مبارک نوں گریبان دے کولوں مٹھی وچ لے لیا۔ ایہ دیکھ کے ابو بکر صدیق روندے ہوئے اگے ودھے تے آپ نوں کفار دے پنجۂ ستم توں چھڑایا، اس وقت وی ابو بکر دی بولی اُتے ایہی آیت تھی ترجمہ:
” | کیہ تسيں اک آدمی نوں محض اس بناء اُتے قتل کردے ہوئے کہ اوہ کہندا اے کہ میرا رب اللہ اے ۔ | “ |
رسول اکرم ﷺ دے تبلیغی دورے
سودھودعوت عام دے بعد سرور عالم ﷺ دا معمول سی کہ آپ ہر سال عکاظ (میلہ)، مجنہ تے ذوالمجار دے میلےآں وچ تے حج دے موقع اُتے منی تشریف لے جاندے سن جتھے عرب دے گوشے گوشے توں لوک آ کے جمع ہُندے سن آپ ہر قبیلے دے پڑاؤ وچ جا کے اس قبیلے نوں اسلام دی دعوت دیندے سن ۔ ہجرت مدینہ تک آپ دا ایہی معمول رہیا۔ اہل سیر دا بیان اے کہ ابو بکر صدیق نوں کئی بار انہاں تبلیغی دوراں وچ نبی کریم دی معیت دا شرف حاصل ہويا۔ امام حاکم تے امام بیہقی نے ایداں دے ہی اک دورے دا حال اس طرح بیان کيتا اے۔ دسويں نبوی وچ حج دے موسم وچ رسول اکرم تے ابو بکر صدیق قبیلے نوں دعوت دیندے ہوئے اک مجلس وچ پہنچے جتھے چند ذی وجاہت لوک مصروف گفتگو سن ۔ ابو بکر صدیق نے اگے ودھ کے سلام کيتا تے پُچھیا: "اے بیت اللہ دے مہمانو! تسيں کس قبیلے نال تعلق رکھدے ہو؟" جوب ملا: "ہم شیبان بن ثعلبہ وچوں نيں۔" جواب دینے والا اک قد آور وجیہ آدمی سی اس دے سر اُتے سیاہ زلفاں سن جو دو حصےآں وچ منقسم اس دے سینے اُتے لہرا رہیاں سن۔ ابو بکر نوں معاً کچھ یاد آگیا۔ انہاں نے اس شخص توں پُچھیا: "جے ميں غلطی نئيں کردا تاں تسيں مفروق بن عمرو ہوئے۔" اس نے کہیا: "تم نے خوب پہچانا بھائی، وچ مفروق بن عمرو ہی ہاں تے ایہ میرے نال ہانی بن قبیصہ، نعمان بن شریک تے مثنی بن حارث نيں۔" ابو بکر تمام قبیلےآں دے انساب توں واقف سن مفروق دا جواب سن دے حضور توں عرض کيتی: "یا رسول اللہ! میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، ایہ لوک اپنے قبیلے دا خاصہ نيں تے انہاں توں ودھ کے معزز انہاں دی قوم وچ ننيں۔ آپ جے اجازت دے تاں وچ انہاں توں مفصل گفتگو کراں۔" حضور نے فرمایا: "ضرور۔" اب ابو بکر فیر مفروق دی طرف متوجہ ہوئے، اوہ نہایت فصیح البیان شخص سی جواب دینے دے لئی سنبھل کر بیٹھ گیا۔ ابو بکر: تواڈے قبیلے وچ کِنے لوک نيں؟ مگروق: اسيں لوک اک ہزار توں کچھ زیادہ اے تے ظاہر اے ایہ کوئی کم تعداد ننيں۔ ابو بکر: تسيں لوک اپنی حفاظت کِداں کردے ہو؟ مفروق: اسيں لوک اپنی حفاظت دے لئی ہمیشہ جدوجہد کردے رہندے نيں لیکن ہر قوم دا مقدر بہر حال اس دے نال ہُندا اے۔ ابو بکر: تسيں اپنے دشمناں توں کِداں لڑدے ہو؟ مفروق: جدوں اسيں جنگ اُتے آ جاندے نيں تاں کچھ نہ پوچھ کہ ساڈے غیظ و غضب دا کیہ عالم ہُندا اے۔ اس وقت اسيں جس طرح دشمن توں نبزآزما ہُندے نيں ایہ وی بس اسيں جاندے نيں۔ اسيں گھوڑےآں نوں اولاد توں ودھ کے سمجھدے نيں تے اپنے ہتھیاراں نوں دُدھ دینے والی اونٹھنیاں اُتے ترجیح دیندے نيں۔ تا اسيں فتح و شکست تاں بہر حال اللہ دے ہتھ وچ اے کدی اسيں فتح پاندے نيں تے کدی ہار وی جاندے نيں۔ اس دے بعد مفروق نے ابو بکر توں کہیا: شاید آپ لوک قریش وچوں نيں۔ ابو بکر: ہاں بھائی تواڈا قیافہ درست اے، تسيں نے سنیا ہوئے گا کہ اسيں وچ اللہ دے رسول مبعوث ہوئے نيں اوہ (حضور اقدس دی طرف اشارہ کردے ہوئے) آپ ہی نيں۔ مفروق: ہاں اساں انہاں دے بارے وچ سنیا اے۔ فیر اوہ حضور توں مخاطب ہوئے کے کہیا: اے قریشی بھائی! آپ کس چیز دی دعوت دیندے نيں؟ نبی کریم اگے ودھ کے بیٹھ گئے تے ابو بکر صدیق آپ اُتے اپنے کپڑے دا سایہ کر کے نیڑے کھڑے ہوئے گئے۔ نبی کریم نے فرمایا: وچ توانوں دعوت دیندا ہاں کہ تسيں گواہی دو کہ اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے وچ اللہ دا رسول ہون۔ وچ چاہندا ہاں کہ تسيں میرے مددگار بنو تے میری حفاظت کرو تا کہ وچ لوکاں تک اللہ دے احکام بلا روک ٹوک پہنچیا سکےآں۔ قریش نے اللہ دے کم نوں روکنے دے لئی ایکا کر ليا اے۔ اللہ دے رسول نوں جھٹلایا اے باطل اُتے اڑ گئے نيں تے اللہ بے شک تمام گلاں توں بے نیاز تے تعریف دے لائق اے۔ مفروق: آپ تے کس چیز دی دعوت دیندے نيں؟ اس دے جواب وچ نبی کریم نے قرآن حکیم دی چند آیات دی تلاوت فرمائی جنہاں نوں سندے ہی مفروق بے اختیار پکار اٹھا: اے قریشی بھائی خدا دی قسم آپ دی دعوت سراسر بھلائی اے اس قوم نے جھوٹھ بولا تے زیادتی دی جس نے آپ نوں جھٹلیایا۔ ہانی بن قبیصہ تے مثنی بن حارث نے وی مفروق دی تائید کيتی لیکن دعوت توحید مکمل طور قبول کرنے وچ اس بنا اُتے معذرت کيتی کہ اسيں لوک فارس دے پڑوس وچ آباد نيں، ہوسکدا اے کہ کسری نوں ہماریا قبول اسلام نا گوار گزرے تے اوہ سانوں کچل ڈالے۔ اس دا مقابلہ کرنا ساڈے بس دی گل ننيں۔ ہاں عرب دے قرب و جوار دے حاکماں دے مقابلے اُتے اسيں آپ دی اعانت کرسکدے نيں۔ حضور نے فرمایا: شیبانی بھائیو! تواڈے جواب وچ کوئی برائی نئيں لیکن کسری تے اسلام دی اطاعت بیک وقت ممکن ننيں۔ اللہ دے دین نوں لے کے اوہی کھڑا ہوئے سکدا اے جو چاراں طرف توں اس دی محافظت اُتے کمر بستہ ہوئے جزوی اعانت اسلام دی روح توں مطابقت نئيں رکھدی۔ یہ فرما کر آپ اٹھیا کھڑے ہوئے تے ابو بکر دا ہتھ پھڑ کر اگے روانہ ہوئے گئے۔[۳۷]
واقعۂ معراج دی تصدیق
سودھوام ہانی بنت ابی طالب توں روایت اے کہ فرمایا: نبی کریم نوں معراج میرے گھر وچ ہويا، رات اوتھے آرام فرمایا، صبح ہوئی تاں آپ نے فرمایا: اے ام ہانی! اج رات مینوں بیت المقدس لے گئے، اوتھے توں آسماناں اُتے پہنچایا گیا، صبح توں پہلے واپس لے آئے۔ ام ہانی فرماندیاں نيں کہ ميں نے عرض کيتی: یا رسول اللہ! میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، میری درخواست اے کہ اس عجیب گل نوں منکراں دے سامنے پیش نہ فرماواں، اوہ یقین نئيں کرن گے تے آپ نوں جھوٹھا کدرے گے۔ نبی کریم نے فرمایا: خدا دی قسم! وچ اس قصہ نوں کسی توں پوشیدہ نئيں رکھو گا۔ دوسرے ہی دن جدوں صبح ہوئی تے سورج افق توں طلوع ہويا۔ عبد اللہ بن عباس فرماندے نيں کہ نبی کریم مسجد حرام تشریف لیائے تے حجرہ وچ غمگین و خستہ خاطر بیٹھ گئے کیونجے قریش دی تکذیب تے کم ظرفاں دے استہزاء دا خدشہ سی، ايسے خیال وچ سن کہ ابو جہل لعین آیا تے آپ دے سامنے بیٹھ گیا تے آپ توں استہزاء دے طور اُتے کہیا اے محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) کوئی نويں چیز ظاہر ہوئی اے تے عجیب و غریب معانی توں کوئی حقیقت حاصل ہوئی؟ نبی کریم نے فرمایا: ہاں، اج ميں نے اک ایسا سفر کيتا اے جو کسی نے نئيں کيتا تے ایسی خبر لیایا ہاں کہ اج تک کوئی نئيں لیایا۔ اس نے کہیا کتھے تک دا سفر کيتا اے ؟ آپ نے فرمایا بیت المقدس تے فیر اوتھے توں آسماناں دے طبقات تک گیا۔ اس نے کہیا اج رات گئے تے صبح مکہ وچ سن ۔ آپ نے فرمایا ہاں۔ وہ کہنے لگیا ایسی گل نوں قوم دے سامنے بیان کرن گے؟ نبی کریم نے فرمایا ہاں۔ ابو جہل چیخ اٹھا اے گروہ بنی کعب تے اے بنی لوی!، لوک ارد گرد جمع ہوئے گئے۔ ابو جہل نے کہیا اے محمد! ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) جو کچھ میرے توں کہیا اے انہاں لوکاں دے سامنے وی بیان کیجئے۔ نبی کریم نے فرمایا رات مینوں بیت المقدس لے گئے، فیر اوتھے توں آسماناں اُتے لے گئے۔ حاضرین حیران رہ گئے تے دست تاسف ملنے گئے، بعض اس کم وچ لغو کرنے لگے کیونجے انہاں دی ناقص عقلاں وچ ایہ گل ناممکنات وچوں سی۔ انہاں نے اسنوں اس قدر بعید از عقل سمجھیا کہ کمزور ایمان مسلماناں دی اک جماعت مرتد ہوئے گئی۔ والعیاذ باللہ من ذلک، ابو جہل منافقین دی اک جماعت دے نال ابو بکر صدیق دے پاس آیا تے کہیا: آپ اپنے ساتھی دے پاس چ لئی تا کہ آپ نوں معلوم ہوئے کہ اوہ کیہ کہندا اے۔ ابو بکر نے پُچھیا: تسيں کیہ فرماندے نيں؟ ابو جہل نے کہیا کہندے نيں رات مینوں بیت المقدس وچ لے گئے حالانکہ رات اوہ قوم وچ سن ۔ ابو بکر نے پُچھیا کیہ ایہ گل آپ نے فرمائی اے ؟ ابو جہل نے کہیا ہاں۔ ابو بکر نے فرمایا: کوئی تعجب دی گل نئيں، وچ آپ دی آسمانی خبراں دی تصدیق کردا ہون، جے آپ فرماواں کہ وچ ساتاں آسماناں توں وی اگے نکل گیا تے واپس آ گیا تاں وی وچ آپ دی تصدیق کردا ہون۔ ابو جہل نے کہیا: ميں نے کسی ساتھی نوں اپنے ساتھی دی اس طرح تصدیق کرنے والا نئيں دیکھیا جداں آپ نيں، اوہ خود وی ایہی دعوی کردے نيں۔ ابو بکر صدیق نبی کریم دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتی آپ نے فرمایا اے کہ مینوں رات آسماناں اُتے لے جایا گیا اے، آپ نے فرمایا اے یا نئيں؟ نبی کریم نے فرمایا: ہاں، ميں نے کہیا اے۔ ابو بکر نے کہیا آپ نے سچ فرمایا، فیر عرض کيتی یا رسول اللہ! کِداں ہويا؟ آپ نے شروع توں آخر تک بیان فرمایا۔ ابو بکر صدیق آپ دی ہر گل ختم کرنے اُتے کہندے آپ نے سچ فرمایا۔ فیر نبی کریم نے فرمایا: اے ابو بکر! تسيں میری ہر گل کيتی تصدیق کردے ہوئے۔ ابو بکر نے کہیا یا رسول اللہ! کِداں تصدیق نہ کراں؟ اوہ خدا جس نے جبرائیل نوں ہزار مرتبہ تھلے اتارا محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں وی زمین توں آسماناں اُتے لے جا سکدا اے۔ ايسے وجہ توں ثابت تے مقرر ہوئے گیا کہ سب توں پہلے جس شخص نے نبی کریم دے معراج دی تصدیق دی ابو بکر صدیق سن ۔ کہندے نيں کہ اس روز آپ صدیق دے لقب توں ملقب ہُندے، آیت آندی
” | والذی جاء بالصدق و صدق بہ | “ |
تے سب توں پہلے جس شخص نے جھٹلایا تے نبی کریم دی تکذیب دی ابو جہل سی۔ اس دے متعلق آیت اتری
” | فمن اظلم ممن کذب علی اللہ و کذب بالصدق اذ جاؤ ہ | “ |
، پس جو شخص معراج دی تصدیق کردا اے اوہ ابو بکر صدیق دا پیرو کار اے تے جو شخص انکار کردا اے اوہ ابو جہل دی اولاد اے۔[۳۸]
محمد دا مدینہ منورہ دی طرف ہجرت فرمنیا
سودھومدینہ منورہ دا پرانا ناں یثرب سی۔ جدوں محمد نے اس شہر وچ سکونت اختیار کيتی تاں اس دا ناں مدینۃ النبی (نبی دا شہر) پڑھ گیا۔ فیر ایہ ناں مختصر ہوئے کے مدینہ مشہور ہوئے گیا۔ جدوں نبی کریم نے ہجرت اس طرف فرمائی تاں اس وقت ایتھے دو قبیلے بنو اوس و بنو خزرج تے کچھ یہودی آباد سن ۔ ایہ شہر مکہ توں دو سو پنجاہ میل دے فاصلے اُتے واقع اے۔[۳۹]
ہجرت دی اجازت
سودھوجب قریش اُتے نبی کریم ﷺ دے نال اہل مدینہ دے عہد و پیمان ظاہر ہوئے گئے تاں انہاں نے ازسر نو مسلماناں اُتے دست تعدی دراز کر دتا۔ سید عالم دے صحابہ دے لئی مکہ وچ ٹھہرنے دی کوئی صورت باقی نہ رہ گئی تاں نبی کریم نے دوستاں توں فرمایا کہ مدینہ منورہ دی طرف ہجرت کر جاواں، اوہ اَگڑ پِچھڑ ہجرت کرنے لگے، جس نے سب توں پہلے بادینہ ہجرت وچ قدم رکھیا اک روایت دے مطابق مصعب بن عمیر تے اک دوسرے قول دے مطابق ابو سلمہ عبد اللہ بن عبد الاسد المخزومی سن ۔[۴۰]
ابو بکر صدیق نے مکہ توں ہجرت کرنے دا پختہ ارادہ کر ليا کہ مکہ توں ہجرت کر کے مدینہ چلا جائے آپ نے نبی کریم دی خدمت وچ عرض کيتا تاں آپ نے فرمایا:
اے ابا بکر! صبر کیجئے۔ امید اے مینوں وی ہجرت دی اجازت مل جائے گی۔ ابو بکر نے عرض کيتا میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، کیہ تسيں اس دے امید وار نيں۔ آپ نے فرمایا ہاں۔ [۴۱] ابو بکر نے عرض کيتی یا رسول اللہ! مینوں ہمراہی دا شرف نصیب ہوئے۔ آپ نے فرمایا ہاں نال چلو۔ اس بشارت دے بعد ارادہ ملتوی کر دتا تے چار ماہ تک منتظر رہے۔[۴۲] اپ نے دو اونٹھ خریدے اک نبی کریم دی خاطر چار سو درہم وچ تے واقدی دی اک روایت دے مطابق اٹھ سو درہم وچ تے اک اپنے لئی خریدتا۔ انہاں دی اچھی طرح دیکھ بھال کردے تے چارہ کھلاندے رہے تا کہ خوب موٹے تازے ہوئے جاواں۔ [۴۱]
ابو بکر صدیق دا خواب
سودھواسی زمانے وچ ابو بکر صدیق نے اک خواب دیکھیا کہ چاند آسمان توں تھلے اتر کر بطحا مکہ تے شہر مکہ وچ وارد ہويا تے مکہ دا تمام صحر اس نور توں منور ہوئے گیا اے، فیر اس چاند نے آسمان دا رخ کيتا تے اپنی جگہ اُتے جا کے ٹھہر گیا تے اپنے نور و ضیا توں تمام روئے زمین نوں روشن و منور کر دتا۔ بوہت سارے دوسرے ستارےآں نے وی ايسے طرح حرکت کی، فیر اوہ چاند ستارےآں دے ہزاراں لاؤ لشکر کے نال فضا وچ آیا تے دوبارہ حرم کعبہ وچ اترا۔ حرم ايسے طرح روشن سی لیکن تن سو سٹھ گھر تے اک روایت دے مطابق چار سو گھر تاریک رہے، جدوں اوہ چاند حرم وچ پہنچیا اس دے اطراف و جوانب فیر روشن ہوئے گئے، فیر اوہ چاند مدینہ دے اُتے چلا آیا حتی کہ عائشہ ا دے گھر وچ قیام کيتا، فیر زمین پھٹ گئی تے اس وچ سمو گیا۔ جب ابو بکر خواب توں بیدار ہوئے تاں رونے لگے کیونجے آپ فن تعبیر رویاء وچ مشہور و ممتاز سن ۔ آپ نے اس خواب دی تعبیر و تحویل دی نظر توں دیکھیا تاں آپ نوں معلوم ہوئے گیا کہ اوہ چاند نبی کریم دا آفتاب جمال اے تے ستارے آپ دے عزیز و اقارب تے صحابہ کرام نيں جو آپ دی موافقت وچ ہجرت تے مسافرت اختیار فرماواں گے تے مدینہ وچ ہجرت کرن گے تے اس چاند دا مکہ دی طرف لُٹنا فتح دی دلیل اے جو نبی کریم نوں حاصل ہوئے گی تے اس چاند دا عائشہ دے گھر وچ آنے توں ایہ مراد اے کہ عائشہ نوں آپ دی زوجہ مطہرہ بننے دا شرف حاصل ہوئے گا تے زمین دے پھٹنے تے اس وچ غائب ہونے توں ایہ مراد اے کہ آپ فوت ہون گے تے عائشہ دے گھر وچ دفن ہون گے۔ ابو بکر صدیق نوں اس توں دو غم ہوئے، اک اپنے ملک و وطن توں ہجرت دا غم تے دوسرا سید عالم دی جدائی دا غم۔ آپ نے دل وچ سوچیا جدوں غربت درپیش اے تاں نبی کریم دی مصاحبت نوں ہتھ توں نئيں جانے دینا چاہیے۔[۴۳]
کفار دی کانفرنس
سودھوجب کفار مکہ نے دیکھیا کہ نبی کریم تے مسلماناں دے مددگار مکہ توں باہر مدینہ وچ وی ہوئے گئے اے تے مدینہ جانے والے مسلماناں نوں انصار نے پناہ دتی اے تاں انہاں نوں ایہ خطرہ محسوس ہونے لگیا کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) وی مدینہ چلے جائے تے اوتھے توں اپنے حامیاں دی فوج لے کے مکہ اُتے چڑھائی نہ کر دے۔ چنانچہ اس خطرہ دا دروازہ بند کرنے دے لئی کفار مکہ نے اپنے دارالندوہ (پنچائت گھر) وچ اک بہت وڈی کانفرنس منعقد کيتی۔ ایہ مکہ دا ایسا زبردست نمائندہ اجتماع سی کہ مکہ دا کوئی دانشور تے با اثر شخص نہ سی جو اس وچ شریک نہ ہويا ہوئے۔ خصوصیت دے نال ابو سفیان، ابو جہل، عتبہ، جبیر بن مطعم، نضر بن حارث، ابو النجتری، زمعہ بن اسود، حکیم بن حزام، امیہ بن خلف وغیرہ تمام سرداران قریش اس وچ شامل سن ۔ شیطان لعین وی کمبل اوڑھے اک بزرگ دی صورت وچ آگیا۔ قریش دے سرداراں نے ناں و نسب پُچھیا تاں بولا کہ وچ شیخ نجد ہاں اس لئی کانفرنس وچ آ گیا ہاں کہ وچ تواڈے معاملے وچ اپنی رائے پیش کر دواں۔ اس اجلاس وچ مختلف تجاویز پیش کيتی گئی۔ ابوالنجتری نے کہیا کہ انہاں نوں کسی کوٹھری وچ بند کر کے انہاں دے ہتھ پیر بنھ دو تے اک سوراخ وچ انہاں نوں کھانا پانی دے دتا کرو۔ شیخ نجدی نے کہیا کہ ایہ رائے اچھی نئيں اے۔ خدا دی قسم جے تسيں لوکاں نے ایسا کيتا تاں انہاں دے جانثاراں نوں خبر ہوئے جاواں گی تے اوہ اپنی جان اُتے کھیل کر انہاں نوں قید توں کڈ چھڑالاں گے۔ ابو الاسود ربیعہ بن عمرو عامری نے مشورہ دتا انہاں نوں مکہ توں کڈ دو تا کہ اوہ کسی تے علاقے وچ جا کے رنيں۔ اس طرح سانوں انہاں دے قرآن تے تبلیغ اسلام توں نجات مل جائے گی۔ یہ سن کر شیخ نجدی بگڑ کے کہیا تواڈی اس رائے اُتے لعنت کیہ تسيں نوں معلوم نئيں کہ انہاں دے کلام وچ کِنّی مٹھاس تے تاثیر و دل کشی اے ؟ خدا دی قسم جے تسيں لوک انہاں نوں شہر بدر کر کے چھڈ دو گے تاں ایہ پورے عرب وچ لوکاں نوں قرآن سنیا سنیا کر تمام قبیلے عرب نوں اپنا تابع فرمان بنا لاں گے تے فیر اپنے نال اک عظیم لشکر لے کے تسيں اُتے ایسی یلغار کر دیؤ گے کہ تسيں انہاں دے مقابلے توں عاجز و ناچار ہوئے جاؤ گے تے فیر بجز اس دے کہ تسيں انہاں دے غلام بن دے رہو کچھ بنائے نہ بنے گی اس لئی انہاں نوں جلا وطن کرنے دی تاں گل ہی مت کرو۔ ابو جہل بولا صاحبو! میرے ذہین وچ اک رائے اے جو ہن تک کسی نوں نئيں سوجھی۔ ایہ سن کر سب دے کان کھڑے ہوئے گئے تے سب نے وڈے اشتیاق توں پُچھیا کہیے اوہ کیہ اے ؟ ابو جہل نے کہیا کہ میری رائے ایہ اے کہ ہر قبیلہ دا اک مشہور بہادر تلوار لے کے اٹھیا کھڑا ہوئے تے سب یکبارگی حملہ کر کے محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نوں قتل کر ڈالاں۔ اس تدبیر توں خون کرنے دا جرم تمام قبیلے دے سر اُتے رہے گا۔ ظاہر اے کہ خاندان بنو ہاشم اس خون دا بدلہ لینے دے لئی تمام قبیلے توں لڑنے دی طاقت نئيں رکھ سکدے۔ لہذا یقیناً اوہ خون بہا لینے اُتے راضی ہوئے جاواں گے تے اسيں لوک مل جل کے آسانی دے نال خون بہا دی رقم ادا کر دیؤ گے۔ ابو جہل دی ایہ خونی تجویز سن کر شیخ نجدی مارے خوشی دے اچھل پيا تے کہیا بے شک ایہ تدبیر بالکل درست اے۔ اس دے سوا کوئی تے تجویز قابل قبول ننيں۔ چنانچہ تمام شرکاء کانفرنس نے اتفاق رائے توں اس تبویز نوں پاس کر دتا تے مجلس برخاست ہوئے گئی تے ہر شخص ایہ خوفناک عزم لے کے اپنے اپنے گھر چلا گیا۔ اللہ تعالی نے قرآن مجید وچ اس واقعہ نوں کچھ اس انداز وچ بیان فرمایا
” | (اے محبوب یاد کیجیے) جس وقت کفار آپ دے بارے وچ خفیہ تدبیر کر رہے سن کہ آپ نوں قید کر دیؤ یا قتل کر دیؤ یا شہر بدر کر دیؤ ایہ لوک خفیہ تدبیر کر رہے سن تے اللہ خفیہ تدبیر کر رہیا سی تے اللہ دی پوشیدہ تدبیر سب توں بہتر اے ۔ | “ |
نبی کریم ﷺ صدیق دے گھر
سودھوجب کفار نبی کریم دے قتل اُتے اتفاق کر کے کانفرنس ختم کر چکے تے اپنے اپنے گھراں نوں روانہ ہوئے گئے تاں جبرائیل رب العالمین دا حکم لے کے نازل ہوئے گئے کہ اے محبوب! اج رات نوں اپنے بستر اُتے نہ سوئاں تے ہجرت کر کے مدینہ تشریف لے جائے۔ چنانچہ عین دوپہر دے وقت حضور اقدس ابو بکر کے گھر تشریف لے گئے تے ابو بکر صدیق توں فرمایا کہ سب گھر والےآں نوں ہٹا دو کچھ مشورہ کرنا اے۔ ابو بکر نے عرض کيتا کہ یاررسول اللہ! آپ اُتے میرے ماں باپ قربان ایتھے آپ دی اہلیہ تے اس دی بہن دے سوا کوئی نئيں اے۔ حضور نے فرمایا اے ابو بکر! اللہ تعالی نے مینوں ہجرت دی اجازت فرما دتی اے۔ ابو بکر نے عرض کيتا کہ میرے ماں باپ آپ اُتے قربان! مینوں وی ہمراہی دا شرف عطا فرمائے۔ آپ نے انہاں دی درخواست منظور کر لئی۔ ابو بکر صدیق نے چار ماہ توں دو اونٹھنیاں نوں ببول دی پتی کھلا کھلیا کے تیار کيتیاں سن کہ ہجرت دے وقت ایہ سواری دے کم آئیاں گی۔ عرض کيتی یا رسول اللہ! انہاں وچوں اک اونٹنی آپ قبول فرما لاں۔ آپ نے ارشاد فرمایا کہ قبول اے مگر وچ اس دی قیمت دو گا۔ ابو بکر نے بادل ناخواستہ فرمان رسالت توں مجبور ہوئے کے اسنوں قبول کيتا۔ عائشہ بنت ابی بکر تاں اس وقت کم عمر سن لیکن آپ دی وڈی بہن اسماء بنت ابی بکر نے سامان سفر درست کيتا تے توشہ دان وچ کھانا رکھ دے اپنی کمر دے پٹکے نوں پھاڑ کر دو ٹکڑے کیتے۔ اک توں توشہ دان نوں بنھیا تے دوسرے توں مشک دا منہ بنھیا۔ ایہی اوہ قابل فخر شرف اے جس دی بنا اُتے آپ نوں "ذات العطاقین" (دوپٹکے والی) دے معزز لقب توں یاد کيتا جاندا اے۔ اس دے بعد حضور اقدس نے اک کافر نوں جس دا ناں "عبد اللہ بن اریقط" سی جو رستےآں دا ماہر سی راہنمائی دے لئی اجرت اُتے نوکر رکھیا تے انہاں دونے اونٹھنیاں نوں سپرد کر کے فرمایا کہ تن راتاں دے بعد اوہ انہاں دونے اونٹھنیاں نوں لے کے "غار ثور" دے پاس آجائے۔[۴۵] عامر بن فہیرہ نوں بکریاں چرانے اُتے مقرر کيتا کہ شام دے وقت انہاں دے پاس لیایا کرے تاکہ اوہ انہاں دا دُدھ پیتا کرن تے عبد اللہ بن ابی بکر نوں جو تیز رفتار تے پہلوان سی کفار دی جاسوسی دے لئی مقرر کيتا تا کہ اوہ دن دے وقت قریش وچ رہے تے حالات معلوم کرے تے انہاں دی خبراں انہاں تک پہنچائے۔ انہاں مہمات توں فارغ ہونے دے بعد ابو بکر نے کچھ نقدی لی جس توں سفر وچ ضرورت پوری ہوئے سکن تے اسماء کہندی اے کہ اوہ پنج ہزار درہم سن ۔[۴۶]
کاشانہ نبوت دا محاصرہ
سودھوکفار نے اپنے پروگرام دے مطابق کاشانہ نبوت نوں گھیر لیا تے انتظار کرنے لگے کہ حضور ﷺ سو جاواں تاں آپ اُتے قاتلانہ حملہ کيتا جائے۔ اس وقت گھر وچ حضور دے پاس صرف علی بن ابی طالب سن ۔ کفار مکہ اگرچہ رحمت عالم دے بدترین دشمن سن لیکن حضور دی امانت و دیانت اُتے کفار نوں اس قدر اعتماد سی کہ اوہ اپنے قیمتی مال و سامان نوں آپ دے پاس امانت رکھدے سن ۔ چنانچہ اس وقت وی بہت ساریاں امانتاں کاشانہ نبوت وچ سن۔ حضور نے علی توں فرمایا کہ تسيں میری سبز رنگ دی چادر اوڑھ کر میرے بسٹر اُتے سو رہو تے میرے چلے جانے دے بعد تسيں قریش دی امانتاں انہاں دے مالکاں نوں سونپ کر مدینہ چلے آنا۔ حضور نے بستر نبوت اُتے جان ولایت نوں سلیا کے اک مٹھی خاک ہتھ مبارک وچ لی تے سورہ یٰسٓ دی ابتدائی آیتاں نوں تلاوت فرماندے ہوئے نبوت خانہ توں باہر تشریف لیائے تے محاصرہ کرنے والے کافراں دے سراں اُتے خاک ڈالدے ہوئے انہاں دے مجمع توں صاف نکل گئے۔ نہ کسی نوں نظر آئے نہ کسی نوں خبر ہوئی۔ اک دوسرا شخص جو اس مجمع وچ موجود نئيں سی اس نے لوکاں نوں خبر دتی کہ محمد (ﷺ) تاں ایتھے توں نکل گئے تے چلدے وقت تواڈے سراں اُتے خاک ڈال گئے۔[۴۷] کہندے نيں جس شخص دے سر اُتے خاک پئی اوہ اگے جا کے غزوہ بدر وچ جہنم رسید ہويا۔ جدوں انہاں نے اپنے سراں اُتے ہتھ پھیریا تاں انہاں نامبارک سراں اُتے خاک پئی ہوئی سی۔ فیر انہاں نے اک دراڑ وچوں اندر جانہاں دا تاں کسی نوں سوئے ہويا پایا، کہنے لگے اوہ رہیا محمد (ﷺ)! اپنی جگہ سویا ہويا اے، انہاں نوں گرفتار کرنے دے لئی اندر داخل ہوئے، علی المرتضی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ جدوں انہاں نے آپ نوں دیکھیا تاں سمجھ گئے کہ اس شخص نے ٹھیک کہیا، انہاں نے علی توں سوال کيتا، علی! محمد (ﷺ) کتھے نيں۔
علی نے کہیا مینوں انہاں دی نگرانی اُتے مقرر نئيں کيتا گیا سی، مینوں کيتا خبر کہ اوہ کتھے نيں۔
مشرکین حیران و پریشان تے شرمندہ ہوئے کے رہ گئے۔ کچھ دیر آپ نوں قید رکھیا آخر کار آپ نوں ابو لہب دے کہنے اُتے چھڈ دتا گیا۔[۴۸]
ہجرت رسول ﷺ تے صدیق دی خدمات
سودھورحمت عالم ﷺ اپنے دولت خانہ توں نکل کے مقام "حزورہ" دے پاس کھڑے ہوئے گئے تے وڈی حسرت دے نال کعبہ نوں دیکھیا تے فرمایا کہ اے شہر مکہ! تاں مینوں تمام دنیا توں زیادہ پیارا اے۔ جے میری قوم مینوں تیرے توں نہ کڈدی تاں وچ تیرے سوا کسی تے جگہ سکونت پزیر نہ ہُندا۔[۴۹] بائیس ماہ صفر دو شنبہ دی رات آپ تے ابو بکر صدیق غار ثور دی طرف چل دیے۔ آن ایڑیاں دے بل گئے تاکہ راستہ وچ قدماں دے نشانات نہ پڑاں۔ ابو بکر کدی آپ دے اگے چلدے کدی پِچھے کدی سجے کدی کھبے۔ حضور اکرم نے دریافت فرمایا: اے صدیق! تسيں کدی اگے، کدی پِچھے، کدی سجے تے کدی کھبے کیوں چلدے ہوئے۔ عرض کيتی یارسول اللہ! گھاٹ لگانے والے توں ڈردا ہاں تاں اگے اگے چلدا ہون، فیر خیال آندا اے کہ کوئی دشمن ساڈی تلاش وچ نہ آ رہیا ہوئے پِچھے ہوئے جاندا ہون، کدی پہلو وچ گھاٹ لگائے ہوئے توں ڈردا ہاں تاں سجے کھبے یا اگے چلدا ہاں تا کہ جے کوئی تکلیف پہنچے تاں مینوں پینچے۔ جب پہاڑ دے دامن وچ پہنچے تاں چونکہ نبی کریم دی نعلین مبارک تنگ سن۔ آپ دے پائے مبارک زخمی ہوئے گئے، انہاں توں خون ٹپکنے لگا، صدیق اکبر نے جدوں دیکھیا کہ آن دے پائے مبارک مجروح ہوئے گئے نيں تاں آن نوں اپنے کندھےآں اُتے اٹھا لیا تے منزل مقصود تک پہنچیا دتا۔ نبی کریم ﷺ نوں جدوں غار دے منہ اُتے لے آئے تاں عرض کيتا یا رسول اللہ آپ ایتھے تھوڑی دیر آرام فرمائیے، تا کہ وچ پہلے غار وچ جا کے اس دی دیکھ بھال کر لاں، اندھیری رات تے غار حشرات الارض توں خالی نئيں ہويا کردا، ایہ کہہ کے ابو بکر غار وچ داخل ہوئے گئے۔ آپ نے دیکھیا کہ غار بہت ہی خستہ حال و خراب اے، عرصہ بعید توں کوئی شخص اس وچ داخل نئيں ہويا سی تے زمانہ دراز توں اس نے کسی مہمان دا منہ نئيں دیکھیا، ابو بکر نے اس کپڑے نوں جو خود پہنے ہوئے سن ٹکڑے ٹکڑے کيتا، اپنے دست مبارک توں تاریدی ميں اک اک سوراخ نوں تلاش کر کے انہاں ٹکڑےآں توں اچھی طرح بند کيتا۔ تفسیر کبیر وچ اے کہ ابو بکر دا اوہ جامہ برد صابری بہت بیش قیمت سی۔ آپ نے تمام سوراخاں نوں اچھی طرح بند کيتا لیکن اک سوراخ دے لئی کوئی کپڑا نئيں بچا تاں آپ نے اپنے پیر دی ایڑی نوں اس جگہ رکھ دتا۔[۵۰]
سید عالم ﷺ غار ثور وچ
سودھوجب صدیق اکبر نے تمام غار نوں اچھی طرح صاف کر ليا تاں سید عالم ﷺ دی خدمت وچ عرض کيتی کہ حضور اندر تشریف لے آئیاں ۔ چنانچہ آپ غار وچ تشریف لے گئے۔ حق سبحانہ تعالی نے فی الفور غار دے منہ اُتے جھاڑیاں اگا دی، عنکبوت نے غار دے منہ اُتے پردہ کر دتا، جنگلی کبوتراں دے اک جوڑے نے حکم خداوندی توں غار وچ گھونسلا بنایا تے ايسے رات انڈا دے دتا۔ ایہ تمام پردہ داری دے انتظامات آن ﷺ دی خاطر سن تا کہ آپ دشمناں دے شر توں محفوظ رنيں۔ جب نبی کریم ﷺ غار وچ داخل ہوئے تاں ابو بکر صدیق دی گود وچ اپنا سر مبارک رکھ دے سو گئے۔ ابو بکر نے جس سوراخ اُتے ایڑی رکھی ہوئی سی اس سوراخ وچوں اک سپ نے بار بار یار غار دے پیر وچ کٹیا مگر صدیق نے اس خیال توں پیر نئيں ہٹایا کہ رحمت عالم ﷺ دے خواب راحت وچ خلل نہ پڑ جائے مگر درد دی شدت توں یار غار دے آنسوواں دی دھار دے چند قطرات سرور کائنات دے رخسار اُتے نثار ہوئے گئے۔ جس توں رحمت عالم بیدار ہوئے گئے تے اپنے یار غار نوں روندا دیکھ کے بے قرار ہوئے گئے پُچھیا ابو بکر کیہ ہویا؟ عرض کيتا یا رسول اللہ مینوں سپ نے کٹ لیا اے۔ ایہ سن کر حضور نے زخم اُتے اپنا لعاب دہن لگیا دتا جس توں فوراً سارا درد جاندا رہیا۔[۵۱]
کفار مکہ غار دے دہانے اُتے
سودھواسماء بنت ابو بکر فرماندیاں نيں کہ جدوں آن ﷺ تے میرے والد مکہ توں باہر نکل گئے تاں چونکہ کفار ابو بکر دی حضور دے نال دوستی نوں جاندے سن ۔ دوسرے روز قریش دی اک جماعت ساڈے گھر آئی تے ساڈے گھر دا دروازہ کھٹکھٹایا، وچ باہر آئی مشرکین نے میرے توں پُچھیا کہ تیرا باپ کتھے اے، ميں نے کہیا مینوں معلوم نئيں، انہاں وچوں ابو جہل نے میرے منہ اُتے تھپڑ ماریا کہ میرے کان توں گوشوارہ گر پيا، فیر ابو جہل نے ہر جگہ اعلان کر دتا کہ جو شخص ابو بکر تے محمد (ﷺ) نوں جو بھج گئے نيں پھڑ لیائے گا وچ اسنوں سو اونٹھ انعام دواں گا۔
اس طرح جو شخص سانوں انہاں دے پاس پہنچیا دے گا اسنوں وی سو اونٹھ داں گا۔ جوانان قریش نے جدوں ایہ اعلان سنیا تاں مال و دولت دے لالچ وچ آکے مسلح ہوئے تے پہاڑاں تے گزرگاہاں دی طرف روانہ ہوئے۔ اک کھوجی نوں جو ابو کذر دے ناں نال منسوب سی، پیر دے نشانات معلوم کرنے دے لئی دے نال لے لیا۔ ابو کذر انہاں دے پیر دے نشانات نوں غار ثور تک لے گیا تے کہیا کہ تواڈا مطلوب اس جگہ توں اگے نئيں گیا، نامعلوم اس جگہ توں آسمان نوں اٹھیا گئے یا زمین کھا گئی تے اک دوسرا قول ایہ اے کہ اس نے کہیا تواڈا مطلوب اس غار وچ اے۔ مشرکین نے جدوں کبوتر دا انڈا تے تار عنکبوت (مکڑی) غار دے دھانے اُتے دیکھیا تاں کھوجی نوں کہیا تیری عقل جاندی رہی اے محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دی پیدائش توں پہلے عنکبوت نے ایتھے جالا تنا ہوئے گا۔ نقل اے کہ مشرکین اس قدر نزدیک پہنچ گئے سن کہ آن تے انہاں دے درمیان وچ چالیس گز توں زیادہ نئيں سی۔ ابو بکر نے انہاں دیاں گلاں سناں تاں غمگین ہوئے تے اکھاں توں آنسو بہنے لگے۔ آن نے پُچھیا: ابو بکر! رونے دا کیہ سبب اے۔ عرض کيتا یا رسول اللہ وچ آپ دی ذات اقدس نوں تکلیف پہنچنے توں ڈردا ہاں کہ دین اسلام نہ مٹ جائے۔ سید عالم نے فرمایا اے میرے پیارے دوست "اور مت گھبراؤ! خدا ساڈے نال اے۔" ابو بکر نے عرض کيتی یارسول اللہ جے اوہ اپنے قدماں دی طرف نگاہ ڈالاں تاں سانوں دیکھ لاں گے۔ آپ نے فرمایا ابو بکر! انہاں دو شخصاں دے متعلق تیرا کيتا خیال اے جنہاں دے نال تیسرا خدا تعالی اے۔ ابو بکر صدیق نے آنسو پونچھ ڈالے تے اپنے آپ نوں قدرت کردگار دے حوالے کے دتا۔ جب کھوجی کفار نوں بتا رہیا سی کہ تواڈا مطلوب اس غار وچ اے تے اس سلسلے وچ اصرار کردا سی، اس وقت مشرکین دی اک جماعت غار دے کولوں گزر رہی سی کبوتر اپنے گھونسلے توں اڑا۔ جدوں انہاں نے مکڑی دا جالا دیکھیا تے کبوتری دا انڈا دیکھیا کہنے لگے اس غار وچ کوئی داخل ہُندا تاں لازمی ایہ انڈا ٹُٹ جاندا تے مکڑی دا جالا پھٹ جاندا۔ جدوں نبی کریم نے ایہ گل سنی تاں سمجھ گئے کہ خدا نے مکڑی دے جالے دے ذریعے دشمناں دے شر توں محفوظ رکھیا تے بیضہ کبوتر دے ذریعے اپنی حمایت وچ لے لیا اے۔ نبی کریم نے انہاں دے حق وچ دعا خیر فرمائی کہندے نيں کہ حرم مکہ وچ جس قدر وی کبوتر نيں اوہ ايسے کبوتر دی نسل توں نيں۔ جس دے متعلق آپ نے دعائے خیر فرمائی سی تے اِنّا سا عمل کرنے دی بدولت پکڑے جانے، ذبح کیتے جانے تے لوکاں دے شکار کرنے توں قیامت تک محفوظ ہوئے گئے۔ غار ثور وچ نبی کریم تے ابو بکر صدیق نے تن دن رات قیام فرمایا۔ ہر رات عبد اللہ بن ابی بکر آپ لوکاں دی خدمت وچ حاضر ہُندا تے اک اک گل تے کم گوش گزار کردا، اس طرح آپ لوک کفار دے مکر و فریب توں سے با خبر رہے۔ عامر بن فہیرہ جو ابو بکر دا آزاد کردہ غلام سی بکریاں چراندا سی جدوں رات دا کچھ حصہ گزر جاندا تاں بکریاں غار دے دہانہ اُتے لے آندا۔ نبی کریم تے ابو بکر دُدھ اُتے رات گزاردے تے ايسے طرح تن راتاں گزر گئياں۔ فیر آن ﷺ نے مدینہ منورہ دا عزم فرمایا۔[۵۲]
محمد دا مدینہ منورہ دی طرف سفر
سودھوچوتھے دن رسول اکرم ﷺ یکم ربیع الاول دو شنبہ دے دن غار ثور توں باہر تشریف لائے۔ عبد اللہ بن اریقط جس نوں راہنمائی دے لئی کرایہ اُتے آپ نے نوکر رکھ لیا سی اوہ قرارداد دے مطابق دو اونٹنیاں لے کے غار ثور اُتے حاضر سن ۔ آپ اپنی اونٹنی اُتے سوار ہوئے دوسری اُتے ابو بکر صدیق تے عامر بن فہیرہ بیٹھے تے عبد اللہ بن اریقط اگے اگے پیدل چلنے لگیا تے عام راستہ توں ہٹ کر ساحل سمندر دے غیر معروف رستےآں توں سفر شروع کر دتا۔[۵۳]
ام معبد دی بکری
سودھودوسرے روز مقام قدید وچ ام معبد عاتکہ بنت خالد خزاعیہ دے مکان اُتے آپ لوکاں دا گزر ہويا۔ ام معبد اک ضعیفہ عورت سی جو اپنے خیمہ دے باہر بیٹھی رہیا کردی سی تے مسافراں نوں کھانا پانی دتا کردی سی۔ نبی کریم نے اس توں کچھ کھانا خریدنے دا قصد کيتا مگر اس دے پاس کوئی چیز موجود نئيں سی۔ آپ ﷺ نے دیکھیا کہ اس دے خیمہ دے اک جانب اک بہت لاغر بکری کھڑی اے۔ دریافت فرمایا کیہ ایہ دُدھ دیندی اے ؟ ام معبد نے کہیا ننيں۔ آپ نے فرمایا کہ جے تسيں اجازت دو تاں وچ اس دا دُدھ دوہ لاں۔ ام معبد نے اجازت دے دتی تے آپ نے "بسم اللہ" پڑھ کر جو اس دے تھن نوں ہتھ لگایا تاں اس دے تھن دُدھ توں بھر گئے تے اِنّا دُدھ نکلیا کہ سب لوک سیراب ہوئے گئے تے ام معبد دے تمام برتن دُدھ توں بھر گئے۔ ایہ معجزہ دیکھ کے ام معبد تے اس دے خاوند دونے مسلمان ہوئے گئے۔ روایت اے کہ ام معبد دی ایہ بکری 18 ہجری تک زندہ رہی تے برابر دُدھ دیندی رہی تے عمر فاروق دے دور خلافت وچ جدوں "عام الرماد" دا سخت قحط پيا کہ تمام جانوراں دے نتھناں دا دُدھ خشک ہوئے گیا اس وقت وی بکری صبح و شام برابر دُدھ دیندی رہی۔[۵۴]
سراقہ دا گھوڑا
سودھوجب ام معبد دے گھر توں حضور ﷺ اگے روانہ ہوئے تاں مکہ دا اک مشہور شہسوار سراقہ بن مالک بن جعثم تیز رفتار گھوڑے اُتے سوار ہوئے کے تعاقب کردا نظر آیاـ[۵۵] سید عالم ﷺ غدیر توں اگے ودھ چکے سن تے خدا دے بھروسے تے اطمینان توں مدینہ دا راستہ طے کر رہے سن ۔ خواجہ عالم قرآن مجید دی تلاوت فرمائے جا رہے سن جدوں سراقہ دور توں تعاقب کردا نظر آ رہیا سی۔ ایتھے تک کہ اوہ نزدیک پہنچیا اس دا گھوڑا سر دے بل گرا تے اوہ زمین اُتے گر پيا، اوہ فیر اٹھا تے سو اونٹھاں دے لالچ نے اسنوں اس گل اُتے ابھریا کہ اوہ فیر اپنے گھوڑے اُتے سوار ہويا تے آن دے ارادے توں چل پيا تے اوہ اس قدر نزدیک پہنچ گیا کہ جو نبی پاک قرآن مجید دی تلاوت فرما رہے سن اس دی آواز اسنوں سنائی دینے لگی۔ ابو بکر صدیق نے عرض کيتا یارسول اللہ ساڈے پکڑے جانے وچ کوئی کسر باقی نئيں رہی تے رونے لگے۔ نبی کریم نے فرمایا اے ابو بکر روندے کیوں ہو؟ ابو بکر نے عرض کيتا یا رسول اللہ اپنی ذات دے لئی نئيں روندا، وچ آپ دی ذات گرامی تے گمشدگی اُتے روندا ہون۔ آنسرور نے فرمایا دشمن دا غم مت کیجئے کیونجے دوست ساڈے نال اے۔ آپ نے دعا فرمائی اے اللہ اس دشمن دے شر نوں جس طرح تاں چاہندا اے دور فرما۔ حقیقت ایہ سی کہ آپ تے سراقہ دے درمیان وچ اک نیزہ یا دو نیزہ دا فرق رہ گیا سی کہ فی الفور سراقہ دے گھوڑے دے چاراں دست و پا زانوواں تک طویلہ دی میخ دی مانند زمین وچ گڑ گئے۔ سراقہ چلا اٹھا اے محمد (ﷺ) وچ جاندا ہاں کہ ایہ آپ دی دعا دا اثر اے۔ ہن دعا فرمائیے کہ میرا گھوڑا آزاد ہوئے جائے، مینوں آپ توں کوئی سروکار نئيں ہوئے گا۔ وچ آپ توں وعدہ کردا ہاں کہ وچ واپس چلا جاواں گا تے جو شخص پِچھے آ رہیا ہوئے گا اسنوں وی واپس لے جاواں گا۔ آن نے دعا فرمائی تے فی الفور گھوڑے دے پیر توں باہر نکل آئے۔ فیر سراقہ نے کہیا اے محمد (ﷺ) وچ اپنے نور بصیرت توں دیکھدا ہاں کہ تیری شمع نبوت دی شعاعاں تمام دنیا نوں منور کرن گی۔ مینوں عہد نامہ عطا فرمائیے کہ جدوں آپ دی عزت و جلال دا جھنڈا ثریا نوں چھونے لگےتو وچ اس دے وسیلہ توں آپ دی بارگاہ جلال وچ راہ پا سکےآں۔ سید المرسلین نے پُچھیا اے عامر کيتا تیرے پاس قلم و دوات اے ؟ عرض کيتا ہاں۔ عامر بن فہیرہ نے اک چمڑے دے ٹکڑے اُتے امان نامہ لکھیا تے اسنوں دے دتا۔ جب سراقہ واپس لُٹیا تاں بوہت سارے متلاشی اس راستہ اُتے اس دے پِچھے آ رہے سن، سراقہ جس دے پاس پہنچیا اسنوں کہندا کہ وچ وی محمد (ﷺ) دی طلب وچ اس راستہ وچ آیا سی مینوں انہاں دا کوئی نشان نئيں ملیا تے لوکاں نوں واپس کیتے جاندا رہیا۔ فتح مکہ دے بعد جدوں آن غزوہ حنین توں لوٹے تاں مقام جعرانہ وچ آپ دی خدمت وچ سراقہ حاضر ہويا تے اور امان نامہ پیش کيتا تے آپ نے فرمایا اج نیکی تے وفا دا دن اے، ايسے جگہ دولت اسلام توں بہر مند ہوئے۔[۵۶]
بریدہ اسلمی دا جھنڈا
سودھوجب حضور ﷺ مدینہ دے نیڑے پہنچے تاں بریدہ بن حصیب اسلمی قبیلہ سہم دے ستر سواراں نوں نال لے کے اس لالچ وچ آپ دی گرفتاری دے لئی آئے کہ قریش توں اک سو اونٹھ انعام وچ مل جائے گا۔ مگر جدوں حضور دے سامنے آئے تے پُچھیا کہ آپ کون نيں؟ آپ نے فرمایا محمد بن عبد اللہ ہاں تے خدا دا رسول ہون۔ جمال نبوت انہاں دے قلب اُتے ایسا اثر ہويا کہ فوراً کلمہ شہادت پڑھ کر دامن اسلام وچ آ گئے تے کمال عقیدت توں درخواست پیش دی کہ یا رسول اللہ! میری تمنا اے کہ مدینہ وچ آپ دا داخلہ اک جھنڈے دے نال ہونا چاہیے، ایہ کہیا تے اپنا عمامہ سر توں اتار کر اپنے نیزہ اُتے بنھ لیا تے حضور اقدس دے علمبردار بن دے مدینہ تک اگے چلدے رہے۔ فیر دریافت کيتا یا رسول اللہ آپ مدینہ وچ کہیا اترے گے۔ تاجدار عالم نے ارشاد فرمایا کہ میری اونٹنی خدا دی طرف توں مامور اے ایہ جتھے بیٹھ جائے گی اوہی میری قیام گاہ اے۔[۵۷]
زبیر و طلحہ نال ملاقات
سودھوہجرت نبوی توں پہلے زبیر بن عوام بغرض تجارت ملک شام گئے ہوئے سن ۔ اوہ رسول اکرم ﷺ دے پھُپھی زاد بھائی تے ابو بکر صدیق دے داماد (اسماء بنت ابو بکر کے شوہر) سن ۔ اوہ مال تجارت لے کے شام توں مکہ دی طرف واپس آ رہے سن کہ راستے وچ نبی اکرم تے ابو بکر نال ملاقات ہوئی۔ زبیر نے آنحضور تے ابو بکر دی خدمت وچ سفید کپڑے پیش کیتے جو انہاں نے بخوشی قبول فرما لئی۔ علامہ ابن سعد دا بیان اے کہ ابو بکر کے ابن عم طلحہ بن عبید اللہ تیمی وی اس زمانے وچ شام گئے ہوئے سن ۔ شام توں مراجعت دے وقت انہاں نوں وی راستے وچ سرور عالم ﷺ تے ابو بکر صدیق نال ملاقات دا شرف حاصل ہويا۔ انہاں نے وی دونے مقدس ہستیاں دی خدمت وچ کچھ شامی ملبوست پیش کیتے تے نبی کریم نوں دسیا کہ اہل مدینہ آپ دا بے چینی توں انتظار کر رہے نيں۔[۵۸]
قبا وچ آمد
سودھواٹھ روز دے سفر دے بعد آن ﷺ اٹھ ربیع الاول سنہ 14 نبوی نوں دوپہر دے وقت قبا دے نیڑے پہنچے۔ قبا مدینہ توں چند میل دے فاصلہ اُتے اے تے اوہ مدینہ دا اک محلہ ہی سمجھیا جاندا سی۔ اوتھے قبیلہ بنی عمرو بن عوف دے لوک بکثرت آباد سن تے روشنی اسلام توں منور ہوئے چکے سن ۔ مکہ توں آپ دی روانگی دی خبر کئی روز پہلے مدینہ وچ پہنچ چکی سی۔ اس لئی انصار مدینہ روزانہ صبح توں دوپہر تک بستی توں باہر نکل کے آپ دے انتظار وچ کھڑے رہندے سن کہ آپ دور توں تشریف لاندے ہوئے نظر آئے گے۔ جدوں دُھپ تیز تے ناقابل برداشت ہوئے جاندی تاں واپس اپنے گھر آ جاندے۔ نبی کریم ﷺ چونکہ قبا دے نزدیک دوپہر دے وقت پہنچے لہذا قبا والے مشتاقین اس وقت انتظار کردے کردے اپنے گھراں وچ واپس آ گئے سن ۔
اک یہودی جو روزانہ مسلماناں دے جم غفیر نوں اس طرح بستی توں باہر انتظار کردے ہوئے دیکھدا سی تے جاندا سی کہ آن مکہ توں آنے والے نيں جنہاں دا انہاں لوکاں نوں انتظار اے۔ اوہ اتفاقاً اس وقت اپنی گڑھی یا مکان دی چھت اُتے چڑا ہويا سی۔ اس نے دور توں آن ﷺ دے مختصر قافلہ نوں آندے ہوئے دیکھ کے گمان کيتا کہ ایہی اوہ قافلہ اے جس وچ آپ تشریف لا رہے نيں، چنانچہ اس نے زور توں آواز لگائی” | اے گروہ عرب، اے دوپہر نوں آرام کرنے والو! تواڈا مطلوب یا تواڈی خوش نصیبی دا سامان تاں ایہ آ پہنچیا اے ۔ | “ |
آواز سندے ہی لوک اپنے گھراں توں نکل پئے تے تمام قبا وچ جوش و مسرت دا اک شور مچ گیا۔ انصار نے دیکھیا کہ آپ کھجوراں دے اک باع دی طرف آ رہے نيں۔ ابو بکر صدیق نے ایہ خیال فرما کر کہ لوکاں نوں محمد دے پہنچانے وچ شبہ نہ ہوئے کہ رسول اللہ کیہڑا نيں۔ فوراً آپ دے پِچھے آ کے چادر توں آپ دے اُتے ساایہ کیہ جس توں آقا تے خادم دی پہچان بآسانی ہونے لگی۔ جب نبی اکرم قبا وچ داخل ہوئے تاں انصار دی چھوٹی چبوٹی بچیاں آپ دے داخل ہونے دی خوشی وچ ایہ پڑھ رہیاں سن
” | ہم اُتے بدر نے ثنیات الوداع توں طلوع کيتا
جب تک دعا کرنے والا اے اسيں اُتے شکر کرنا واجب اے اے اسيں وچ مبعوث ہونے والے نبی ﷺ آپ ایسا حکم لے کے آئے نيں کہ اس دی اطاعت ضروری اے |
“ |
آپ قبا وچ دو شنبہ دے دن داخل ہوئے تے جمعہ تک ایتھے مقیم رہے۔ آپ کلثوم بن ہدم دے مکان وچ تے ابو بکر صدیق حبیب بن اساف دے مکان وچ فروکش ہوئے۔ سعد بن خثیمہ دے مکان وچ نبی کریم مجلس فرماندے۔ یعنی سعد بن خثیمہ مکان وچ آ آ کے آپ دی زیارت کردے تے آپ دے گرد مجتمع رہندے سن ۔ قبا وچ آپ نے انہاں نوں چند ایام دے اندر اک مسجد دی بنیاد رکھی تے ایہ سب توں پہلی مسجد سی جو اسلام وچ بنائی گئی۔ اس دے بعد 12 ربیع الاول جمعہ دے روز آپ قبا توں روانہ ہوئے کے مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے۔ حالے آپ قبا وچ ہی فروکش سن کہ علی المرتضی وی آپ دی خدمت وچ پہنچ گئے۔ علی نے ایہ سفر مکہ توں مدینہ تک پیدل طے کيتا۔ نبی کریم غار ثور وچ جدوں تک رہے، علی مکہ وچ رہ کے لوکاں دی امانتاں واپس کردے رہے۔ عجیب اتفاق اے جس دن نبی کریم غار ثور توں مدینہ دی طرف روانہ ہوئے ايسے دن علی المرتضی وی مکہ توں مدینہ دی طرف چلے مگر آپ چونکہ تنہا روانہ ہوئے اس لئی رات بھر تاں سفر کردے لیکن دن نوں کدرے چھاواں وچ پڑاو کردے۔ نبی کریم نے معروف راستہ توں بچ کر تشریف لیائے تے اٹھ دن وچ قبا پہنچے۔ علی چونکہ معروف راستے اُتے آئے لیکن پیدل سن تاں اس لئی نبی کریم توں تن چار دن بعد قبا پہنچے۔[۵۹]
شہر مدینہ منورہ وچ آمد
سودھوجمعہ دے دن نبی کریم ﷺ قبا تے بنی عمرو بن عوف یعنی قبا والےآں توں رخصت ہوئے کے شہر مدینہ وچ قیام دے ارادے توں چلے۔ مدینہ دے ہر محلہ وچ ہر اک خاندان اس امر دا خواہاں سی کہ آن اسيں وچ مقیم ہون۔ آپ بنی سالم بن عوف دے محلہ وچ سن کہ نماز جمعہ دا وقت آ گیا۔ آپ نے اوتھے اک میدان وچ سو آدمیاں دے نال نماز جمعہ ادا فرمائی۔ ایہ مدینہ وچ آپ دا پہلا جمعہ سی تے پہلا خطبہ سی۔ اس جگہ وی بعد وچ اک مسجد تیار کيتی گئی۔ نماز جمعہ ادا فرما کر آپ اپنی اونٹنی اُتے سوار ہوئے گئے۔ قبیلہ بنو سالم بن عوف دے لوکاں نے آ کے آپ دی اونٹنی دی مہار پھڑ لی تے آپ نوں اپنے ایتھے ٹھہرنا چاہیا۔ دوسرے قبیلےآں تے دوسرے محلےآں دے لوکاں نے اپنے اپنے ایتھے جانے دا اصرار کيتا تے اس طرح بحث و تکرار شروع ہوئی۔ آپ نے فرمایا: میری ناقہ نوں نہ روکو، اس دی مہار چھڈ دو۔ اسنوں اللہ دی طرف توں حکم مل چکيا اے جتھے میری ناقہ بیٹھ جائے گی وچ اوہی ٹھہراں گا۔ چنانچہ ناقہ چلنے لگی تے تمام انصار و مہاجرین ناقہ دے اگے، پِچھے، سجے تے کھبے چلنے لگے۔ نبی کریم نے مہار بالکل ڈھیلی چھڈ دتی تے ناقہ اپنی خوشی توں آہستہ آہستہ چلدی رہی۔ ناقہ بنو بیاضہ دے محلے، بنو ساعدہ دے محلے، بنو الحارث بن الخزرج دے محلے نال ہُندی ہوئی جدوں بنو عدی بن النجار دے محلہ وچ پہنچی تاں انہاں لوکاں دا وڈا دعوی سی کہ نبی کریم ﷺ اسيں وچ قیام کرن گے کیونجے اس قبیلہ وچ عبد المطلب دے ننھیال سن لیکن انہاں لوکاں نوں وی اوہی جواب ملیا کہ میری ناقہ نوں چھڈ دو جتھے ایہ بیٹھ جائے گی وچ اوہی ٹھہراں گا۔ ناقہ بنو عدی بن النجار دے محلے توں اگے بنو مالک بن النجار دے محلے وچ داخل ہوئی تاں اک غیر آباد افتاوہ زمین وچ بیٹھ گئی فوراً فیر کھڑی ہوئے گئی۔ کھڑی ہوئے کے کچھ دور تک چلی تے فیر خود بخود واپس لوٹی تے ٹھیک ايسے جگہ بیٹھ کر گردن زمین اُتے ڈال دتی تے دم ہلانے لگی۔ نبی کریم اس توں اترے آئے۔ نال وچ ابو ایوب انصاری خالد بن زید دا مکان سی اوہ خوشی خوشی آپ دا اسباب اٹھا کے اپنے مکان وچ لے گئے۔ ست مہینےآں تک آپ ﷺ نے ابو ایوب انصاری دے ہاں قیام فرمایا۔[۶۰]
مسجد نبوی دی تعمیر تے اہل و عیال دی مدینہ آمد
سودھووہ جگہ جتھے نبی کریم ﷺ دی اونٹنی بیٹھی سی رافع بن عمر دے دو یتیم بیٹےآں سہل تے سہیل دی مالکیت سی تے اوہ دونے اسعد بن زرارہ دے زیر کفالت سن، اس جگہ کھجوراں فروخت کردے سن، آن دی تشریف آوری توں پہلے اوتھے مسلمان نماز پڑھدے سن تے سعد بن زراہ انہاں دی امامت کردے سن ۔ آقائے دو جتھے ﷺ نے پُچھیا ایہ زمین کس دی اے ؟ لوکاں نے دسیا ایہ سہل تے سہیل دی مالکیت اے۔ اسعد تے اس دے زیر کفالت بچےآں نے دل و جان توں سید انس و جاں کر دتی لیکن آن نے اسنوں قبول نئيں فرمایا بلکہ دس مثقال سونا دے عوض اسنوں خریدتا تے ابو بکر صدیق دے حوالے کيتا۔ انہاں نے اوہ قیمت ادا کر دتی۔[۶۱] علامہ ابن حجر عسقلانی، ابن سعد تے بلاذری نے لکھیا اے کہ ایہ قیمت ابو بکر صدیق نے ادا کيتی سی۔[۶۲]
ابو بکر صدیق دے مال توں اس جگہ دی قیمت نبی کریم نے ادا فرمائی۔ اس زمین وچ چند درخت، کچھ کھنڈر تے کچھ مشرکاں دی قبراں سن۔ آپ نے درختاں نوں کانٹنے تے مشرکاں دی قبراں نوں کھود کر سُٹ دینے دا حکم دتا۔ فیر زمین نوں ہموار کر کے خود آپ نے اپنے دست مبارک توں مسجد دی بنیاد پائی۔[۶۳]
مسجد نبوی دی تعمیر وچ نبی کریم ﷺ نے ہور صحابہ کرام دے شانہ بشانہ کم کيتا۔ سیدنا ابو بکر وی مسجد دی تعمیر وچ پیش پیش رہے تے اپنی کمر اُتے پتھر رکھ دے لاندے سن ۔ ابتدا وچ مسجد نبوی انتہائی سادہ بنائی گئی۔ دیواراں پتھر تے گارے توں بنائی گئياں تے چھت کھجور دے پتےآں دی بنائی گئی۔[۶۴] جو بارش وچ ٹپکتی سی۔ حضور نبی اکرم صحابہ کرام دے نال مل کے کم کر رہے تاں آپ صحابہ نوں جوش دلانے دے لئی رجز دا ایہ شعر پڑھدے سن کہ
” | اے اللہ! بھلائی تاں صرف آخرت ہی دی بھلائی اے۔ لہذا اے اللہ! تاں انصار و مہاجرین نوں بخش دے۔ | “ |
اس مسجد دا ناں مسجد نبوی اے۔ ایہ مسجد ہر قسم دے دینوی تکلفات توں پاک تے اسلام دی سادگی دی سچی تے صحیح تصویر سی، اس مسجد دی عمارت اول طول و عرض وچ سٹھ گز لمبی تے چون گز چوڑی سی۔ اس دا قبلہ بیت المقدس دی جانب بنایا گیا سی مگر جدوں قبلہ بدل کے کعبہ دی طرف ہوئے گیا تاں مسجد دے شمالی جانب اک نواں دروازہ قائم کيتا گیا۔ اس دے بعد مختلف زمانےآں وچ اس دی تجدید و توسیع ہُندی رہی۔ مسجد دے اک کنارے اُتے اک چبوترا سی جس اُتے کھجور دی پتیاں توں چھت بنا دتی گئی سی۔ ايسے چبوترا دا ناں "صفہ" اے جو صحابہ کرام گھر بار نئيں رکھدے سن اوہ ايسے چبوترا اُتے سوندے بیٹھدے سن تے ایہی اصحاب صفہ کہلاندے سن ۔[۶۵]
اہل و عیال دی مدینہ آمد
سودھوآن ﷺ نے زید بن حارثہ تے ابو رافع نوں جو آپ دے خاص غلام سن دو اونٹھ تے پنج سو درہم خرچ دے کے مکہ روانہ فرمایا کہ اوہ آپ دی دو صاحبزادیاں ام کلثوم بنت محمد، فاطمہ بنت محمد تے آپ دی بیوی ام المومنین سودہ بنت زمعہ، زید دی بیوی ام ایمن تے اس دے بیٹے اسامہ بن زید نوں مدینہ لائے۔ [۶۶] عبد اللہ بن ابی بکر انہاں لوکاں دے نال ام رومان ابو بکر صدیق دی بیوی، اسماء بنت ابی بکر تے ام امومنین عائشہ بنت ابی بکر نوں وی نال مدینہ لائے۔ [۶۷] طلحہ بن عبید اللہ نے وی انہاں دے نال موافقت کيتی۔ چنانچہ اہلبیت دی رفاقت وچ ایہ تمام حضرات مدینہ منورہ آ گئے تے اس طرح ایہ ٹہنیاں اپنے اصل دے نال مل گئياں۔ آن نے خاص اپنی رہائش دے لئی مسجد نبوی دے متصل حجرہ تعمیر کيتا۔ اس دی تکمیل دے بعد ابو ایوب دے گھر توں اہل و عیال دے نال اپنے حجرہ مبارکہ وچ منتقل ہوئے گئے۔ [۶۶] آپ نے ازواج مطہرات دے لئی وی حجرے بنوائے۔ اس وقت بی بی سودہ تے عائشہ صدیقہ نکاح وچ سن تاں دو ہی مکان بنائے۔ جدوں تے ازواج مطہرات آندی گئياں تاں دوسرے مکانات بندے گئے۔ ایہ مکانات بہت سادگی دے نال بنائے گئے سن ۔ دس دس ہتھ لمبے، چھ چھ، ست ست ہتھ چوڑے، کچی اِٹاں دی دیواراں، کھجور دے پتیاں دی چھت تے اوہ وی اِنّی نیچی کہ آدمی کھڑا ہوئے کے چھت نوں چھو لیندا، دروازےآں وچ کواڑ وی نہ سن کمبل یا ٹاٹ دے پردے پئے رہندے سن ۔[۶۸] دوسری طرف بنو حارث بن خزرج دے محلہ وچ اک مکان جو حارثہ بن لقمان دا سی اس وچ ابو بکر صدیق دے اہل و عیال رہائش پزیر ہوئے گئے۔[۶۹]
مدینہ منورہ دی آب و ہوا
سودھوروایت وچ اے کہ جدوں مہاجرین مدینہ وچ آگئے۔ اس جگہ دی ہويا عفونت سی، انہاں نوں موافق نہ آئی، اکثر مہاجرین بیمار ہوئے گئے۔ انہاں وچ صدیق اکبر عامر بن فہیرہ تے بلال ابن رباح اک ہی گھر دے شامل سن ۔ بخار نے انہاں نوں پریشان کر دتا۔ محمد روزانہ انہاں دی عیادت دے لئی تشریف لے جاندے۔ [۷۰]
ابو بکر صدیق نوں اِنّا شدید بخار ہويا کہ کہ زندگی دی امید نہ رہی، اس وقت آپ نے ایہ اشعار پڑھے
” | ہر آدمی اس حالت وچ اپنے اہل و عیال وچ صبح کردا اے کہ موت جوندے دے تسمے توں وی زیادہ نیڑے ہُندی اے ۔ | “ |
بلال جدوں بخار توں آرام پاندے، عتبہ، شیبہ، امیہ بن خلف تے انہاں دے ناخلف ساتھیاں اُتے لعنت کردے کیونجے انہاں لوکاں دی وجہ توں اوہ مکہ دی عمدہ ہويا توں محروم ہوئے سن تے مدینہ دی متعفن ہويا وچ گرفتار ہوئے۔ [۷۰]
صحیح بخاری وچ اے کہ عائشہ صدیقہ پدر گرامی دی ایہ حالت دیکھ کے بارگاہ رسالت وچ حاضر ہوئیاں اورکفیت عرض کيتی۔ نبی کریم نے ايسے وقت دعا کيتی:
” | الہی تاں مکہ دی طرح یا اس توں وی مدینہ دی محبت ساڈے دلاں وچ پیدا کر، اسنوں بیماریاں توں پاک فرما، اس دے صاع تے مد وچ برکت دے تے اس دے (وبائی) بخار نوں حجفہ وچ منتقل کر دے۔ | “ |
محبوب رب العالمین دی دعا فوراً در جابت اُتے پہنچی، سیدنا ابو بکر صدیق بستر علالت توں اٹھیا کھڑے ہوئے تے مدینہ پاک دی آب و ہوا مہاجرین دے لئی مکہ توں وی زیادہ خوشگور ہوئے گئی۔ [۶۷]
مواخات مدینہ
سودھونبی کریم ﷺ نے مدینہ پہنچ کے سب توں پہلے جس چیز دی طرف خصوصی توجہ تے کوشش صرف فرمائی، اوہ شہر دا امن و امان تے باشندےآں دی تعلقات باہمی دا خوشگوار بنانا سی۔ آپ نے اس گل نوں جاندے ہی محسوس فرمایا کہ مہاجرین دی جماعت مکہ توں آئی اے۔ اوہ اہل مدینہ دے لئی باعث اذیت تے موجب پیچیدگی نہ ہونے پائے۔ نال ہی آپ نوں ایہ وی خیال سی کہ مہاجرین جنہاں نے دین دی خاطر انتہائی تکلیفاں برداشت کيتیاں نيں تے اپنے گھر، وطن، عزیز و اقارب، مال و زر، خاندان تے برادری سب نوں چھڈ کے مدینہ وچ آ پئے نيں تے زیادہ پریشان و دل شکستہ نہ ہون۔ چنانچہ آپ نے اک دن تمام انصار و مہاجرین نوں اک جلسہ وچ جمع فرما کر اخوت اسلامی دا وعظ فرمایا تے مسلماناں دے اندر بھائی چارہ قائم کر کے انصار و مہاجرین دے تعلقات نوں نہایت خوشگور بنا دتا۔ اک مہاجر تے اک انصار دے درمیان مواخاۃ قائم ہوئے گئی۔
ابو بکر صدیق دے دینی بھائی خارجہ بن زید بن ابی زہیر انصاری بنے۔ عمر فاروق دے دینی بھائی عتبان بن مالک انصاری ہوئے۔ ابو عبیدہ ابن الجراح دا بھائی چارا معاذ انصاری توں، عبدالرحمن بن عوف دا سعد بن ربیع انصاری توں، زبیر ابن العوام دا سلمہ بن سلامہ توں، عثمان غنی دا ثابت بن المنذر انصاری توں رشتہ اخوت قائم ہويا۔
اس طرح طلحہ بن عبید اللہ تے کعب بن مالک وچ ، مصعب بن عمیر تے ابو ایوب انصاری وچ ، عمار بن یاسر تے حذیفہ بن یمان وچ بھائی چارا مستحکم ہويا۔ غرض اک اک مہاجر دا اک اک انصاری توں رشتہ اخوت قائم ہوئے گیا۔[۷۱] چنانچہ انصار نے مہاجرین نوں نال لے جا کے اپنے گھر دی اک اک چیز سامنے لیا کے رکھ دتی تے کہہ دتا کہ آپ ساڈے بھائی نيں اس لئی انہاں سب ساماناں وچ ادھا آپ دا ادھا ہماریا۔ حد ہوئے گئی کہ سعد بن الربیع انصاری جو عبد الرحمن بن عوف مہاجر دے بھائی قرار پائے سن انہاں دی دو بیویاں سن، سعد بن ربیع نے عبد الرحمن توں کہیا کہ میری اک بیوی جسنوں آپ پسند کرن وچ اسنوں طلاق دے داں تے آپ توں اس نکاح کر لین۔ سعد دی اس مخلصانہ پیشکش نوں سن کر عبد الرحمن بن عوف نے شکریہ دے نال ایہ کہیا کہ اللہ تعالی ایہ سب مال و متاع تے اہل و عیال آپ نوں مبارک فرمائے مینوں تاں آپ صرف بازار دا راستہ بتا دیجیے۔ انہاں نے مدینہ دے مشہور بازار "قینقاع" دا راستہ بتا دتا۔ عبد الرحمن بن عوف بازار گئے تے کچھ گھی، کچھ پنیر خرید کر شام تک بیچدے رہے۔ اس طرح روزانہ بازار جاندے رہے تے تھوڑے ہی عرصے وچ اوہ کافی مالدار ہوئے گئے تے انہاں دے پاس اِنّا سرمایہ جمع ہوئے گیا کہ انہاں نے شادی کر کے گھر بسا لیا۔ ان دی طرح دوسرے مہاجرین نے وی دوکاناں کھول لاں۔ ابو بکر صدیق نے کپڑے دی تجارت شروع کر دتی، عثمان کھجوراں دی تجارت کرنے لگے تے عمر فاروق وی تجارت وچ مشغول ہوئے گئے۔ دوسرے مہاجرین نے وی چھوٹی وڈی تجارت شروع کر دتی۔ غرض باوجود یکہ مہاجرین دے لئی انصار دا گھر مستقل مہمان خانہ سی مگر مہاجرین زیادہ دناں تک انصار اُتے بجھ نئيں بنے بلکہ اپنی محنت تے بے پناہ کوششاں توں بہت جلد اپنے پیر اُتے کھڑے ہوئے گئے۔[۷۲]
فخاص یہودی دے نال حادثہ
سودھواک دن ابو بکر صدیق یہود دے پاس انہاں دے عبادت خانے وچ گئے تاں انہاں وچوں بوہت سارے لوکاں نوں انہاں نوں وچوں اک شخص فخاص نامی دے پاس دیکھیا اوہ انہاں عالماں تے ماہراں وچوں اک سی تے اس دے نال انہاں دے عالماں وچوں اک ہور عالم اشبع نامی وی سی تاں ابو بکر نے فخاص توں کہیا افسوس فخاص اللہ توں ڈر تے اسلام اختیار کر کیونجے واللہ تاں اس گل نوں جاندا اے کہ محمد ﷺ یقیناً اللہ دے رسول نيں تے تواڈے پاس اس دے کولوں حق لے کے آئے نيں جس دا ذکر توریت و انجیل وچ تسيں لوک پاندے ہون۔ فخاص نے ابو بکر توں کہیا واللہ اے ابو بکر سانوں اللہ دی کوئی احتیاج نئيں اے (بلکہ) اوہی ہماریا محتاج اے۔ اسيں اس دے اگے عاجزی تے رازی نئيں کردے جس طرح اوہ ساڈے اگے عاجزی تے رازی کردا اے تے اسيں اس توں بے نیاز نيں تے اوہ اسيں توں بے نیاز نئيں اے جے اوہ اسيں توں بے نیاز ہُندا تاں اوہ اسيں توں ساڈے مال قرض طلب نہ کردا جداں کہ تواڈے دوست دا دعوٰی اے اوہ سانوں تاں سود توں منع کردا اے تے (خود) اوہی (سود) سانوں دیندا اے تے جے اوہ اسيں توں بے نیاز ہُندا تاں سانوں (سود) نہ دیندا۔ راوی نے کہیا (یہ سندے ہی) ابو بکر نوں غصہ آگیا، آپ نے فخاص دے منہ اُتے زور توں اک تھپڑ ماریا تے فرمایا۔ اس ذات دی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے جے تسيں وچ تے اسيں وچ جو عہد و پیماں اے (وہ) نہ ہُندا تاں اے اللہ دے دشمن تیرا سر اڑا دیندا۔ پس فخاص رسول اللہ دے پاس گیا تے کہیا اے محمد (ﷺ) دیکھو تواڈے دوست نے میرے نال کيتا (برا) سلوک کيتا تو رسول اللہ نے ابو بکر توں فرمایا:
” | جو تسيں نے کيتا اس دا باعث کيتا سی؟ | “ |
ابو بکر نے عرض کيتی اے اللہ دے رسول اس دشمن خدا نے اک وڈی (نازیبا) گل کہی۔ اس نے اس گل دا دعوی کيتا کہ اللہ انہاں لوکاں دا محتاج اے تے ایہ لوک اس توں بے نیاز نيں۔ جدوں اس نے ایہ گل کہی تاں اس دے کہنے توں مینوں برائے خدا غصہ آ گیا تے ميں نے اس دے منہ اُتے (تھپڑ) ماریا۔ فخاص (یہ سندے ہی) مکر گیا تے کہیا ایسا نئيں کہیا تاں اللہ تعالی نے فخاص دے قول دے متعلق فخاص دے رد تے ابو بکر صدیق دی تصدیق وچ (یہ آیت) نازل فرمائی:
” | اللہ نے انہاں (لوکاں) دی گل سن لی اے جنہاں نے کہیا کہ اللہ محتاج اے تے اسيں بے نیاز نيں جو کچھ انہاں نے کہیا اے اسيں اسنوں تے انہاں دے انبیاء دے قتل نوں حالے لکھ لیندے نيں تے (جب جزا دا وقت آئے گا تو) انہاں توں کدرے گے جلا دینے والا عذاب (کا مزا ذرا) چکھو (تو)۔ | “ |
اور ابو بکر صدیق نوں جو اس معاملے وچ غصہ آگیا اس دے متعلق (یہ) نازل فرمایا:
” | جن لوکاں نوں تسيں توں پہلے کتاب دتی گئی اے انہاں توں تے جنہاں نے شرک کيتا اے انہاں توں ضرور توانوں بہت ساریاں تکلیف دہ گلاں سننا ہاں گی تے جے تسيں صبر کرو تے احتیاط توں کم لوتو ایہ قطعی (سفید) کماں وچوں اے ۔ | “ |
فیر فخاص تے اس ساتھی یہود علما دیاں گلاں توں متعلق (یہ ارشاد) فرمایا:
” | اور (یاد کرو) اوہ جدوں انہاں لوکاں توں عہد لیا گیا جنہاں نوں کتاب دتی گئی کہ توانوں لوکاں توں اسنوں کھلم کھلا بیان کرنا ہوئے گا اوراسنوں تسيں چھپاؤ گے ننيں۔ تاں انہاں نے اس کواپنی پیٹھاں دے پِچھے ڈال دتا تے اس دے بدلے ذرا سی قیمت لے لی تاں کس قدر برا تبادلہ اے جو اوہ کر رہے نيں۔ جو لوک خوش ہوئے رہے نيں اپنے (اس) کیتے اُتے (کہ انہاں نے توریت دے مضامین وچ اوٹ پٹانگ بیان کر دتے) تے چاہندے نيں کہ جو کم (اظہار حق کا) انہاں نے نئيں کيتا اس دی تعریف کيتی جائے۔ انہاں دے متعلق (نیک) خیال نہ کر پس انہاں دے متعلق ایہ خیال نہ کر کہ اوہ عذاب توں چھُٹ جاواں گے۔ حالانکہ انہاں دے لئی درد ناک عذاب (تیار) اے ۔ | “ |
فاطمۃ الزہرا دا نکاح و رخصتی
سودھوہجرت دے دوسرے سال ماہ رجب یا ماہ صفر انہاں دو پاک مہینےآں وچوں اک وچ فاطمہ دا عقد نکاح عمل وچ آیا۔ ام سلمہ تے سلمان فارسی نے کہیا اے کہ فاطمہ جدوں عہد طفولیت توں سن بلوغت نوں پہنچیاں تاں اکابرین قریش نکاح دا پیغام دینے لگے۔ نبی کریم ﷺ کسی دی طرف کوئی توجہ نئيں فرماندے سن ۔ اک روز ابو بکر نے اس قسم دا اظہار فرمایا تاں آپ نے فرمایا کہ اس دا اختیار قبضہ قدرت وچ اے تے اک روایت وچ اے کہ وحی دا انتظار کر رہیا ہون۔ عمر فاروق نے نکاح دا پیغام دتا۔ انہاں نوں وی ایہ جواب ملا۔
اک روز ابو بکر صدیق، عمر فاروق تے سعد بن معاذ مسجد وچ بیٹبے ہوئے سن تے فاطمہ دے متعلق گفتگو ہوئے رہی سی۔ انہاں نے کہیا کہ اکابرین قریش نے بتول دے لئی نکاح دا پیغام دتا لیکن قبول نئيں ہويا۔ علی المرتضی نے حالے تک پیغام نئيں دتا تے اس امر دا اظہار وی نئيں کيتا۔ ابو بکر نے فرمایا، میرا گمان اے کہ علی دے سامنے رکاوٹ صرف مال دی کمی اے تے فاطمہ دا معاملہ علی دی وجہ توں کھٹائی وچ پيا ہويا اے۔ خدا تے اس دا رسول اس دے نکاح اُتے رضا مند نيں۔ فیر ابو بکر نے سعد تے عمر دی طرف متوجہ ہوئے کے فرمایا کہ کیہ تسيں میرے نال موافقت کردے ہوئے کہ اسيں علی توں ملیاں تے اسنوں فاطمہ دے نال نکاح دا پیغام دینے دی ترغیب دتیاں جے تنگدستی تے فقر دی وجہ توں معذرت کرے تاں اس دی امداد کرن۔ سعد نے کہیا اے ابا بکر خدا تعالی ہمیشہ آپ نوں امور خیر دی توفیق عنایت فرماندا اے۔ ایہ وڈی اچھی گل اے۔ اے ابا بکر چ لئی۔ اسيں آپ دے نال نيں۔ تِناں بزرگوار مہاجرین و انصار دے سردار مسجد توں حیدر کرار دی تلاش وچ نکلے۔
علی اپنے اونٹھ نوں اک انصاری دے نخلستان وچ پانی پلانے لے گئے سن ۔ جدوں آپ نے تِناں بزرگاں نوں دیکھیا تاں انہاں دے استقبال نوں اگے ودھے تے خیریت دریافت کيتی۔ امیر المومنین ابو بکر نے فرمایا اے ابو الحسن! نیکی دی کوئی ایسی خصلت نئيں جس وچ آپ سبقت نہ لے جاندے ہاں تے آپ دا نبی کریم دے نال ایسا مقام و مرتبہ اے کہ کوئی شخص اس وچ شریک ننيں۔ اکابرین و اشراف قریش نے فاطمہ دے لئی پیغام دتا لیکن شرف قبولیت حاصل نہ کر سکن تے میرا گمان اے کہ اسنوں آپ دے لئی روک رکھیا اے آپ پیغام کیوں نئيں دیندے۔ علی نے جدوں ایہ گل سنی تاں رو پئے، فرمایا اے ابا بکر اس اگ نوں نہ بھڑکائیے جسنوں ميں نے وڈی تکلف توں تسکین دتی اے۔ آپ مینوں اس رغبت دی یاد دلاندے نيں تاں آپ نوں معلوم ہونا چاہیے کہ کسی شخص نوں ایسی رغبت نئيں اے ورگی مینوں اے لیکن میرے لئی تنگدستی مانع اے۔
ابو بکر صدیق نے کہیا اے ابو الحسن! ایسا مت کہیے، خدا تے رسول دے نزدیک دنیا دی کوئی وقعت نئيں، تنگدستی تے قلت مال کسی حثیت توں وی اس گفتگو دے لئی رکاوٹ نئيں ہونی چاہیے۔
علی نے اونٹھ کھولیا تے اس دی مہار نوں پھڑ کر گھر لے گئے تے بنھ دتا تے نبی کریم ﷺ دی زیارت دے لئی تشریف لے گئے۔
اس وقت نبی کریم ام سلمہ دے گھر تشریف لیائے ہوئے سن ۔ جدوں علی نے دروازہ کھٹکھٹایا تاں ام سلمہ نے پُچھیا کون؟ حضور نے فرمایا: اے سلمہ اٹھو تے دروازہ کھول دو، ایہ اوہ مرد اے جسنوں خدا تے رسول دوست رکھدے نيں تے اوہ وی خدا تے رسول نوں دوست رکھدا اے۔ ام سلمہ نے عرض کيتا میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہاں ایہ کون شخص اے جس دے متعلق آپ گواہی دیندے نيں۔ حضور نے فرمایا، میرے چچا دا بیٹا تے میرا بھائی علی بن ابی طالب۔ ام سلمہ کہندی نيں کہ وچ اچھل پئی تے ایسی بھاگی کہ نیڑے سی کہ منہ دے بل گر پڑاں۔ ميں نے دروازہ کھول دتا، خدا دی قسم اوہ اس وقت تک گھر داخل نہ ہوئے جدوں تک وچ اپنے حرم خانہ وچ نہ چلی گئی، فیر اوہ آئے تے کہیا اسلام علیک یا رسول اللہ۔ حضور نے فرمایا وعلیک اسلام یا ابا الحسن ورحمتہ اللہ و برکاتہ تے انہاں نوں اپنے پاس بیٹھیا لیا۔ علی سر جھکائے زمین نوں دیکھے جا رہے سن جس طرح کوئی ضرورت مند ہوئے لیکن شرم دی وجہ توں اپنی حاجت بیان نہ کر سکدا ہوئے۔ حضور نے فرمایا، اے علی: میرا خیال اے تسيں کسی چیز دے آرزو مند ہوئے مگر اسنوں بیان کرنے وچ شرم محسوس کردے ہو، جو کچھ تواڈے دل وچ اے کہہ دو تے شرم مت کرو تواڈی خواہش پوری ہوئے گی۔
علی نے عرض کيتا یا رسول اللہ میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، آپ نوں علم اے کہ بچپن توں ہی آپ نے مینوں اپنے والد ابو طالب تے انہاں دی بیوی فاطمہ بنت اسد توں اپنی ملازمت دے لئی مخصوص فرمایا، مینوں ظاہری و باطنی تربیت توں سعادت بخشی تے ایہ احسان و شفقت جو اپنے متعلق ميں نے آپ توں مشاہدہ کيتا اپنے والدین توں اس دا عشر عشیر وی ملاحظ نئيں کيتا۔ حق سبحانہ تعالی نے آپ دی برکت توں مینوں اپنے آباواجداد دے باطل پن توں نجات دتی تے دین تویم تے صراط مستقیم تک پہنچایا۔ میری عمر و زندگانی دا ذخیرہ عیش و کامرانی دا سرمایہ آپ ہی نيں۔ یا رسول اللہ ہن جدوں کہ خدمت و سعادت دی دولت دی امداد توں میری عزت و تمکاں دے بازو قوی ہوئے گئے نيں تے دوعالم دی فوز وفلاح مینوں حاصل اے، میرے دل وچ ایہ تمنا منقش ہوئے گئی اے کہ میرا کوئی گھر بار نئيں تے نہ ہی کوئی بیوی اے جو محرم راز تے مونس جاں فگار ہوئے تے عرصہ توں میری خواہش سی کہ فاطمہ دے کیتے پیغام داں لیکن گستاخی دے خیال توں ہچکچا رہیا سی یا رسول اللہ کيتا ایسا ممکن اے۔
ام سلمہ کہندی نيں، وچ دور توں دیکھ رہی سی حضور دی جبین مباں دمک اٹھی، مسکرا کے فرمایا، اے علی: گھریلو ضررویات دی کوئی تواڈے پاس اے جسنوں تسيں وسیلہ بناؤ۔
علی نے عرض کيتا یا رسول اللہ میرے دوست احباب وچوں کوئی شخص میرے حالات توں اس قدر واقف نئيں جداں کہ آپ واقف نيں تے آپ دی نظر توں کوئی چیز پوشیدہ نئيں، میرے پاس اک تلوار، اک زرہ تے اک اونٹھ اے، آپ جداں حکم فرماواں۔
نبی کریم نے فرمایا، تلوار دی توانوں ضرورت اے ہر وقت جہاد دے لئی مستعد رہندے ہوئے تے اونٹھ تواڈی سواری تے راستہ طے کرنے دا ذریعہ اے اوہ وی ضروری اے۔ وچ تیری طرف توں زرہ اُتے اکتفاہ کردا ہون۔ حضور نے اپنی بیٹی دا مہر ڈھال مقرر کيتا۔
علی توں فرمایا، اپنی ایہ ڈھال جا کے فروخت کر دو تے قیمت لے آؤ۔
آپ نے ڈھال عثمان نوں چار سو تے دوسری روایت دے مطابق چار سو ايسے درہم وچ فروخت کيتی۔ جدوں ڈھال عثمان دے سپرد کر دتی تے قیمت وصول کر لئی تاں عثمان نے فرمایا ابا الحسن: آپ اس ڈھال دے زیادہ مستحق نيں وچ ایہ ڈھال آپ ہی نوں ہبہ کردا ہون۔ شاہ مرداں چونکہ خود وی سخی سن جدوں انہاں نے عثمان دے اس طرز عمل نوں دیکھیا، شکریہ ادا کر کے آن دی خدمت وچ حاضر ہوئے، ڈھال وی درہم وی آپ دی خدمت وچ پیش کیتے تے تمام صورت حال توں آگاہ فرمایا۔ نبی کریم نے عثمان دے حق وچ دعائے خیر فرمائی۔ ان درہم وچوں مٹھی بھر درہم ابو بکر صدیق نوں عطا فرمائے تا کہ اوہ ضرورت خانہ داری دی چیزاں خرید لاواں تے بلال تے سلمان فارسی نوں نال کر دتا تا کہ بجھ بن جائے تاں اٹھا لاواں۔
صدیق فرماندے نيں کہ اسيں جدوں باہر نکلے، ميں نے گنیاتو تن سو سٹھ درہم سن ۔ انہاں تمام توں ميں نے فاطمہ دے لئی سامان خریدتا۔ جنہاں وچ اک مصری گدیلہ جو پشم توں بھریا ہويا سی، اک چمڑے دا گدیلہ جس وچ کھجور دے پتے سن، عبا خیبری، چند مٹی دے برتن تے ریشم دا اک پردہ سی۔ ایہ تمام چیزاں حضور ﷺ دی خدمت وچ پیش کر دتیاں۔
حضور نے جدوں انہاں نوں دیکھیا، آپ دیاں اکھاں نم آلودہ ہوئے گئياں تے ایہ دعا فرمائی
” | اے اللہ اس قوم اُتے برکت نازل فرما جس دے بہترین برتن مٹی دے نيں۔ | “ |
ابن جوزی دی روایت دے مطابق نبی کریم نے باقی درہم ام سلمہ دے سپرد کیتے تا کہ بعض دوسری اشیاء خریدنے اُتے خرچ کرے۔[۷۴]
رخصتی
سودھواک دن عقیل ابن ابی طالب علی دے پاس تشریف لیائے تے کہیا اسيں چاہندے نيں کہ رسول اکرم ﷺ ہن اپنی لخت جگر نوں رخصت کر دتیاں۔ علی نے جواب دتا، میری وی ایہی خواہش اے۔ چنانچہ دونے حضرات ام ایمن دے پاس تشریف لے گئے۔ ایمن انہاں دوناں نوں ازواج مطہرات دے پاس لے گئياں۔ انہاں نے حضور توں عرض کيتا: یا رسول اللہ علی دی خواہش اے کہ انہاں دی بیوی نوں رخصت کر دیجیے۔ حضور راضی ہوئے گئے تے چند درہم علی نوں دتے تے فرمایا: جاؤ بازار توں چھوہارے تے پنیر خرید لاؤ۔ علی نے پانج درہم دا گھی، چار درہم دے چھوہارے تے اک درہم دا پنیر خریدتا تے سب چیزاں حضور دی خدمت وچ پیش کر دتیاں۔ حضور نے انہاں چیزاں نوں دعوت ولیمہ دے لئی رکھ دتا۔ فیر آپ نے فاطمہ نوں بلايا، اپنے سینہ مبارک اُتے انہاں دا سر رکھیا، پیشانی اُتے بوسہ دتا تے انہاں دا ہتھ علی دے ہتھ وچ دے کے فرمایا: اے علی! پیغمبر دی بیٹی تینوں مبارک ہوئے۔ اور اے فاطمہ: تیرا شوہر بہت چنگا اے ہن تسيں دونے میاں بیوی اپنے گھر جاؤ۔ فیر دوناں نوں میاں بیوی دے فرائض و حقوق دسے تے خود دروازے تک وداع کرنے آئے۔ دروازے اُتے علی دے دونے بازو پھڑ کر انہاں نوں دعائے خیر و برکت دی۔ علی تے سیدہ دونے اونٹھ اُتے سوار ہوئے سلمان فارسی نے اس دی نکیل پھڑي۔ اسماء بنت عمیس تے بعض روایتاں دے مطابق سلمی ام رافع یا ایمن سیدہ دے ہمراہ گئياں۔
فاطمہ دی رخصتی دے بعد حضور نے علی دی طرف توں دعوت ولیمہ دا اہتمام فرمایا۔ آپ نے جو اشیاء اس مقصد دے لئی منگوائی سن انہاں سب دا مالیدہ تیار کرنے دا حکم دتا تے ہھر علی توں فرمایا کہ باہر جو وی مسلمان ملے اسنوں اندر لے آؤ۔ چنانچہ بوہت سارے مہاجرین و انصار نوں اس بابرکت دعوت وچ شریک ہونے دی سعادت نصیب ہوئی۔ جدوں مہماناں نے کھانا کھا لیا تاں آپ نے اک پیالہ کھانا علی نوں تے اک سیدہ فاطمہ نوں مرحمت فرمایا۔[۷۵]
غزوہ بدر
سودھوبدر مدینہ منورہ توں تقریباً ايسے میل دے فاصلے اُتے اک پنڈ دا ناں اے جتھے زمانہ جاہلیت وچ سالانہ میلا لگدا سی۔ ایتھے اک کنواں وی سی جس دے مالک دا ناں بدر سی تے ايسے دے ناں اُتے اس جگہ دا ناں بدر رکھ دتا گیا۔ ايسے مقام اُتے جنگ بدر دا عظیم الشان معرکہ پیش آیا جس وچ کفار تے مسلماناں دے درمیان وچ سخت خونریزی ہوئی تے مسلماناں نوں عظیم الشان فتح نصیب ہوئی۔[۷۶]
جہاد دی اجازت
سودھو12 صفر 2 ہجری تواریخ اسلام وچ اوہ یادگار دن اے جس وچ خداوند کردگار نے مسلماناں نوں کفار دے مقابلہ وچ تلوار اٹھانے دی اجازت دتی تے ایہ آیت نازل فرمائی کہ
” | جنہاں توں لڑائی کيتی جاندی اے (مسلمان) انہاں نوں وی ہن لڑنے دی اجازت دتی جاندی اے کیونجے اوہ (مسلمان) مظلوم نيں تے خدا انہاں دی مدد اُتے یقیناً قادر اے۔ (الحج) | “ |
امام محمد بن شہاب زہری دا قول اے کہ جہاد دی اجازت دے بارے ایہی اوہ آیت اے جو سب توں پہلے نازل ہوئی۔ مگر تفسیر ابن جریر وچ اے کہ جہاد دے بارے وچ سب توں پہلے جو آیت اتری اوہ ایہ اے:
” | خدا دی راہ وچ انہاں لوکاں توں لڑو جو تسيں لوکاں توں لڑدے نيں۔ (البقرہ) | “ |
2ہجری وچ مسلماناں نوں خداوند تعالی نے کفار توں لڑنے دی اجازت دے دتی مگر ایہ اجازت مشروط سی کہ صرف انہاں نوں کفار توں لڑاں جو مسلماناں اُتے حملہ کرن۔ ہجرت دی بعد دی جِنّی وی لڑائیاں ہوئی انہاں توں واضح ہُندا اے کہ ایہ تمام لڑائیاں کفار دی جانب توں مسلماناں دے سر اُتے مسلط کيتیاں گئیاں تے غریب مسلماناں نے بدرجہ مجبوری تلوار اٹھانے اُتے مجبور ہوئے۔[۷۷]
جنگ کيتی تیاری
سودھواچانک رمضان 2 ہجری وچ مدینہ وچ خبر ملی کہ کفار مکہ دا قافلہ جس وچ ابو سفیان بن حرب و مخرمہ بن نوفل و عمرو ابن عاص وغیرہ کل تیس یا چالیس آدمی نيں ملک شام توں مکہ دی طرف جا رہیا اے تے اس وچ کفار مکہ دا مل تجارت بہت زیادہ اے۔ نبی کریم ﷺ نے اپنے اصحاب توں فرمایا کہ قریش دی ٹولیاں پرت مار دی نیت توں مدینہ دے اطراف وچ برابر گشت لگاندی رہندی اے کیوں نہ اسيں کفار مکہ دے اس قافلے اُتے حملہ کر کے اسنوں پرت لاں تا کہ کفار دی شامی تجارت بند ہوئے جاواں تے مجبور ہوئے کے صلح کر لین۔ چنانچہ 12 رمضان نوں وڈی چھیندی دے نال ایہ لوک مدینہ توں نکلے۔ اس لشکر دا ایہ حال سی کہ نہ تاں انہاں دے پاس زیادہ ہتھیار سن نہ تعداد زیادہ سی تے نہ ہی کوئی فوجی راشن دی وڈی مقدار سی۔ جب مکہ وچ ایہ خبر پہنچی کہ مسلمان مسلح ہوئے کے قریش دا قافلہ پرتن دے لئی مدینہ توں چل پئے نيں تاں مکہ وچ اک جوش پھیل گیا تے اک دم کفار دی فوج دا دل بادل مسلماناں اُتے حملہ کرنے دے کیتے تیار ہوئے گیا۔ جب ایہ خبر حضور ﷺ نوں ملی تاں آپ نے صحابہ کرام نوں جمع کر کے صورت حال توں آگاہ کيتا تے صاف صاف فرما دتا کہ ممکن اے قریش دے قافلے نال ملاقات ہوئے جائے یا فیر ہوئے سکدا اے کفار دے لشکر نال جنگ کيتی نوبت آ جائے۔ ارشاد گرامی سن کر ابو بکر صدیق، عمر فاروق تے دوسرے مہاجرین نے وڈے جوش و خروش دا اظہار کيتا لیکن آپ انصار دی طرف دیکھ رہے سن کیونجے انصار نے آپ دے دست مبارک اُتے بیعت کردے وقت اس گل دا عہد کيتا سی کہ اوہ اس وقت تلوار اٹھائے گے جدوں کفار مکہ مدینہ اُتے چڑھ آئیاں گے لیکن ایتھے مدینہ توں باہر نکل کے جنگ کرنے دا معاملہ سی۔ انصار وچوں قبیلہ خزرج دے سردار سعد بن عبادہ نبی کریم دا چہرہ مبارک دیکھ کے بول اٹھے کہ یا رسول اللہ! کیہ تسيں دا اشارہ ساڈی طرف اے ؟ خدا دی قسم! اسيں اوہ جانثار نيں کہ جے آپ دا حکم ہوئے تاں اسيں سمندر وچ کود پڑاں۔ ايسے طرح انصار دے اک ہور معزز سردار مقداد بن اسود نے جوش وچ آ کے عرض کيتا کہ یا رسول اللہ! اسيں موسیٰ دی قوم دی طرح ایہ نہ کدرے گے کہ آپ تے آپ دا خدا جا کے لڑاں بلکہ اسيں لوک آپ دے سجے توں کھبے، اگے توں پِچھے لڑاں گے۔ انصار دے انہاں دونے سرداراں دی تقریر سن کر حضور ﷺ دا چہرہ خوشی توں چمک اٹھا۔[۷۸]
کفار قریش بدر وچ
سودھوکفار قریش چونکہ مسلماناں توں پہلے بدر وچ پہنچ گئے سن اس لئی مناسب جگہاں اُتے قبضہ کر ليا تے مسلمان شام دے وقت بدر دے نیڑے پہنچے تاں نبی کریم ﷺ نے علی المرتضی و زبیر ابن عوام تے سعد بن ابی وقاص نوں بدر دی طرف بھیجیا تا کہ قریش دی خبر لاواں۔ انہاں حضرات نے قریش دے دو غلاماں نوں پھڑ لیا جو پانی بھرنے اُتے مقرر سن ۔ نبی کریم نے انہاں دونے غلاماں توں دریافت فرمایا کہ دسو اس قریشی فوج وچ قریش دے سرداراں وچوں کون کون نيں؟ دونے غلاماں نے دسیا کہ عتبہ بن ربیعہ، شیبہ بن ربیعہ، ابو النجتری، حکیم بن حزام، نوفل بن خویلد، حارث بن عامر، نضر بن الحارث، زمعہ بن الاسود، ابو جہل بن ہشام، امیہ بن خلف، سہیل بن عمرو، عمرو بن عبدو، عباس بن عبد المطلب وغیرہ سب اس لشکر وچ شامل نيں۔ یہ لسٹ سن کر نبی کریم ﷺ نے اصحاب توں متوجہ ہوئے تے فرمایا کہ مسلمانو سن لو! مکہ نے اپنے جگر دے ٹکڑےآں نوں تواڈی طرف ڈال دتا اے۔[۷۹]
محمد دا سائبان
سودھوابن اسحاق نے کہیا میرے توں عبد اللہ بن ابی بکر نے بیان کيتا کہ انہاں توں کسی نے بیان کيتا کہ سعد بن معاذ نے عرض کيتی یا رسول اللہ اسيں آپ دے لئی اک (ایسا) سائبان تیار کرنا (چاہندے) نيں کہ آپ اس وچ تشریف رکھن تے آپ دے پاس ہی آپ دی سواریاں تیار رہیاں تے اس دے بعد اسيں اپنے دشمن توں مقابلہ کرن گے۔ فیر جے اللہ نے سانوں غلبہ عنایت فرمایا تے ساڈے دشمن اُتے سانوں فتح نصیب فرمائی تاں ہماریا مقصد حاصل ہوئے گیا تے جے کوئی دوسری صورت پیش آئی تاں آپ اپنی سواریاں اُتے سوار ہوئے کے ساڈی قوم توں مل جائیے جو ساڈے پِچھے نيں کیونجے یا نبی اللہ بوہت سارے لوک ایداں دے آپ دے نال آنے توں پِچھے رہے گئے نيں کہ آپ دی محبت وچ اسيں انہاں توں ودھ کے نئيں نيں۔ جے انہاں نوں خیال ہُندا کہ آپ نوں جنگ کرنا ہوئے گا تاں اوہ آپ نوں چھڈ کے پِچھے نہ رہ جاندے۔ اللہ انہاں دے ذریعے آپ دی حفاظت فرمائے گا۔ اوہ آپ دے خیر خواہ رہن گے تے آپ دے نال جہاد کرن گے۔ محمد نے انہاں دی بہت تعریف فرمائی تے انہاں دی بھلائی دی دعا کيتی۔ اس دے بعد رسول اللہ دے لئی سائبان بنایا گیا۔[۸۰]
حفاظت
سودھوحضور ﷺ مجاہدین اسلام دی صف بندی توں فارغ ہوئے کے مجاہدین دی قرارداد دے مطابق اپنے سائبان وچ تشریف لے گئے۔ ہن اس سائبان دی حفاظت دا سوال بے حد اہم سی کیونجے کفار قریش دے حملےآں دا اصل نشانہ حضور تاجدار دوعالم ہی دی ذات سی کسی دی ہمت نئيں پڑدی سی کہ اس سائبان دا پہرہ دے لیکن اس موقع اُتے وی آپ دے یار غار صدیق اکبر ہی دی قسمت وچ ایہ سعادت لکھی سی کہ اوہ ننگی تلوار لے کے اس جھونپئی دے پاس ڈٹے رہے تے سعد بن معاذ وی چند انصاریاں دے نال اس سائبان دے گرد پہرہ دیندے رہے۔[۸۱]
سرکار دو عالم ﷺ دی دعا
سودھوقریشی لشکر وڈے تکبر توں میدان جنگ وچ آیا سی۔ انہاں مشرکاں نوں پورا یقین سی کہ مسلماناں نوں صفحہ ہستی توں مٹا داں گئے۔ انہاں نے اس قادر مطلق ہستی نوں یکسر بھلا رکھیا سی جو ممولے توں باز نوں ہلاک کرا دیندی اے۔ مسلماناں دی مٹھی بھر جماعت اعلائے کلمتہ اللہ دے لئی میدان وچ اتری سی۔ انہاں نوں اللہ دی نصرت دا پورا یقین سی۔ انہاں دے چہراں اُتے ذرا وی پریشانی نئيں سی۔ اوہ اللہ دی ذات اُتے کامل بھروسا رکھدے سن ۔ انہاں نوں یقین سی کہ اللہ نے اپنے نبی دی مدد ضرور کريں گا۔ محمد وی اپنے پروردگار دی بارگاہ وچ انتہائی سوزہ و گداز دے نال نصرت و فتح دی التجا کر رہے سن ۔ اللہ تعالی نے فرمایا ترجمہ:
” | (یاد کرو) جدوں تسيں اپنے رب توں فریاد کر رہے سن تاں اس نے تواڈی فریاد قبول کر لئی (اور کہیا) بے شک وچ اک دوسرے دے پِچھے آنے والے اک ہزار فرشتےآں دے ذریعے توں تواڈی مدد کراں گا۔ | “ |
محمد اللہ تعالی دی طرف متوجہ ہوئے کے نصرت الہی دا وعدہ یاد دلاندے ہوئے ایہ دعا کرنے لگے:
” | اے اللہ! تاں نے میرے توں وعدہ فرمایا سی اسنوں پورا فرما۔ اے اللہ! تاں نے میرے توں جس چیز دا وعدہ فرمایا سی اوہ عطا فرما۔ اے اللہ! جے اج اہل اسلام دا ایہ مٹھی بھر گروہ ہلاک ہوئے گیا تاں روئے زمین اُتے کدی تیری عبادت نئيں کيتی جائے گی۔ | “ |
نبی کریم ﷺ قبلہ رخ ہوئے کے ہتھ پھیلائے ہوئے اللہ تعالی دے سامنے گڑ گڑا رہے سن ۔ ايسے دوران وچ آپ دے کندھےآں توں چادر مبارک گر گئی۔[۸۲] ابو بکر صدیق آپ نوں اس طرح بے قرار دیکھ کے انہاں دے دل دا سکون و قرار جاندا رہیا تے انہاں اُتے رقت طاری ہوئے گئی تے انہاں نے چادر مبارک اٹھا کے آپ دے مقدس کندھے اُتے پائی تے آپ دا دست مبارک سیم کر بھرائی ہوئی آواز وچ عرض کيتا کہ حضور! ہن بس کیجئے خدا ضرور اپنا وعدہ پورا فرمائے گا۔ اپنے یار غار صدیق جانثار دی گل مان کر حضور ﷺ نے دعا ختم کر دتی تے آپ دی بولی مبارک اُتے اس آیت دا ورد جاری ہوئے گیا کہ ترجمہ:
” | عنقریب (کفار کی) فوج نوں شکست دے دتی جائے گی تے اوہ پیٹھ پھیر کر بھج جاواں گے۔ (القمر) | “ |
عبد الرحمٰن بن ابی بکر کفار مکہ دے نال
سودھوابو بکر صدیق دے بیٹے عبد الرحمن بن ابو بکر غزوہ بدر دے وقت مسلمان نئيں ہوئے سن تے وڈے طاقتور جوان سن ۔ مشرکین دی صفاں توں نمودار ہوئے تے للکارنے لگے: کوئی اے جو میدان وچ آئے؟ یہ آواز ابو بکر صدیق دے کاناں وچ وڈی تاں آپ اس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیٹھے ہوئے سن ۔ شیر دی طرح فوراً اٹھے تے اس للکارنے والے سخص دی طرف جانے لگے تا کہ اس دا مقابلہ کرن تاں آن نے ابو بکر نوں پھڑ لیا تے فرمایا کہ آپ نہ جاواں۔ اے ابو بکر! آپ اپنی ذات توں سانوں فائدہ دتیاں[۸۴] جب عبد الرحمٰن مسلمان ہوئے گئے تاں اک دن اپنے والد ماجد دے پاس بیٹھے ہوئے سن ۔ اپنے والد توں عرض کيتا کہ آپ بدر دے دن کئی مرتبہ میری تلوار دی زد وچ آئے لیکن ميں نے والد سمجھ کر آپ نوں چھڈ دتا سی۔ سیدنا ابو بکر صدیق نے بیٹے دی گل سن کر فرمایا: تسيں اس موقع اُتے میری تلوار دے تھلے نئيں آئے، جے تسيں میری تلوار دے تھلے آندے تاں قسم اے اللہ عزوجل کی! وچ توانوں زندہ نئيں چھوڑدا کیونجے جنگ بدر حق تے باطل دے درمیان معرکہ سی تے تسيں باطل دے نمائندے سن ۔[۸۵]
اسیران بدر دی سفارش
سودھومسلماناں نوں جنگ بدر وچ فتح نصیب ہوئی تے اوہ قریش دے ستر قیدی ہمراہ لے کے مدینہ واپس آ گئے۔ انہاں قیدیاں وچ کچھ اوہ وی سن جنہاں نے مکہ وچ مسلماناں اُتے سخت مظالم ڈھائے سن تے انہاں اُتے عرصہ حیات تنگ کر دتا سی۔ اب مسلمان جس اُتے جس قدر سختی کردے کے سکدے سن ۔ رسول اکرم ﷺ نے گرفتار شدہ مشرکین دے نال سلوک دے بارے وچ ابو بکر صدیق، عمر فاروق،علی المرتضی تے دوسرے اکابرین توں مشورہ کيتا۔ ابو بکر صدیق نے عرض کيتا: یا رسول اللہ! قریش مکہ دے جو قیدی نيں انہاں وچ اکثریت آپ دے خاندان دے لوکاں دی اے میری رائے اے کہ انہاں توں مناسب فدیہ لے کے انہاں نوں چھڈ داں تا کہ جو فدیہ ملے اس توں مسلماناں دی مالی حالت بہتر کرنے وچ مدد ملے تے اسيں اپنے فوجی مصارف نوں وی پورا کر سکن۔ عمر فاروق نے عرض کيتا: اللہ دی قسم میری رائے سید ابو بکر صدیق والی نئيں ہوئے سکدی۔ میری رائے نيں ہر اک دا سر قلم کر دينا چاہیے تا کہ کفار مکہ نوں پتا چلیا کہ ساڈے دل وچ انہاں دے لئی کوئی نرم گوشہ ننيں۔ اس طرح اوہ ساڈی سختی دیکھو گے تاں انہاں دی کمر ٹُٹ جائے گی۔ حضور نبی کریم نے جدوں عمر فاروق دی گل سنی تاں خیمے دے اندر تشریف لے گئے۔ کچھ دیر بعد آپ واپس باہر تشریف لیائے تے فرمایا: اللہ تعالی بعض لوکاں دے دل نرم کر دیندا اے تاں دُدھ توں وی زیادہ نرم ہوئے جاندے نيں تے بعض دے دل سخت کر دیندا اے تاں اوہ پتھر توں وی زیادہ سخت ہوئے جاندے نيں۔ ابو بکر دی مثال ابراہیم (اسلام) دی سی اے اوہ اللہ عزوجل دے حضور عرض کردے نيں:
” | جو میری گل مان لے اوہ میرے نال اے تے جو میری نا فرمانی کرے تاں اس دی مغفرت فرما تے تاں رحم کرنے والا اے ۔ | “ |
اور ابو بکر تواڈی مثال عیسی ابن مریم علیہ اسلام دی سی اے جو اللہ عزوجل دی بارگاہ وچ عرض کردے نيں:
” | اے اللہ! انہاں نوں عذاب دے تاں حق اے کہ ایہ تیرے بندے نيں تے جے انہاں نوں بخش دے تاں تیرا اختیار اے کہ تاں غالب و حکیم اے ۔ | “ |
اور اے عمر تیری مثال نوح (اسلام) دی سی اے جو اللہ عزوجل دی بارگاہ وچ ایويں دعا فرماندے نيں:
” | اے پروردگار! زمین اُتے کسی کافر نوں نہ رہنے دے۔ | “ |
اور اے عمر تواڈی مثال موسی ابن عمران علیہ اسلام دی سی اے جو اللہ عزوجل دے حضور عرض کردے نيں:
” | اے پروردگار! انہاں دے مال تباہ کر دے انہاں دے دلاں نوں سخت کر دے کہ ایہ درد ناک عذاب دیکھے بغیر مننے والے نئيں نيں۔ | “ |
حضور رحمت عالم ﷺ نے ابو بکر صدیق دی سنجیدہ رائے نوں پسند فرمایا تے انہاں قیدیاں توں چار چار ہزار درہم فدیہ لے کے انہاں لوکاں نوں چھڈ دتا۔ جو لوک مفلسی دی وجہ توں فدیہ نئيں دے سکدے سن اوہ ایويں ہی بلا فدیہ چھڈ دتے گئے۔ انہاں قیدیاں وچ جو لوک لکھنا پڑھنا جاندے سن انہاں وچوں ہر اک دا فدیہ ایہ سی کہ اوہ انصار دے دس دس لڑکےآں نوں لکھنا پڑھنا سکھا دتیاں[۸۷]
ام المومنین حفضہ بنت عمر فاروق دا نکاح
سودھوہجرت دے تیسرے سال سید کائنات ﷺ نے پیشوائے اصحاب عمر بن خطاب دی بیٹی حفصہ بنت عمر نوں امہات المومنین وچ داخل فرمایا۔ حفصہ پہلے حنیس بن عذافہ سہمی دے نکاح وچ سن۔ ہجرت دے دوسرے سال حنیس نے انہاں نوں طلاق دے دی۔ لشکر اسلام دی جنگ بدر توں واپسی دے بعد عمر فاروق نے ابو بکر صدیق تے عثمان غنی توں اس نکاح دی پیش کش دی لیکن کسی نے وی عمر فاروق نوں کوئی جواب نہ دتا۔ اس وجہ توں عمر نوں رنج پہنچیا تے عثمان دے متعلق نبی کریم ﷺ توں شکایت کردے ہوئے عرض کيتا یا رسول اللہ ميں نے حفصہ دے نکاح دی عثمان توں درخواست کيتی اس نے شانی جواب نئيں دتا۔ سید عالم نے فرمایا: اے عمر! حق سبحانہ و تعالی تیری بیٹی نوں عثمان توں بہتر خاوند عطا فرمائے گا تے عثمان دے لئی حفصہ توں بہتر تے شریف عورت مقرر ہوئے چکی اے۔ ماہ شعبان 3 ہجری وچ سید رسل ﷺ نے حفصہ نوں طلب کيتا تے انہاں نوں نبوت پناہی ﷺ دی زوجہ ہونے دا شرف حاصل ہويا۔ کہندے نيں کہ جدوں سلسلہ مستحکم ہوئے گیا اک روز عمر فاروق نے بطور تذکرہ ابو بکر صدیق توں کہیا: کيتا گل سی کہ ميں نے اپنی بیٹی تواڈے سامنے پیش دی آپ نے ہاں یا نہ وچ کوئی جواب نہ دتا۔ صدیق اکبر نے کہیا: ميں نے سنیا سی کہ پیغمبر ﷺ نے اسنوں یاد فرمایا اے، اس وجہ توں ميں نے خاموشی اختار کيتی۔ عمر فاروق نے کہیا اوہ خوشخبری آپ نے مینوں کیوں نہ سنائی۔ ابو بکر صدیق نے کہیا: آقا دا راز فاش کرنا آداب بندگی دے خلاف اے۔[۸۸]
غزوہ احد
سودھوبدر دی شکست نے قریش نوں تے برافروختہ کر دتا سی تے انہاں نے اس شکست دا بدلہ لینے دی تیاریاں بہت وڈے پیمانے اُتے شروع کر دتیاں۔ شاعراں نے اپنی آتش بیانی توں آس پاس دے قبیلے وچ اگ لگیا دتی تے ادھر عورتاں نے مقتولین بدر دا نوحہ کر کے قریش دے اک اک نوجوان نوں جوش انتقام توں اس طرح بھر پور کر دتا کہ ہر شخص دی بولی اُتے "الثار" "الثار" سی۔ ابو سفیان دی سرکردگی وچ جو کاروان تجارت ملک شام توں واپس آیا سی اس دا عظیم منافع نوں جنگی فنڈ وچ جمع کرادتا گیا۔ اس مرتبہ قریش ایہ طے کر کے چلے کہ اوتھے میدان جنگ وچ لڑ لڑ کر ختم ہوئے جاواں گے یا اوہ اپنے مقتولین بدر دا انتقام لاں گے۔ عباس بن عبد المطلب جو اگرچہ اسلام قبول کر چکے سن لیکن جاسوسی دی غرض توں مکہ وچ واپس آ گئے سن ۔ انہاں نے اک تیز رفتار قاصد دے ذریعے نبی کریم ﷺ نوں قریش دی تیاریاں دی اطلاع کر دتی۔[۸۹] تمام خبراں دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے دے بعد بنی کریم ﷺ مسلماناں دا اک لشکر جس دی تعداد اک ہزار سی بارہ شوال تن ہجری نوں مدینہ توں لے کے نکلے کہ جبل احد جو مدینہ توں تن میل دے فاصلے اُتے واقع اے اس دے دامن وچ قریش دے لشکر توں مقابلہ کيتا جائے گا۔ اگے قریش دے لشکر دی تعداد تن ہزار سی۔ راستے وچ عبد اللہ بن ابی منافق اپنے تن سو ساتھیاں نوں لے کے نبی کریم دے لشکر توں علاحدہ ہوئے کے واپس چلا گیا تے لشکر اسلام دی تعداد ست سو رہ گئی۔ حضور نبی کریم نے عبد اللہ بن جبیر نوں پنجاہ تیر اندازےآں دا دستہ دے کے احد دی پشت اُتے تعینات فرمایا تا کہ جے کوئی دشمن پِچھے توں حملہ کرے تاں اوہ اسنوں روک سکن۔[۹۰] جب عام جنگ شروع ہوئی تاں امیر حمزہ بن عبد المطلب، علی المرتضی تے ابو دجانہ اس بے جگری دے نال لڑے کہ دشمناں دی صفاں نوں الٹ دتا۔ مسلماناں دے حملےآں دی تاب نہ لاندے ہوئے قریشی لشکر کے پیر اکھڑ گئے تے بھاگنا شروع کر دتا۔ اس صورت حال نوں دیکھدے ہوئے احد دے درہ اُتے تعینات مسلماناں نے درہ چھڈ دتا تے مال غنیمت جمع کرنے وچ لگ گئے۔ چند مسلمان ہن درہ اُتے موجود سن ۔ اس صورت حال نوں دیکھدے ہوئے خالد بن ولید جو حالے تک مسلمان نئيں ہوئے سن احد دے عقب توں حملہ کر دتا۔ اس حملے نے جنگ دا نقشہ بدل کے رکھ دتا۔ مسلماناں دی فتح شکست وچ بدل گئی۔ ایہ وقت اسلام دے لئی نازک ترین سی۔ مسلماناں وچ افراتفری دے عالم وچ مسلماناں دی تلواراں مسلماناں نوں شہید کرنے لگی۔ اس نازک مرحلے وچ کفار نے افواہ اڑا دتی کہ سرکار عالم شہید ہوئے گئے۔[۹۱] اس دوران وچ کفار نے حضور نبی کریم دی ذات اقدس اُتے حملہ کر دتا تاں آپ دے دفاع دے لئی ابو بکر صدیق، عمر فاروق، علی المرتضی تے طلحہ بن زبیر جداں صحابہ نے جانثاری دا ثبوت دتا تے آپ نوں دشمن دے وار توں بچاندے رہے۔ [۹۲] جدوں اک نا اتفاقی غلطی توں مسلماناں وچ انتشار پھیل گیا اس وقت وی ابو بکر صدیق پائے استقلال وچ جنبش نہ آئی تے آپ اخیر تک میدان جنگ وچ ڈٹے رہے۔ جدوں رحمت عالمین ﷺ زخم ہوئے گئے تاں ابو بکر صدیق تے کچھ دوسرے صحابہ نے آپ نوں سہارا دے کے پہاڑ اُتے اک محفوظ مقام تک لے گئے۔[۹۳] ابو سفیان میدان توں جانے لگیا تاں احد دے نیڑے آیا تے زور زور توں پکاریا کہ کیہ ایتھے محمد (ﷺ) نيں؟ نبی کریم نے فرمایا کہ تسيں لوک اس دا جوب نہ دو۔ فیر اس نے پکاریا کہ کیہ تسيں وچ ابو بکر نيں؟ نبی کریم نے فرمریا کہ کوئی کچھ جواب نہ دے۔ فیر اس نے پکاریا کیہ تسيں وچ عمر نيں؟ جب اس دا وی کوئی جواب نئيں ملیا تاں ابو سفیان گھمنڈ توں کہنے لگیا کہ ایہ سب مارے گئے کیونجے جے زندہ ہُندے تاں ضرور میرا جواب دیندے۔ یہ سن کر عمر فاروق توں ضبط نہ ہوئے سکیا تے آپ نے چلیا کے کہیا کہ اے دشمن خدا تاں جھوٹھا اے۔ اسيں سب زندہ نيں۔[۹۴] مسلماناں نوں جدوں معلوم ہوئے گیا کہ حضور زندہ نيں تاں انہاں دے حوصلے بلند ہوئے گئے تے انہاں نے اپنی منتشر طاقت نوں سمیٹ کر فیر اس جوش و خروش دے نال حملہ کيتا کہ بہادران قریش دے چھکے چھڑا دتے تے اوہ میدان چھڈ کے بھج گئے۔ حضور نے دریافت کیہ انہاں دا تعاقب کون کريں گا؟ ستر بہتر صحابہ نے اپنے ناں پیش کیتے۔ امام بخاری نے ابو بکر صدیق تے زبیر دے ناواں دی تصریح دی اے۔[۹۵] انہاں سرفروشاں نے حمرالاسد دے مقام تک مشرکین قریش دا تعاقب کيتا۔ [۹۶] روایت وچ آندا اے کہ جنگ احد دے دن حضور نبی کریم ﷺ دی پیشانی مبارک اُتے اک کڑی پیوست ہوئے گئی۔ ابو بکر صدیق اس کڑی نوں اپنے دنداں توں نکالنے دے لئی جھکے تاں ابو عبیدہ بن الجراح نے آپ نوں قسم دے کے فرمایا کہ آپ ایہ کڑی انہاں نوں نکالنے دتیاں چنانچہ ابو عبیدہ نے اوہ کڑی اپنے دنداں توں نہایت نرمی دے نال کڈنا شروع دی تے جدوں اوہ کڑی نکل آئی تاں ابو عبیدہ دے دانت مبارک سارے گر گئے۔ اس جنگ وچ حضور نبی کریم ﷺ دے ہر دلعزہز چچا جان سینا امیر حمزہ بن عبد المطلب نے جام شہادت نوش فرمائی۔ انہاں دے علاوہ عبد اللہ بن جحش تے مصعب بن عمیر جداں نامور صحابہ نے جام شہادت نوش فرمائی۔ اس جنگ وچ ستر دے نیڑے صحابہ کرام شہید ہوئے جدوں کہ بائیس دے نیڑے کفار جہنم واصل ہوئے۔ [۹۲]
غزوہ بنو نضیر
سودھوعمرو بن امیہ ضمری نے قبیلہ بنو کلاب دے جنہاں دو شخصاں دا قتل کر دتا سی تے نبی کریم ﷺ نے انہاں دونے دا خون بہا ادا کرنے دا اعلان فرما دتا سی تے ايسے معاملہ دے متعلق گفتگو کرنے دے لئی قبیلہ بنو نضیر دے یہودیاں دے پاس تشریف لے گئےـ[۹۷]
کیونجے اوہ مقتول بنی عامر توں سن تے بنی عامر بنو نضیر دے حلیف سن ۔ اس سبب توں حضور نے انہاں توں گفتگو کيتی۔ انہاں نے کہیا اے محمد (ﷺ) بہت بہتر اے جس طرح آپ چاہندے نيں اسيں آپ دے نال نيں۔ فیر بنی نضیر دے لوکاں نے پوشیدہ مشورہ کيتا کہ ایسا موقع فرصت دا ہتھ نہ لگے گا۔ محمد (ﷺ) نوں زندہ چھڈ دو۔ اک شخص عمرو بن حجائل بن کعب نوں انہاں نے اس کم اُتے آمادہ کيتا جس دیوار تھلے حضور تشریف رکھدے سن، دوسری طرف اوہ اس دے اُتے چڑھ دے اک بہت وڈا پتھر حضور دے اُتے گرا دے تا کہ حضور شہید ہوئے جاواں۔[۹۸] نبی کریم دے نال ابو بکر و عمر تے علی بن ابی طالب وی سن ۔ محافظ حقیقی پروردگار عالم عزوجل نے اپنے حبیب نوں یہودیاں دی اس ناپاک سازش توں بذریعہ وحی مطلع فرما دتا۔ اس لئی آپ فوراً ہی اوتھے توں اٹھیا کر چپ چاپ اپنے ہمراہیاں دے نال چلے آئے تے مدینہ تشریف لیا کے صحابہ کرام نوں یہودیاں دی اس سازش توں آگاہ فرمایا۔[۹۹]
محمد نے محمد بن مسلمہ توں کہیا بھیجیا کہ تسيں لوک میرے شہر توں نکل جاؤ تے میرے نال اس وچ نہ رہوئے۔ تسيں نے جس بد عہدی دا قصد کيتا، اوہ کیہ وچ توانوں دس دن دی مہلت دیندا ہاں اس دے بعد جو وی نظر آئے گا اس دی گردن مار دتی جائے گی۔[۱۰۰] بنو نضیر جلا وطن ہونے دے لئی تیار ہوئے گئے مگر منافقاں دے سردار عبد اللہ بن ابی انہاں یہودیاں دا حامی بن گیا تے کہیا کہ اسيں دو ہزار آدمیاں دے نال تواڈی مدد کرنے نوں تیار نيں نال بنو قریظہ تے بنو غطفان والے وی آپ لوکاں دی مدد کرے گے۔ ایہ سن کر بنو نضیر دے یہودیاں نوں حوصلہ مل گیا تے شیر بن گئے۔ نبی کریم دے پاس کہیا بھیجیا اسيں مدینہ چھڈ کے نئيں جائے گے آپ دے دل وچ جو آئے کر لیجیے۔[۱۰۱]
حضور نے زور توں تکبیر کہی تے صحابہ نے وی تکبیر کہی۔ آپ نے فرمایا یہود نے اعلان جنگ کر دتا اے۔ نبی کریم ﷺ نے اصحاب دے نال انہاں دی طرف روانہ ہوئے تے بنی النضیر دے میدان وچ نماز عصر پڑھی۔ علی نوں اپنا عَلم دتا تے مدینہ اُتے ابن ام مکتوم نوں خلیفہ بنایا۔ جب انہاں نے رسول اللہ نوں دیکھیا تاں پتھر تے تیر لے کے قلعےآں اُتے چڑھ گئے۔ قریظہ انہاں توں علاحدہ رہے، ابن ابی تے حلفائے غطفان نے وی انہاں نوں بے یارومددگار چھڈ دتا تے اوہ انہاں دی مدد توں مایوس ہوئے گئے۔ رسول اللہ نے انہاں دا محاصرہ کے لیا تے باغ کٹ ڈالیا تب انہاں نے کہیا اسيں آپ دے شہر توں نکلدے نيں۔ آپ نے فرمایا اج وچ اسنوں نئيں مندا لیکن اس توں اس طرح نکلو کہ تواڈے لئی تواڈی جاناں ہاں گی تے سوائے زرہ دے جو کچھ اونٹھ لاد لاں گے اوہ ہوئے گا۔ اس شرط اُتے یہود اتر آئے۔ [۱۰۲] یہود نے اپنے بچےآں تے عورتاں نوں وی سوار کر ليا تے چھ سو اونٹھاں اُتے اپنا مال و سامان لاد کر اک جلوس دی شکل وچ نکلے۔ کچھ خیبر چلے گئے تے زیادہ تعداد ملک شام جا کے اذرعات تے اریحاء وچ آباد ہوئے گئے۔ ان لوکاں دے چلے جانے دے بعد انہاں دے گھراں دی مسلماناں نے تلاشی لی تاں پنجاہ لوہے دی ٹوپیاں، پنجاہ زرہیاں تے تن سو چالیس تلواراں نکلاں جو حضور ﷺ دے قبضہ وچ آئیاں ۔[۱۰۳] تمام مال حضور دے لئی مخصوص سی۔ آپ نے اس دے پنج حصے نہ فرمائے نہ ہی کسی دا کوئی حصہ لگایا۔ اپنے اصحاب وچوں چند لوکاں نوں عطا فرمایا تے انہاں اموال توں انہاں نوں وسعت عطا فرمائی۔ ان اصحاب دے ناں ایہ نيں۔ ابو بکر صدیق نوں بیر حجر، عمر بن خطاب نوں بیر جرم، عبد الرحمن بن عوف نوں سوالہ، صہیب بن سنان نوں الضراط، زبیر بن عوام نوں تے ابو سلمہ بن عبد الاسد نوں البویلہ، سہیل بن حنیف تے ابو دجانہ نوں اوہ مال دتا جو ابن خرشد دا مال کہلاندا سی۔ [۱۰۲]
آیت تیمم دا نزول
سودھوابن عبدالبر، ابن سعد، ابن حبان وغیرہ محدثین و علما سیرت دا قول اے کہ تیمم دی آیت غزوہ مریسیع (بنو مصطلق) وچ نازل ہوئی مگر روضتہ الاحباب وچ لکھیا اے کہ آیت تیمم کسی دوسرے غزوہ وچ اتری نيں۔ واللہ تعالی اعلم۔ بخاری شریف وچ آیت تیمم دا نزول کچھ اس طرح مذکور اے۔ عائشہ صدیقہ دا بیان اے کہ اسيں حضور ﷺ دے نال اک سفر وچ سن جدوں اسيں لوک مقام "بیداء" یا "ذات الجیش وچ پہنچے تاں میرا ہار کدرے ٹُٹ کے گر گیا حضور تے کچھ لوک اس ہار دی تلاش وچ اوہی ٹھہر گئے تے اوتھے پانی نئيں سی تاں کچھ لوکاں نے ابو بکر صدیق دے پاس آ کے شکایت کیتی کہ کیہ آپ دیکھدے نہئں کہ عائشہ نے کیہ کيتا؟ حضور تے صحابہ نوں ایتھے ٹھہرا لیا اے حالانکہ ایتھے پانی موجود نئيں اے۔ ایہ سن کر ابو بکر صدیق میرے پاس آئے تے جو کچھ خدا نے چاہیا انہاں نے مینوں (سخت وسست) کہیا تے فیر (غصہ وچ ) اپنے ہتھ توں میری کوکھ وچ کونچا مارنے لگے اس وقت محمد میری ران اُتے سر مبارک رکھ دے آرام فرما رہے سن اس وجہ توں (مار کھانے دے باوجود) وچ ہل نئيں سکدی سی صبح نوں جدوں رسول اللہ بیدار ہوئے تاں اوتھے کدرے پانی موجود نئيں سی ناگہاں حضور اُتے آیت تیمم نازل ہوئے گئی چنانچہ حضور تے تمام صحابہ نے تیمم کيتا تے فجر دی نماز ادا کيتی۔ اس موقع اُتے اسید بن حضیر نے (خوش ہوئے کے) کہیا کہ اے ابو بکر دی آل! ایہ تواڈی پہلی ہی برکت نئيں اے۔ فیر اسيں لوکاں نے اونٹھ نوں اٹھایا تاں اس دے تھلے اساں ہار نوں پا لیا۔[۱۰۴]
غزوہ خندق (احزاب)، سریۂ ام قرفہ
سودھوذو القعدہ پنج ہجری وچ غزوہ احزاب جسنوں غزوہ خندق وی کہندے نيں پیش آیا۔ جس وچ لشکر اسلام دی تعداد تن ہزار تے دشمنان اسلام دی تعداد چوبیس ہزار دے نیڑے سی۔ نبی کریم ﷺ نے صحابہ کرام توں مشورہ کيتا تاں سلمان فارسی نے مشورہ دتا کہ سانوں دشمناں توں مقابلہ کرنے دے لئی شہر دے گرد خندق کھودنا چاہیے کیونجے شہر دے تن جانب باغات، مکانات یا پہاڑ سن البتہ چوتھی جانب کھلی سی اس جانب خندق کھود کر شہر دا دفاع کيتا گیا۔ ایويں پنج گز گہری تے پنج گز چوڑی خندق کھودتی گئی۔ حضور نبی کریم نے خندق دی کھدائی دے لئی دس دس صحابہ دا اک گروہ تشکیل دتا۔ ابو بکر صدیق وی نبی کریم تے ہور صحابہ کرام خندق دی کھودائی وچ شب و روز مشغول رہے۔ ابو بکر صدیق جبل سلع دی چوٹی اُتے چڑھ جاندے تے چاراں طرف نظر دوڑاندے تے مدینہ منورہ وچ لوکاں نوں اُتے سکون دیکھ کے اللہ عزوجل دا شکر ادا کردے۔ اک مرتبہ نبی کریم تھک کے سو گئے تاں ابو بکر صدیق آپ دے گرد پہرہ دیندے رہے تا کہ آپ دی نیند خراب نہ ہوئے۔[۱۰۵] مشرکین نے تن ہفتے تک مدینہ دا محاصرہ کیتے رکھیا۔ اس دوران وچ انہاں نے کئی بار شہر وچ داخل ہونے دی کوشش کيتی لیکن مسلمان جانبازاں نے انہاں نوں پِچھے دھکیل دتا۔ تن ہفتےآں دے بعد کفار دی ہمت جواب دے گئی تے اک رات جدوں سخت سردی دے عالم وچ آندھی چلی تاں اوہ اپنا مال و اسباب چھڈ کے بھج گئے۔ غزوہ خندق وچ مسلماناں دا اک دستہ سیدنا ابو بکر کے ماتحت خندق دے اک حصے دی حفاظت اُتے مامور سی۔ اس موقع اُتے بعد وچ اک مسجد بنا دتی جو مسجد صدیق دے ناں توں مشہور ہوئی۔ [۹۶]
سریۂ ام قرفہ
سودھورمضان (بروایت ہور جمادی الاخری) چھ ہجری وچ نبی کریم ﷺ نے ابو بکر صدیق نوں سو صحابہ دے ہمراہ بنو قزارہ دی سرکوبی دے لئی وادی القری بھیجیا۔ بنو قزارہ دے لشکر دی قیادت اک عورت ام قرفہ کر رہی سی۔ ابو بکر صدیق نے دشمن نوں شکست دتی تے مظفر و منصور واپس آئے۔[۱۰۶]
صلح حدیبیہ (بیعت رضوان)
سودھوصلح حدیبیہ دا واقعہ ماہ ذی قعدہ چھ ہجری وچ پیش آیا۔ نبی کریم ﷺ چودہ یا پندرہ سو صحابہ کرام نوں لے کے عمرہ دی نیت توں مکہ معظمہ روانہ ہوئے۔ ذوالحیلفہ وچ پہنچ کے جو اہل مدینہ دا میقات (احرام بندھنے دی جگہ) اے آپ نے احرام بندھا تے اک خزاعی شخص نوں جاسوسی دی غرض توں پہلے روانہ کر دتا۔ غدیر الاشطاط جو حدیبیہ دے سامنے اے اوتھے پہنچدے ہی جاسوس مل گیا۔ اس نے دسیا کہ قریش آپ نوں زیارت بیت اللہ نئيں کرنے دے گے تے انہاں نے آپ دے نال جنگ کيتی پوری تیاری کر لئی اے۔ نبی کریم نے مشورہ کيتا کہ ہن کيتا کرنا چاہیے۔ ابو بکر نے عرض کيتا اے اللہ دے رسول ﷺ! آپ تاں بیت اللہ دی زیارت دے لئی نکلے نيں آپ نہ کسی نوں قتل کرنا چاہندے نيں تے نہ کسی نال جنگ دا ارادہ رکھدے نيں ۔ اس لئی آپ بیت اللہ دا رخ کیجئے جے انہاں وچوں کسی نے سانوں روکیا تے مزاہم ہويا تاں اسيں اس نال جنگ کرے گے۔ نبی کریم نے ایہ سن کر فرمایا: تاں بسم اللہ چلو۔ نبی کریم صحابہ دے نال روانہ ہوئے تے مقام حدیبیہ وچ فروکش ہوئے کے بدیل بن ورقاء الخزاعی دی معرفت قریش نوں کہیا بھیجیا کہ اسيں جنگ دے ارادے توں نئيں آئے نيں بلکہ مقصد صرف عمرہ کرنا اے اس لئی بہتر ایہی اے کہ مصالحت کر لو ورنہ خدا دی قسم جس دے ہتھ میری جان اے اس وقت تک لڑاں گا جدوں تک میری گردن تن توں جدا نہ ہوئے جائے۔ مسلسل جنگاں تے انہاں وچ پیہم شکستاں دے باعث قریش دم خم پہلے توں ہی ڈھیلے پے گئے سن ۔ کچھ حیص بیص دے بعد انہاں نے منظور کر ليا تے مصالحت دی گفتگو کرنے دے لئی عروہ بن مسعود نوں جو تجربہ کار تے نہایت چالاک شخص سی اپنا نمائندہ بنا کے روانہ کيتا۔ نبی کریم نے عروہ توں اوہی کہیا جو بدیل دے ذریعے پہلے کہیا بھیجیا سی۔ عروہ بولا اے محمد (ﷺ) جے آپ نے جنگ کيتی تے قریش دا خاتمہ کر دتا تاں آپ نے کيتا اپنے توں پہلے کدی کسی ایداں دے شخص دا ناں سنیا اے جس نے خود اپنی قوم دا قلع قمع کر دتا ہوئے۔ جے جنگ دا نتیجہ دوسرا ہوئے (آپ نوں شکست ہوئی) تاں وچ آپ دے ساتھیاں وچ ایداں دے ملے جلے آدمی دیکھدا ہاں جو آپ نوں تنہا چھڈ کے بھج کھڑے ہون گے۔
ابو بکر حلیم تے بردبار سن لیکن عروہ دی بولی توں ایہ سن کر برہم ہوئے گئے تے بولے بد معاش! کیہ اسيں لوک محمد نوں چھڈ کے بھج سکدے نيں۔
عروہ نے ایہ تیور دیکھ کے پُچھیا ایہ کون نيں؟ لوکاں نے کہیا کہ ابو بکر۔ اب عروہ نے ابو بکر توں مخاطب ہوئے کے کہیا کہ اس ذات دی قسم جس دے قبضے وچ میری جان اے جے تواڈا مجھ اُتے احسان نہ ہُندا جس دا بدلہ وچ ہن تک نئيں چکيا سکیا تاں وچ تسيں نوں جواب دیندا۔[۱۰۷] عروہ دی واپسی دے بعد نبی کریم نے عثمان بن عفان نوں مکہ بھیجیا۔ قریش نے انہاں نوں مکہ وچ روک لیا۔ ادھر حدیبیہ وچ افواہ مشہور ہوئے گئی کہ عثمان نوں قریش نے شہید کر ڈالیا۔ اس اُتے حضور نے ببول دے درخت دے تھلے بیٹھ کر اس گل اُتے بیعت لی کہ اسيں عثمان دا بدلہ لینے دے لئی جاناں قربان کر دیؤ گے۔ اس بیعت نوں "بیعت رضوان" کہیا جاندا اے، کیونجے اس وچ شریک ہونے نوں اللہ تعالی نے کھلے لفظاں وچ اپنے راضی ہونے دی بشارت دی۔ ابو بکر صدیق نوں وی اس بیعت رضوان دا عظیم شرف حاصل ہويا۔ بعد وچ خبر ملی کہ عثمان دی شہادت دی خبر غلط سی لیکن مسلماناں دا جوش و حوصلہ دیکھ کے قریش ہمت ہار بیٹھے تے اور انہاں نے چند شرطاں اُتے مسلماناں توں دس سال دے لئی صلح کر لئی۔ بظاہر ایہ شرطاں کفار دے حق وچ سن، اس لئی عمر فاروق بہت مضطرب ہوئے کے ابو بکر صدیق دے پاس تشریف لائے۔ عمر: یا ابا بکر! محمد اللہ دے سچے پیغمبر نيں نا؟ ابو بکر: ہاں نيں۔ عمر: کیہ اسيں حق اُتے تے دشمن باطل اُتے نئيں؟ ابو بکر: ہاں (ہم حق اُتے تے دشمن باطل اُتے اے )۔ عمر: تاں فیر اسيں دین وچ ایہ پستی کیوں گوارا کرن؟ ابو بکر: اے شخص، آپ ﷺ اللہ دے رسول نيں، اس دے حکم دی نافرمانی نئيں کردے، اللہ انہاں دی مدد کريں گا، تسيں انہاں دی اطاعت دے لئی جاؤ۔ خدا دی قسم ﷺ حق اُتے نيں۔ عمر: کیہ تسيں ﷺ اسيں توں نئيں کہندے سن کہ اسيں عنقریب بیت اللہ دا طواف کرن گے؟ ابو بکر: ہاں لیکن کیہ تسيں ﷺ نے ایہ فرمایا سی کہ تسيں ايسے سال بیت اللہ جاؤ گے؟ عمر: ننيں۔ ابو بکر: تاں تسيں بیت اللہ جاؤ گے تے طواف وی کرو گے۔
عمر ہن خاموش ہوئے گئے۔
صلح نامہ اُتے جنہاں صحابہ کرام نے مسلماناں دی طرف توں دستخط کیتے انہاں وچ نبی کریم دے بعد سب توں پہلے دستخط کرنے والے ابو بکر صدیق سن ۔[۱۰۸]
غزوہ خیبر
سودھومحرم ست ہجری وچ غزوہ خیبر دا واقعہ پیش آیا۔ خیبر عرب وچ یہودیاں دا سب توں وڈا مرکز سی جو متعد مضبوط قلعےآں اُتے مشتمل سی۔ اک قلعہ قموص سی جو عرب دے مشہور پہلوان مرحب دے زیر سی۔ نبی کریم ﷺ نے مختلف قلعےآں نوں فتح کرنے دے غرض توں متعدد دستے متعین کیتے تے ہر دستے دا جدا جدا امیر مقرر کيتا جاندا۔ قلعہ قموص دی مہم وچ ابو بکر صدیق نوں روانہ کيتا۔ انہاں نے بہت شجاعت دکھادی لیکن قلعہ فتح نئيں ہوئے سکیا کیونجے اوہ علی شیر خدا دے مقدر وچ لکھیا جا چکيا سی۔[۱۰۹]
سرّیۂ بنو کلاب، سرّیۂ ذات السلاسل تے سرّیۂ سیف الحجر (مہم خبط)
سودھوسرّیۂ بنو کلاب
سودھوشعان ست ہجری وچ حضور بنی کریم نے ابو بکر صدیق نوں بنو کلاب دی سرکوبی دے لئی روانہ فرمایا۔ ایہ لوک نجد وچ وادی القری دی جانب آباد سن ۔ مقابلہ ہويا جس وچ دشمن دے چند آدمی قتل ہوئے تے کچھ گرفتار ہوئے۔ ایہ مجاہدین کامیابی دے نال واپس لوٹے۔
سرّیۂ ذات السلاسل
سودھوسرور عالم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں اطلوع ملی کہ وادی القری وچ بنو قضاعہ دے کچھ گروہ مدینہ اُتے حملہ دے لئی جمع ہوئے رہے نيں۔ انہاں دا مقام اجتماع مدینہ توں دس یوم دی مسافت اُتے سی۔ ماہ جمادی الآخرہ اٹھ ہجری وچ آپ نے عمرو بن العاص نوں تن سو مہاجرین و انصار دے نال انہاں لوکاں دی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ اثنائے راہ وچ عمرو بن العاص نوں خبر ملی کہ دشمن دی تعداد زیادہ اے۔ چنانچہ انہاں نے نبی کریم توں کمک منگ بھیجی۔ آپ نے ابو عبدیدہ بن الجراح نوں دو سو مجاہدین دے نال انہاں دی مدد دے لئی روانہ کيتا۔ انہاں مجاہدین وچ عمر و ابو بکر وی شامل سن ۔ مفسدہ پردازاں نے اپنے آپ نوں زنجیراں توں بنھ لیا تا کہ جم کر لڑ سکن تے بھاگنے دا خیال وی دل وچ نہ لائے۔ اس لئی ایہ مہم ذات السلاسل (زنجیراں والی) دے ناں توں مشہور ہوئے گئی۔ عمرو بن العاص دے پاس کمک پہنچی تاں انہاں نے مفسدین اُتے پُرزور حملہ کر دتا۔ دشمناں نے کچھ دیر مقابلہ کيتا لیکن فیر بھاگنا شروع کر دتا تے شکست فاش توں دوچار ہوئے۔ مجاہدین کامیاب ہوئے کے مدینہ واپس لوٹے۔ عمرو بن العاص دے دل وچ خیال پیدا ہويا کہ حضور نے انہاں نوں ایداں دے لشکر دا امیر مقرر کيتا جس وچ ابو بکر و عمر جداں اصحاب شامل سن شاید حضور دے نزدیک انہاں دی قدرومنزلت انہاں اصحاب توں ودھ کے اے۔ اوہ خود بیان کردے نيں کہ اک دن ميں نے حضور دی خدمت وچ عرض کيتا کہ یا رسول اللہ! آپ نوں کون سب توں ودھ کے محبوب اے۔ نبی کریم نے فرمایا کہ عائشہ۔ ميں نے عرض کيتا کہ عورتاں وچ نئيں بلکہ مرداں وچ ۔ فرمایا کہ عائشہ دے والد۔ ميں نے عرض کيتی کہ فیر کون۔ فرمایا کہ عمر بن خطاب۔ میرے ہور استفار اُتے آپ نے چند تے اصحاب دے ناں لئی۔ اب وچ خاموش ہوئے گیا تے اپنے دل وچ کہیا کہ فیر کدی آپ توں ایہ سوال نئيں کرو گا۔
سرّیۂ سیف الحجر (مہم خبط)
سودھورجب اٹھ ہجری وچ سرور عالم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابو عبیدہ بن جراح نوں تن سو آدمی دے کے جہینہ دے علاقے دی طرف روانہ فرمایا جو سمندر دے کنارے مدینہ توں پنج دن دے فاصلے اُتے واقع اے۔ انہاں تن سو آدمیاں وچ ابو بکر صدیق تے عمر فاروق وی شامل سن ۔ اتفاقاً سفر وچ رسد ختم ہوئے گئی تے مجاہدین نوں درختاں دے سوکھے پتےآں اُتے گزاریا کرنا پيا۔ جدوں ایہ ساحل سمندر اُتے پہنچے تاں سمندر دی موجاں نے اک بہت وڈی مچھلی کنارے اُتے ڈال دتی جس دا گوشت مجاہدین نصف ماہ تک کھاندے رہے جس توں اوہ خوب توانا ہوئے گئے۔ شرارت اُتے آمادہ بنو جہینہ نوں مسلماناں توں مقابلہ کرنے دی ہمت نہ ہوئی تے مقابلہ کیتے بغیر بھج گئے جس دے بعد مجاہدین واپس لوٹے۔ سیف الحجر دے معنی سمندر دا کنارہ اے اس لئی اس مسانوں سیف الحجر کہیا جاندا اے۔ خبط ایداں دے پتےآں نوں کہندے نيں جو لکڑی مار دے گرائے جائے، چونکہ مجاہدین نوں چند دن ایداں دے پتےآں اُتے گزاریا کرنا پيا اس لئی ایہ سرّیۂ مہم خبط توں مشہور ہوئے گیا۔[۱۱۰]
فتح مکہ
سودھورمضان المبارک اٹھ ہجری وچ محمد دی زندگی وچ اوہ عظیم الشان واقعہ رونما جو تریخ نبوت وچ اک سنہری باب دی حثیت رکھدا اے۔ حضور نبی کریم جو اٹھ سال پہلے انتہائی دکھ تے تکلیف دی حالت وچ اپنے یارغار ابو بکر صدیق دے ہمراہ بےیارومددگار رات دی تاریدی ميں ہجرت فرما کر مدینہ منورہ تشریف لے گئے سن ۔ اٹھ برس بعد اللہ عزوجل آپ نوں اک عظیم فاتح دی حثیت توں دوبارہ آپ دے آبائی شہر مکہ مکرمہ وچ داخل فرما دتا۔[۱۱۱] صلح نامہ حدیبیہ وچ اک شرط ایہ سی کہ مسلماناں تے قریش مکہ دے حلیف قبیلے وی دس سال تک اک دوسرے اُتے ہتھ نئيں اٹھاواں گے لیکن حالے صلح نوں صرف اٹھارہ ماہ ہی گزرے سن کہ قریش دے حلیف قبیلے بنو بکر نے مسلماناں دے حلیف قبیلے بنو خزاعہ اُتے اچانک حملہ کر دتا تے انہاں دے بوہت سارے آدمی مار ڈالے۔ قریش نے وی بنو بکر دا نال دتا۔ بنو غزاعہ دے اک وفد نے بارگاہ رسالت وچ حاضر ہوئے کے بنو بکر تے قریش دے خلاف فریاد کيتی۔ نبی کریم نے قریش دے پاس اک قاصد بھیجیا کہ بنو خزاعہ دے مقتولاں دا خون بہا دو یا بنو بکر دا نال چھڈ دو ورنہ سمجھ لو کہ حدیبیہ دی صلح ختم ہوئے گئی۔ قریش دے کچھ جوشیلے لوکاں نے وڈے غرور توں کہہ دتا کہ سانوں تیسری گل منظور اے لیکن قاصد دے جانے دے بعد اوہ بہت پچھتائے تے ابو سفیان نوں مدینہ بھیجیا کہ صلح نامہ دی تجدید کرا لاواں۔ ابو سفیان نے مدینہ پہنچ کے نبی کریم ﷺ توں درخواست کيتی کہ صلح نامہ دی تجدید کر دیؤ لیکن آپ اس اُتے رضا مند نہ ہوئے۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق دے پاس گئے تے انہاں توں استدعا کيتی کہ آپ اس معاملے وچ حضور توں سفارش کرن لیکن آپ نے وی صاف جواب دے دتا تاں اوہ کچھ تے اصحاب توں ملے لیکن کسی نے سفارش کيتی ہامی نہ بھری تاں ابو سفیان معاہدہ دی یک طرفہ تجدید کر کے واپس چلا گیا۔[۱۱۲] جب ابو سفیان ناکام ہوئے کے واپس لُٹیا گیا تاں حضور نبی کریم ﷺ نے صحابہ کرام نوں جنگ کيتی تیاری دا حکم دتا تے اس مقصد دے لئی اپنے تمام حلیف قبیلے نوں وی حکم نامے بھیجے۔ کسی وی صحابی حضور توں پُچھنے دی ہمت نہ دی کہ اوہ کس نال جنگ کيتی تیاری دا حکم دے رہے نيں ایتھے تک کہ حضور نے وی کسی صحابی حتی کہ اپنے رازدان سیدنا ابو بکر صدیق توں وی اس گل دا ذکر نہ کيتا کہ اوہ کس نال جنگ کرنا چاہندے نيں۔ اک دن سیدنا ابو بکر صدیق اپنی صاحبزادی ام المومنین عائشہ صدیقہ دے پاس گئے تاں ام المومنین ہتیھار کڈ رہیاں سن۔ آپ نے اپنی صاحبزادی توں حضور دے فرمان دے بارے وچ دریافت کيتا تاں انہاں نے وی لاعلمی دا اظہار کر دتا۔ تمام تیاریاں خاموشی دے نال ہُندی رنيں۔ دس رمضان المبارک اٹھ ہجری نوں حضور ﷺ اپنے دس ہزار جانثاراں دے نال مکہ مکرمہ دی طرف روانہ ہوئے جدوں لشکر اسلام مقام جحفہ پہنچیا تاں نبی کریم نے لشکر نوں خیمہ زن ہونے دا حکم دتا۔ ايسے مقام اُتے حضور دے چچا سیدنا عباس بن عبد المطلب جو بعض وجوہات دی بنا اُتے حضور دی مرضی توں مکہ وچ قیام پزیر سن اپنے اہل و عیال دے نال حضور دی خدمت اقدس وچ حاضر ہوئے تے لشکر اسلام وچ شامل ہوئے گئے۔[۱۱۳]
- امام بیہقی نے ابو سفیان دے بارے وچ ابوبکر صدیق دا اک خواب بیان کيتا اے کہ صبح سویرے سیدنا ابو بکر نبی کریم دی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتی کہ اے اللہ دے رسول! ميں نے اج ایہ خواب دتا اے کہ اسيں آپ دی معیت وچ مکہ دے نیڑے پہنچ گئے نيں۔ اچانک مکہ توں اک کتیا بھونکتی ہوئی نکلی۔ اسيں اس دے نیڑے ہوئے تاں اوہ پیٹھ دے بل زمین اُتے لیٹ گئی تے اس دے وجود توں دُدھ بہنے لگا۔
رسول اکرم نے فرمایا: اہل مکہ دی قوت دم توڑ چکی اے۔ اوہ ہن اپنا دُدھ پیش کر رہے نيں۔ اوہ اپنی رشتہ داریاں دے دامن وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہون گے۔ انہاں وچوں ہن کئی لوک ہن تسيں نال ملن والے نيں، جے تواڈی ملاقات ابو سفیان توں ہوئے تاں اسنوں قتل نہ کرناـ[۱۱۴] سردران قریش نوں جدوں حضور دی آمد دی اطلاع ملی تاں انہاں نے تحقیق دے لئی ابو سفیان نوں بھیجیا۔ جدوں ابو سفیان نے لشکر اسلامی دا جائزہ لیا تاں اوہ اِنّا عظیم الشان لشکر نوں دیکھ کے حیران رو گیا۔ اس نے واپس جا کے سردران قریش توں کہیا حالے وی وقت اے کہ اوہ حضور توں جا کے معافی منگ لاں تا کہ صلح ہوئے جائے تے خطرہ ٹل جائے۔ جب لشکر اسلام فاتحانہ انداز وچ مکہ مکرمہ وچ داخل ہويا تاں حضور نبی کریم نے اعلان فرمایا کہ جو شخص حرم کعبہ وچ پناہ لے گا اس دے لئی امان اے، جو شخص اپنے گھر دا دروازہ بند کر لے گا اس دے لئی وی امان اے تے جو شخص ابو سفیان دے گھر داخل ہوئے جائے گا اس دے لئی وی امان اے۔ حضور جس وقت مکہ مکرمہ وچ داخل ہوئے تاں آپ اپنی اونٹنی قصوٰی اُتے سوار سن ۔ ایہ اوہی اونٹنی سی جو ہجرت دی رات آپ نے ابو بکر صدیق توں خریدی سی۔ آپ دے سجے جانب ابو بکر صدیق سن تے پِچھے دس ہزار دا لشکر عظیم سی۔ فتح مکہ دے بعد تقریباً تمام عرب نے اسلام قبول کر ليا سی۔ فتح مکہ اصل وچ دین حق دی بلندی دا دن سی آپ نے عام معافی دا اعلان کر دتا لیکن چند کفار ایداں دے سن جو گستاخ رسول وچ شمار ہُندے سن انہاں نوں معافی نئيں ملی بلکہ انہاں نوں قتل کر دتا گیا۔ کچھ افراد مکہ توں بھج گئے سن لیکن بعد وچ آ کے اسلام قبول کر ليا تے انہاں نوں وی دربار رسالت توں معافی مل گئی۔ ابو داود دی روایت اے کہ نبی کریم تے صحابہ دا مکہ مکرمہ وچ قیام ستاراں روز تک رہیا۔ ترمذی شریف دی روایت کہ اٹھارہ روز تک قیام رہیا۔ بخاری شریف دی روایت دے مطابق انیس دن قیام فرمایا۔ نبی کریم نے مکہ مکرمہ دا نظم و نسق عتاب بن اسید دے سپرد فرماندے ہوئے انہاں نوں مکہ دا گورنر نامزد کيتا۔ معاذ بن جبل نوں نو مسلماں دی تعلیم و تربیت دے لئی مقرر فرمایا تا کہ اوہ نو مسلماں نوں احکام دین سکھائے۔ امام مسلم دی روایت دے مطابق مکہ سولہ رمضان نوں فتح ہويا۔ امام احمد دی روایت دے مطابق اٹھارہ رمضان المبارک نوں مکہ فتح ہويا۔ محمد بن اسحاق دی روایت دے مطابق ویہہ رمضان نوں فتح مکہ دا واقعہ پیش آیا۔ بعض دوسری روایات دے مطابق ستاراں رمضان نوں مکہ فتح ہويا۔[۱۱۵]
ابو قحافہ عثمان بن عامر دا قبول اسلام
سودھوسیدنا اسماء بنت ابی بکر توں روایت اے کہ رسول اللہ ﷺ فتح مکہ دے موقع اُتے مقام ذی طوی وچ ٹھہرے ہوئے سن، اس دن ابو قحافہ نے جو نابینا سن، اپنی چھوٹی بیٹی توں کہیا: اے بیٹی مینوں جبل ابی قبيس اُتے لے چلو۔ جدوں ابو قحافہ جبل ابی قبیس اُتے پہنچے تاں پُچھیا: اے بیٹی تسيں اس وقت کيتا دیکھ رہی ہاں؟ اس نے کہیا: وچ لوکاں دا ہجوم دیکھ رہی ہون۔ ابو قحافہ نے کہیا: ایہ گھڑ سوار نيں۔ لڑکی نے کہیا: اک آدمی اس ہجوم دے اگے اگے دوڑ رہیا اے۔ ابو قحافہ کہنے لگے: بیٹی! ایہ گھڑ سواراں دا قائد اے۔ تھوڑی دیر بعد لڑکی نے کہیا: سارے گھڑ سوار بکھر گئے نيں۔ ابو قحافہ نے کہیا: جدوں گھڑ سوار اگے ودھنے لگے تاں مینوں فوراً گھر لے چلنا۔ لڑکی انہاں نوں لے کے گھر دی طرف چل دی۔ مگر گھڑ سواراں نے ابو قحافہ نوں انہاں دے گھر پہنچنے توں پہلے ہی پا لیا۔ لڑکی دے گلے وچ چاندی دا اک ہار سی جسنوں اک آدمی نے اتار لیا۔ رسول اللہ مکہ وچ داخل ہوئے تاں مسجد حرام وچ جلوہ افروز ہوئے۔ ابو بکر صدیق اپنے والد ماجد ابو قحافہ نوں لے کے نبی کریم دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ جب محمد نے انہاں نوں دیکھیا فرمایا: تم نے انہاں نوں گھر ہی وچ کیوں نہ رہنے دتا؟ وچ خود انہاں دے پاس چلا جاندا۔ ابو بکر صدیق کہنے لگے: اے للہ دے رسول میرے والد اس گل دے مستحق سن کہ اوہ آپ دی خدمت وچ چل کے آندے بجائے اس دے کہ آپ انہاں دے پاس تشریف لے جاندے۔ رسول اللہ نے انہاں نوں اپنے سامنے بیٹھیا لیا۔ فیر آپ نے اپنا دست مبارک انہاں دے سینے اُتے پھیریا تے فرمایا: مسلمان ہوئے جائیے۔ ابو قحافہ فوراً مسلمان ہوئے گئے۔ سیدنا اسماء کہندی نيں کہ جدوں میرے والد ابو بکر اپنے والد ابو قحافہ نوں رسول اللہ دے پاس لے کے گئے تاں انہاں دے سر دے بال بالکل سفید سن ۔ رسول اللہ نے ابو بکر توں فرمایا: انہاں دے بالاں دا رنگ بدل دیجیے۔ فیر سیدنا ابو بکر اپنی بہن دا ہتھ سیم کر کھڑے ہوئے گئے تے پُچھنے لگے: وچ اللہ تعالی تے اسلام دا واسطہ دے کے کہندا ہاں کہ میری بہن دا ہار کس دے پاس اے ؟ کسی نے وی کوئی جواب نئيں دتا تاں سیدنا ابو بکر نے اپنی بہن توں کہیا: اے میری بہن! اپنے ہار دے بدلے ثواب دی امید رکھ کیونجے اج امانتاں اُتے لوکاں دی توجہ نئيں یعنی جیش دی کثرت تے لوکاں دے انتشار دی وجہ توں کسی اُتے ذمہ داری نئيں پائی جاسکدی۔[۱۱۶]
غزوہ حنین و طائف
سودھوغزوہ حنین
سودھوحنین مکہ تے طائف دے درمیان وچ اک وادی دا ناں اے۔ عرب دا مشہور بازار ذوالمجاز ايسے دے پاس لگدا اے۔ مکہ مکرمہ دی فتح تے قریش دے مغلوب ہونے دے باعث عرب دے دوسرے قبیلے دا وی زور ٹُٹ گیا تے انہاں نے وی اسلام قبول کرنا شروع کر دتا لیکن بنو ہوزان تے بنو ثقیف ایہ دو قبیلے جو فنون سپہ گری و جنگ جوئی دے میدان دے شہ سوار سن اسلام دی عداوت وچ تے سخت ہوئے گئے تے انہاں نے وڈے زور توں مسلماناں اُتے حملہ دی تیاری شروع کر دتی۔ جب نبی کریم نوں اس دی اطلاع ہوئی تاں آپ نے جاسوس دے ذریعے اس دی تصدیق دی تاں آپ نے صحابہ کرام نوں جنگ کيتی تیاری دا حکم دتا۔ اس غزوہ وچ مسلماناں دے لشکر دی تعداد بارہ ہزار سی۔[۱۱۷] شوال اٹھ ہجری وچ غزوہ حنین دا واقعہ پیش آیا۔ اس غزوہ وچ ابو بکر نوں سرورعالم ﷺ دی ہمرکابی دا شرف نصیب ہويا۔ ابتدا وچ بنو ہوزان دی بےپناہ تیراندازی توں سے مسلماناں وچ انتشار پھیل گیا تاں تمام مسلمان بھج کھڑے ہوئے تے چند مسلمان نبی کریم دے گرد رو گئے سن ۔ انہاں وچ ابو بکر صدیق چند انصار تے آپ دے اہل خانہ وچوں عباس بن عبد المطلب، ابو سفیان بن حارث وغیرہ شامل سن ۔ حضور دے کہنے اُتے عباس نے متفرق ہونے والے مسلماناں نوں آواز دتی تاں اوہ پلٹ پئے اوراس زور توں جم کر حملہ کيتا کہ دشمن نے سامان چھڈ کے بھاگنا شروع کر دتا۔[۱۱۸] جب مال غنیمت جمع ہونا شروع ہويا تاں نبی کریم نے اعلان کيتا من قتل قتیلا فلہ سلبہ یعنی جس نے وی کسی شخص نوں قتل کيتا اس دا تمام سامان جو میدان جنگ وچ لیایا ايسے نوں ملے گا۔
ابو قتادہ انصاری نے اک مشرک نوں جو وڈا بہادر تے طاقت ور سی قتل کيتا لیکن ہن اسنوں شہادت دی ضرورت ہوئی تاں اسنوں کوئی نئيں ملا۔ انہاں نے اصل واقعہ نبی کریم دی خدمت وچ عرض کيتا۔
اک شخص بولا ہاں ابو قتادہ سچ کہندے نيں تے جس شخص نوں اس نے قتل کيتا اس دا متروکہ میرے پاس اے۔ ہن آپ ایہ مینوں ہی دے دیجیے۔
ابو بکر صدیق پاس ہی بیٹھے سن ایہ سن کر بولے نئيں قسم اللہ دی ایہ ہرگز نئيں ہوئے سکدا کہ آپ قریش دے اک بجو نوں مقتول دا سامان داں تے اللہ دے اس شیر نوں نہ داں جس نے اللہ تے اس دے رسول دی خاطر جنگ کيتی اے۔
نبی کریم نے فرمایا کہ ابو بکر سچ کہندے نيں۔ چنانچہ اوہ سامان ابو قتادہ نوں ہی دتا گیا۔[۱۱۹]
غزوہ طائف
سودھوحنین دی شکست خوردہ فوج طائف وچ جمع ہونے لگی جو اک نہایت محفوظ مقام سی۔ نبی کریم ﷺ نے حنین دے اموال غنیمت وغیرہ نوں مقام جعرانہ وچ چھڈ کے طایف دے لئی روانہ ہوئے تے طائف پہنچدے ہی قلعہ دا محاصرہ کے لیا۔ اہل قلعہ دے پاس وڈا سازوسامان موجود سی تے انہاں نے اس زور دی تیر اندازی دی کہ مسلماناں نوں پِچھے ہٹنا پيا تے قلعہ سر نہ ہوئے سکیا۔ نبی کریم نے ابو بکر توں فرمایا: ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ کسی نے مینوں اک لبالب پیالہ نذر کيتا اے لیکن اک مرغے نے اس وچ ٹھونگ مار دتی تے جو کچھ پیالہ وچ سی گر پيا۔
ابو بکر نے عرض کيتا: اس خواب توں تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ نوں اس محاصرہ توں کامیابی نئيں ہوئے گی۔
ارشاد ہويا: ہاں! وچ وی ایہی سمجھدا ہون۔ چنانچہ محاصرہ اٹھا لیا گیاـ[۱۲۰] طائف دے محاصرہ وچ بوہت سارے مسلمان زخمی ہوئے تے کل بارہ اصحاب شہید ہوئے۔ ست قریش توں، چار انصار توں تے اک شخص بنی لیث تاں۔ زخمیاں وچ عبد اللہ بن ابی بکر وی شامل سن جو اک تیر توں زخمی ہوئے سن ۔ بعد وچ اچھے وی ہوئے گئے لیکن اک مدت دے بعد انہاں دا زخم پھٹ گیا تے اپنے والد ماجد دے دور خلافت وچ وفات پائی۔[۱۲۱] چونکہ ایہ زخم غزوہ طائف وچ آیا سی اس لئی انہاں دا شمار شہدائے طائف وچ کیہ جاندا اے۔[۱۲۲]
غزوہ تبوک
سودھومسلماناں اُتے حملے دی خبر
سودھویاں تاں عرب وچ بارشاں کم ہی ہُندیاں نيں لیکن نو ہجری وچ تاں خشک سالی نے قیامت ڈھا دتی تے سارے ملک عرب وچ قحط دی کفیت پیدا ہوئے گئی۔ مدینہ باغاں دا شہر سی لیکن قحط تے گرمی دی شدت توں اہل مدینہ وی پناہ منگ رہے سن ۔ انہاں دی امیداں اپنے نخلستان توں وابستہ سن جنہاں وچ کھجور دے درختاں اُتے پھل گدرا چکے سن تے انہاں دے اتارنے دا وقت نیڑے آ پہنچیا سی۔ ایہی دن سن کہ مدینہ وچ وارد ہونے والے بعض تاجراں دی زبانی مسلمان ایہ خبر سن کر چونک اٹھے کہ رومیاں دا اک زبردست لشکر اپنے زیر اثرغسانی حکمراناں دے نال مل کے عرب اُتے دھاوا بولنے دے لئی پرتول رہیا اے تے عرب تے شام دی درمیانی سرحد اُتے آباد بعض دوسرے عرب مسیحی قبیلے لنحم، جذام، عاملہ وغیرہ وی رومیاں دے نال مل گئے نيں۔
جنگ کيتی تیاری
سودھوسرور عالم ﷺ نے نے رومیاں دے لشکر دی عرب اُتے حملہ کرنے دی خبراں سنی تاں فیصلہ کيتا کہ رومیاں نوں عرب دی سرزمین اُتے قدم نہ رکھنے دتا جائے تے اگے ودھ کے شام دی سرحد اُتے انہاں دا مقابلہ کيتا جائے۔ چنانچہ آپ نے عرب دے تمام قبیلےآں نوں اطلاع بھیجی کہ قیصر روم دے مقابلے دے لئی فوراً پہنچو۔ نال وچ آپ نے اہل مدینہ نوں وی جہاد دی تیاری دا حکم دتا۔ حضور عام طور اُتے کسی مہم اُتے روانہ ہُندے وقت اپنی منزل مقصود ظاہر نئيں کردے سن لیکن اس موقع اُتے آپ نے لوکاں نوں صاف لفظاں وچ اپنی منزل مقصود وی بتا دی۔ مسلماناں دے لئی ایہ سخت آزمائش دا وقت سی، کھجور دی فصل تیار، ہولناک گرمی، تپتے ہوئے بےآب و گیا صحراواں دا سفر، خوراک پانی تے سواریاں دی قلت، ہر چیز انہاں دے سامنے سی لیکن انہاں نے حضور دے ارشاد اُتے بغیر حیل و حجت دے لبیک کہیا تے ہمہ تن جہاد دی تیاری وچ مشغول ہوئے گئے۔ جب باہر دے قبیلے مدینہ منورہ پہنچ گئے تاں بہت وڈا لشکر جمع ہوئے گیا۔ اِنّے وڈے لشکر دے لئی خوراک ہتھیار تے سواریاں مہیا کرنے دے لئی بوہت سارے مال و اسباب دی ضرورت سی۔ اس لئی حضور نے مسلماناں نوں اللہ دی راہ وچ دل کھول کر مال و سامان دینے دی ترغیب دی۔ اس موقع اُتے اخلاص و ایثار دے حیرت انگیز مناظر دیکھنے وچ آئے۔ سب صحابہ کرام نے اپنی مالی استطاعت توں ودھ کے قربانیاں دتیاں
عمر فاروق نے اپنا ادھا مال راہ خد وچ پیش کر دتا۔ عثمان غنی نے اک ہزار دینار تے سینکڑاں اونٹھ پالان سمیت پیش کر دتے۔ طلحہ بن عبید اللہ نے مال و دولت دا اک انبار لے کے حاضر ہوئے۔ عاصم بن عدی نے ستر وسق کھجوراں پیش کيتیاں ۔ خواتین نے اپنے زیور اتار کر اللہ دی راہ وچ دے دیے۔ ابو بکر صدیق انہاں سب وچ بازی لے گئے۔ انہاں نے اپنے گھر دا سارا مال و اسباب لیا کے بارگاہ رسالت وچ پیش کر دتا تے گھر وچ جھاڑو پھیر دی۔
حضور نے پُچھیا: ابو بکر! اہل و عیال دے لئی کيتا رکھیا؟ عرض کيتی: بس انہاں دے کیتے اللہ تے اس دا رسول باقی نيں۔
عمر فاروق دا بیان اے جس وقت لشکر تبوک دے لئی انفاق دا ارشاد ہويا وچ خوب مال دار سی۔ ميں نے دل وچ کہیا کہ جے ابو بکر توں اگے ودھ سکدا ہاں تاں اوہ ایہی موقع اے۔ چنانچہ وچ گھر گیا تے اپنے مال اسباب دا نصف لے کے بارگاہ رسالت وچ حاضر ہويا۔ محمد نے پُچھیا: عمر! بال بچےآں دے کیتے کيتا چھڈیا؟
ميں نے عرض کيتا: ايسے قدر۔ اس دے بعد ابو بکر آئے انہاں دے پاس جو کچھ سی سب اٹھا لائے۔ رسول اللہ نے فرمایا: ابو بکر! تسيں نے اپنے گھر والےآں دے لئی کيتا چھڈیا؟ انہاں نے عرض کيتا: ميں نے انہاں دے لئی اللہ تے اللہ دے رسول نوں چھڈیا اے۔ اب مینوں یقین ہوئے گیا کہ وچ ابو بکر توں کدی بازی نئيں لے جا سکدا۔
تبوک روانگی
سودھورجب نو ہجری وچ نبی کریم تیس ہزار فوج لے کے مدینہ منورہ توں روانہ ہوئے۔ آپ نے ابو بکر نوں سب توں وڈا عَلم عطا فرمایا تے امامت دے منصف اُتے فائز فرمایا۔ اس دے نال نال لشکر کے جائزہ دی خدمت وی سپرد کيتی۔ موسم سخت گرم تے راستہ دشوار گزار سی، کسی جگہ ایداں دے ریتلے تے بےآب و گیاہ میدان آئے جتھے زہریلی ہواواں چلدیاں سن۔ مسلمان لا تعداد مصیبتاں جھیل کر تبوک پہنچے جو مدینہ توں شمال دی طرف چودہ منزل دے فاصلے اُتے سرحد شام دے نیڑے اک مشہور مقام اے۔ اس مہم وچ مسلماناں نوں جنہاں تکالیف تے مصیبتاں دا سامنا کرنا پيا اس وجہ توں اسنوں "جیش العسرۃ" تے "غزوۃ العسرۃ" وی کہیا جاندا اے۔
تبوک وچ قیام
سودھوتبوک وچ دشمن نوں مسلماناں دے مقابلے وچ آنے دی ہمت نہ ہوئی بلکہ آس پاس دے مسیحی حکمراناں نے آپ دی خدمت وچ حاضر ہوئے کے اطاعت قبول کر لئی۔ پاس دی اک ریاست دومۃالجندل دا عرب حاکم اکیدر قیصر روم دے زیر اثر سی حضور نے خالد بن ولید نوں چار سو سوار دے کے اسنوں مطیع کرنے دے لئی بھیجیا۔ خالد نے اکیدر نوں شکست دتی تے گرفتار کر کے اپنے نال لے آئے۔ نبی کریم نے اسنوں چند شرطاں اُتے معافی دے دی۔ بیس دن تبوک وچ قیام دے بعد حضور نے مدینہ منورہ دی طرف واپسی اختیار فرمائی۔[۱۲۳]
وفد بنو تمیم
سودھونو ہجری وچ بنو تمیم دا وفد بارگاہ رسالت ﷺ وچ حاضر ہويا۔ قبول اسلام دے بعد ایہ وفد مدینہ توں چلنے لگیا تاں قبیلے دی امارت دا سوال پیدا ہويا۔ ابو بکر صدیق نے حضور توں عرض کيتی کہ قعقاع بن معبد بن زرارہ نوں رئیس مقرر فرما دیجیے۔ عمر فاروق بولے نئيں اقرع بن حابس امیر ہون۔ ابو بکر نے کہیا: تسيں نوں صرف میری مخالفت منظور اے۔ عمر نے جواب دتا کہ کدی ننيں۔ بات بڑھی تے دونے بزرگاں دی آوازاں بلند ہوئے گئياں۔ اس اُتے ایہ آیتاں نازل ہوئی:
” | اے ایمان والو! اپنی آوازاں نوں نبی دی آواز اُتے بلند نہ کرو تے جس طرح آپس وچ زور توں بولدے ہوئے انہاں (نبی) توں زور توں نہ بولو، ایسا نہ ہوئے کہ تواڈے اعمال بیکار ہوئے جاواں تے توانوں خبر نہ ہوئے۔ (الحجرات) | “ |
اس آیت دا نزول دونے بزرگاں دے لئی اک آزمائش سی۔ اللہ تعالی نے انہاں دے دلاں نوں تقوی دے لئی آزمایا سی۔ دونے اس آزمائش وچ کامیاب ہوئے نہ صرف ايسے وقت اپنی آوازاں نوں پست کر ليا بلکہ ہمیشہ دے لئی اپنا شعار بنا لیا کہ حضور دے سامنے نہایت دھیمی آواز وچ گفتگو کردے سن ۔ اس آیت وچ اس طرف شارہ اے:
” | جو لوک رسول اللہ دے سامنے اپنی آوازاں کوپست کردے نيں انہاں دے قلوب نوں اللہ تعالی نے تقوی دے لئی آزما لیا اے۔ انہاں دے لئی مغفرت تے ثواب عظیم اے۔ (الحجرات) | “ |
امارت حج
سودھوغزوہ تبوک توں واپسی دے بعد حج دا موسم آیا تاں سرکارعالم ﷺ نے تن سو مسلماناں دا اک قافلہ حج دے لئی مکہ مکرمہ بھیجیا۔ اس قافلے دا امیر آپ نے ابو بکر صدیق نوں مقرر فرمایا چونکہ حضور خود بعض ضروری دینی کماں دی وجہ توں حج دے لئی نہ جا سکے۔ آپ نے قربانی دے لئی جانور وی ابو بکر کے نال بھیج دیے۔ اک رویت دے مطابق انہاں جانوراں (اونٹھاں) دی تعداد ویہہ سی۔ نبی کریم نے انہاں جانوراں دی گردناں وچ اپنے دست مبارک توں پٹکے باندھے تے قربانی دے نشان لگائے۔ ان دے علاوہ ابو بکر صدیق نے اپنے پنج جانور وی نال لئی۔ حضور نے کچھ دوسرے ضروری کم سعد بن ابی وقاص، جابر بن عبد اللہ انصاری تے ابو ہریرہ دے سپرد کیتے۔ اک ہور روایت دے مطابق آپ نے انہاں نوں معلم تے منادی مقرر فرمایا۔[۱۲۵] ابو بکر صدیق نے امیر دے تمام فرائض ادا کیتے تے اپنے ساتھیاں دے کھانے، سونے تے پینے دا برابر انتظام کردے رہے۔ آپ نے اپنے ساتھیاں نوں اس طرح توں منظم کيتا کہ دشمنان اسلام ایہی سمجھدے رہے کہ مسلمان تعداد وچ زیادہ نيں۔ [۱۲۶]
علی دی آمد
سودھوعرباں دے ہاں رواج سی کہ دو قوماں دے درمیان موجود معاہداں دی تجدید یا خاتمے دے لئی صاحب معاہدہ یا اس دے نیڑےی رشتہ دار دا اعلان کرنا ضروری سمجھیا جاندا سی۔ جدوں ابو بکر صدیق تے مسلماناں دی روانگی دے بعد سورت براءت یعنی سورت توبہ دی ابتدائی آیات نازل ہوئے گئياں۔ انہاں وچ نويں احکام دتے گئے سن جنہاں دے مطابق ایہ اعلان کيتا گیا سی کہ مشرکاں دے لئی جزیرہ نما عرب وچ کوئی جگہ نئيں البتہ جنہاں دے نال معاہدے سن انہاں دی تکمیل مدت تک پاسداری کيتی جائے گی۔ ایہ نويں احکام مشرکاں تک پہنچانے لازمی سن تا کہ آئندہ سال کوئی مشرک بیت اللہ دے حج دی ہمت نہ کرے۔ اوہ لوک مسلمان ہوئے جاواں یا جزیرہ نمائے عرب توں جلا وطنی دے لئی تیار ہوئے جاواں۔ نبی کریم نے اس مقصد دے لئی علی المرتضی نوں ایہ آیات دے کے مکہ مکرمہ روانہ فرمایا۔[۱۲۷]
جابر بن عبد اللہ توں مروی اے کہ جدوں اسيں مقام عرج اُتے پہنچے تاں سیدنا ابو بکر نے سانوں فجر دی نماز دے لئی پکاریا۔ اس دوران وچ اساں اونٹنی دے بلبلانے دی آواز سنی۔ ابو بکر صدیق اسيں توں فرمانے لگے کہ ایہ حضور ﷺ دی اونٹنی دی آواز اے تے ہوئے سکدا اے کہ حضور خود ہون۔ جے حضور خود ہاں تاں اسيں انہاں دی اقتداء وچ نماز ادا کرن گے۔ اس دوران وچ علی المرتضی آئے۔
ابو بکر نے پُچھیا: اے علی! کِداں آنا ہويا؟ کيتا قاصد بن دے آئے ہوئے یا قائد کر؟
علی نے عرض کيتا: وچ قائد نئيں قاصد بن دے آیا ہاں تے حضور نے مینوں سورہ توبہ دے کے بھیجیا اے کہ وچ ایہ حج دے دن لوکاں نوں سناؤں۔ [۱۲۶]
ادائیگی حج
سودھوسیدنا ابو بکر صدیق نے ست ذوالحجہ نوں اہل مکہ تے حجاج دے روبرو خطبہ ارشاد فرمایا۔ اٹھ ذوالحجہ نوں انہاں نے بیت اللہ دا طواف کيتا، فیر اپنی اونٹنی اُتے سوار ہوئے کے باب بنو شیبہ توں نکل کے منی روانہ ہوئے گئے۔ منی وچ ظہر، عصر، مغرب، عشاء تے فجر دی نمازاں ادا کيتیاں ۔ نو ذوالحجہ نوں سورج بلند ہونے دے بعد منی توں عرفات دے لئی روانہ ہوئے۔ سورج ثبیر پہاڑ اُتے چمک رہیا سی جدوں مسلمان اللہ دی توحید دا اقرار کردے ہوئے عرفات دی جانب چل رہے سن ۔ وادی نمرہ وچ امیر حج دے لئی بالاں توں بنے ہوئے خیمےکا بندوبست کيتا گیا سی۔ امیر حج سیدنا ابو بکر صدیق نے اس خیمہ وچ قیلولہ کيتا۔ فیر اپنی سواری اُتے سوار ہوئے تے وادی عرنہ تشریف لے گئے۔ اوتھے خطبہ دتا تے مسلماناں نوں اک اذان تے دو اقامتاں دے نال نماز ظہر تے عصر پڑھائی۔ نمازاں دی ادائیگی دے بعد آپ وادی عرفات وچ داخل ہوئے۔ اوتھے سورج غروب ہونے تک وقوف کيتا۔ اللہ تعالی دے حضور مناجات و دعاواں کيتیاں ۔ مشرکین مکہ وادی عرفات وچ داخل نئيں ہُندے سن اوہ مزدلفہ تک آندے سن کیونجے اوہ خود نوں حمس یعنی مذہبی لیڈر کہلاندے سن ۔ اس لئی حدود حرم توں باہر نئيں جاندے سن ۔
محمد نے مشرکین دی مخالفت کرنے دے لئی سیدنا ابو بکر نوں وادی عرفات وچ داخل ہونے دا حکم دتا سی لہذا انہاں نے سورج غروب ہونے تک عرفات وچ وقوف کيتا، فیر واپس مزدلفہ پہنچ کے مغرب تے عشاء دی نمازاں اکھٹاں ادا کيتیاں تے فیر فجر تک اوتھے آرام فرمایا۔ نماز فجر دی ادائیگی دے بعد خوب دعاواں منگیاں۔ فیر روشنی ہونے اُتے تے سورج نکلنے توں پہلے منی دی طرف چل پئے تے لوکاں نوں وی ہدایت دی کہ روشنی ہونے اُتے مزدلفہ توں روانہ ہوئے جاؤ۔
انہاں نے ایتھے وی مشرکین دی مخالفت کيتی کیونجے اوہ سورج بلند ہونے تک مزدلفہ توں روانہ نئيں ہُندے سن ۔ سیدنا ابو بکر اپنی سواری آرام توں چلاندے ہوئے منی دی طرف چل پئے لیکن جدوں وادی محسر وچ پہنچے تاں سواری نوں تیز کر دتا تے اسنوں پار کرنے دے بعد دوبارہ سکون توں سفر کرنا شروع کر دتا۔ وادی محسر اوہی وادی اے جتھے ابرہہ بادشاہ دے لشکر اُتے عذاب الہی نازل ہويا سی۔ اوہ بیت اللہ نوں گرانے دے نا پاک ارادے توں آیا سی۔ سیدنا ابو بکر منی پہنچ کے جمرہ عقبہ نوں ست کنکریاں ماراں فیر قربانی دی تے سر دے بال منڈائے۔ بعد وچ خطبہ ارشاد فرمایا۔[۱۲۸]
ابو بکر صدیق نے یوم ترویہ (اٹھیا ذوالحجہ)، یوم عرفہ (نو ذوالحجہ) تے یوم نحر (دس ذوالحجہ) نوں امیر حج دی حثیت توں خطبہ دتا تے علی نے سورت توبہ دی چالیس آیات تلاوت فرماواں جنہاں دے مطابق ہن کوئی شخص برہنہ ہوئے کے حج نئيں کريں گا، کافراں توں تمام تعلقات توڑے جاندے تے آئندہ کوئی کافر خانہ کعبہ وچ داخل نئيں ہوئے سکے گا۔
منادای کرنے والے انہاں آیات دی اس زور توں منادی کردے کہ انہاں دے گلے بیٹھ جاندے سن ۔
مدینہ منورہ واپسی
سودھوحج توں فارغ ہونے دے بعد ابو بکر صدیق تے علی دونے اک نال مدینہ منورہ واپس ہوئے۔ واپسی تک علی سیدنا ابو بکر دی اقتداء وچ نماز ادا کردے رہے۔[۱۲۹]
حجۃ الوداع
سودھومکہ مکرمہ دی طرف روانگی
سودھوجب حضور نبی کریم ﷺ نے حج بیت اللہ دا پختہ ارادہ فرما لیا تاں تمام قبیلے عرب نوں قاصد بھیجے جو مشرف باسلام ہوئے چکے سن کہ حرام دی طرف روانگی دا ارادہ پختہ ہوئے گیا اے جو حج دا ارادہ رکھدا اے آ کے نال مل جائے۔ ایہ خبر جنگل وچ اگ دی طرف پورے عرب وچ پھیل گئی۔ نبی کریم نے پچیس ذی قعدہ تریخ دو شنبہ اک روایت دے مطابق شنبہ دے روز مدینہ توں ذوالحلیفہ دی طرف روانہ ہوئے۔ جدوں اس منزل وچ پہنچے نماز قصر ادا کيتی قربانی دے خاص چند اونٹھ آپ دے لئی نال لئی انہاں وچوں اک نوں اپنے دست مبارک توں اشعار تے تقلید فرمایا۔ اس سفر وچ فاطمہ تے تمام امہات المومنین نے ہودجاں وچ بیٹھ کر حضور دی مصاحبت دا شرف حاصل کيتا۔ جدوں دوسری نماز نوں ذوالحلیفہ وچ ادا کيتا تاں اپنی اونٹنی قصوی اُتے سوار ہوئے کے احرام بنھیا۔
جابر بن عبد اللہ کہندے نيں کہ وچ حضور دی خدمت وچ سی جدوں اسيں ذوالحلیفہ پہنچے تاں محمد بن ابی بکر اسماء بنت عمیس دے بطن توں پیدا ہوئے، اسماء نے حضور دے پاس پیغام بھیجیا کہ وچ نفاس دے نال کيتا کراں۔ حضور نے فرمایا غسل کر تے اپنی شرم گاہ نوں کسی چیز دے نال بنھ دے تے اپنے احرام اُتے قائم رہ۔
اسماء بنت ابی بکر روایت کردیاں نيں کہ میرے والد نے مدینہ وچ حضور توں عرض کيتی کہ زاملہ یعنی اوہ اونٹھ جس اُتے زادراہ لادتے نيں میرے پاس اے وچ چاہندا ہاں کہ آپ دا توشہ اس اُتے لدا ہويا ہوئے۔ انہاں دی درخواست پوری ہوئی تے فرمایا کہ آٹا، ستو تے کھجور زادراہ دے لئی ترتیب دے کے اونٹھ اُتے لدتا تے سیدنا ابو بکر نے اس اُتے اپنے اک غلام نوں سوار کيتا تے باہر نکلے اک رات غلام نے اتر کر اونٹھ نوں بیٹھیا دتا تے سو گیا، جدوں بیدار ہويا اسنوں زاملہ دکھادی نہ دتا غلام پکاردا ہويا اپنے گمشدہ اونٹھ نوں تلاش کردا سی تے حضور منزل جرح اُتے اترے ہوئے سن، ظہر دی نماز دا وقت سی کہ غلام آیا ابو بکر صدیق نے پُچھیا کہ زاملہ کتھے اے اس نے کہیا گم ہوئے گیا اے ابو بکر حضور دے زادراہ دے لئی پریشان ہوئے گئے تے غلام نوں ماریا حضور نے فرمایا کہ تسيں اس مجرم نوں نئيں دیکھدے کہ کیہ کردا اے۔ نقل اے کہ نبی سالم توں آل فضلہ نوں اطلاع ہوئی کہ حضور دا زاملہ گم ہوئے گیا اے تاں کھجوراں، پنیر تے روغن دا اک پیالہ حضور دے بھیجیا فرمایا، اے ابو بکر آؤ خدا تعالی نے ساڈے لئی پاکیزہ غذا بھیج دتی اے۔ ابو بکر صدیق غلام دی شکایت کردے سن ۔ حضور نے فرمایا اے ابو بکر اطمینان کرو ایہ معاملہ ساڈے تے غلام دے ہتھ وچ نئيں اے تے اس وچ اس دا کوئی قصور نئيں پس حضور، آپ دے اہل خانہ تے ابو بکر صدیق نے اس توں تناول کيتا تے سیر ہوئے گئے۔ نقل اے کہ صفوان معقل اسلمی جو ساقہ لشکر اُتے سی آیا تے حضور دی زاملہ نوں بٹھا دتا تے ابو بکر توں کہیا تحقیق کر لیجئے کہ اس اونٹھ اُتے جو سامان لدا ہويا سی ضائع نہ ہويا ہوئے۔ تفتیش دی کہیا کہ تمام ٹھیک نيں صرف اک پیالہ جس توں اسيں پانی پیندے نيں موجود نئيں اے غلام نے کہیا اوہ پیالہ میرے پاس اے ابو بکر صدیق نے خدا دا شکر ادا کيتا۔[۱۳۰]
ادائیگی حج
سودھوچار ذوالحجہ نوں نبی کریم ﷺ مکہ مکرمہ وچ داخل ہوئے۔ آپ دے خاندان بنو ہاشم دے لڑکےآں نے تشریف آوری دی خبر سنی تاں خوشی توں دوڑ پئے تے آپ نے نہایت ہی محبت و پیار دے نال کسی نوں اگے کسی نوں پِچھے اپنی اونٹنی اُتے بٹھا لیا۔ فجر دی نماز آپ نے مقام ذی طوی وچ ادا فرمائی تے غسل فرمایا فیر آپ مکہ مکرمہ وچ داخل ہوئے۔ جدوں کعبہ معظمہ اُتے نگاہ مہر نبوت پئی تاں آپ نے ایہ دعا پڑھی کہ
” | اے اللہ! عزوجل تاں سلامتی دینے والا اے تے تیری طرف توں سلامتی اے۔ اے رب! سانوں سلامتی دے نال زندہ رکھ۔ اے اللہ! اس گھر دی عظمت و شرف تے عزت و ہیت نوں زیادہ کر تے جو اس گھر دا حج تے عمرہ کرے تاں اس دی بزرگی تے شرف و عظمت نوں زیادہ کر۔ | “ |
جب آپ حجر اسود دے سامنے تشریف لے گئے تاں حجر اسود اُتے ہتھ رکھ دے بوسہ دتا فیر خانہ کعبہ دا طواف فرمایا جس وچ شروع دے تن چکراں وچ آپ نے رمل کيتا تے باقی چار چکراں وچ معمولی چال توں چلے۔ ہر چکر وچ حجر اسود دا استلام کدی آپ نے چھڑی دے ذریعے توں کيتا کدی ہتھ توں چھو کر ہتھ نوں چھوم لیا کدی کدی لب مبارک نوں حجر اسود اُتے رکھ دے بوسہ دتا تے ایہ وی ثابت اے کہ کدی رکن یمانی دا وی آپ نے استلام کيتا۔ جب طواف توں فارغ ہوئے تاں مقام ابراہیم دے پاس تشریف لیائے تے اوتھے دو رکعت نماز ادا کيتی۔ نماز توں فارغ ہوئے کے فیر حجر اسود دا استلام فرمایا تے سامنے دے دروازہ توں صفا دی جانب روانہ ہوئے نیڑے پہنچے تاں اس آیت دی تلاوت فرمائی کہ
” | بے شک صفا تے مروہ اللہ دے دین دے نشاناں وچوں نيں۔ (البقرہ) | “ |
فیر صفا تے مروہ دی سعی فرمائی تے چونکہ آپ دے نال قربانی دے جانور سن اس لئی عمرہ ادا کرنے دے بعد آپ نے احرام نئيں اتارا۔ اٹھويں ذوالحجہ جمعرات دے دن آپ منی تشریف لے گئے تے پنج نمازاں ظہر، عصر، مغرب، عشاء تے فجر منی وچ ادا فرما کر نويں ذوالحجہ جمعہ دے دن آپ عرفات وچ تشریف لے گئے۔ حضور نے عرفات پہنچ کے اک کمبل دے خیمہ وچ قیام فرمایا۔ جدوں سورج ڈھل گیا تاں آپ اپنی اونٹنی قصواء اُتے سوار ہوئے کے خطبہ پڑھیا۔ اس خطبہ وچ آپ نے بوہت سارے ضروری احکام اسلام دا اعلان فرمایا کہ
” | سن لو! جاہلیت دے تمام دستور میرے دونے قدماں دے تھلے پامال نيں۔
اے لوگو! بے شک تواڈا رب اک اے تے بے شک تواڈا باپ (آدم علیہ اسلام) اک اے۔ سن لو! کسی عربی نوں کسی عجمی اُتے تے کسی عجمی نوں کسی عربی پر، کسی سرخ نوں کسی کالے اُتے تے کسی کالے نوں کسی سرخ اُتے کوئی فضیلت نئيں مگر تقوی دے سبب تاں۔ تواڈا خون تے تواڈا مال تسيں اُتے تا قیامت ايسے طرح حرام اے جس طرح تواڈا ایہ دن، تواڈا ایہ مہینہ، تواڈا ایہ شہر محترم اے ۔ |
“ |
اپنا خطبہ ختم فرماندے ہوئے آپ نے سامعین توں فرمایا کہ
” | تم توں خدا دے ایتھے میری نسبت پُچھیا جائے گا تاں تسيں لوک کيتا جواب دو گے؟ | “ |
” | اے اللہ! تاں گواہ رہنا۔ | “ |
عین ايسے حالت وچ جدوں کہ خطبہ وچ آپ اپنا فرض رسالت ادا فرما رہے سن ایہ آیت نازل ہوئی کہ
” | اج ميں نے تواڈے لئی تواڈے دین نوں مکمل کے دتا تے نعمت تمام کر دتی تے تواڈے لئی دین اسلام نوں پسند کر ليا۔ (المائدہ) | “ |
” | حج دے مسائل سیکھ لو! وچ نئيں جاندا کہ شاید اس دے بعد وچ دوسرا حج نہ کراں گا۔ | “ |
منی وچ وی آپ نے اک طویل خطبہ دتا جس وچ عرفات دے خطبہ دی طرح بوہت سارے مسائل و احکام دا اعلان فرمایا۔ فیر قربان گاہ تشریف لے گئے۔ آپ دے نال قربانی دے اک سو اونٹھ سن کچھ تاں آپ نے اپنے دست مبارک توں اونٹھاں نوں نحر فرمایا تے باقی نوں علی نوں سونپ دتا تے گوشت، پوست، جھول، نکیل سب نوں خیرت کرنے دا حکم دتا تے فرمایا کہ قصاب دی مزدوری وی اس وچوں ادا نہ کيتی جائے بلکہ وکھ توں دتی جائے۔ قربانی دے بعد معمر بن عبد اللہ توں نبی کریم ﷺ نے سر دے بال اتروائے تے کچھ حصہ ابو طلحہ انصاری نوں عطا فرمایا تے باقی موئے مبارک نوں تمام مسلماناں وچ تقسیم کر دینے دا حکم صادر فرمایا۔ اس دے بعد آپ مکہ تشریف لائےاور طواف زیارت فرمایا۔ فیر چاہ زمزم دے پاس تشریف لیائے خاندان عبد المطلب دے لوک حاجیاں نوں زمزم پلا رہے سن ۔ آپ نے ارشاد فرمایا کہ مینوں ایہ خوف نہ ہُندا کہ مینوں ایسا کردے دیکھ کے دوسرے لوک وی تواڈے ہتھ توں ڈول کھو کر خود اپنے ہتھ توں پانی بھر کر پینے لگاں گے تاں وچ خود اپنے ہتھ توں پانی بھر کر پیندا۔ عم رسول عباس بن عبد المطلب نے زمزم پیش کيتا تے آپ نے نے قبلہ رخ کھڑے کھڑے زمزم نوش فرمایا۔ فیر منی واپس تشریف لے گئے تے بارہ ذوالحجہ تک تک منی وچ مقیم رہے تے ہر روز سورج ڈھلنے دے بعد جمراں نوں کنکری ماردے رہے۔ تیرہ ذوالحجہ منگل دے دن آپ نے سورج ڈھلنے دے بعد منی توں روانہ ہوئے کے محصب وچ رات بھر قیام فرمایا تے صبح نوں نماز فجر کعبہ دی مسجد وچ ادا فرمائی تے طواف وداع ادا فرمایا۔[۱۳۳]
مدینہ منورہ واپسی
سودھوطواف وداع ادا کرنے دے بعد نبی کریم، مہاجرین و انصار مدینہ منورہ دی طرف روانہ ہوئے گئے۔ حجۃ الوداع دے موقع اُتے آپ نے دس دن مکہ مکرمہ وچ قیام فرمایا۔ مدینہ دے نیڑے پہنچ کے آپ نے مقام ذوالحلیفہ وچ رات بسر فرمائی تے صبح نوں مدینہ منورہ وچ نزول فرمایا۔[۱۳۴]
سیدنا ابو بکر صدیق بحثیت امام
سودھوسہل بن سعد توں مروی اے کہ بنو عمرو بن عوف دے درمیان وچ جھگڑا ہوئے گیا۔ حضور نبی کریم ﷺ نوں جدوں علم ہويا تاں آپ نماز ظہر دے بعد انہاں دے درمیان وچ صلح کروانے تشریف لے گئے۔ آپ نے جاندے ہوئے بلال توں فرمایا کہ بلال! جے مینوں دیر ہوئے جائے تے عصر دا وقت ہوئے جائے تاں ابو بکر توں کہنا کہ اوہ نماز عصرماں لوکاں دی امامت کرن۔ چنانچہ نماز عصر دا وقت ہوئے گیا تے بلال نے نماز دے لئی اقامت کہی تے سیدنا ابو بکر امامت دے لئی کھڑے ہوئے گئے۔ اس دوران وچ حضور وی تشریف لے آئے۔ آپ صفاں کوپھلانگتے ہوئے ابو بکر کے پِچھے آ کھڑے ہوئے۔ اس دوران وچ صحابہ کرام نے ابو بکر صدیق نوں متوجہ کرنے دے لئی سیٹیاں بجاواں کیونجے سیدنا ابو بکر جدوں نماز دے لئی کھڑے ہوئے جاندے تاں فیر کسی جانب متوجہ نہ ہُندے سن ۔ ابو بکر نے جدوں دیکھیا کہ لوک سیٹیاں بجانے توں رک نئيں رہے تاں انہاں نے پِچھے مڑ کر دیکھیا تاں حضور نوں تشریف فرما دیکھیا۔ آپ نے حضور دے لئی جگہ چھوڑنی چاہی تاں حضور نے اشارہ توں فرمایا کہ امامت کردے رہوئے۔ سیدنا ابو بکر نے اللہ دی حمد و ثنا بیان کيتی تے فیر پِچھے ہٹ گئے تاں حضور اگے ودھے تے امامت فرمائی۔ نماز پڑھنے دے بعد حضور نے ابو بکر صدیق توں فرمایا کہ ابو بکر! تسيں نے امامت کیوں نہ کروائی؟
ابو بکر نے عرض کيتا: یا رسول اللہ! ابو قحافہ دے بیٹے دا اِنّا مقام کیہ کہ اوہ آپ دا امام بنے۔ اس موقع اُتے حضور نے صحابہ کرام توں فرمایا کہ اوہ جے نماز وچ کوئی ایسا فعل دیکھو تاں بجائے سیٹیاں بجانے دے سبحان اللہ کنيں۔[۱۳۵] ام المومنین عائشہ توں مروی اے کہ جدوں رسول اللہ دا مرض شدید ہوئے گیا تاں بلال نماز دی اطلاع دینے آئے فرمایا ابو بکر نوں حکم دو کہ لوکاں نوں نماز پڑھاواں۔ ميں نے کہیا یارسول اللہ! ابو بکر غمگین آدمی نيں اوہ جدوں آپ دی جگہ کھڑے ہون گے تاں لوکاں نوں قرآن نہ سنیا سکن گے، جے آپ عمر نوں حکم دے داں (تو مناسب ہو) فرمایا: ابو بکر ہی نوں حکم دو کہ لوکاں نوں نماز پڑھاواں۔ ميں نے حفصہ بنت عمر توں کہیا کہ تسيں آپ توں کہو کہ ابو بکر غمگین آدمی نيں اوہ جدوں آپ دی جگہ کھڑے ہون گے تاں لوکاں نوں قرآن نہ سنیا سکن گے، اس لئی آپ عمر نوں حکم داں تاں بہتر ہوئے۔ حفصہ نے عرض کيتی تاں فرمایا: بے شک تسيں لوک یوسف دی نال والیاں ہون، ابو بکر ہی نوں حکم دو کہ لوکاں نوں نماز پڑھاواں۔ حفصہ نے عائشہ توں کہیا کہ وچ ایسی نئيں ہاں کہ مینوں تسيں توں کوئی خیر پہنچے۔ لوکاں نے ابو بکر نوں حکم دتا کہ نمازاں پڑھیاں۔[۱۳۶] چنانچہ ابو بکر صدیق نے ستاراں نمازاں پڑھاواں۔ اک دن ظہر دی نماز دے وقت مرض وچ کچھ افاقہ محسوس ہويا تاں نبی کریم ﷺ نے حکم دتا کہ ست پانی دی مشکاں میرے اُتے پائی جاواں۔ جدوں آپ غسل فرما چکے تاں عباس بن عبد المطلب تے علی بن ابی طالب آپ دے مقدس بازو سیم کر آپ نوں مسجد وچ لائے۔ سیدنا ابو بکر نماز پڑھیا رہے سن آہٹ پا کر پِچھے ہٹنے لگے مگر آپ نے اشارہ توں انہاں نوں روکیا تے انہاں دے پہلو وچ نماز پڑھائی۔ آپ نوں دیکھ کے ابو بکر تے دوسرے مقتدی لوک ارکان نماز ادا کردے رہے۔ نماز دے بعد آپ نے اک خطبہ دتا جس وچ بہت ساریاں وصیتاں تے احکام اسلام بیان فرما کر انصار دے فضائل تے انہاں دے حقوق دے بارے وچ کچھ کلمات ارشاد فرمائے تے سورہ العصر تے اک آیت وی تلاوت فرمائی۔[۱۳۷]
فضیلت
سودھوجب محمد حجتہ الوداع توں واپس تشریف لیائے تاں منبر اُتے تشریف فرما ہوئے تے اللہ دی حمد و ثنا بیان کرنے دے بعد فرمایا: لوگو! بے شک ابو بکر نے کدی مینوں تکلیف نئيں دی، پس تسيں انہاں دا مرتبہ پہچانو۔ لوگو! وچ انہاں توں راضی ہون۔[۱۳۸]
محمد (اک دن) اپنی مرض وفات دے دناں وچ سر مبارک اُتے پٹی بنھ کر تشریف لیائے تے منبر اُتے بیٹھ کر حمد و ثنا بیان کيتی، فیر نجیف آواز وچ فرمایا: لوکاں وچ ابو بکر کے سوا کوئی ایسا نئيں اے جس نے اپنی جان تے مال دے ذریعہ مجھ اُتے بہت احسان کيتا ہو، جے ميں لوکاں وچوں کسی نوں اپنا خلیل بنا سکدا تاں ابو بکر نوں اپنا خلیل بناندا لیکن اسلام دی اخوت سب توں بہتر اے، فیر آپ نے حکم دیندے ہوئے فرمایا: ابو بکر کے دروازہ دے سوا اس مسجد دے تمام دروازے بند کر دو۔[۱۳۹]
وفات پیغمبر اسلام
سودھوربیع الاول دوشنبہ گیارہ ہجری دے دن صبح دے وقت نبی کریم ﷺ دی طبیعت وچ کچھ سکون سی۔ آپ نے حجرے دا پردہ اٹھا کے دیکھیا تاں لوک فجر دی نماز دے لئی صفاں باندھے کھڑے سن آپ دا روئے انور فرط مسرت توں چمک اٹھا۔ لوکاں نے آہٹ پا کر خیال کيتا کہ آپ مسجد وچ تشریف لیانا چاہندے نيں۔ اوہ خوشی توں بے قابو ہوئے چلے، ابو بکر نے وی پِچھے ہٹنا چاہیا لیکن آپ نے انہاں نوں نماز پوری کرنے دا اشارہ کيتا تے حجرے دا پردہ گرا دتا۔ اس روز بظاہر حضور دے مرض وچ افاقہ معلوم ہُندا سی اس لئی ابو بکر نماز دے بعد حضور توں اجازت لے کے سخح تشریف لے گئے جو اک میل دے فاصلے اُتے اے جتھے انہاں دی بیوی حبیبہ بنت خارجہ رہدیاں سن۔ ابو بکر کے جانے دے بعد جداں جداں دن چڑھدا گیا آپ دی بیماری وچ شدت آندی گئی۔[۱۴۰]
وفات توں تھوڑی دیر پہلے ام المومنین عائشہ دے بھائی عبد الرحمن بن ابو بکر تازہ مسواک ہتھ وچ لئی حاضر ہوئے۔ آپ ﷺ نے انہاں دی طرف نظر جما کر دیکھیا۔ ام المومنین عائشہ نے سمجھیا کہ مسواک دی خواہش اے۔ انہاں نے فوراً ہی مسواک لے کے اپنے دنداں توں نرم دی تے دست اقدس وچ تھمیا دی۔ آپ نے مسواک فرمائی سہ پہر دا وقت سی سینہ اقدس وچ سانس دی گھر گھراہٹ محسوس ہونے لگی اِنّے وچ لب مبارک ہلے تاں لوکاں نے ایہ لفظاں سنے کہ” | نماز تے لونڈی غلاماں دا خیال رکھو۔ | “ |
” | (اب کوئی نئيں) بلکہ اوہ وڈا رفیق چاہیے۔ | “ |
اللھم صل وسلم وبارک علی سیدنا محمد والہ واصحابہ اجمعین موت تریخ وچ مورخین دا وڈا اختلاف اے لیکن اس اُتے تمام علمائے سیرت دا اتفاق اے کہ دوشنبہ دا دن تے ربیع الاول دا مہینا سی۔ تیسرے پہر آپ نے وصال فرمایا۔[۱۴۱]
وصال مبارک دا اثر
سودھوام المومنین عائشہ فرماندیاں نيں: جدوں نبی کریم ﷺ دا وصال مبارک ہويا تاں لوک ہجوم کر آئے تے رونے دی آوازاں بلند ہونے لگاں۔ فرشتےآں نے نبی کریم نوں آپ دے کپڑےآں وچ لپیٹ دتا۔ آپ دے وصال مبارک دے متعلق اختلاف ہوئے گیا۔ بعض نے آپ دے وصال نوں جھٹلا دتا، بعض گونگے ہوئے گئے تے طویل مدت دے بعد بولنا شروع کيتا، بعض دی حالت خلط ملط ہوئے گئی تے بے معنی گلاں کرنے لگے بعض باختہ ہوئے گئے تے بعض غم توں نڈھال ہوئے گئے۔[۱۴۲]
عثمان غنی اُتے ایسا سکتہ طاری ہوئے گیا کہ اوہ ادھر ادھر بھجے بھجے پھردے سن مگر کسی توں نہ کچھ کہندے سن نہ کسی دی کچھ سندے سن ۔ علی المرتضی رنج و ملال وچ نڈھال ہوئے کے اس طرح بیٹھ رہے کہ انہاں وچ اٹھنے بیٹھنے تے چلنے پھرنے دی سکت ہی نئيں رہی۔ عبد اللہ بن انیس دے قلب اُتے ایسا دھچکيا لگیا کہ اوہ اس صدمہ نوں برداشت نہ کر سکے تے انہاں دا ہارٹ فیل ہوئے گیا۔ عمر فاروق اس قدر ہوش کھو بیٹھے کہ انہاں نے تلوار کھچ لی تے نگی تلوار لے کے مدینہ دی گلیاں وچ ادھر ادھر آندے جاندے سن تے ایہ کہندے پھردے سن کہ جے کسی نے ایہ کہیا کہ محمد دا انتقال ہوئے گیا تاں وچ اس دی تلوار توں گردن اڑا داں گا۔[۱۴۳] ابو بکر صدیق نے سالم بن عبید دی زبانی ایہ دلدوز خبر سنی تاں اوہ فوراً گھوڑے اُتے سوار ہوئے کے سخح توں مدینہ منورہ پہنچے۔[۱۴۴] کسی توں کوئی گل نہ کہی تے سِدھے عائشہ صدیقہ دے حجرے وچ چلے گئے۔ نبی کریم دے رخ انور توں چادر ہٹا کر آپ اُتے جھکے تے آپ دی دونے اکھاں دے درمیان وچ نہایت گرم جوشی توں بوسہ دتا تے کہیا کہ آپ اپنی حیات تے موت دونے حالتاں وچ پاکیزہ رہے۔ میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں ہرگز خداوند تعالی آپ اُتے دو موتاں نوں جمع نئيں فرمائے گا۔ آپ دی جو موت لکھی ہوئی سی آپ اس دے نال وفات پا چکے۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق مسجد وچ تشریف لیائے تاں اس وقت عمر لوکاں دے سامنے تقریر کر رہے سن ۔ آپ نے فرمایا کہ اے عمر! بیٹھ جاؤ۔ عمر نے بیٹھنے توں انکار کر دتا تاں آپ نے انہاں نوں چھڈ دتا تے خود لوکاں نوں متوجہ کرنے دے لئی خطبہ دینا شروع کر دتا کہ امابعد! جو شخص تسيں وچوں محمد ﷺ دی عبادت کردا سی اوہ جان لے کہ محمد ﷺ دا وصال ہوئے گیا تے جو شخص تسيں وچوں خدا عزوجل دی پرستش کردا سی تاں خدا زندہ اے اوہ کدی نئيں مرے گا۔ فیر ابو بکر نے سورہ آل عمران دی ایہ آیت تلاوت فرمائی:
” | اور محمد (ﷺ) تاں اک رسول نيں انہاں توں پہلے بوہت سارے رسول ہوئے چکے تاں کيتا جے اوہ انتقال فرما جاواں یا شہید ہوئے جاواں تاں تسيں الٹے پیر فیر جاؤ گے؟ تے جو الٹے پیر پھرے گا اللہ دا کچھ نقصان نہ کريں گا تے عنقریب اللہ شکر ادا کرنے والےآں نوں ثواب دے گا۔ | “ |
عبد اللہ بن عباس کہندے نيں کہ ابو بکر نے ایہ آیت تلاوت دی تاں معلوم ہُندا سی کہ گویا کوئی اس آیت نوں جاندا ہی نہ سی۔ انہاں توں سن کر ہر شخص ايسے آیت نوں پڑھنے لگا۔ عمر دا بیان اے کہ ميں نے جدوں ابو بکر صدیق دی بولی توں سورہ آل عمران دی ایہ آیت سنی تاں مینوں معلوم ہوئے گیا کہ واقعی نبی کریم دا وصال ہوئے گیا۔[۱۴۵]
تجہیز و تکفین
سودھوچونکہ حضور اقداس ﷺ نے وصیت فرما دتی سی کہ میری تجہیز و تکفین میرے اہل بیت تے اہل خاندان کرن۔ اس لئی ایہ خدمت آپ دے خاندان ہی دے لوکاں نے انجام دی۔ چنانچہ فضل بن عباس، قثم بن عباس، عباس بن عبد المطلب، علی تے اسامہ بن زید نے مل جل کے آپ نوں غسل دتا تے ناف مبارک تے پلکاں اُتے جو پانی دے قطرات تے تری جمع سی علی نے جوش محبت تے فرط عقیدت توں اسنوں بولی توں پی لیا۔ غسل دے بعد تن سوندی کپڑےآں دا جو سحول پنڈ دے بنے ہوئے سن کفن بنایا گیا انہاں وچ قمیص و عمامہ نہ سی۔[۱۴۶]
نماز جنازہ
سودھوتجہیز و تکفین دے بعد نبی کریم دی وصیت دے مطابق جسم اطہر نوں مکان وچ تنہا چھڈ دتا گیا۔ ایتھے تک دے فرشتےآں نے فوج در فوج حضور اُتے نماز پڑھی۔ اس دے بعد مسلماناں نے گروہ در گروہ نماز پڑھی لیکن ہر گروہ نے بغیر امامت دے نماز ادا کيتی۔ سب توں پہلے علی عباس تے فیر بنو ہاشم اس دولت توں سرفراز ہوئے۔ فیر مرد صحابہ گروہ در گروہ جاندے تے اک اک کر کے درود و زیارت دا شرف حاصل کردا۔ اس دے بعد عورتاں فیر بچےآں نے اس طرح نماز ادا کيتی۔ تا کہ ہر شخص نوں کامل ثواب حاصل ہوئے تے ایہ معاملہ حضور دی وصیت اُتے وی مبنی سی۔
علی توں منقول اے کہ انہاں نے کہیا محمد دے جنازہ وچ کوئی شخص امامت نہ کرے کیونجے حضور زندگی دے دناں وچ وی تے وصال دے اوقات وچ وی تواڈے امام نيں۔[۱۴۷]
مدفن
سودھوسب توں پہلا جو اختلاف صحابہ کرام دے وچکار واقع ہويا اوہ ایہ سی کہ بعض نے کہیا کہ حضور ﷺ نوں مکہ وچ دفن کيتا جائے کہ اوہ شہر آپ دا مولد اے (اوتھے آپ دی ولادت شریف پوئی)، بعض کہندے سن کہ آپ نوں آپ دی مسجد ہی وچ دفن کيتا جائے، کچھ نے کہیا کہ جنت البقیع وچ دفن کيتا جائے تے بعض اصحاب نے کہیا کہ بیت المقدس وچ تدفین عمل وچ لیائی جائے جو مدفن انبیا علیہ اسلام اے۔[۱۴۸] اس موقع اُتے بو بکر صدیق نے فرمایا کہ ميں نے نبی کریم توں ایہ سنیا اے کہ نبی اپنی وفات دے بعد ايسے جگہ دفن کيتا جاندا اے جس جگہ اس دی وفات ہوئی ہوئے۔
عبد اللہ بن عباس فرماندے نيں کہ اس حدیث نوں سن کر لوکاں نے حضور دے بچھونے نوں اٹھایا تے ايسے جگہ (حجرہ عائشہ صدیقہ) وچ آپ دی قبر انور تیار کيتی تے آپ ايسے وچ مدفون ہوئے۔ ابو طلحہ انصاری نے قبر شریف تیار کيتی جو لحد والی سی۔ جسم اطہر نوں فضل بن عباس، قثم بن عباس، عباس تے علی نے قبر منور وچ اتارا۔[۱۴۹]
صدیق اکبر دا مرثیہ
سودھومحمد بن عمروالوقدی نے اپنے رجال (رواة) توں روایت کيتی اے کہ ابو بکر صدیق نے رسول اللہ دے وصال مبارک اُتے درج ذیل مرثیہ کہیا اے:
” | یا عین ذابکی ولا تسألی
و حُقَّ البکاءُ علی السیّد |
“ |
اے اکھ! گریہ کر تے اس توں ملول نہ ہو، ایداں دے سردار دے شایان شان اے کہ اس اُتے روئاں۔
” | علی خیر خِنِدف عند البلاءِ
امسٰی یغیب فی الملحد |
“ |
ایداں دے سردار اُتے جو آزمائش دے وقت بہترین ثابت ہوئے، اج انہاں دی شام اس طرح ہوئی کہ قبر وچ دفن ہوئے گئے۔
” | فصلٌی الملیك ولّی العباد
وربّ البلاد علی احمد |
“ |
وہ مالک جو بندےآں دا والی تے شہراں دا پروردگار اے رسول اللہ اُتے درود بھیجے۔
” | فکیف الحیاۃ لفقد الحبیب
و زین المعاشر فی المشھد |
“ |
اب زندگی دتی کیہ صورت اے، اوہ محبوب تاں کھو گیا، جو تمام حاضرین صحبت دے لئی وجہ زینت سی اوہ تاں جاندا رہیا۔
” | فلیت الممات لنا کلنا
و کنا جمیعاً مع المھتدٰی |
“ |
اے کاش! اسيں سب نوں موت آ جاندی تے سب دے سب ايسے ہدایت یافتہ دے نال ہُندے۔
” | ولہ ایضاً
لمٌا رأیت نبیٌنا مُتجدّہ ضاقت علّی بعرضمن الدُور |
“ |
جدوں ميں نے اپنے پیغمبر نوں کہ سب دے پیغمبر سن، زمین دے اندر جاندے دیکھیا، تاں مکانات باوجود اپنی وسعت دے مجھ اُتے تنگ ہوئے گئے۔
” | وارتعت رَوعةَ مستھام والہ
والعظمُ منی واھنٌ مکسور |
“ |
ماں اس شیدائی دی طرح خوف زدہ ہوئے گیا جو گھبرایا ہويا حیران و پریشان فیر رہیا ہوئے۔ میری ہڈی کمزور دست و شکستہ ہوئے گئی۔
” | اعتیق انّ حِبّك قد ثوی
وبقیت منفردًا وانت حسیر |
“ |
اے عتیق! تیر محبوب تاں دفن ہوئے گیا، ہن تاں اکیلا رہ گیا، تکان تے تعجب تجھ اُتے طاری اے۔
” | یالیتنی من پہلے مھلكِ صاحبی
غبیّتُ فی جَدَث علّی صخور |
“ |
اے کاش! وچ اپنے صاحب دی وفات توں پہلے ہی، کسی قبر وچ اس طرح دفن ہوئے جاندا کہ مجھ اُتے پتھر ہُندے۔
” | فلتحدثن بدایعٌ من بعدہ
تعیی ابّھن جوانح وصدور |
“ |
آپ دے بعد ایداں دے نويں نويں حوادثاث پیش آئیاں گے، جنہاں (کی گراں باری) توں پسلیاں تے سینے تھک جاواں گے۔
” | باتت ھموم تاوبنی حشدا
متل الضحورنا مست ھدت الجسدا |
“ |
غم و الم دے گروہ رات فیر پلٹ دے میرے پاس آندے رہے، اوہ ایداں دے سخت سن کہ پتھراں دی طرح تمام شب جسم نوں توڑیا کیتے۔
” | یالیتنی حیثُ بنتُ الغداۃ بہ
قالوا الرسول قد امسٰی میّتا فقدا |
“ |
اے کاش! (اس وقت وچ مر گیا ہُندا) جس وقت دن نوں مینوں خبر ملی تے لوکاں نے کہیا کہ محمد انتقال فرما گئے۔
” | لیت القیامة قامت بعد مھلکہ
ولا نرٰی بعدہ مالاً ولا ولدا |
“ |
کاش آپ دی وفات دے بعد قیامت قائم ہوئے جاندی کہ نہ اسيں آپ دے بعد مال و دولت نوں دیکھدے نہ اولاد نوں۔
” | واللہ اثنی علی شیءٍ فقدت بہ
من البریّة حتٰی ادخل اللحدا |
“ |
واللہ! مخلوقات وچوں جو چیز میرے توں کھوئی جا چکی اے وچ ہمیشہ اس دی ثناء صفت کيتا کراں گا ایتھے تک کہ قبر وچ داخل ہوئے جاؤں۔
” | کم لِی بعدك من ھم ینصبی
اذا تذکرّت انّی لا اراك ابدا |
“ |
آپ دے بعد غم و الم کيتا کچھ مینوں آزار پہنچاندے رہن گے۔ جدوں ميں ایہ یاد کراں گا کہ ہن کدی مینوں آپ دا دیدار نصیب نہ ہوئے گا۔
” | کان المصفاء فی الاخلاق قد علموا
و فی العفاف فلم نعدل بہ احدا |
“ |
سب نوں معلوم سی کہ آپ کِداں پاکیزہ اخلاق سن، عفت و پرہیزگاری وچ اسيں سب کسی نوں وی آپ دا ہمسر نئيں سمجھدے سن ۔
” | نفسی فداؤك من میتٍ ومن بدنٍ
ما اطیب الذکر والاخلاق والجسدا |
“ |
میری جان آپ اُتے قربان، کيتا تابوت سی، کیواں دا جسم سی، آپ دی یاد کِنّی پاکیزہ سی، اخلاق کِداں اچھے سن، بدن کتنا لطیف سی۔[۱۵۰]
بیعت خلافت
سودھونبی کریم ﷺ دے انتقال دے بعد آپ دے جانثار صحابہ دی اُتے جو کفیت طاری ہوئی اوہ قدرتی سی اس دا اندازہ اس توں ہوئے سکدا اے کہ بعضاں نوں ایہ خیال پیدا ہوئے گیا کہ آپ ﷺ دا انتقال ہی نئيں ہويا انہاں دا ایہ کہنا فرط محبت دے سبب سی نہ کہ نا فہمی تاں۔ اسی اثنا وچ انصار سقیفہ نبی ساعدہ وچ سعد بن عبادہ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے دے لئی جمع ہوئے گئے۔ انہاں دا دعوی سی کہ رسول اللہ دے بعد استحقاق خلافت انصار نوں حاصل اے۔ کیونجے انہاں نے دین دی مدد کيتی۔ رسول اللہ نوں اپنے ایتھے ٹھہرایا انہاں دے نال ہوئے کے اعداء دین توں لڑے لیکن اوہ مہاجرین جو سقیفہ نبی ساعدہ ايسے وقت پہنچ گئے سن انہاں نے اس دی مخالفت کيتی۔ چنانچہ فریقین بحث و تکرار شروع ہونے لگی ۔ رفتہ رفتہ اس دی اطلاع ابو بکر و عمر نوں ہوئی۔ ایہ دونے بزرگ مع ابو عبیدہ بن جراح سقینہ روانہ ہوئے۔ اثنا راہ عاصم بن عدی و عویم بن سامدہ نال ملاقات ہوئے گئی، انہاں نے انہاں نوں روکنے دا قصد کيتا لیکن اوہ لوک انہاں دے روکنے توں نہ رکے۔ جس قدر جلد ممکن ہوئے سکیا، سقینہ وچ جتھے اُتے انصار جمع سن جا پہنچے تے باہم مباحثہ ہونے لگا۔ ابو بکر: اسيں لوک سابقین اولین وچ نيں رسول اللہ دے نال مکہ وچ رہے کفار دے ہتھوں ایذاواں اٹھاواں۔ فیر انہاں نوں دے ہمراہ ہجرت کيتی۔ تسيں لوک اس بارے وچ اسيں لوکاں توں بحث نہ کرو۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ تسيں نوں حق و نصرت ہور سابق الاسلام ہونے دا شرف حاصل اے۔ بااں لحاظ اسيں لوک امرا نيں تے تسيں وزراء ہوئے۔ حباب بن منذر بن الجوع: مناسب ایہ اے کہ اک امیر اسيں وچوں ہوئے تے اک تسيں وچوں ہوئے ایہ کہہ کے انصار دی طرف مخاطب ہوئے کے کہیا " اے گروہ انصار جے مہاجرین اس توں انکار کرن تاں انہاں نوں تسيں اپنی تلواراں توں اپنے شہر توں نکل باہر کرو، دین دی اشاعت ساڈے ذریعہ توں ہوئی اے، اسيں لوک خلافت رسول اللہ دے مستحق نيں۔ لیکن بخیال رفع نزاع اسيں کہندے نيں کہ انہاں وچوں اک امیر ہوئے تے اک اسيں وچ تاں۔" عمر بن خطاب: تسيں نوں خوب یاد ہوئے گا کہ محمد نے سانوں تواڈے نال حسن سلوک دی وصیت کيتی اے تے جے تسيں نوں استحقاق امارت ہُندا تاں آن تسيں نوں وصیت کردے۔ عمر فاروق اس قدر کہنے پائے سن کہ حباب بن المنذر اٹھیا کر بحث کرنے لگے تے دونے آدمیاں وچ زور زور توں گلاں ہونے لگاں۔ ابو عبیدہ انہاں دونے بزرگاں نوں روک رہے سن تے کہندے جا رہے سن کہ اے گروہ انصار اللہ توں ڈرو تسيں لوک اوہ ہاں جنہاں نے سب توں پہلے آن دی مدد کيتی۔ پس ہن تسيں سب توں پہلے انہاں لوکاں وچوں نہ بنو۔ جنہاں نے اپنے طبائع نوں متبدل و متغیر کر دتا ہوئے۔ بشیر بن سعد بن النعمان بن کعب بن الخزرج: بے شک رسول اللہ قبیلہ قریش توں سن تے انہاں دی قوم امارت و خلافت دی زیادہ مستحق اے تے اسيں لوک اگرچہ انصار دین سابق الاسلام نيں۔ لیکن اس اسلام توں ہماریا مقصد اللہ تعالی دا راضی رکھنا سی تے اس دی اطاعت مدنظر سی۔ اس دا معاوضہ اسيں دنیا وچ نئيں چاہندے تے نہ اس بابت اسيں مہاجرین توں جھگڑا کرنا چاہندے نيں۔ حباب بن المنذر: اے بشیر تاں نے واللہ وڈی بزدلی ظاہر کیتی تاں نے سارا کارخانہ ہی درہم برہم کر دتا۔ بشیر: نئيں، نئيں ميں نے بزدلی توں اپنا خیال ظاہر نئيں کيتا۔ بلکہ مینوں ایہ گل ناگوار معلوم ہوئی کہ وچ امارات و خلافت دے لئی ایسی قوم توں نزاع کرو جو اس دی مستحق اے۔ کيتا تاں نے نئيں سنیا کہ
محمد نے فرمایا” | کل امام قریش توں ہون گے۔ | “ |
اس کلام دے تمام ہُندے ہی دو چار انصار و مہاجرین نے اس دی تصدیق کر دتی، جس توں حباب بن المنذر دا خیال بدل گیا تے دفعتہ اوہ شوروغل جو اس مجع وچ امارت دے سلسلے وچ برپا سی بالکلیہ رفع ہوئے گیا۔ سب دے سب اک خاموشی دی حالت وچ ہوئے گئے۔ ابو بکر نے عمر و ابو عبیدہ دی طرف بیعت دا اشارہ کيتا۔ عمر نے کہیا کہ وچ ہرگز بیعت نہ لاں گا جدوں تک ابو بکر موجود نيں۔ ابو عبیدہ نے اس رائے توں اتفاق کيتا۔ تب بشیر بن سعد نے اٹھیا کر سب توں پہلے ابو بکر کے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ فیر عمر و ابو عبیدہ نے فیر اوس نے کیونجے ایہ خزرج دی امارت توں کبیدہ خاطر سن ۔ انہاں نوں لوکاں وچ اسید بن حضیر وی سن ۔ انہاں دے بعد بیعت کرنے والے چاراں طرف توں ابو بکر دی بیعت اُتے امنڈے چلے آندے سن ۔ دیکھدے ہی دیکھدے ایسی ہی کثرت ہوئے گئی کہ تل رکھنے دی جگہ نہ ملدی سی۔ سعد بن عبادہ اک گوشہ وچ بیٹھے ہوئے سن کِسے نے انہاں دے ہمراہیاں وچوں کہیا دیکھو کدرے سعد اس کشمکش وچ دب کر نہ مر جائے۔ عمر نے جواب دتا کہ اسنوں اللہ تعالی ہی نے ماریا اے۔ سعد ایہ گل سن کر اٹھیا کر انہاں توں دست بگریباں ہوئے گئے۔ عمر نوں وی غصہ آ گیا لیکن ابو بکر کے روکنے توں رک گئے۔ جدوں سب لوک بیعت کر چکے تاں سعد نوں بیعت کرنے دے لئی کہیا گیا سعد نے بیعت توں انکار کر دتا۔ بشیر نے کہیا ایہ تن تنہا آدمی نيں انہاں توں درگزر کرو تے انہاں دی انہاں دی حالت وچ رہنے دو۔ پس سعد اس واقعہ دے بعد نہ تاں انہاں دے نال نماز وچ شریک ہُندے تے نہ ہی انہاں توں ملدے سن ۔ ایتھے تک کہ ابو بکر دا انتقال ہوئے گیا۔ علامہ طبری نے لکھیا اے کہ سعد نے وی تھوڑی دیر دے بعد ايسے دن ابو بکر کے ہتھ بیعت کر لئی سی تے بعضون نے کہیا اے کہ اس واقعے دے بعد سعد شام دی طرف چلے گئے تے اوتھے مقیم رہے ایتھے تک کہ انتقال ہوئے گیا۔
خطبہ خلافت
سودھوابو بکر بیعت سقیفہ دے دوسرے دن مسجد وچ آئے تے ممبر اُتے بیٹھ کر لوکاں توں بیعت عامہ لئی۔ اس دے بعد کھڑے ہوئے کے حمد و نعت دے بعد حاضرین توں مخاطب ہوئے کے فرمایا:
” | ایھا الناس قد ولیت علیکم وسلت بخیر کم فان احسنت فاعیونی و انہاں است فقومونی الصدق امانة والکذاب خیانة والضعیف فیکم قوی عندی حتی اخذلہ حقہ والقویٰ ضعیف عندی حتی اخذ منہ الحق انہاں شاء اللہ تعالی۔ لا پدع منکم الجھاد فانہ لا یدعہ قوم لا اضربھم اللہ بالذل اطیعونی ما اطعت اللہ و رسولہ فاذا عصیت اللہ و رسولہ فلاطاعة لی علیکم قوموا الی صلواتکم رحمکم اللہ | “ |
اے لوگو! وچ تواڈا حاکم بنا دتا گیا ہاں حالانکہ وچ تسيں توں بہتر نئيں ہون۔ جے ميں ٹھیک ٹھیک رہاں تاں میری مدد کرو تے جے بری راہ اختیار کر لاں تاں مینوں سیدھا کر دو۔ سچ امانت تے جھوٹھ خیانت اے تے تسيں وچ جو کمزور اے، اوہ میرے نزدیک قوی اے۔ جدوں تک وچ اس دا حق اسنوں نہ دلوا داں تے قوی میرے نزدیک کمزور اے جدوں تک وچ اس توں حق واپس نہ لے لاں کوئی شخص جہاد ترک نئيں کريں گا کیونجے اللہ جہاد چھڈنے والےآں اُتے ذلت ڈال دیندا اے۔ تسيں میری اطاعت کرو جدوں تک وچ اللہ دی تے اس دے رسول دی اطاعت کردا رہاں تے جدوں نافرمانی کرنے لگاں تاں میری اطاعت نہ کرو۔ چنگا ہن نماز دے لئی کھڑے ہوئے جاؤ اللہ تسيں اُتے رحم فرمائے۔
علی دی بیعت
سودھویہ بیعت باجماع انصار و مہاجرین ہوئی۔ اگرچہ ابتداً انصار وچوں سعد بن عبادہ تے مہاجرین وچوں علی و بنو ہاشم و زبیر و طلحہ بیعت وچ پِچھے رہے۔ لیکن واقعات و حالات پہلے و بعد بیعت غور کرنے توں معلوم ہُندا اے کہ انہاں بزرگاں دا ابتداً بیعت توں تخلف (پِچھے رہنا) کرنا تقاضائے بشریت توں سی نہ کہ کسی تے خیال و وجہ تاں۔ جداں کہ اس روایت توں ثابت ہُندا اے۔
ابو بکر دی بیعت دے بعد اک روز ابو سفیان مدینہ وچ علی دے پاس ایہ کہندے ہوئے آئے کہ "مدینہ وچ اک عجیب شورش دیکھدا ہون، جس نوں سوائے کشت و خون دے تے کوئی چیز نئيں فرو کر سکدی اے آل عبدمناف ابو بکر تواڈے ہُندے ہوئے سرداری دا کِداں مستحق ہوئے سکدا اے کتھے نيں اوہ دونے ضعیف و ذلیل۔ علی و عباس ایہ عجیب گل اے کہ حکومت و سلطنت قریش دے نہایت چھوٹے تے حقیر قبیلہ وچ چلی جائے"
یہ کہہ کے علی توں مخاطب ہوئے کے کہیا: "ہتھ بڑھاؤ وچ تواڈے ہتھ اُتے بیعت کردا ہون۔ لہذا جے تسيں کہو وچ ابو بکر اُتے ایہ میدان تنگ کر دواں گا تے پلک جھپکتے وچ اسےسواراں تے پیاداں توں بھر داں۔"
علی نے ایہ سن کر اس دا جواب نہایت سختی توں دتا تے کہیا واللہ تواڈی اس گل وچ سوائے فتنہ و فساد دے تے کوئی گل نئيں ہوئے سکدی۔ بخدا تسيں نے اسلام وچ آتش فتنہ روشن کرنے دی کوشش کيتی اے۔ جاؤ مینوں تواڈی نصیحت کيتی ضرورت ننيں۔
ابو سفیان اس جواب توں اپنے کہے اُتے پیشمان ہوئے کے اٹھیا گئے تے علی سِدھے ابو بکر کے پاس گئے۔ اتفاق توں اس وقت ابو بکر کے پاس عمر بیٹھے ہوئے سن ۔ علی نے ابو بکر توں مخاطب ہوئے کے فرمایا: " کہ وچ آپ توں کچھ گفتگو کرنے آیا ہاں تے تخلیہ چاہندا ہون۔"
ابو بکر نے عمر نوں ہٹا دتا۔ تب علی نے فرمایا: " آپ نے سقیفہ وچ میری عدم موجودگی وچ بیعت کیوں لی؟ آپ نے میرے توں مشورہ تک نہ لیا۔ آپ مینوں بلوا لیندے۔" ابو بکر نے جواب دتا: "کہ وچ سقیفہ وچ بیعت لینے دی غرض توں نئيں گیا سی، بلکہ انصار و مہاجرین دا نزاع رفع کرنے گیا سی۔ انصار کہندے سن کہ اسيں وچوں امیر ہوئے تے مہاجرین کہندے سن کہ اسيں وچوں ہو، دونے اس گل اُتے لڑنے دے لئی تیار ہوئے رہے سن ميں نے خود اپنی بیعت کيتی درخواست نئيں کيتی بلکہ حاضرین نے بالاتفاق خود میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی باقی رہیا ایہ امر کہ ميں نے تسيں نوں بلوایا نئيں تے ميں نے مشورہ نئيں لیا۔ اس دا انصاف تسيں خود کر سکدے ہاں کہ تسيں جدوں تجہیز و تکفین وچ مصروف سن تاں وچ تسيں نوں کِداں محض اس کم دے لئی اوتھے بلواندا تے اس سلسلے وچ مشورہ کردا۔ جے ميں انہاں لوکاں دے کہنے توں بیعت نہ لیندا تاں بہت جلد اس قدر فتنہ فساد برپا ہوئے جاندا جس دا فرو کرنا امکان توں باہر سی۔" علی ایہ جواب سن کر تھوڑی دیر تک کچھ سوچدے رہے۔ اس دے بعد ہتھ ودھیا کر ابو بکر کے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ علامہ طبری نے لکھیا اے کہ آن ﷺ دے وصال دے چالیس روز بعد علی نے ابو بکر کے ہتھ اُتے بیعت کر لئی سی ایہی صحیح اے۔
من گھڑت تے غلط روایتاں
سودھواس واقعہ دے دوران وچ لوکاں نے خوب خوب قصے اختراع کیتے نيں کوئی کہندا اے کہ (عیاذ باللہ) عمر نے فاطمہ بنت محمد دا گھر جلا دتا تے اس وجہ توں کہ اوتھے اوہ لوک جمع ہُندے سن جنہاں نے بیعت توں تخلف (توقف) کيتا سی تے کوئی کہندا اے کہ عمر علی دی مشکاں بنھ کر بیعت کرنے نوں پھڑ لیائے سن تے فاطمہ دے اک لات ماری سی جس توں اسقاط حمل ہوئے گیا ((الی غیر ذلک)) لیکن میرے نزدیک انہاں روایات دی اس دے سوائے کوئی اصلیت نئيں اے کہ محبت دے پردے وچ وی لوکاں نے بزرگان دین دی ہر پہلو توں توہین دی اے۔ ((واللہ یھدی من یشاء الی صراط مستقیم))[۱۵۱]
میراث رسول ﷺ دا معاملہ
سودھو” | کیہ تسيں اللہ توں نئيں ڈرتاں، کیہ تسيں نوں معلوم نئيں کہ رسول اکرم ﷺ فرمایا کردے سن، میرے مال وچ وراثت جاری نئيں ہوئے گی وچ جو کچھ چھڈ داں گا صدقہ ہوئے گا | “ |
یہ ارشاد نبوی سن کر تمام ازواج مطہرات خاموش ہوئے گئياں تے ابو بکر صدیق نوں اس معاملے وچ کوئی فیصلہ صادر نہ کرنا پيا۔ (صحیح بخاری کتاب المخازی باب حدیث بنی النضیر ہور کتاب الفرائض)
دوسری طرف فاطمتہ الزہرا تے عباس بن عبد المطلب نے ابو بکر صدیق توں مطالبہ کيتا کہ خیبر تے فدک دی جائداد (رسول اکرم ﷺ) دی میراث دے طور اُتے انہاں وچ تقسیم کيتی جائے۔
اس مطالبہ دے جواب وچ ابو بکر صدیق نے فرمایا:” | ميں نے محمد توں سنیا اے آپ فرماندے سن ساڈے مال وچ وراثت نئيں ہوئے گی اسيں جو کچھ چھڈن گے صدقہ ہوئے گا البتہ آل محمد ﷺ اس وچوں نفقہ لے سکدے نيں۔ خدا دی قسم! سلوک کرنے دے معاملہ وچ محمد دی قرابت مینوں اپنی قرابت توں زیادہ محبوب اے ۔ | “ |
(صحیح بخاری کتاب المخازی باب حدیث بنی النضیر)
دوسری روایت وچ ابو بکر صدیق دے ایہ لفظاں منقول ہوئے نيں:” | خدا دی قسم! وچ محمد دے صدقہ وچ کوئی تبدیلی نئيں کراں گا، اس دی جو حالت محمد دے عہد وچ سی، اوہی رہے گی تے وچ اوہی کراں گا جو محمد کردے سن ۔ | “ |
(صحیح بخاری کتاب المخازی باب غزوہ خیبر)
تیسری حدیث وچ ایہ لفظاں آئے نيں:” | وچ بالکل اوہی کراں گا جو محمد کردے سن تے اس وچوں کچھ ترک نہ کراں گا کیونجے مینوں خوف اے کہ جے ميں نے کسی چیز توں انحراف کيتا (کچھ چھڈیا) تاں کج ہوئے جاواں گا۔ | “ |
” | ميں نے سنیا اے کہ نبی دا کوئی وارث نئيں ہُندا تا اسيں وچ انہاں سب دی سرپرستی کراں گا جنہاں دی سرپرستی محمد کردے سن تے انہاں سب اُتے خرچ کراں گا جنہاں اُتے آپ خرچ کردے سن ۔ | “ |
(مسند احمد بن حنبل جلد 1 صفحہ 10۔)
چنانچہ ابو بکر صدیق نے اس جائداد دا اوہی انتظام کيتا جو رسول اکرم دے عہد مبارک وچ ہُندا سی۔ آپ سال بھر دے لئی اس وچوں اہل بیت دا نفقہ کڈدے سن، اس دے بعد جو باقی بچکيا سی اسنوں خدا دا مال قرار دیندے سن یعنی مسافراں، غریباں، مسکیناں تے اہل حاجت اُتے صرف کردے سن ۔
ابو بکر صدیق دا جواب سن کر فاطمہ دا رد عمل کيتا سی اس دے بارے وچ مختلف روایتاں نيں۔ سیدہ فاطمہ ابو بکر توں ناراض ہوئے گئياں تے آخر وقت تک انہاں توں گفتگو نئيں کيتی۔ (بخاری)
فاطمتہ الزہرا نوں ابو بکر صدیق دے جواب توں رنج تاں ضرور ہويا تے ناراض وی ہوئیاں لیکن بعد وچ راضی ہوئے گئياں۔ (طبقات ابن سعد)فاطمہ نے ابو بکر دا جواب سن کر فرمایا:
” | فیر آپ نے محمد توں جو کچھ سنیا اے اس دے مطابق عمل کیجئے | “ |
” | ميں نے تاں گھر بار، مال و دولت تے کنبہ و قبیلہ محض اللہ تے اس دے رسول ﷺ دی رضا تے اہل بیت تواڈی رضا دے لئی چھڈیا سی۔ | “ |
اس اُتے فاطمہ انہاں توں خوش ہوئے گئياں تے کوئی غبار دل وچ باقی نہ رکھیا۔ (البدایہ و النہایہ - حافظ ابن کثیر)
سیدہ فاطمہ نے ابو بکر دا جواب سن کر اپنے مطالبے اُتے دوبارہ زور دتا تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا:” | اے خیرة النساء، اے خیر الاباء دی لخت جگر! خدا دی قسم ميں نے محمد دی رائے توں ذرا وی تجاوز نئيں کيتا، ميں نے اوہی کچھ کيتا جس دا آپ نے حکم دتا۔ محمد فدک توں آپ (اہل بیت) دی ضروریات زندگی (خوراک) لیا کردے سن تے باقی مستحقین وچ تقسیم کر دتا کردے سن تے مجاہدین نوں سواریاں ايسے وچوں مہیا فرمایا کردے سن ۔ وچ اللہ تعالی نوں گواہ بنا کے وعدہ کردا ہاں کہ وچ وی اوہی کچھ کراں گا جس طرح محمد کيتا کردے سن ۔ | “ |
یہ سن کر فاطمہ ا راضی ہوئے گئياں۔ (شرح نہج البلاغہ جلد خامس علامہ کمال الدین مشیم الجرانی)
جمہور علما اہل سنت و جماعت نے سیدہ فاطمتہ الزہرا (تا دم وفات) نا راضی والی روایت نوں محل نظر ٹھہرایا اے تے ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ اس موضوع اُتے بخاری دی کئی روایتاں وچوں صرف اک روایت وچ فاطمہ دی ناراضی بیان کيتی گئی اے تے ایہ راوی دی قیاس آرائی معلوم ہُندی اے کیونجے ایہ گل باور کرنا مشکل اے کہ سیدہ فاطمہ جسیی پاک فطرت خاتون نے محمد دا ارشاد گرامی سن کر اسنوں تسلیم نہ کيتا ہوئے بلکہ ایہ ارشاد سنانے والے توں ناراض ہوئے گئياں تے ایويں وی سیدہ فاطمہ دی ارفع و اعلیٰ سیرت تے الفقر فخری دے مصدق کردار اُتے نظر ڈالاں تاں معلوم ہوئے گا کہ انہاں نوں دنیا دے مال تے جائداد توں کوئی رغبت نہ سی۔ انہاں نوں تاں جو مقرر حصہ ملدا سی اسنوں وی راہ خدا وچ لٹا دیدیاں سن تے خود فقر و فاقہ توں زندگی بسر کردیاں سن۔ اس لئی ایہ گل بعید از قیاس اے کہ اوہ پاک ہستی رسول پاک ﷺ دا ارشاد گرامی:” | ہماریا کوئی وارث نہ ہوئے گا اسيں جو کچھ چھڈ جاواں گے اوہ صدقہ ہوئے گا | “ |
بخاری شریف جلد دوم صفحہ 575 تے مسلم شریف جلد دوم صفحہ 90 وچ مالک بن اوس توں مروی اے کہ مجمع صحابہ کرام جنہاں وچ عباس، عثمان، علی، عبد الرحمن بن عوف، زبیر بن عوام تے سعد بن ابی وقاص م موجود سن ۔ عمر فاروق نے سب نوں قسم دے کے پُچھیا کیہ تسيں لوک جاندے نيں کہ حضور ﷺ نے فرمایا اے کہ اسيں کسی نوں وارث نئيں بناتے اسيں جو کچھ چھڈن اوہ صدقہ اے۔ سب نے اقرار کيتا کہ ہاں حضور نے ایسا فرمایا اے۔ ان احادیث کریمہ دے صحیح ہونے دا ثبوت ایہ اے کہ جدوں علی دی خلافت دا زمانہ آیا تے حضور دا ترکہ خیبر تے فدک وغیرہ انہاں دے قبضہ وچ ہويا فیر انہاں دے بعد حسنین کریمین وغیرہ دے اختیار وچ رہیا مگر انہاں وچوں کسی نے ازواج مطہرات یا اہل بیت کرام نوں باغ فدک وغیرہ توں حصہ نہ دتا۔ لہذا مننا پئے گا کہ نبی دے ترکہ وچ وراثت جاری نئيں ہُندی۔ اس لئی ابو بکر صدیق نے فاطمہ نوں باغ فدک نئيں دتا نا کہ بغض و عدوات دے سبب جداں کہ رافضی الزام لگاندے نيں۔
آیت کریمہ” | وَ وَرِثَ سُلَیْمِانُ دَاودَ | “ |
ابتدائی مشکلات
سودھوابو بکر صدیق نوں مسند آرائے خلافت ہُندے ہی اپنے سامنے صعوبات، مشکلات تے خطرات دا اک پہاڑ نظر آنے لگا۔ اک طرف جھوٹھے مدعیان نبوت اٹھیا کھڑے ہوئے سن، دوسری طرف مرتدین اسلام دی اک جماعت علم بغاوت بلند کیتے ہوئے سی۔ منکرین زکوة نے علاحدہ شورش برپا کر رکھی سی۔ انہاں دشواریاں دے نال اسامہ بن زید دی مہم درپیش سی جنہاں نوں آن ﷺ نے اپنی حیات ہی وچ شام اُتے حملہ آور ہونے دا حکم دتا سی۔[۱۵۴]
لشکر اسامہ دی روانگی
سودھورسول اکرم ﷺ نے اپنے وصال توں کچھ روز پہلے رومیاں توں جنگ موتہ دا انتقام لینے دے لئی اک لشکر دی تیاری دا حکم دتا سی جس دا سردار زید بن حارثہ دے بیٹے اسامہ نوں مقرر فرمایا سی۔ اس لشکر وچ اکثر وڈے وڈے صحابہ کرام ابو بکر و عمر وغیرہ وی شامل سن ۔ لیکن حالے ایہ لشکر روانہ نئيں ہويا سی کہ رسول اکرم وصال فرما گئے۔
بعض صحابہ کےمشورے
سودھورسول اکرم دے وصال دے بعد بوہت سارے عرب قبیلے وچ ارتداد دی وباء پھیل گئی نو مسلم قبیلے جنہاں دلاں وچ نور ایمان دی چمک پوری طور اُتے منعکس نئيں ہوئی سی اک اک کر کے مرتد ہونے لگے۔ ایہ وقت اسلام دے لئی وڈا نازک سی۔ بعض صحابہ نے مشورہ دتا کہ کچھ عرصہ دے لئی لشکر اسامہ دی روانگی ملتوی کر دتی جائے تے پہلے مرتدین توں نمٹ لیا جائے لیکن ابو بکر نے اس مشورہ نوں قبول نہ کيتا۔ آپ نے فرمایا: " وچ اس جھنڈے نوں نئيں کھول سکدا جسنوں رسول اکرم ﷺ نے خود اپنے مبارک ہتھوں توں بنھیا ہوئے۔" فیر بعض صحابہ نے عرض کيتا کہ "اسامہ دی بجائے جو جو اک نوعمر تے ناتجربہ کار شخص نيں کسی تے نوں سردار بنا دیجئے۔" ابو بکر صدیق نے غصہ ہوئے کے فرمایا: " جسنوں خدا دے رسول نے سردار بنایا ہوئے مینوں اسنوں معزول کرنے دا کیہ حق اے ؟
روانگی
سودھوابو بکر نے لشکر اسامہ نوں روانگی دا حکم دتا تے یکم ربیع الثانی گیارہ ہجری نوں ایہ لشکر روانہ ہويا۔
اس لشکر نوں رخصت کرنے دے لئی ابو بکر خود کچھ دور تک تشریف لے گئے اس طرح کہ اسامہ گھوڑے اُتے سوار سن تے آپ نال نال پیدل چل رہے سن ۔ اسامہ نے عرض کيتا کہ اے خلیفتہ الرسول! آپ وی سوار ہوئے جاواں ورنہ مینوں اجازت دیجیے کہ وچ وی پیدل ہوئے جاؤں۔
ابو بکر صدیق نے جواب دتا:
” | خدا دی قسم دونے گلاں وچوں اک وی نئيں ہوئے سکدی۔ کيتا حرج اے جے ميں خدا دے راستہ وچ تھوڑی دور تک اپنے پیر غبار آلود کر لاں جدوں کہ غازی دے ہر قدم دے بدلے ست سو نیکیاں لکھی جاندیاں نيں۔ | “ |
اس لشکر وچ عمر فاروق وی شامل سن تے انہاں دا خلیفتہ المسلمین دے مشیر دی حثیت توں مدینہ وچ رہنا ضروری سی اس لئی ابو بکر نے اپنی ضروریات ظاہر کر کے اسامہ توں درخواست کيتی کہ اوہ انہاں نوں چھڈ دتیاں اسامہ نے اجازت دے دی۔ ایہ حقیقت وچ ذات نبوت دی تعظیم سی۔ ابو بکر صدیق دا نقطۂ نظر ایہ سی کہ اسامہ اس ذات مقدس دی طرف توں مامور نيں جنہاں دا اقتدار میرے اقتدار توں بالا اے۔ لہذا مینوں انہاں دے اختیارات وچ داخل دینے دا حق ننيں۔ جب ابو بکر توں اسامہ جدا ہونے لگے تاں ابو بکر نے انہاں نوں کچھ نصیحتاں فرماواں۔
” | دیکھو! خیانت نہ کرنا۔ دھوکھا نہ دینا۔ مال نہ چھپانا۔ کسی دے اعضاء نوں نہ کٹنا۔ بوڑھاں، بچےآں تے عورتاں نوں قتل نہ کرنا۔ کھجور دے درختاں نوں نہ جلیانا۔ پھل والے درختاں نوں نہ کٹنا تے کھانے دی ضرورت دے سوا کسی بکری، گائے یا اونٹھ نوں نہ کٹنا۔ تواڈا گزر اک قوم اُتے ہوئے گا جو دنیا نوں چھڈ کے اپنی خانقاہاں وچ بیٹھی ہوئے گی تسيں اس توں تعرض نہ کرنا۔ | “ |
یہ ایسی سنہری نصیحتاں نيں جو بطور اصول جنگ تسلیم کر لئی جاواں تاں اج وی دنیا توں وحشت و درندگی دا بہت کچھ خاتمہ ہوئے سکدا اے۔
واپسی
سودھولشکر اسامہ نے وڈی جلدی توں سفر کردے ہوئے شام دی بستیاں اُتے حملہ کر دتا۔ بوہت سارے کفار نوں قتل کيتا۔ بہت سا مال غنیمت تے فتح دی خوشخبری لے کے چالیس روز دے بعد واپس لوٹے۔
فائدے
سودھوجے ابو بکر صحابہ کرام دے دونے مشوراں وچوں کسی اک مشورہ نوں وی مان لیندے تاں دوسرےآں نوں حکم رسول ﷺ توں سرتابی دے لئی اک مثال مل جاندی۔ شام دا ایہ حملہ اسلام دے لئی مفید ثابت ہويا۔ منافقین تے مرتدین کہنے لگے کہ مسلماناں دی طاقت وچ کوئی کمی نئيں آئی اے ورنہ اوہ اِنّی دور اِنّے قوی دشمن دے مقابلے دے لئی اپنی فوج نہ گھلدے۔ چنانچہ بوہت سارے مرتد قبیلے ڈر کر فیر اسلام وچ داخل ہوئے گئے۔[۱۵۵]
سیدہ فاطمۃ الزہرا دا سفر آخرت
سودھوسرور عالم ﷺ دی جدائی دا سب توں زیادہ صدمہ سیدہ فاطمہ زہرا نوں ہويا۔ آپ ہر وقت غمگین رہندی تے دل گرفتہ رہنے لگاں۔ اہل سیر دا بیان اے کہ حضور دے وصال دے بعد کسی نے سیدہ نوں ہنستے ہوئے نئيں دیکھیا۔ آپ سرور دو عالم دے وصال دے بعد زیادہ عرصہ زندہ نئيں رہیاں تے جلد ہی خالق حقیقی دی جانب توں بلاوا آ گیا جس دی آپ اس دن توں منتظر سن جدوں حضور نے انہاں نوں دسیا سی کہ میرے اہل بیت وچوں سب توں پہلے تسيں مینوں عالم آخرت وچ ملو گی۔ سیدہ دی موت تریخ دے بارے وچ اہل سیر وچ سخت اختلاف اے۔ مختلف روایات دے مطابق سیدہ نے حضور دے کے وصال دے ستر دن یا دو ماہ یا چار ماہ یا چھ ماہ یا اٹھ ماہ یا اٹھارہ ماہ بعد وفات پائی۔ جمہور ارباب سیر نے چھ ماہ والی روایت نوں ترجیح دتا اے کہ سیدة النساء نے تن رمضان المبارک گیارہ ہجری (منگل دی رات) نوں سفر آخرت اختیار کيتا۔ محققاں علمائے شیعہ دے نزدیک سیدہ نے 3 جمادی الآخر گیارہ ہجری نوں وفات پائی۔ سیدہ دا کس مرض وچ انتقال ہويا یا اوہ کتنا عرصہ صاحب فراش رہے اہل سیر نے اس دی تصریح نئيں کيتی۔ اس ضمن وچ جو روایتاں ملدی اے انہاں توں صرف اِنّا معلوم ہُندا اے کہ سیدہ نے اپنی وفات توں پہلے کیہ کيتا وصیتاں کيتیاں سن تے ایہ کہ انہاں نوں پہلے توں اپنی وفات دا احساس ہوئے گیا سی۔ البتہ بعض اہل سیر نے ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ شدت غم توں سیدہ دا جسم روز بروز گھلنے لگیا ایتھے تک کہ آپ سخت نجیف و نزار ہوئے گئياں تے انتہائی ضعف و نقاہت دے سبب وفات پا گئياں۔ علامہ ابن اثیر نے اسد الغابہ وچ لکھیا اے کہ وفات توں پہلے سیدہ فاطمہ نے اسماء بنت عمیس (زوجہ ابو بکر صدیق) نوں بلیا کے فرمایا: میرا جنازہ لے جاندے وقت تے تدفین دے وقت پردہ دا پورا پورا لحاظ رکھنا سوائے اپنے تے میرے شوہر دے تے کسی توں میرے غسل وچ مدد نہ لینا تے تدفین دے وقت زیادہ ہجوم نہ ہونے دینا۔
اسماء نے کہیا: یا بنت رسول اللہ ميں نے حبش وچ دیکھیا اے کہ جنازے اُتے درخت دیاں شاخاں بنھ دے اک ڈولے دی صورت بنا لیندے نيں تے اس اُتے پردہ ڈال لیندے نيں۔
فیر انہاں نے کھجور دی چند شاخاں منگواواں انہاں نوں جوڑا تے فیر انہاں اُتے کپڑا تان کر سیدہ بتول نوں دکھایا۔ انہاں نے اسنوں پسند کيتا تے بعد وفات سیدہ دا جنازہ ايسے طریقہ توں اٹھایا گیا۔ حافظ ابن عبد البر نے استیعاب وچ وی ایہی روایت بیان کيتی اے۔ علامہ ابن سعد کاتب لواقدی نے طبقات وچ تے حافظ ابن حجر عسقلانی نے اصابہ وچ اک عجیب روایت بیان کيتی اے۔ ابن سعد نے اسنوں ام سلمی توں روایت کيتا اے تے حافظ ابن حجر نے ام رافع تاں۔ قیاس ایہ اے کہ ام سلمی تے ام رافع اک ہی شخصیت اے انہاں دا اصل ناں سلمی تے کنیت ام رافع اے۔ ایہ سیدہ دی کنيز سن۔ وہ کہتاں نيں جس وقت فاطمہ دی وفات ہوئی علی گھر توں باہر سن، سیدہ فاطمہ نے میرے توں فرمایا کہ وچ غسل کراں گی، پانی دا انتظام کرو تے میرے پہننے دے لئی صاف تے عمدہ کپڑے وی کڈ دو۔ ميں نے پانی دا انتظام کر دتا تے کپڑے وی کڈ دیے۔ سیدہ بتول نے اچھی طرح غسل کيتا تے کپڑے پہنے تے فیر فرمایا میرا بستر کر دو وچ لیٹاں گی۔ ميں نے بستر بچھا دتا۔ اوہ بستر اُتے قبلہ دی طرف منہ کر کے لیٹ گئياں تے میرے توں فرمایا ہن میرا چل چلاؤ اے، وچ غسل کرچکی ہاں ہن دوبارہ غسل دی ضرورت نئيں تے نہ میرا بدن کھولیا جائے۔ ایہ فرما کر انہاں نے وفات پائی۔ جدوں علی گھر آئے تاں ميں نے ایہ واقعہ بیان کيتا۔ انہاں نے ايسے غسل اُتے اکتفا کيتا تے انہاں نوں دفن کر دتا۔ ابن جوزی تے بعض دوسرے علما نے اس روایت نوں موضوعات وچ شمار کيتا تے لکھیا اے کہ سیدہ فاطمہ نوں اسماء بنت عمیس (زوجہ ابو بکر صدیق)، سلمی ام رافع تے علی نے تدفین توں پہلے شریعت دے مطابق غسل دتا۔ جمہور علمائے اہل تشیع دے نزدیک سیدہ فاطمہ دی وصیت دے مطابق انہاں دی میت نوں صرف علی نے غسل دتا، خود ہی نماز جنازہ پڑھائی تے اک خاص تابوت وچ انہاں دا جنازہ اٹھایا گیا جو ام ایمن نے سیدہ فاطمہ دی وفات توں پہلے بنا کے انہاں نوں دکھا دتا سی۔ فیر انہاں نوں رات ہی نوں دفن کر دتا گیا۔ سیدة النساء دی نماز جنازہ کس نے پڑھائی؟ امام بخاری تے کچھ دوسرے محدثین تے ارباب سیر نے لکھیا اے کہ سیدہ دی نماز جنازہ علی نے پڑھائی۔ اک روایت وچ عباس بن عبد المطلب تے اک وچ خلیفتہ الرسول ابو بکر صدیق دا ناں وی لیا گیا اے۔ (البدایہ و النہایہ - حافظ ابن کثیر)
کنز العمال وچ امام جعفر صادق اپنے والد امام محمد باقر توں روایت کردے نيں” | فاطمہ دختر محمد فوت ہوئیاں تاں ابو بکر و عمر دونے نماز جنازہ پڑھنے دے لئی تشریف لائے۔ ابو بکر نے علی المرتضی نوں جنازہ پڑھانے دے لئی کہیا کہ اگے تشریف لایئے تاں علی المرتضی نے جواب دتا کہ آپ خلیفہ رسول نيں وچ آپ توں پیش قدمی نئيں کر سکدا۔ پس ابو بکر نے مقدم ہوئے کے نماز جنازہ پڑھائی۔ | “ |
(کنز العمال جلد 6 صفحہ 318 طبع قدیم)
علامہ محب طبری نے ریاض المنضرة وچ علی (امام زین العابدین) بن حیسن دا ایہ بیان نقل کيتا اے” | علی نے نماز جنازہ دے لئی ابو بکر توں کہیا کہ اگے تشریف لایئے۔ ابو بکر نے جواب دتا کہ اے ابو الحسن! آپ دی موجودگی وچ ؟ انہاں نے کہیا، ہاں، آپ اگے تشریف لایئے۔ خدا دی قسم آپ دے بغیر کوئی دوسرا شخص فاطمہ دا جنازہ نئيں پڑھائے گا۔ پس ابو بکر نے فاطمہ دی نماز جنازہ پڑھائی تے اوہ رات نوں دفن کر دتی گئياں۔ | “ |
ریاض النضرة جلد 1 صفحہ 156۔)
علامہ ابن سعد نے طبقات وچ مکمل سند دے نال ایہ راویت بیان کيتی اے:” | ابراہیم نخعی نے کہیا اے کہ ابو بکر صدیق نے فاطمہ دختر محمد اُتے نماز جنازہ پڑھی تے چار تکبیراں کدرے۔ | “ |
(طبقات ابن سعد جلد دوم صفحہ 19 طبع لیڈن یورپ) بعض روایتاں وچ اے کہ علی نے فاطمہ دی تدفین توں پہلے ابو بکر صدیق نوں انہاں دی وفات دی اطلاع ہی نہ دتی لیکن ایہ گل اس لئی قابل یقین نئيں کہ خود ابو بکر صدیق دی زوجہ محترمہ اسماء بنت عمیس فاطمہ دی وفات توں پہلے انہاں دے پاس موجود سن اس لئی ابو بکر صدیق انہاں دی وفات دی خبر توں کِداں بے خبر رہے سکدے نيں۔ سیدہ دی نماز جنازہ کس نے پڑھائی اس توں انہاں دی عظمت وچ کوئی فرق نئيں آندا تے نہ آخرت وچ اس دے بارے وچ کِسے توں سوال ہوئے گا۔ اس گل اُتے سب دا اتفاق اے کہ سیدہ دی تدفین رات دے وقت عمل وچ لیائی گئی۔ جنازہ وڈی خاموشی توں اٹھایا گیا تے اس وچ بنو ہاشم دے علاوہ چند خاص صحابہ کرام ہی شریک ہوئے سکے۔ اک روایت وچ اے کہ سیدہ نوں علی، عباس بن عبد المطلب تے فضل بن عباس نے قبر وچ اتارا۔ جائے تدفین دے بارے وچ وی مختلف روایتاں نيں۔ 1- سیدہ دا مدفن دار عقیل دے اک گوشے وچ اے۔ 2- جنت البقیع وچ اے۔ 3- رسول اکرم دے روضہ مبارک دے نیڑے اے۔ 4- سیدہ اپنے گھر وچ مدفون ہوئیاں، جدوں مسجد نبوی دی توسیع کيتی گئی تاں ایہ جگہ وی شامل مسجد ہوئے گئی۔ مدینہ منورہ وچ سیدہ فاطمۃ الزہرا توں منسوب مزار اُتے صدیاں تک اک شاندار عمارت قائم رہی جدوں سعودی حکومت نے ایسی عمارتاں تے قبے منہدم کرائے تاں اس عمارت نوں وی منہدم کرا دتا۔
مورخ مسعودی نے بیان کيتا اے کہ سیدہ فاطمہ دی تدفین دے بعد علی گھر واپس گئے تاں سخت غم زدہ سن تے بار بار ایہ اشعار پڑھ رہے سن” | وچ دیکھدا ہاں کہ دنیا دی بیماریاں تے مصیبتاں نے مینوں چاراں طرف توں آ گھیرا اے تے اہل دنیا جدوں تک دنیا وچ نيں بیمار نيں، ہر اک جائی دے بعد دوستاں توں مفارقت ہوئے کے رہندی اے تے اوہ زمانہ جو مفارقت دے سوا ہُندا اے تھوڑا ہُندا اے۔ احمد ﷺ دے بعد فاطمہ دی مفارقت اس گل کيتی دلیل اے کہ دوست ہمیشہ نال نئيں رہندا۔ | “ |
بعض روایتاں وچ اے کہ سیدہ فاطمۃ الزہرا دی وفات دا علم اہل مدینہ نوں ہويا تاں تمام مرد و عورتاں اشکبار ہوئے گئے۔ لوکاں اُتے اس طرح حیرت تے دہشت طاری ہوئی جس طرح سرور دو عالم ﷺ دے وصال دے دن طاری ہوئی سی۔
ابو بکر صدیق تے عمر فاروق بادیدہ گریاں علی المرتضی دے پاس گئے تے انہاں توں تعزیت کيتی۔اک ہور روایت وچ اے کہ علی کچھ عرصہ تک روزانہ فاطمہ دی قبر اُتے تشریف لے جاندے، فاطمہ نوں یاد کر کے روندے تے ایہ شعر پڑھدے:
” | خدایا میری کيتا حالت اے کہ وچ قبراں اُتے سلام کرنے آندا ہاں لیکن حبیب دی قبر میرے سوال دا جواب ہی نئيں دیندی۔ اے قبر تینوں کیہ ہویا کہ پکارنے والے نوں کوئی جواب نئيں دیندی کيتا تاں احباب دی محبت توں رنجیدہ ہوئے گئی اے | “ |
فتنئہ ارتداد
سودھورسول اکرم ﷺ دے وصال فرمانے دے بعد اس زمانہ وچ جدوں اسامہ رومیاں توں لڑ رہے سن ابو بکر صدیق بالکل خاموشی دی حالت وچ بیٹھے رہے۔ اگرچہ عرباں دے مرتد ہونے دی خبراں وقتاً فوقتاً آتاں رہیاں آخر ردت دی ایہ نوبت پہنچ گئی کہ ادھر سوائے قبیلہ قریش و ثقیف دے کل قبیلے عرب عام طور اُتے کل یا بعض مرتد ہوئے گئے تے ادھر مسیلمہ کذاب دے کماں وچ اک گونہ استحکام پیدا ہوئے گیا۔ طلیحہ دے پاس قبیلے طے تے اسد دا اک خاصا گروہ جمع ہوئے گیا، غطفان مرتد ہوئے گیا۔ بنو ہوازن نے انہاں توں اتفاق کيتا صدقہ بند کر دتا۔ بنو سلیم دے خاص خاص لوک اسلام توں فیر گئے۔ علیٰ ہذا ہر مقام اُتے اکثر آبادی ارتداد دی بلائے بد وچ مبتلا ہوئے گئے۔ یمن، یمامہ، بنی اسد تے ہر اک مقام دے امرا و نوابین دے قاصد عرب دے عام طور توں مرتد ہونے دی خبراں لیانے لگے۔ ابو بکر نہایت استقلال و مضبوطی توں انہاں کل خبراں نوں سن کر خطوط و نامہ براں توں محاسبہ کردے رہے تے انہاں دی سرکوبی دے لئی اسامہ دی واپسی دے منتظر سن ۔[۱۵۷] اس فتنہ دی وجوہ حسب ذیل سن
- عرب اسلام توں پہلے مختلف ٹکڑےآں وچ بٹے ہوئے سن ۔ اسلام نے انہاں ٹکڑیاں نوں ملیا کے اک ملت بنا دتا۔ مگر چونکہ اوہ برسہا برس توں اس دے عادی نہ سن اس لئی انہاں نے اس نظام ملی نوں اپنی آزادی دے لئی اک زنجیر سمجھیا تے اسنوں توڑ کر نکل بھاگنے دی فکر کرنے لگے۔
- قرآن کریم نے حکومت اسلامی دے شعبئہ مالیات دے لئی زکوة نوں بنیاد ٹھہرایا۔ زکوة اسلام دے اصولاں دے مطابق امیراں توں لی جاندی اے تے غریباں اُتے صرف کيتی جاندی اے تے اس دا مقصد قوم وچ دولت دے توازن نوں برقرار رکھنا اے۔ مگر اسنوں وی اک بار سمجھیا گیا تے اس بار نوں اتار پھیکنے دی کوشش کيتی جانے لگی۔
- شراب عرباں دی گھٹی وچ پئی ہوئی سی جو انہاں دا دل پسند کھیل سی تے زنا اک مرغوب تفریح۔ اسلام دے قانون نے انہاں سب برائیاں اُتے کڑی بندشاں قائم کر دیؤ جو انہاں لوکاں اُتے گرا گزريں۔
” | دیہاندی کہندے نيں کہ اسيں ایمان لے آئے اے رسول (ﷺ) کہہ دیجئے کہ تسيں ایمان نئيں لیائے بلکہ ایويں کہو کہ اسيں مطیع ہوئے گئے نيں حالے ایمان تواڈے دلاں وچ داخل نئيں ہويا۔ | “ |
فیر اس اُتے طرہ ایہ ہويا کہ خدا دے سچے نبی ﷺ دی کامیابی نوں دیکھ کے عرب وچ بوہت سارے جھوٹھے نبوت دے دعوے دار پیدا ہوئے گئے۔ انہاں کم بجتاں نے سوچیا کہ نبوت دا دعوی وی دنیاوی ترقی دا اک چنگا ذریعہ ہوئے سکدا اے۔ جنہاں لوکاں دے دل پہلے ہی مریض سن اوہ انہاں شیاطین دے جال وچ بآسانی پھنس گئے۔[۱۵۸]
مدینہ منورہ اُتے حملہ تے دفاع مدینہ
سودھوقبیلہ عبس و ذیبان جوش مردانگی توں ابل پئے۔ عبس، ابرق، ذیبان ذی القصہ وچ آ اترے۔ انہاں دے نال کچھ لوک بنی اسد تے بنی کنانہ دے وی سن ۔ انہاں لوکاں نے متفق ہوئے کے چند آدمیاں نوں بطور وفد ابو بکر صدیق دی خدمت وچ بھیجیا۔ چنانچہ انہاں نے بمقابلہ معززین مدینہ نماز دی کمی تے زکوة دی معافی دی درخواست کيتی۔ ابو بکر نے کہیا واللہ جے اک عقال (جس رسی توں اونٹھ دے پیر باندھدے نيں) نہ دین گے، تاں وچ انہاں توں جہاد کراں گا تے پنج وقت دی نماز وچوں اک رکعت دی وی کمی نئيں کيتی جائے گی۔ مرتدین دے وفود ایہ سخت جواب سن کر اپنے گروہ وچ واپس آئے تے مسلماناں دی قلیل تعداد توں آگاہ کيتا۔ عبس و ذیبان اس خبر دے سندے ہی مارے خوشی دے جامہ توں باہر ہوئے گئے۔ اس وقت بلا پس و پیش مدینہ اُتے حملہ کر دتا۔ لیکن انہاں دے حملہ کرنے توں پہلے ہی ابو بکر صدیق نے ایہ انتطام کر رکھیا سی کہ گشت اُتے علی و زبیر و طلحہ و عبد اللہ بن مسعود نوں مقرر کيتا سی تے جو لوک مدینہ وچ موجود سن انہاں نوں مسجد نبوی دے سامنے یک جا کے رکھیا سی۔ جس وقت عبس و ذیبان نے اسلامی گشت اُتے حملہ کيتا۔ ابو بکر نے اس واقعہ توں مطلع ہُندے ہی مسلمانان مدینہ نوں انہاں دی کمک اُتے بھیج دتا۔ مرتدین نوں شکست ہوئی تے اسلامی لشکر نے ذی خشب تک انہاں دا تعاقب کيتا۔ اس دے بعد مرتدین دوسرے راستے توں بانسری و دف بجاندے زمین اُتے پیر پٹکتے طرح طرح دی حرکات و تماشے کردے ہوئے لوٹے جس توں اسلامی لشکر کے اونٹھ بھڑک کر بھجے کہ انہاں نے مدینہ وچ ہی جا کے دم لیا۔ ادھر مرتدین نے ایہ سمجھ کر کہ مسلماناں نوں شکست ہوئے گئی۔ اہل ذی قصہ نوں مدینہ اُتے حملہ دے لئی کہلا بھیجیا۔ ادھر ابو بکر خود مقابلہ دے قصد توں مسلح ہوئے کے نکلے۔ میمنہ اُتے نعمان بن مقرن میسرہ اُتے عبد اللہ بن مقرن تے ساقہ اُتے سوید بن مقرن نوں مقرر کر کے فجر دی نماز اول وقت پڑھ کر مرتدین اُتے حملہ آور ہوئے۔ دوپہر نہ ہونے پائی سی کہ اللہ عزوجل نے مسلماناں نوں فتح نصیب دی تے مرتدین میدان جنگ توں بھج نکلے۔ بنی اسد توں حبال ماریا گیا۔ ظہر دے وقت نعمان چند مسلماناں دے نال مال غنیمت لے کے مدینہ واپس ہوئے تے ابو بکر مرتدین دے تعاقب وچ ذی قصہ تک بڑھدے چلے گئے۔ ايسے اثناء وچ بنو ذیبان و عبس نے موقع اُتے نعمان اُتے دفعتہً حملہ کر کے مال غنیمت پرت لیا تے جس قدر مسلمان سامنے آئے انہاں نوں شہید کر ڈالیا۔
ابو بکر صدیق جدوں تعاقب توں واپس لوٹے تے اس واقعہ نوں سنیا تاں قسم کھادی جس قدر مرتدین و مشرکین نے مسلماناں نوں شہید کيتا اِنّے ہی آدمیاں ناں وچ انہاں وچ مار داں گا تے جدوں تک دشمن خدا توں اس دا بدلہ نہ لے لاں گا آسائش توں نہ بیٹھاں گا۔ ابو بکر ايسے ارادے وچ سن کہ مدینہ وچ اطراف و جوانب ملکاں توں صدقات آگئے تے اسامہ وی مال غنیمت تے فتح دی خوش خبری لئی ہوئے آ پہنچے۔
ابو بکر صدیق نے اسامہ نوں مدینہ وچ نائب بنا کے لشکر اسلام نوں مرتب کيتا تے آپ خود چند آدمیاں نوں لے کے ذی خشب و ذی قصہ دی طرف پیش قدمی فرمائی۔ ابرق پہنچ کے عبس و ذیبان و بنو بکر (کنانہ) ثعلبہ بن سعید تے انہاں دے ہمراہیاں توں مقابلہ ہوئے گیا۔ فریقین نے کشت و خون دا بازار گرم کر دتا۔ انجام کار مرتدین شکست کھا کر بھجے تاں مسلماناں نے انہاں نوں شمشیر و نیزہ اُتے رکھ لیا تے اک کثیر جماعت انہاں وچوں ماری گئی۔ اس واقعہ دے بعد ابرق وچ ابو بکر نے چند روز قیام کر کے بنو ذیبان نوں انہاں تھاںواں توں بالکل بے دخل کر کے مسلماناں دے قبضہ وچ دے دتا تے خود مدینہ منورہ واپس آگئے۔[۱۵۹]
لشکر اسلام دی روانگی
سودھواس عرصہ وچ لشکر اسامہ تازہ دم ہوئے چکيا سی۔ ابو بکر صدیق اسنوں لے کے ذوالقصہ جو مدینہ توں نجد دی سمت اک برید (بارہ میل) دے فاصلہ اُتے اے پہنچے۔ اوتھے آپ نے کل اسلامی فوج نوں گیارہ دستےآں وچ تقسیم کيتا۔ ہر دستہ دا اک وکھ سردار مقرر کيتا تے اسنوں اک جھنڈا دتا۔ ایہ گیارہ سردار اپنے دستےآں دے نال ملک دے مختلف حصےآں وچ روانہ کیتے گئے۔ انہاں گیارہ سرداراں دے ناں ایہ نيں:- 1- خالد بن ولید 2- عکرمہ بن ابی جہل 3- شرجیل بن حسنہ 4- مہاجر بن ابی امیہ 5- حذیفہ بن محصن 6- عرفجہ بن ہرثمہ 7- سوید بن مقرن 8- علاء بن الحضرمی 9- طریفہ بن حاجر 10- عمرو بن العاص 11- خالد بن سعید مجاہدین دے انہاں دستےآں دی روانگی توں پہلے ابو بکر صدیق نے مرتدین دے ناں اک عام پیغام بھیجیا۔ اس پیغام وچ انہاں نوں فتنہ و فساد توں باز آنے تے اسلامی برادری وچ دوبارہ داخل ہونے دی دعوت دتی تے انہاں توں وعدہ کيتا کہ جے اوہ اس دعوت نوں قبول کر لین گے تاں انہاں توں تعرص نہ کيتا جائے گا۔
فیر فوج دے سپہ سلاراں دے ناں ہدیت نامہ جاری فرمایا:-” | وچ مجاہدین اسلام نوں ہدیت کردا ہاں کہ اوہ ہر حال وچ خدا توں ڈراں۔ حکم خداوندی دی تعمیل وچ پوری کوشش کرن۔ جو لوک حلقہ اسلام توں نکل کے شیطان دے جال وچ پھنس گئے نيں انہاں دے نال جہاد کرن لیکن تلوار اٹھانے توں پہلے انہاں نوں اسلام دا پیغام پہنچاواں تے انہاں اُتے محبت پوری کر دتیاں۔ جے اوہ اسلام قبول کر لین تاں فوراً ہتھ روک لاں لیکن جے انکار کرن تاں انہاں اُتے حملہ کر دیؤ ایتھے تک کہ اوہ کفر توں باز آ جاواں۔ مرتدین جدوں دوبارہ اسلام وچ داخل ہوئے جاواں تاں اسلامی فوج دا سردار انہاں نوں آگاہ کر دے کہ انہاں دے ذمہ اسلام دے کیہ کيتا فرائض نيں؟ تے مسلماناں اُتے انہاں دے کیہ کيتا حقوق نيں؟ انہاں دے فرائض نوں انہاں توں پورا کرایا جائے تے انہاں دے حقوق ادا کیتے جاواں۔ امیر لشکر اپنے ساتھیاں نوں جلد بازی تے فساد توں روکے۔ دشمناں دی بستی وچ اَنھّا دھند نہ گھس جائے خوب دیکھ بھال کر داخل ہوئے ایسا نہ ہوئے کہ مسلماناں نوں نقصان پہنچ جائے۔ سردار فوج کوچ تے قیام دی حالت وچ اپنے ماتحتاں دے نال میانہ روی تے نرمی دا برتاؤ کرے انہاں دی دیکھ بھال رکھے۔ انہاں دے نال اچھی طرح پیش آئے تے گفتگو وچ نرمی اختیار کرے۔ | “ |
اس دے بعد اسلامی لشکر کے دستے اپنے تجربہ کار سرداراں دی رہنمائی وچ حریفاں دے مقابلہ دے لئی روانہ ہوئے گئے۔
طلیحہ بن خویلد دی توبہ
سودھوبنی اسد وچ اک شخص طلیحہ سی حجتہ الوداع توں واپسی دے بعد اس دے دماغ وچ نبوت دا خبط سمایا۔ چنانچہ اس نے اپنی قوم وچ نبوت دا دعوی کر دتا۔ بنی اسد سب اس دے تابع ہوئے گئے۔ بنی اسد تے بنی طے دے درمیان معاہدہ دوستی سی لہذا انہاں نے وی اپنے حلیف دا نال دتا تے قبیلہ غطفان دے وی بوہت سارے لوک انہاں دے شریک ہوئے گئے۔ طلیحہ نے اس عظیم الشان فوج نوں لے کے نجد وچ چشمہ بزاخہ اُتے پڑاؤ ڈالیا۔
خالد بن ولید طلیحہ دے مقابلے دے لئی روانہ ہوئے۔ عدی بن حاتم طائی جو قبیلہ بنی طے دے سرداراں وچ شمار ہُندے سن اس زمانہ وچ مدینہ وچ مقیم سن انہاں نے ابو بکر توں عرض کيتا مینوں اجازت دیجیے کہ وچ اپنے قبیلہ نوں سمجھیا بجھا کر اس فتنہ توں کڈ لاں۔ ابو بکر صدیق نے اجازت دیدی۔ عدی دی کوششاں توں انہاں دے قبیلہ دے تمام افراد طلیحہ توں علاحدہ ہوئے گئے تے فیر ایہی کوششاں انہاں نے قبیلہ جدیلہ وچ وی دی تے ایتھے وی انہاں نوں کامیابی ہوئی۔ خالد بن ولید اپنی فوج نوں لے کے چشمہ بزاخہ اُتے پہنچے تے طلیحہ دے لشکر توں زبردست مقابلہ کيتا۔ جدوں طلیحہ دے لشکر اُتے شکست دے آثار ظاہر ہونے لگے تاں بنو غطفان دا سردار عینیہ بن حصن فزاری جو طلیحہ دا مدد گار سی اس دے پاس آیا۔ اس وقت طلیحہ چادر وچ لپٹا اس طرح بیٹھیا سی گویا اس اُتے وحی نازل ہوئے رہی اے۔ عینیہ نے پُچھیا کہیے کہ جبرائیل کوئی پیغام لائے؟ طلیحہ بولا ہاں تے فیر اک مقفی عبارت سنائی جس دا مطلب سی کہ آخر وچ جیت ساڈی ہی ہوئے گی۔ عینیہ نے کہیا اے فزارہ ایہ شخص کذاب اے تے فیر اپنے آدمیاں نوں لے کے اس دے لشکر توں علاحدہ ہوئے گیا۔
جب طلیحہ نے دیکھیا کہ شکست لازمی اے تاں اپنے بیوی بچےآں نوں نال لے کے شام دی طرف بھج گیا تے بعد وچ کفر توں توبہ کر کے دوبارہ اسلام وچ داخل ہوئے گیا۔ طلیحہ نے اس دے بعد فتوحات عراق دے موقع اُتے بہت بہادری دکھادی تے اپنے گناہ دا کفارہ ادا کرنے دی کوشش کيتی۔
مالک بن نویرہ دا قتل
سودھورسول اکرم ﷺ نے بنی تمیم وچ پنج امیر مقرر فرمائے سن ۔ جدوں حضور وصال فرما گئے تاں انہاں وچوں بعض مرتد ہوئے گئے تے بعض اسلام اُتے قائم رہے۔ مرتد ہونے والےآں وچ مالک بن نویرہ وی شامل سی۔ اس نے زکوة روک لی تے قبیلہ دے مسلماناں دے نال جنگ شروع کر دتی۔ بنی تمیم وچ حالے خانہ جنگی ہوئے رہی سی کہ بنی تغلب دی اک عورت سجاح بنت حارث ادھر توں گزر رہی سی۔ ایہ عورت پہلے نصرانی سی۔ آن ﷺ دے وصال فرمانے دے بعد اس اُتے وی نبوت دا جنون سوار ہويا تے عرب دے بوہت سارے اوباش اس دے نال ہوئے گئے۔ ایہ اپنے ساتھیاں نوں لے کے مدینہ اُتے حملہ دے ارادہ توں نکلی سی۔ راستہ وچ جدوں بنی تمیم دی بستیاں دے کولوں گزر ہويا تاں اس نے مالک بن نویرہ دے پاس پیغام دوستی بھیجیا۔ مالک نے اس دا پیغام قبول کر ليا تے اسنوں مشورہ دتا کہ اوہ مدینہ توں پہلے بنی تمیم دے مسلماناں اُتے حملہ کرے۔ سجاح نے انہاں مسلمانون اُتے حملہ کر دتا۔ مسلمان اس دے مقابلے دی طاقت نئيں رکھدے سن اس لئی بھج گئے۔ سجاح اپنی فوج نوں لے کے مدینہ دی طرف ودھنے لگی۔ جدوں اوہ مقام نباج وچ پہنچی تاں اوتھے بنی تمیم ہی دی اک ہور جماعت توں اس دا مقابلہ ہوئے گیا۔ اس مقابے وچ انہاں لوکاں نے اس دے کچھ آدمیاں نوں گرفتار کر ليا۔ آخر وچ اس شرط اُتے صلح ہوئے گئی کہ سجاح انہاں دے آدمیاں نوں چھڈ دے تے اوہ اس دے آدمیاں نوں تے ایہ مدینہ دا ارادہ چھڈ کے واپس چلی جائے۔ چنانچہ سجاح ناکام یمامہ دی طرف پرت گئی۔ اس دوران وچ بنی تمیم دے مرتدین نوں خدا نے ہدایت دتی تے انہاں نے دوبارہ اسلام قبول کر ليا۔ مگر مالک بن نویرہ حالے کوئی فیصلہ نہ کر سکیا سی تے اس نے اپنے ساتھیاں نوں لے کے مقام بطاح وچ پڑاؤ ڈال دتا۔ خالد بن ولید جدوں طلیحہ دے مقابلے توں فارغ ہوئے تاں انہاں نے مالک بن نویرہ دے مقابلہ دا ارادہ کيتا۔ مالک بن نویرہ نے اپنے ساتھیاں نوں منتشر کر دتا۔ خالد نے اپنے آدمی بھیج کر مالک بن نویرہ تے اس دے ساتھیاں نوں گرفتار کرا لیا۔ آپ نے مالک دے قتل دا حکم دتا تے اس دی بیوی نال شادی کر لئی۔
بعض مسلماناں نے عمر بن خطاب توں کہیا کہ مالک بن نویرہ نے گرفتاری توں پہلے اپنی بستی وچ اذان دلوا دتی سی اس لئی خالد نے اسنوں قتل کر کے زیادتی دی اے۔ خالد توں مالک بن نویرہ دا قصاص لینا چاہیے۔ خالد نے جواب دتا کہ مالک بن نویرہ نے قتل دے خوف توں اذان دلوائی سی۔ ابو بکر صدیق نے فیصلہ کيتا کہ خالد توں چونکہ واقعہ دی تحویل وچ غلطی ہوئی اے اس لئی انہاں توں قصاص نئيں لیا جاندا تے آپ نے مالک بن نویرہ دا خون بہا اپنی طرف توں ادا کر دتا۔ آپ نے ایہ وی فرمایا کہ” | اللہ دی تلوار نوں جسنوں اس نے کافراں اُتے چمکایا اے وچ روپوش کرنے والا کون ہوں | “ |
مسیلمہ کذاب دا قتل
سودھوقبیلہ بنی حنیفہ دا اک وفد محمد دی خدمت وچ اسلام قبول کرنے دی غرض توں حاضر ہويا سی۔ اس وفد وچ اک شخص مسیلمہ بن تمامہ وی موجود سی۔ اس نے کہیا ميں اس شرط اُتے اسلام لاواں گا کہ محمد ﷺ اپنے بعد مینوں اپنا خلیفہ بنا دتیاں رسول اللہ دے دست مبارک وچ اس وقت کھجور دی اک ٹہنی سی۔ آپ نے فرمایا جے تاں اسلام دے عوض کجھور دی ایہ ٹہنی وی میرے توں منگے گا تاں وچ نہ داں گا۔ وچ دیکھ رہیا ہاں کہ تاں اوہی کاذب اے جس دے متعلق مینوں خواب وچ پہلے ہی خبر دتی جا چکی اے۔
” | محمد نے خواب وچ دیکھیا کہ آپ دے دونے ہتھوں وچ سونے دے کنگن نيں آپ نوں اس دا بہت فکر ہويا۔ فیر خواب ہی وچ آپ نوں حکم دتا گیا کہ انہاں اُتے پھونک مارے۔ آپ نے پھونک ماری تاں اوہ دونے کنگن اڑ گئے۔ آپ فرماندے نيں کہ ميں نے اس خواب دی ایہ تعبیر لی کہ میرے بعد عرب وچ دو جھوٹھے نبی پیدا ہون گے۔ چنانچہ اک اسود عسنی سی دوسرا مسیلمہ۔ (مسلم) | “ |
اس طرح جدوں مسیلمہ مایوس ہوئے کے واپس اپنے وطن یمامہ لُٹیا تے آن ﷺ دی بیماری دی خبر سنی تاں نبوت دا دعوی کر دتا تے کہیا کہ وچ نبوت وچ محمد (ﷺ) دا شریک بنا دتا گیا ہون۔ فیر اس نے حضور دی خدمت وچ اک خط بھیجیا۔ خط دا مضمون ایہ سی:- "مسیملہ رسول اللہ دی طرف توں محمد رسول اللہ دے نام" "سلام علیک! وچ نبوت وچ آپ دے نال شریک کر دتا گیا ہاں لہذا ادھی دنیا آپ دی اے تے ادھی میری، لیکن مینوں آپ توں انصاف دی امید ننيں۔"
حضور نبی کریم نے اس خط دا ایہ جواب دتا :-” | محمد رسول اللہ دی طرف توں مسیلمہ کذاب دے نام
سلام علی من اتبع الھدی اما بعد "درحقیقت زمین خدا دی اے اپنے بندےآں وچوں اوہ جسنوں چاہندا اے زمین دا وارث بناندا اے تے انجام کار کامیابی خدا توں ڈرنے والےآں دی اے۔" (الاعراف) |
“ |
رسول اکرم دے وصال فرمانے دے بعد ابو بکر نے عکرمہ بن ابی جہل نوں اس دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا تے شرجیل بن حسنہ نوں انہاں دی مدد دے لئی پِچھے بھیجیا تے انہاں نوں حکم دتا کہ شرجیل دا انتظار کرن۔ عکرمہ نے کامیابی دا سہرا تن تنہا اپنے سر بنھن دے شوق وچ شرجیل دا انتظار کیتے بغیر مسیلمہ اُتے حملہ کر دتا تے شکست کھادی ابو بکر صدیق نوں جدوں خبر ہوئی تاں بہت ناراض ہوئے تے عکرمہ نوں حکم دتا کہ اوہ یمن دی طرف جا کے اہل مہرہ دا مقابلہ کرن۔ خالد بن ولید اس وقت تک نبی تمیم دے مقابلے توں فارغ ہوئے چکے سن ۔ آپ نے انہاں نوں مسیلمہ دی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا تے شرجیل نوں حکم دتا کہ اوہ انہاں دا انتظار کرے۔ مسیلمہ نوں جدوں خالد بن ولید دے پہچنے دی خبر ملی تاں اوہ اپنی عظیم الشان فوج نوں جو چالیس ہزار جوانواں اُتے مشتمل سی لے کے نکلیا۔ دونے فوناں وچ سخت ہولناک لڑائی ہوئی۔ شروع وچ مسلماناں اُتے شکست دے آثار ظاہر ہونے لگے سن تے مسیلمہ دے آدمی خالد دے خیمہ تک پہنچ گئے سن ۔ لیکن خالد نے سنبھل کر حملہ کيتا تے دشمناں نوں دھکیلدے چلے گئے۔ خالد نے خود مسیلمہ نوں مبازرت دے لئی پکاریا۔ اوہ آیا مگر مقابلے دی تاب نہ لاندے ہوئے بھج کھڑا ہوئے جس توں اس دے لشکر وچ وی بھگدڑ مچ گئی تے بری طرح شکست کھادی مسیلمہ اپنے کچھ آدمیاں نوں لے کے اپنے اک باغ وچ جس دا ناں اس نے حدیقۃ الرحمٰن رکھیا سی چھپ گیا تے باغ دے دروازے بند کرا دیے۔ اک بہادر انصاری براء بن مالک نے کہیا مینوں باغ دے اندر سُٹ دو۔ چنانچہ انہاں نوں سُٹ دتا گیا تے انہاں نے تن تنہا مسیلمہ دے پہرہ داراں نوں قتل کر کے دروازہ کھول دتا۔ ہن مسلمان اندر گھس گئے تے مسیلمہ دے ساتھیاں نوں موت دے گھاٹ اتارنا شروع کر دتا۔ خود مسیلمہ وی خدا دی تلوار توں نہ بچ سکیا۔ مسیلمہ نوں قتل کرنے والےآں وچ سید الشہداء حمزہ بن عبد المطلب دے قاتل وحشی وی شامل سن گویا اس طرح انہاں نے اپنے گناہ دا کفارہ ادا کر دتا۔ مسیلمہ دے قتل دے بعد اس دی قوم بنی حنیفہ نے مسلماناں توں نرم شرائط اُتے صلح کر لئی۔ صلح کيتی تکمیل ہوئے چکيتی سی کہ ابو بکر دا حکم پہنچیا کہ بنی حنیفہ دے تمام سپاہی قتل کر دتے جاواں لیکن چونکہ خالد انہاں توں عہد نامہ کر چکے سن لہذا ايسے اُتے قائم رہے۔ فیر بعد وچ بنی حنیفہ دا قبیلہ مسلمان ہوئے گیا۔
اسود عسنی دا قتل
سودھورسول اکرم ﷺ دے زمانہ وچ جدوں یمن فتح ہويا تاں آپ نے باذان فارسی نوں (جو کسری دی جانب یمن دے عامل (حاکم) سن تے اسلام لے آئے سن ) یمن دا عامل مقرر کر دتا۔ انہاں دا مرکز حکومت صنعاء سی۔ جدوں باذان دا انتقال ہويا تاں آپ نے یمن دی حکومت متعدد عاملاں وچ تقسیم کر دتی۔ انہاں عاملاں وچوں اک باذان دا بیٹا "شہر" وی سی جو صنعاء دا عامل مقرر کيتا گیا سی۔ رسول اکرم ﷺ دے وصال فرمانے توں کچھ پہلے یمن وچ اک شخص اسود جس دا اصلی ناں "عبہلہ" سی تے قبیلہ "عنس" نال تعلق رکھدا سی نے نبوت دا دعوی کيتا۔ قبیلہ مذحج دے لوک اس دے پیرو کار ہوئے گئے تے انہاں نے اسود دے نال مل کے نجران اُتے حملہ کر دتا تے اوتھے توں عامل نجران عمرو بن حزم نوں کڈ دتا۔ ہن اسود اپنی قوم دے ست سو آدمیاں نوں لے کے صنعاء اُتے حملہ آور ہويا تے اوتھے دے عامل شہر بن باذان نوں قتل کر کے صنعاء اُتے قبضہ کر ليا۔ اس فتح دے بعد تمام یمن وچ اس دی دھوم مچ گئی تے یمن دے بوہت سارے ضعیف الایمان لوک اس دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوئے گئے۔
محمد نوں جدوں ایہ کفیت معلوم ہوئی تاں آپ نے ابناء (یمن دی ایرانی فوج جو مسلمان ہوئے گئی تھی) دے سرداراں تے ابو موسیٰ اشعری تے معاذ بن جبل نوں لکھیا کہ اسود نوں جس طرح ہوئے سکے قتل کر دتا جائے۔
اسود نے شہر بن باذان نوں شہید کر کے اس دی بیوی نال شادی کر لئی سی۔ شہر دی بیوی اس توں سخت متنفر سی تے اوہ اس دے چنگل توں چٹکارا پانا چاہندی سی۔ فوج ابناء دے سرداراں "فیروز" تے "دازدیہ" نے اس دی مدد توں رات دے وقت اسود نوں قتل کر دتا تے صبح ہُندے ہی اسود دے مکان دی چھت اُتے چڑھ کر اذان دیدی۔ اذان دی آواز سندے ہی اک شور مچ گیا تے اسود دے آدمی شہر توں نکل بھجے اوت صنعاء تے عدن دے درمیان منتشر ہوئے گئے۔ اسود دے قتل توں یمن وچ امن و امان برقرار ہوئے گیا تے اسلامی عامل اپنے اپنے مرکزاں وچ واپس پرت آئے۔ اس فتح دی خبر مدینہ وچ جس صبح نوں پہنچی اس توں پہلے والی شام نوں رسول اللہ وصال فرما چکے سن ۔ گویا ایہ پہلی بشارت سی جو ابو بکر صدیق دے دور خلافت وچ مدینہ منورہ پہنچی۔ اسود دی شورش دا کل زمانہ صرف چار مہینے سی۔ جب محمد دے وصال فرمانے دی خبر یمن پہنچی تاں قیس بن عبد یغیوث مرتد ہوئے گیا تے اس نے اسود دے منتشر آدمیاں نوں اپنے جھنڈے تلے جمع ہونے دی دعوت دتی۔ ایہ لوک اس دے نال ہوئے گئے تے انہاں دی مدد توں قیس نے صنعاء اُتے قبضہ کر ليا تے ابناء دے بال بچےآں نوں پھڑ کر انہاں نوں جزیراں وچ قید کر دتا۔ ابناء دے سردار فیروز نوں جدوں ایہ کفیت معلوم ہوئی تاں اس نے بنی عقیل تے عک توں مدد طلب کيتی۔ انہاں قبیلے نے مدد کيتی تے انہاں دی مدد توں ابناء دے بچےآں نوں قیس دے آدمیاں دے پنجہ توں کڈ کے فیر فیروز انہاں لوکاں دی مدد توں قیس دے مقابلے دے لئی روانہ ہوئے۔ اس دوران مہاجر بن امیہ جنہاں نوں ابو بکر نے اسود دے آدمیاں دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا سی تے عکرمہ بن ابی جہل جو عمان تے مہرہ دی مہم توں فارغ ہوئے گئے سن اپنی اپنی فوباں نوں لے کے ابناء دی مدد نوں آ پہنچے۔ اسلامی فوج نے صنعاء اُتے قبضہ کر ليا تے قیس تے عمرو معدی کرب زبیری (جو مرتد ہوئے کے اسود دا ساتھی بن گیا سی) نوں گرفتار کر کے مدینہ روانہ کر دتا۔ مدینہ پہنچ کے انہاں نے اپنے کرتوتاں اُتے ندامت ظاہر کیتی تے دوبارہ مسلمان ہوئے گئے۔ ابو بکر صدیق نے وی انہاں دی خطا معاف کر دتی تے انہاں نوں آزاد کر دتا۔
فتنہ بحرین
سودھوبحرین وچ ربیعہ دے بوہت سارے قبیلے عبد القیس تے بنو بکر وغیرہ آباد سن ۔ رسول اکرم ﷺ دی خدمت وچ اہل بحرین دا وی اک وفد حاضر ہويا سی تے ایہ اسلام لے آئے سن ۔ آن نے منذر بن ساوی نوں انہاں دا عامل مقرر فرمایا سی۔ جونہی نبی کریم نے وصال فرمایا منذر بن ساوی دا وی انتقال ہوئے گیا تے اہل بحرین مرتد ہوئے گئے۔ بنو بکر تاں ارتداد اُتے اڑے رہے لیکن عبد القیس اپنے سردار جارود بن معلی دی بدولت اس فتنہ توں نکل آئے۔ واقعہ ایہ ہويا کہ جارود نے اپنی قوم نوں جمع کر کے کہیا اے عبد القیس تسيں مسلمان ہونے دے بعد کیوں کافر ہوئے گئے۔ عبد القیس: محمد (ﷺ) جے نبی ہُندے تاں اوہ کیوں انتقال کردے۔ اس توں معلوم ہويا اوہ نبی نئيں سن ۔ جارود: چنگا ایہ تاں دسو محمد ﷺ توں پہلے وی کچھ نبی ہوئے سن ۔ عبد القیس: کیوں نئيں، بہت جارود: فیر اوہ کتھے گئے؟ عبد القیس: جاندے کتھے انتقال کر گئے۔ جارود: بس تاں فیر محمد ﷺ دی وی ايسے طرح وفات ہوئے گئی جس طرح تے خدا دے نبیاں دی ہوئی۔ بھائیو! وچ تاں سچے دل توں اقرار کردا ہاں کہ لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ۔ عبد القیس: فیر اسيں وی سب اقرار کردے نيں۔ عبد القیس دی اس طرح دوبارہ مسلمان ہونے دی خبر بنو بکر کے سردار حطم بن ضبیعہ نوں پہنچی تاں اوہ اپنے ساتھیاں نوں لے کے انہاں دے مقابلے دے لئی نکلیا تے انہاں دا محاصرہ کے لیا۔ حطم بن ضبیعہ دے نال تے وی بوہت سارے کافر و مرتدین ہوئے لئی سن ۔
ابو بکر نے علاء بن حضرمی نوں حطم دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا۔ راستہ وچ ثمامہ بن اثال تے قیس بن عاصم وی بنی حنیفہ تے بنی تمیم دے آدمیاں نوں لے کے انہاں دے نال شامل ہوئے گئے۔ علاء اپنی فوج نوں لے کے جارود دی مدد نوں پہنچے۔ حطم وی اپنی جمعیت نوں لے کے مقابلہ اُتے آیا تے دونے فوجاں دے درمیان وچ جنگ چھڑ گئی۔ مرتدین تے مسلماناں نے اپنے اپنے کیمپ دے سامنے خندقاں کھود رکھی سی۔ دونے طرف توں کچھ دستے روزانہ صبح نوں مقابلے دے لئی نکلدے تے شام نوں واپس اپنے پڑاؤ اُتے آ جاندے۔ اک رات مسلماناں نے غنیم دی فوج وچ شور و شغب دی آواز سنی۔ تحقیق دی تاں معلوم ہويا کہ شراب دے نشہ وچ چور ہوئے کے اودھم مچا رہے نيں۔ مسلماناں نے فوراً حملہ کر دتا۔ جِنّے قتل ہوئے سکے انہاں نوں قتل کر دتا جو باقی بچے انہاں نوں گرفتار کر ليا۔ خود سردار لشکر حطم وی قتل ہوئے گیا۔
حطم دے کچھ ساتھیاں وچوں جزیرہ دارین (خلیج فارس وچ بحرین دے نیڑے اک جزیرہ اے ) وچ جا چھپے۔ مسلمان سمندر وچ وڑ کے اوتھے پہنچے تے انہاں نوں قتل کيتا۔ ان دے علاوہ عمان دے بعض قبیلے تے قبیلہ کندہ دے لوک وی مرتد ہوئے گئے سن ۔ ابو بکر کے بھیجے ہوئے سپہ سلاراں دی انہاں توں وی جنگاں ہوئیاں تے ہر جگہ مسلمان ہی فتح یاب ہوئے۔
اسلام دا محسن اعظم
سودھوان واقعات توں اندازہ کيتا جا سکدا اے کہ رسول اکرم ﷺ دے وصال فرمانے دے بعد عرب وچ جو ارتداد دی آندھیاں چلاں اوہ ایسی خوف ناک سن کہ آفتاب اسلام دی روشنی دے چھپ جانے وچ کسر نہ رہی سی۔ مگر ابو بکر صدیق دے عزم راسخ تے رائے ثاقب توں مطلع اسلام فیر بے غبار ہوئے گیا۔ درحقیقت محمد دے بعد اسلام دی حفاظت و اشاعت وچ ابو بکر دا ہی مسلماناں اُتے سب توں وڈا احسان اے۔ انہاں واقعات توں سانوں سبق ملدا اے کہ مسلماناں دی شان نئيں کہ اوہ مخالفت کيتی شدت تے دشمناں دی کثرت توں گھبرا جائے۔ مسلمان تعداد دی کمی دی وجہ توں مغلوب نئيں ہوئے سکدے۔ ہاں ایمان دی کمزوری دے سبب مغلوب ہوئے سکدے نيں۔
خلافت صدیقی دے ابتدائی دور وچ مسلمان چاراں طرف توں دشمناں توں گھر گئے سن ۔ عبد اللہ بن مسعود دے لفظاں وچ انہاں دی حالت بکریاں دے اس ریوڑ دی سی سی جو جاڑاں دی ٹھنڈی رات وچ بارش دی حالت وچ جنگل بیابان وچ بغیر چرواہے دے رہ جائے۔ مگر صدیق اکبر دی ایمانی قوت نے دشمناں دی طاقت دی پروا نہ دی تے انہاں دے سامنے فولادی دیوار بن دے کھڑے ہوئے گئے۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ خداوند تعالی نے اپنا وعدہ :-” | جے تسيں (دین) خدا دی مدد کرو گے تاں خدا تواڈی مدد فرمائے گا تے تواڈے ڈگمگاندے قدم جما دے گا | “ |
پورا فرمایا۔ کافراں تے مرتداں دے سر اسلام دی عظمت دے سامنے جھک گئے تے اسلام دا جھنڈا پوری آن بان دے نال لہرانے لگا۔[۱۶۰]
تدوین قرآن مجید و حدیث شریف
سودھوصحیح بخاری وچ زید بن ثابت توں روایت اے کہ جنگ یمامہ دے موقع اُتے ابو بکر صدیق نے میری جانب اک قاصد دے ہتھ پیغام بھیجیا کہ میرے پاس اس وقت عمر فاروق بیٹھے ہوئے نيں تے اوہ کہندے نيں کہ جنگ دے دوران وچ بے شمار حفاظ شہید ہوئے گئے نيں تے جے اس طرح جنگاں وچ حفاظ کرام شہید ہُندے رہے تاں قرآن مجید دے اک بہت وڈے حصے دے ضائع ہونے دا خطرہ اے اس لئی انہاں دی رائے اے کہ وچ قرآن کریم نوں جمع کراں۔
ابو بکر فرماندے نيں کہ ميں نے فرمایا کہ وچ اوہ کم نئيں کر سکدا جو نبی کریم ﷺ نے اپنی زندگی وچ نئيں کيتا۔ فیر اللہ عزوجل نے اس کار خیر دے لئی میرا سینہ کھول دتا تے میری رائے وی سیدنا عمر فاروق والی بن گئی۔ تسيں نوجوان ہوئے تے حضور نبی کریم دے کاتب وحی وی ہوئے اس لئی تسيں قرآن کریم جمع کرو۔ زید بن ثابت فرماندے نيں کہ اللہ دی قسم! جے مینوں پہاڑ نوں اک جگہ توں دوسری جگہ منتقل کرنے دا حکم دتا جاندا تاں وچ اسنوں قرآن مجید جمع کرنے توں زیادہ آسان سمجھدا۔ سیدنا ابو بکر نے میرے توں فرمایا کہ ایہ کار خیر اے تے اللہ عزوجل نے میری رائے وی اوہی کر دتی جو عمر فاروق تے سیدنا ابو بکر دی سی۔ ميں نے کھجور دے پتےآں، کپڑے دے ٹکڑےآں، پتھر دے ٹکڑےآں تے صحابہ کرام دے سیناں توں قرآن مجید نوں اکٹھا کيتا۔ سیدنا ابو بکر صدیق دے وصال تک ایہ صحیفے انہاں دے پاس محفوظ رہے جو بعد وچ سیدنا عمر فاروق دے سپرد ہوئے تے آپ دی شہادت دے بعد عثمان غنی دے پاس پہنچے جنہاں نے اس دی نقلاں کروا کے مختلف علاقےآں وچ بھیجاں۔ زید نوں قرآن مجید جمع کرنے دا حکم سیدنا ابو بکر نے اس لئی دتا کہ اوہ کاتب وحی سن تے حضور نبی کریم دی ہر وحی انہاں نے تحریر فرمائی سی اس دے علاوہ اوہ حافظ قرآن وی سن تے نبی کریم نوں قرآن مجید سنایا کردے سن تا کہ جے کوئی غلطی ہوئے تاں حضور انہاں دی اصلاح فرما دتیاں نبی کریم ﷺ دے وصال توں کچھ روز پہلے ہی زید نے حضور نوں سارا قرآن پاک سنایا سی تے نبی کریم نے آپ دی تعریف فرمائی۔
قرآن مجید جمع کرانا ابو بکر صدیق دا اک عظیم الشان کارنامہ اے جس دی وجہ توں رہندی دنیا تک ہر مسلمان نوں قرآن مجید پڑھنے وچ آسانی ہوئے گئی۔ قرآن پاک نوں پہلی مرتبہ کتابی شکل ابو بکر صدیق نے ہی دتی سی۔
تدوین حدیث
سودھوابو بکر صدیق نے اپنے مختصر دور وچ قرآن مجید اکٹھا کرنے دے علاوہ تدوین حدیث دا کم وی سر انجام دتا۔ آپ نے اپنے دور خلافت وچ حدیث دا اک مجموعہ تیار کيتا جنہاں وچ نبی کریم ﷺ دی مستند پنج سو احادیث موجود سن۔ آپ نے ایہ مجموعہ اپنی بیٹی ام المومنین عائشہ بنت ابی بکر دے سپرد کيتا سی۔
سیدنا ابو بکر نے تدوین احادیث وچ نہایت احتیاط توں کم لیا تے ایہ مجموعہ اپنی بیٹی دے سپرد کردے ہوئے انہاں نوں نہایت احتیاط توں رکھنے دا حکم دتا۔ روایت وچ آندا اے کہ جدوں سیدنا ابو بکر نے احادیث دا نسخہ ام المومنین عائشہ صدیقہ نوں دتا تاں اس رات انہاں دے ہاں قیام فرمایا تے تمام رات اس خوف توں کروٹاں بدلدے رہے کہ کدرے کسی حدیث دے تحریر کرنے وچ کوئی کوتاہی نہ رہ گئی ہوئے۔ ام المومنین توں جدوں آپ دے والد ماجد دی اس کفیت دے مطلق پُچھیا گیا تاں آپ نے فرمایا مینوں اول معلوم ہُندا سی کہ شاید والد صاحب سخت بیمار نيں تے ايسے بے چینی وچ کروٹاں بدل رہے نيں۔[۱۶۱]
اک غلط فہمی دا ازالہ
سودھوقرآن مجید دی جمع و تدوین دے مطلق اک عام غلط فہمی ایہ اے کہ عہد نبوت وچ کلام مجید دی آیتاں تے سورتاں وچ باہم کوئی ترتیب نئيں سی تے نہ ہی سورتاں دے ناں وضع ہوئے سن اس لئی عہد صدیق وچ جو کم انجام پایا اوہ انہاں آیتاں تے سورتاں نوں باہم مرتب کرنا سی۔ لیکن ایہ اک افسوس ناک غلطی اے۔ درحقیقت جس طرح قرآن مجید دی ہر آیت الہامی اے ايسے طرح آیات تے سورتاں دی باہمی ترتیب تے سورتاں دے ناں وی الہامی نيں تے خود مہبط وحی و الہام ﷺ دی زندگی وچ ایہ تمام کم انجام پا چکے سن ۔[۱۶۲]
فتوحات عراق و شام
سودھواہل حیرہ دی اطاعت
سودھومحرم بارہ ہجری (مطابق 633ء) وچ ابو بکر صدیق نے خالد بن ولید نوں یمامہ دی مہم توں فارغ ہونے دے بعد عراق وچ ایلہ دی جانب داخل ہونے نوں لکھیا (ایلہ منتہائے بحر فارس اُتے جانب شمالی بصرہ دے نیڑے واقع اے ) ہور ایہ وی لکھیا کہ اہل فارس تے انہاں لوکاں دی تالیف قلوب کرنا جو انہاں دے ملک وچ ہور مذاہب و ملت دے آباد نيں۔ بعض کہندے نيں کہ خالد یمامہ دی مہم توں فارغ ہوئے کے مدینہ ابو بکر صدیق دے پاس آئے تے ایتھے توں انہاں دے حکم اُتے عراق دی طرف روانہ ہوئے کے بانقیاد بوسوما پہنچے۔ انہاں دے حکمرانان جابان وصلوبانے حاضر ہوئے کے دس ہزار دینار اُتے مصالحت کر لئی۔ خالد اس رقم نوں وصول کر کے حیرہ پہنچے۔ اپنے یسر ایاس وچ قبیصہ طائی دے ہمراہ حیرہ دے شرفاء اسلام دی آمد دی خبر سن کر خالد بن ولید دے پاس آئے۔ خالد نے انہاں توں کہیا اسيں کلمتہ اللہ دی غرض توں آئے نيں تسيں لوک اسلام قبول کر لو یا مطیع اسلام ہوئے کے جزیہ دو تاں اسيں تواڈی جان و مال دے ذمہ دار و محافظ ہون گے یا برسر میدان جنگ وچ آؤ۔ شرفاء حیرہ نے اسلام دی اطاعت قبول کر کے نوے ہزار درہم جزیہ (خراج) اُتے صلح کر لئی۔ بعض کہندے نيں کہ سیدنا ابو بکر نے خالد بن ولید نوں اسفل عراق وچ ایلہ دی جانب داخل ہونے دا حکم دتا سی تے عیاض بن غنم نوں لکھیا سی کہ اوہ اعلیٰ عراق توں داخل ہوئے کے مضیخ توں لڑائی شروع کر کے عراق وچ خالد توں جا ملیاں اگرچہ اس توں بیشتر مثنی بن حارث شیبانی ابو بکر صدیق توں اجازت لے کے عراق چلے گئے سن تے خالد بن ولید دے پہنچنے توں پہلے لڑائی چھیڑ دتی سی۔ پس جس وقت خالد عراق پہنچے اس وقت ابو بکر کے حکم توں مثنی بن حارث و حرملہ و مدعور (بامعزور) و سلمان ایلہ وچ خالد بن ولید دے لشکر توں آ کے مل گئے۔
جنگ سلاسل
سودھو” | صبر کرو اللہ تعالی مسبب الاسباب اے ۔ | “ |
صفوان دے منتظم ہونے دے بعد خالد اسلامی لشکر دی صفاں توں نکل کے میدان جنگ وچ گئے تے للکار کر اپنے مقابلہ اُتے لڑنے والے نوں طلب کيتا۔ ہرمز آواز سن کر میدان وچ نکل آیا۔ دونے لڑنے والے گھوڑےآں توں اتر کر پیادہ ہوئے گئے۔ پہلے خالد نے ہرمز اُتے حملہ کيتا، ہرمز نے پِچھے ہٹ کر خالد اُتے حملہ کيتا، خالد نے اس دی تلوار کھو کر اس دی کمر نوں پھڑ کر زمین اُتے پٹک دتا۔ جانثاران فوج دا دستہ ایہ دیکھ کے خالد دی طرف ودھیا لیکن خالد دا دلیرانہ حملہ انہاں نوں ہرمز دے قتل توں نہ روک سکیا۔ ایہ دستہ خالد تک پہنچنے ہی نئيں پایا سی کہ قعقاع بن عمرو نے اس دستہ اُتے حملہ کر کے اک اک نوں چن چُن دے مار ڈالیا۔ اس دے بعد بقیہ لشکر فارس میدان جنگ توں بھج نکلیا۔ تھوڑی دیر تک مسلماناں نے انہاں دا تعاقب کر کے جس نوں پایا قتل کر دتا تے اس جنگ دا ناں ذات سلاسل (زنجیراں والی) اے۔ خالد نے ہرمز دے قتل دے بعد اس دے ہتھیار تے اسباب اتار لئی تے اس دی صرف اک ٹوپی ہی اک لکھ دی سی۔ لڑائی ختم ہونے دے بعد خالد نے مال غنیمت توں خمس تے نوید فتح دے کے قاصد نوں ابو بکر کے پاس بھیجیا۔
حصن المراة دی فتح
سودھوقاصد نوں ابو بکر صدیق دے پاس روانہ کر کے خالد خود حصنیر توں روانہ ہوئے کے موضع جسراعظم (بصرہ) وچ جا اترے۔ مثنی بن حارث نوں دشمنان خدا دے پِچھے روانہ کيتا۔ چنانچہ مثنی نے حصن المراة دا محاصرہ کے دے اسنوں فتح کر ليا۔ حاکم قلعہ دی بیوی مسلمان ہوئے گئی تے مثنی نے اسنوں اپنی زوجیت وچ لے لیا۔ انہاں نوں ایام وچ خالد بن ولید نے معقل بن مقرن نوں ایلہ دی طرف روانہ کيتا سی لیکن اسنوں عتبہ بن غزوان نے عمر بن خطاب دے زمانہ خلافت چودہ ہجری وچ فتح کيتا۔
جنگ مذار
سودھوکسرائے اردشیر نے ہرمز دی اطلاعی عرضداشت (جس وچ اس نے خالد دی آمد دا لکھیا سی) پڑھ کر ہرمز دی مدد اُتے قارن بن قریانس نوں فوج دے نال روانہ کيتا سی لیکن اس دے پہنچنے توں پہلے ہی ہرمز ماریا جا چکيا سی تے اس دے ہمراہی بھجے ہوئے چلے آ رہے سن ۔ مقام مذار وچ قارن تے منہرہ وچ ہرمز دے لشکریاں نال ملاقات ہوئی۔ قارن نے انہاں لوکاں نوں دم دلاسہ دے کے دوبارہ لڑائی اُتے آمادہ کيتا تے اپنے ہمراہ لے کے لشکر اسلام توں مقابلہ کرنے دی غرض توں نہر اُتے آ کے ٹھہرا۔ خالد بن ولید ایہ سن کر لشکر اسلام نوں منظم کر کے قارن دے مقابلے اُتے آئے۔ فریقین نے مردانگی توں لڑائی شروع دی اثناء جنگ وچ معقل بن الاعشی بن النباش نے قارن نوں تے عاصم نے انوش جان نوں عدی نے قباد نوں اک ہی حملہ وچ مار ڈالیا۔ جس دی وجہ توں فیر لشکر فارس نوں شکست ہوئی۔ اس معرکہ وچ انہاں لوکاں دے علاوہ جو دارو گیر، وقت نہر وچ ڈُب گئے تن ہزار فارس دے لشکری مارے گئے جو باقی رہے انہاں توں جزیہ لے کے اپنی حفاظت وچ لے لیا۔ مسلماناں نوں اہل فارس توں بے حد مال و اسباب ملیا تے انہاں دے مقتولین دے لڑکےآں تے عورتاں نوں قید کر کے لونڈی غلام بنا لیا۔ قارن دی لڑائی دے بعد مسلماناں نے فارس توں کوئی وڈی لڑائی نئيں لڑی۔ اس جنگ دا ناں ثتی یعنی نہر اے۔
جنگ دلجہ
سودھواس شکست دے بعد ارد شیر نے سواد دے بہت وڈے شہسوار اندرعز نوں روانہ کيتا تے اس دے پِچھے اک بہت وڈے لشکر کے نال بہمن جاذویہ نوں وی بھیجیا۔ اندرعز نے اپنے ہمراہ فوج دے علاوہ اردشیر دے حکم دے بموجب حیرہ و کسکو دے درمیانہاں وچوں عرب ضاحبہ تے دہقاناں دے اک گروہ کثیر نوں اپنے لشکر وچ شامل کے دے دلجہ وچ صف آرائی کيتی۔ خالد بن ولید نہر نوں عبور کر کے اس دے مقابلے اُتے گئے۔ لڑائی توں پہلے خالد نے اپنی فوج دے اک حصہ نوں کمین گاہ وچ چھپا دتا سی تے بقیہ لشکر نوں دو حصےآں وچ منقسم کر کے مقابل ہوئے سن ۔ اسلامی لشکر خالد دے اشارے توں لڑدا ہويا آہستہ آہستہ پِچھے ہٹنے لگا۔ جس وقت لشکر فارس کمین گاہ توں اگے ودھے اہل کمین گاہ نے کمین گاہ توں نکل کے لشکر فارس اُتے پِچھے توں تے سامنے توں والے لڑنے والے اسلامی لشکر نے سامنے توں تے خالد بن ولید نے اک کوس دا چکر کٹ کر سجے بازو توں حملہ کر دتا۔ لشکر فارس اس اچانک حملہ توں گھبرا گیا تے اک گروہ کثیر انہاں دا ماریا گیا، اندرعز لڑدے لڑدے پیاس دی شدت توں مر گیا تے باقی لشکریاں نوں خالد نے امان دے کے اپنی حفاظت وچ لے لیا۔
جنگِ الیس
سودھوچونکہ اس لڑائی وچ دو مسیحی بنی وائل دا جار بن بحیر، دوسرا عجل دا ابن عبد الاسود مسلماناں نے گرفتار کر لئی سن اس وجہ توں بنی وائل دے نصرانی برہم ہوئے کے مسلماناں دے خلاف مقام الیس وچ جمع ہوئے۔ عبد الاسود عجلی نوں اپنا سردار بنایا۔ اردشیر نے شکست دے بعد بہمن جاذویہ نوں عرب دے نصرانیاں دے نال مقام الیس وچ پہنچ کے مدد دینے تے انہاں دے ہمراہ ہوئے کے لڑنے نوں لکھیا تے لکھیا کہ جدوں تک جابان مرزبان نہ پہنچ لے اس وقت تک لڑائی نہ چھیڑی جائے۔ بہمن جاذویہ عجل و بنی وائل دے نصرانیاں دے پاس اردشیر دا پیغام پہنچیا کر واپس اردشیر دے پاس مشورے دی غرض توں آیا۔ لیکن اردشیر دی علالت نے اسنوں چھیندی دے نال الیس دی طرف پرتن نہ دتا۔ اس اثناء وچ جابان، نصرانیان عرب بنی وائل و تمیم اللات و ضبیعہ و عرب انصاحیہ دے پاس الیس وچ آ گیا۔ جدوں انہاں لوکاں دے اجتماع دی خبر خالد بن ولید نوں پہنچی تاں اوہ وی انہاں دی طرف لشکر لے کے روانہ ہوئے۔ انہاں نے الیس وچ پہنچ کے بلا کِداں دی انتظار دے اعلان جنگ کر دتا تے خود میدان جنگ وچ ودھ کے لڑنے والےآں نوں طلب کيتا۔ فریق مخالف فوج توں مالک بن قیس مقابلے اُتے آیا جس خالد نے دم لینے دی وی مہلت نہ دی۔ مالک بن قیس دے مارے جانے دے بعد لڑائی دا بازار بےحد گرم ہوئے گیا۔ عرب دے نصرانی لڑدے جاندے سن تے اکھاں پھاڑ پھاڑ کر بہمن جاذویہ نوں دیکھ رہے سن جس توں معلوم ہُندا اوہ اس دا انتظار کر رہے نيں۔ تھوڑی دیر دے بعد جدوں انہاں دی مایوسانہ کوششاں نے جواب دے دتا تے ادھر بہمن جاذویہ دے آنے توں قطعاً ناامید ہوئے گئے تاں اک دوسرے اُتے منہ دے بل گردے پڑدے میدان جنگ توں بھجے۔ مسلماناں نے انہاں نوں گرفتار کرنا شروع کر دتا تے اک کثیر گروہ قید کر ليا گیا جنہاں نوں خالد بن ولید نے قتل کيتا اس قدر کثیر تعداد وچ آدمی مارے گئے کہ خون دی ندی جاری ہوئے گئی۔ اس جنگ وچ مقتولین دی تعداد ستر ہزار بیان کيتی جاندی اے لیکن مال غنیمت دا کوئی صحیح اندازہ نئيں ہوئے سکیا۔
امعیشیا دی فتح
سودھوخالد عجمیاں دے کھانے اُتے جا کھڑے ہوئے گئے تے دن بھر دی لڑائی سفر وچ تھکے ہارے تے بھوکے پیاسنوں مسلماناں نے لڑائی ختم ہونے دے بعد کھانا شروع کر دتا۔ ایہ واقعہ ماہ صفر وچ واقع ہويا اے اس دے بعد خالد اپنا لشکر لئی ہوئے امعیشیا جا پہنچے تے تیزی توں حملہ کر دتا کہ اہل امعیشیا اپنا مال و اسباب تک دوسرے مقام تک نہ پہنچیا سکے۔ اسلامی لشکر نے اس واقعہ وچ اس قدر مال غنیمت فراہم کیہ کہ اِنّا کسی جگہ نئيں ملیا ہوئے گا۔
اہل حیرہ دی اطاعت
سودھو” | جب تک موت نئيں آندی اس وقت تک کوئی شخص نئيں مر سکدا۔ (بسم اللہ لا یضر مع اسمہ شئی) | “ |
” | واللہ تسيں لوک جو چاہو گے اوہ حاصل کر لو گے جدوں تسيں وچ ایسا اک شخص موجود رہے گا۔ | “ |
صلح دے بعد کرامت شویل نوں دے دتی گئی کیونجے اس توں پیشتر اک وقت وچ جدوں کہ آن ﷺ بطور پیشن گوئی دے حیرہ اُتے اپنی امت دی استیلاء دا ذکر فرما رہے سن ۔ اس وقت شویل نے کرامت بن عبد المسیح نوں آن ﷺ توں منگ لیا سی تے آپ نے کرامت دے دینے دا شویل توں وعدہ کر ليا سی۔ پس جدوں حیرہ فتح ہويا تاں شویل نے خالد نوں آن ﷺ دا وعدہ یاد دلیا کے کرامت نوں لے لیا تے کرامت نے اک ہزار درہم اپنی قیمت دے کے اپنے آپ نوں آزاد کر ليا ایہ واقعہ ماہ ربیع الاول بارہ ہجری دا اے۔
نواحی قبیلے دی اطاعت
سودھوحیرہ دے آلے دوالے دے دیہات و قصبات تے چھوٹے چھوٹے شہر والے جو حیرہ دے آخری انجام نوں دیکھ رہے سن ۔ فتح حیرہ دے بعد خالد دے پاس آئے تے اطراف حیرہ توں وچکار فلاکیج تک اُتے دو مرتبہ ہزار ہزار درہم دے کے خالد توں صلح کر لئی۔ اس دے بعد خالد نے ضرار بن الازور و ضرار بن الخطاب و قعقاع بن عمرو و مثنی بن حارث و عینیہ بن الشماس (م) امرا لشکر نوں سواد حیرہ دی طرف بھیجیا تے ایہ حکم دتا کہ جے اوہ اسلام قبول کر لین یا جزیہ دینا منظور کر لین تاں انہاں توں کچھ نہ کہنا ورنہ قتل و غارت دا کوئی دقیقہ فروگزاشت نہ کيتا جائے۔ پس انہاں لوکاں نے حسب الحکم خالد حیرہ توں شطِ دجلہ تک فتح کر ليا۔
خالد دا شاہ فارس نوں پیغام
سودھو” | حمد و نعت دے بعد تمام ستائش اللہ دے واسطے اے جس نے تواڈے نظام نوں کھول دتا تے تواڈے مکر نوں سست کر دتا تے تواڈے گروہ نوں متفرق کر دتا تے جے اسيں ایسا نہ کردے (حملہ نہ کردے) تاں تواڈے لئی برائی ہُندی۔ پس تسيں لوک ساڈے حکم دے مطیع ہوئے جاؤ اسيں تسيں نوں تے تواڈے ملک نوں چھڈ دین گے تے دوسرےآں دی طرف چلے جائے گے (تم توں متعرض نہ ہون گے) ورنہ ایہ ہوئے گا کہ تسيں لوک ایداں دے لوکاں دے ہتھ وچ ہون گے جو موت نوں دوست رکھدے نيں جداں کہ حیات نوں تسيں دوست رکھدے ہو۔ | “ |
” | اللہ دا شکر اے جس نے تواڈی تیزی توڑ دی، تواڈی جمعیت منتشر کر دتی۔ تواڈی عورتاں بھگا داں تے تواڈی شوکت خاک وچ ملیا دتی لہذا اسلام لے آؤ۔ سلامتی توں رہو گے ورنہ میرے ذمہ وچ آ جاؤ تے جزیہ ادا کرو جے ایہ وی نہ مانو تاں وچ تواڈے مقابلے دے لئی ایداں دے جانباز لیایا ہاں جنہاں نوں موت اس طرح محبوب اے جداں توانوں شراب محبوب اے ۔ | “ |
ایرانیاں وچ اختلاف
سودھواگرچہ انہاں دناں اہل عجم وچ اردشیر دی موت دی وجہ توں اختلاف ہوئے رہیا سی۔ باوجود طائف الملوکی دے خالد دے مقابلے دے لئی سب متفق سن ۔ انہاں نے بہمن جاذویہ نوں اک لشکر اُتے سردار مقرر کر کے مسلماناں نوں لڑنے نوں بھیج دتا سی۔ خالد بن ولید اک برس تک شام اُتے حملہ کرنے توں پہلے حیرہ وچ مقیم رہے۔ کدی حیرہ دے بلائی حصہ نوں تے گاہے حیرہ تحتانی حصہ نوں اپنے قبضہ وچ لیانے دی فکر کردے رہندے تے اہل فارس دے گروہ دے گروہ اسنوں بچانے اُتے کمر بستہ رہے۔ جس اُتے خالد قبضہ کر ليا کردے سن ۔ مگر ایسا کوئی شخص انہاں دی نظر وچ نہ آندا جس دی حکومت نوں سب اہل فارس تسلیم کر لیندے تے اس دے نال جمع ہوئے کے خالد دی دست برد توں اپنے ملک نوں بچا لیندے کیونجے سیرین نے انہاں تمام لوکاں نوں قتل کر ڈالیا سی جو بہرام جور دی نسل توں سن ۔ پس جدوں مذکورہ بالا خالد دا خط پہنچیا تاں کسری دے خاندان دی عورتاں نے فرخ زاد بن بندوان نوں اس امر دے لئی مقرر کيتا کہ اوہ ایداں دے شخص نوں بادشاہ بنائے جس دے مطیع اہل کسری ہوئے سکدے ہون۔
جریر بن عبد اللہ دی روانگی
سودھوحیرہ دی فتح دے بعد جریر بن عبداللہ البجلی خالد دے پاس آ گئے اس پیشتر اوہ خالد بن سعید بن العاص دے نال شام وچ سن ۔ اوتھے توں خالد بن سعید دی اجازت توں ابو بکر کے پاس اس غرض توں چلے آئے سن کہ اوہ اپنی قوم دے تفرقہ نوں دور کر کے سب نوں اک کر دیؤ جداں کہ آن ﷺ نے خالد بن سعید توں اس دا وعدہ فرمایا سی۔ ابو بکر صدیق ایہ سن کر خالد بن سعید توں سخت ناراض ہوئے تے فرمایا کہ تسيں میرے توں فضول گلاں کرنے آئے ہوئے تسيں دیکھدے ہوئے کہ اس وقت فارس و روم دے مہم وچ اسيں مصروف نيں۔ تسيں سِدھے خالد دے پاس جاؤ اوہ اس وقت پہنچے جدوں کہ اوہ حیرہ فتح کر چکے سن تے اس توں پہلے عراق وچ دا رہائے نمایاں انجام دے چکے سن ۔ انہاں وچ ایہ شریک نئيں ہوئے سکے تے نہ انہاں نے اہل ردت دے قتل و جنگ وچ خالد دے نال شرکت کيتی۔
انبار دی فتح
سودھوحیرہ اُتے قبضہ کر لینے دے بعد خالد لشکر نوں منظم کر کے انبار دے قصد توں روانہ ہوئے تے مقدمتہ الجیش اُتے اقرع بن حابس نوں مقرر کيتا۔ شیرزاد والی ساباط لشکر انبار دا اعلیٰ افسر سی۔ اس نے لشکر اسلام دے مقابلے اُتے اپنے لشکر نوں آراستہ تے فصیلاں تے خندقاں درست کر کے مسلماناں دی نقل و حرکت دریافت کرنے دی غرض توں جاسوساں نوں مقرر کيتا۔ خالد نے انبار پہنچ کے اس دا محاصرہ کے لیا تے شہر پناہ دی فصیلاں دے مقابلے اُتے مٹی دے دمدمے بنھ کر تیر باری شروع کر دتی۔ جس توں یک لخت اک ہزار آدمیاں دیاں اکھاں پھوٹ گئياں۔ اس دے بعد کمزور و ناتواں اونٹھاں نوں ذبح کر کے خندق نوں بھر دتا تے اس طرح اسلامی لشکر خندقاں نوں عبور کر کے انبار دی فصیل تک پہنچ گیا۔ اس مقام اُتے مسلماناں تے کفار دے درمیان وچ اک سخت خون ریز لڑائی ہوئی۔ اہل انبار نے ہر چند اسلامی لشکر نوں پسپا کرنے دی کوشش کيتی لیکن اوہ پِچھے ہٹنے دی بجائے اگے بڑھدے گئے۔ ناچار ہوئے کے شہرزاد نے خالد دے پاس صلح دا پیغام بھیجیا۔ خالد نے شہرزاد توں اس شرط اُتے صلح کيتی کہ شہرزاد بلا اسباب و ہتھیار جنگ صرف تن روز دا کھانا تے اپنے مخصوص لوکاں دا کھانا لے کے شہر چھڈ دے۔ شہرزاد بموجب صلح انبار چھڈ اُتے بہمن جاذویہ دے پاس چلا گیا تے خالد بن ولید مظفر و منصور انبارماں داخل ہوئے۔
معرکہ عین التمر
سودھوخالد نے انبار اُتے زبرقان بن بدر نوں انبار دا حاکم مقرر کيتا تے خود عین التمر اُتے حملہ کيتا۔ عین التمر وچ مہران بن بہرام چوبیس عجمیاں دا اک گروہ عظیم تے عقبہ بن ابی عقبہ عرب دے کثیر التعداد آدمیاں نوں لئی ہوئے موجود سی۔ اس دے علاوہ آلے دوالے وچ اک بہت وڈا گروہ نمر و تقلب و آباد وغیرہ قبیلے عرب دے مسلماناں دے مقابلہ اُتے آئے ہوئے سن ۔ عقبہ نے ابن بہرام توں کہیا کہ سانوں تے خالد نوں لڑنے دو کیونجے اسيں دونے عرب نيں تے عرب دی لڑائی عرب خوب سمجھدا اے۔ ابن بہرام نے کہیا کہ تسيں ایہ گل بہت صحیح کہندے ہوئے بے شک لوہے نوں لوہے توں نرم کرنا چاہیے۔ ابن بہرام نے ایہ جواب دے کے عقبہ نوں خالد دے مقابلہ اُتے بھیجیا۔ خالد نے تن تنہا عقبہ اُتے حملہ کر کے اسنوں گرفتار کر ليا۔ عقبہ دا لشکر بغیر جنگ کیتے ہوئے لڑائی دے میدان توں بھج نکلیا۔ مسلماناں نے انہاں وچوں بوہت سارے آدمیاں نوں قید کر ليا۔ ابن بہرام اُتے اس واقعہ توں ایسی ہیبت طاری ہوئی کہ اوہ میدان جنگ دا کیہ ذکر اے قلعہ چھڈ کے بھج گیا تے عقبہ دے شکست خوردہ ہمرائیاں نے قلعہ وچ پہنچ کے دروازہ بند کر ليا۔ خالد بن ولید نے چاراں طرف توں قلعہ دا محاصرہ کے دے لشکر نوں قیام دا حکم دے دتا۔ محصورین نے چار روز دے بعد فتح نصیب سپہ سالار خالد بن ولید توں امن دی درخواست کيتی۔ خالد نے مصلحتاً امن دینے توں انکار کيتا تے بزور تیغ قلعہ توں باہر کڈ کے عقبہ نوں مع اس دے لشکریاں دے قتل کر ڈالیا۔ جو کچھ مال و اسباب قلعہ وچ سی اس اُتے قبضہ کر ليا تے چالیس نو عمر لڑکےآں نوں جو اس قلعہ دے کلیسہ وچ انجیل سیکھدے تے سکھاندے سن گرفتار کر کے باہم تقسیم کر ليا جنہاں وچ سیرین ابو محمد، نصیر ابو موسی، حمران مولی عثمان وغیرہ شامل سن ۔ اس واقعہ وچ مسلماناں وچوں عمیر بن رماب سہمی مہاجرین حبشہ وچوں تے بشیر بن سعد انصاری و ابو نعمان شہید ہوئے۔
اس خداداد کامیابی دے بعد خمس و نوید دے کے اک قاصد ابو بکر صدیق دی بارگاہ وچ روانہ کيتا۔
اکیدر بن عبد الملک و جودی بن ربیعہ دا خاتمہ
سودھوفتح عین التمر دے بعد خالد بن ولید دے پاس عیاض بن غنم دا خط آیا جو نصرانیاں تے مشرکین عرب، بھراد کلب و غسان و تنوح و ضحاعم توں دومتہ الجندل وچ لڑ رہے سن ۔ عیاض نے عرب مشرکاں تے نصرانیاں توں تنگ آ کے خالد توں اعانت دی درخواست کيتی سی۔ خالد بن ولید دا لشکر اگرچہ شب و روز دی لڑائی کردے کردے تھک گیا سی لیکن اس دی رگاں وچ اسلامی خون دا جوش ویسا ہی موجود سی جداں کہ لڑائی توں پہلے سی۔ خالد نے خط پاندے ہی لشکر نوں تیاری دا حکم دتا تے خود مسلح ہوئے کے نکل کھڑے ہوئے۔ دومتہ الجندل وچ دو رائیس سن اک اکیدر بن عبد الملک تے دوسرا جودی بن ربیعہ ایہ دونے مسلماناں دے مقابلے اُتے تلے ہوئے سن ۔ اکیدر نے خالد دی آمد دی خبر دا سن کر ہمرائیاں توں صلح کرنے نوں کہیا جدوں انہاں نے انکار کيتا تاں اکیدر انہاں دا نال چھڈ کے نکل کھڑا ہويا۔ خالد نے ایہ واقعہ سن کر چند آدمیاں نوں اکیدر نوں گرفتار کرنے دے لئی بھیج دتا جنہاں نے اس دے ہمراہ جو کچھ سی اکیدر نوں قتل کر کے قبضہ کر ليا باقی رہیا جودی اس نے اپنے لشکر کے اک حصہ نوں عیاض دے مقابلے اُتے جو دومتہ الجندل دے مشرقی جانب سن لڑنے نوں بھیجیا تے خود دوسرے حصہ نوں لے کے خالد دے مقابلے اُتے آیا۔ خالد نے لشکر دی صف توں نکل نوں جودی نوں للکارا۔ جودی جس وقت میدان وچ آیا خالد نے دوڑ کر گرفتار کر ليا تے مسلماناں نے دفعتاً حملہ کر کے اس دے ساتھیاں نوں تے عیاض نے اپنے مقابل فریق نوں پسپا کر دتا۔ شکست خوردہ گروہ نے دونے طرف توں شکست کھا کر قلعہ وچ داخل ہوئے کے دروازہ بند کر ليا۔ خالد نے اہل قلعہ توں دروازہ کھول دینے دے لئی کہیا لیکن اوہ لوک مقابلے توں نہ ہٹے۔ چنانچہ خالد نے انہاں دے روبرو جودی نوں مار ڈالیا تے اس دے بعد قلعہ اُتے دھاوا کر کے اسنوں بازور تیغ فتح کر ليا۔ قلعہ وچ جِنّے جوان تے لڑنے والے سن (ابن اثیر نے لکھیا اے کہ انہاں قیدیاں وچ قبیلہ کلب دے بوہت سارے آدمی سن جنہاں نوں بنی تمیم نے خالد توں ایہ کہہ کے دے اساں انہاں نوں امن دتا اے قتل توں بچا لیا تے ایہ لوک انہاں دے حلفاء سن ) سب نوں قتل کر دتا لیکن لڑکےآں تے عورتاں نوں گرفتار کر کے لونڈی غلام بنا لیا۔
معرکہ حصید
سودھواہل فارس نے خالد بن ولید دے دومتہ الجندل چلے جانے دے بعد حیرہ نوں اک بار فیر واپس لینے دی کوشش کيتی۔ انہاں نے حیرہ نوں خالد توں خالی پا کر اس اُتے بزور قبضہ کر لینا اک آسان امر سمجھ کر اپنے لشکر نوں منظم کرنا شروع کر دتا۔ حیرہ دے عرباں نے وی عقبہ ابی عقبہ دے قتل توں برہم ہوئے کے مسلماناں دے خلاف انہاں نوں ابھارا۔ چنانچہ دو نامی سپہ سالار زرمہر و روزبہ انبار دی طرف خروج کر کے حصید و خنافس تک پہنچ گئے۔ قعقاع بن عمرو نے (جس نوں خالد بن ولید نے بطور نائب دے حیرہ وچ مقرر کيتا سی ) ایہ خبر سن کر دو فوجاں حیرہ توں اہل فارس دے مقابلہ اُتے روانہ کيتیاں ۔ جو انہاں دونے دے درمیان وچ ردیف وچ حائل ہوئے گئياں۔ ايسے اثناء وچ خالد براستہ حیرہ مدائن واپس آ رہے سن ۔ قعقاع بن عمرو و ابو لیلی حصید وچ خالد دے آنے توں پہلے اہل فارس توں بھڑ گئے تے عظیم خونریز لڑائی دے بعد دونے سپہ سالاراں نوں فتح نصیب ہوئی۔ اس معرکہ وچ عجمیاں دے لشکر دا دو حصہ نذر تیغ ہوئے گئے باقی اک حصہ لشکر خنافس دی طرف بھجیا جتھے اُتے انہاں لوکاں دا اک مشہور و نامور شہسوار بہوذان اک گروہ کثیر لئی ہوئے ٹھہرا ہويا سی۔ ابو لیلی نے انہاں دا تعاقب کيتا لیکن بہوذان اس شکست خوردہ گروہ دے نال خنافس توں نکل کے مضیخ دی طرف بھجیا۔ مضیخ وچ ہذیل بن عمران و ربیعہ بن بحیر عرب جزیرہ دا اک وڈا گروہ لئی ہوئے اہل حصید دی امداد دی غرض توں مقیم سی۔
مضیخ دی فتح
سودھویہ واقعات سن کر خالد نے ابو لیلی و قعقاع بن عمرو نوں اک معین یوم و وقت اُتے مضیخ دے نیڑے جمع ہونے نوں لکھیا۔ پس جس وقت ایہ لوک وقت و یوم مقرر مضیخ دے نیڑے آ گئے تاں اس وقت خالد بن ولید نے ہذیل تے اس دے لوکاں اُتے جو انہاں دے ہمراہ سن تن اطراف توں حملہ کر کے انہاں وچوں بے شمار و بےحد آدمیاں نوں تہ تیغ کر ڈالیا۔ ہذیل چند آدمیاں نوں لے کے بھج گیا۔ مضیخ وچ ہذیل دے نال عبد العزیز بن ابی رہم (اوس مناة سے) تے لبیدہ بن جریر وی سن جو مسلمان ہوئے چکے سن تے ابو بکر صدیق نے انہاں دے اسلام دی بابت لکھ دتا سی لیکن اس معرکہ جنگ وچ ہذیل دے ہمراہیاں دے نال قتل ہوئے گئے سن ۔ پس ابو بکر صدیق نے نے انہاں دا خون بہا ادا کيتا تے انہاں دی اولاد دے نال حسن سلوک دی وصیت کيتی۔ عمرفاروق خالد توں متذکرہ دونے اصحاب تے مالک بن نویرہ دے قتل توں کبیدہ خاطر سن تے سیدنا ابو بکر توں اکثر فرمایا کردے سن کہ جو شخص اہل شرک دے نال رہے گا اس دا ایہی نتیجہ ہوئے گا۔
ثنی دی مہم
سودھواس واقعہ دے بعد ہذیل تاں عتاب بن اسید دے پاس بشر جا پہنچیا۔ لیکن خالد، قعقاع تے ابو لیلی نوں دو مختلف رستےآں توں ربیعہ بن بحیر تغلبی اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ کر کے خود اک جداگانہ راستہ توں روانہ ہوئے تے اک یوم و وقت مقرر اُتے جمع ہونے دی ہدایت کر دتی۔ ربیعہ بن بحیر ثنی وچ (جو رصافہ دے مشرقی جانب اے ) اہل فارس دی کمک دے لئی آ کے ٹھہرا ہويا سی تے اس دے ہمراہ عرباں دا اک بہت وڈا گروہ سی۔ خالد نے ہمراہیاں نوں ربیعہ اُتے تن اطراف توں حملہ کرنے دا حکم دتا۔ اس واقعہ وچ دشمنان خدا اپنے آپ نوں سنبھال نہ سکے۔ سوائے عورتاں تے لڑکےآں دے سب دے سب مارے گئے۔ اک متنفس انہاں وچوں نہ بچا۔ عورتاں تے لڑکےآں نوں مسلماناں نے قید کر ليا۔
عتاب بن اسید دا انجام
سودھوخالد بن ولید ثنی دی مہم توں فارغ ہوئے کے نہایت چھیندی و تیزی توں پہلے اس دے کہ ربیعہ دا واقعہ انہاں نوں معلوم ہوئے بشر عتاب بن اسید دے سر اُتے جا پہنچے جتھے ہذیل نے جا کے پناہ لی سی۔ چاراں طرف توں انہاں نوں گھیر دے اک اک نوں قتل کر ڈالیا۔ اس دے بعد خالد رصافہ دی طرف ودھے لیکن انہاں دے پہنچنے توں پہلے ہلال بن عقبہ تے اس دے ہمراہی منتشر و متفرق ہوئے کے بھج گئے سن ۔ لڑائی دی نوبت نئيں آئی۔
جنگ فراض
سودھو” | یا تاں تسيں فرات عبور کر آؤ یا سانوں عبور کرنے دی اجازت دے دو۔ | “ |
” | تم فرات نوں عبور کر کے آؤ۔ | “ |
” | تم ذرا ساڈے راستہ توں ہٹ جاؤ۔ | “ |
خالد دی بغرض حج روانگی
سودھوآخری ماہ ذیقعدہ تک خالد بن ولید فراض وچ مقیم رہے لیکن اس ماہ دے ختم ہونے توں پنج راتاں پہلے خالد نے اسلامی لشکر نوں حیرہ دی جانب واپس ہونے دا حکم دتا تے ساقہ دے نال شجرة بن الاغر نوں روانہ کر کے خود فراض توں چند آدمیاں نوں لے کے حج ادا کرنے مکہ مکرمہ دی طرف روانہ ہوئے گئے۔ خالد بن ولید اس چھیندی توں حج کر کے واپس ہوئے کہ اسلامی لشکر کے نال حیرہ وچ داخل ہوئے گئے۔ سوائے چند لوکاں نوں جنہاں نوں پہلے توں معلوم سی تے کسی نوں وی انہاں دے آنے جانے دا حال معلوم نئيں ہويا۔ جدوں ابو بکر صدیق نوں ایہ حال معلوم ہويا تاں انہاں نے خالد توں ناراض ہوئے کے عراق توں شام دی طرف بھیج دتا۔ حج توں واپسی دے بعد خالد نے سوق بغداد و قطربل و عفرقوما و مکسن و بادردبا اُتے شب خون مار دے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ کر ليا۔ ايسے سال ابو بکر صدیق وی حج ادا کرنے دے لئی تشریف لے گئے سن تے مدینہ وچ عثمان بن عفان نوں مقرر کر گئے سن ۔
خالد بن سعید دی شام نوں روانگی
سودھواوئل تیرہ ہجری (634ء) وچ حج توں واپس ہوئے کے سیدنا ابو بکر نے خالد بن سعید بن العاص نوں اک لشکر اسلامی دا سردار مقرر کر کے شام دی طرف روانہ کيتا سی لیکن بعض کہندے نيں کہ موصوف نوں خالد دی عراق دی طرف روانگی دے وقت نال ہی شام دی طرف روانہ کيتا سی لیکن خالد بن سعید دی شام دی طرف روانگی توں پہلے ابو بکر صدیق نے اپنا حکم واپس لے لیا سی۔ آن ﷺ دی وفات دے بعد خالد بن سعید چند روز تک ابو بکر صدیق دی بیعت توں پس و پیش کر رہے سن تے علی و عثمان بن عفان رؤسائے عبد مناف دے پاس گئے سن ۔ اگرچہ علی نے انہاں نوں پس و پیش کرنے توں منع فرمایا سی اس دے بعد خالد بن سعید نے صدیق اکبر دی بیعت کر لئی سی تے جدوں انہاں دے بیعت لینے دی اطلاع شیخین (ابو بکر صدیق و عمر فاروق) نوں ہوئی تاں فیر ابو بکر صدیق نے خالد بن سعید نوں دوبارہ امیر لشکر مقرر کر کے روانہ کيتا تے حکم دتا کہ قاصد تا حکم ثانی تیما وچ مقیم رنيں۔ مسلمانان عرب نوں جہاد اُتے آمادہ و تیار کرن تے کسی توں سوائے اس دے نہ لڑاں جو انہاں توں لڑاں۔ چنانچہ خالد بن سعید دی تحریک توں عرب دا اک گروہ کثیر جمع ہوئے گیا۔
جیش البدل
سودھوقیصر روم نے ایہ خبراں سن کر شام وچ عرب الضاحیہ بھر و سلیح و کلب و غسان و لنجم و جذام نوں مسلماناں دے خلاف ابھار کر لڑائی اُتے تیار کر دتا۔ خالد بن سعید نے ابو بکر صدیق نوں اس توں مطلع کيتا تے اوہ حسب حکم انہاں دے عرب الضاحیہ دی طرف ودھے۔ جس وقت خالد بن سعید انہاں دے لشکر گاہ دے نیڑے پہنچے اوہ لوک گھبرا کر متفرق ہوئے گئے۔ خالد انہاں دے مورچاں اُتے قبضہ کر کے بحکم صدیق اکبر اگے ودھے۔ بطریق روم ماہان ثانی اک لشکر نوں لے کے انہاں دے مقابلے اُتے آیا۔ خالد نے نہایت سخت لڑائی دے بعد بطریق ماہان نوں شکست دے کے اس دے لشکر کے وڈے حصے نوں قتل کر ڈالیا۔ اک خط وچ اس معرکہ دا تفصیلی حال لکھ کے ابو بکر صدیق دے پاس روانہ کيتا تے امداد دی درخواست کيتی۔ اتفاق توں ایہ خط تے ذواکلاع مع حمیر دے یمن توں تے عکرمہ بن ابی جہل مع انہاں لوکاں جو انہاں دے نال تہامہ و عمان و بحرین توں آئے سن اک نال مدینہ پہنچے۔ ابو بکر صدیق نے انہاں لوکاں نوں خالد بن سعید دے پاس بھیج دتا۔ ہور اس وقت شام دی مہم دا اہتمام کرنے لگے۔ کل امرا صدقات نوں تبدیل کر کے خالد بن سعید مدد دے لئی بھیج دتا ايسے اعتبار توں اس لشکر دا ناں جیش البدل رکھیا گیا۔
عمرو بن العاص دی روانگی
سودھوچنانچہ عمرو بن العاص نوں شام دی مہم پیش آ جانے توں صدقات سعد ہذیم و بنی عذرہ توں تبدیل کر کے جہاد روم وچ خالد بن سعید دے نال شریک ہونے نوں لکھیا تے فلسطین دی طرف حملہ کرنے دا حکم دتا جنہاں نوں آن ﷺ نے عمان دی طرف روانہ کيتا سی تے انہاں توں آپ نے ایہ وعدہ فرمایا کہ عمان توں واپسی اُتے فیر اوہ اپنے مضافات و اعمال دی طرف بھیج دتے جائے گے لیکن جدوں ایہ آن ﷺ دے وصال دے بعد عمان توں واپس ہوئے تاں ابو بکر صدیق نے وی آن ﷺ دے ایفاء عہد دے خیال توں صدقات سعد ہذیم و بنی عذرہ دی طرف انہاں نوں بھیجیا تے ولید بن عقبہ نوں جو صدقات قضاعہ دے متولی سن اردن دی جانب ودھنے دے لئی لکھیا تے اک حصہ لشکر اُتے یزید بن ابی سفیان نوں امیر مقرر کيتا جس وچ سہیل بن عمرو وغیرہ وی شامل سن تے اک جماعت اُتے ابو عبیدہ بن جراح نوں افسر مقرر کر کے حمص اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا تے انہاں وچوں ہر اک نوں ضروری نصیحتاں کر دتیاں۔
جو ہدایتاں ابو بکر صدیق نے امرا اسلام نوں روانگی دے وقت کيتیاں سن انہاں دا ترجمہ و خلاصہ ایہ اے:” | ميں نے تسيں نوں مسلماناں دا افسر مقرر کيتا اے اس غرض توں کہ تواڈا وچ امتحان لاں تے تسيں نوں آزماواں کہ تسيں مسلماناں دے نال کیواں دا برتاؤ کردے جے چنگا برتاؤ کرو گے تاں تسيں توں اللہ تے اس دا رسول ﷺ راضی ہوئے گا تے دنیا وچ تواڈے مضافات ودھیا داں گا تے آخرت وچ تسيں نوں اس دا اجر ملے گا تے جے تسيں نے کوئی برائی دی تاں وچ تسيں نوں معزول کر دواں گا۔ ہر حال وچ اللہ تعالی توں ڈردے رہنا کیونجے اوہ تواڈے باطن نوں اس طرح دیکھدا اے جس طرح تسيں ظاہر نوں۔ اللہ تعالی دے نزدیک محبوب تے بہتر اوہی شخص اے جو باعتبار اعمال صالح دے اس توں نیڑے ہوئے۔ زمانہ جاہلیت دے عادات و اطوار ترک کر دينا۔ کیونجے اللہ تعالی اس توں تے اس دے کرنے والےآں نوں برا جاندا اے۔ لشکر کے نال سفر کرنے وچ ہمیشہ انہاں دی صحبت دا خیال رکھنا تے جدوں انہاں نوں کچھ سمجھانا ہوئے تاں مختصر کلام وچ سمجھانا کیونجے زیادہ بولنا نقصان پہنچاندا اے۔ نمازاں نوں مقرر اوقات اُتے پڑھنا، رکوع تے سجود بہ اطمینان کرنا تے جدوں تواڈے دشمناں دے قاصد آئیاں تاں انہاں دی عزت کرنا۔ اپنے پورے لشکر دی حفاظت کرنا، رات نوں پہرہ مقرر کرنا ایسا نہ ہوئے کہ غفلت وچ دشمن تسيں اُتے حملہ آور ہوئے جاواں۔ اپنا ظاہر و باطن یکساں رکھنا۔ جو کم کرو مشورہ توں کرو تے جدوں نگہبانی وچ کِسے توں غفلت دیکھو تاں اسنوں سزا دینا لیکن زیادتی دے نال نئيں مستحق دی عقویت توں ڈرنا لشکریاں دے افعال و حرکات دی نگرانی کردے رہنا۔ لڑکےآں، بوڑھاں تے عورتاں نوں قتل نہ کرنا۔ ہتھیار رکھ دے یا اسلام قبول کر لے تاں اسنوں وی نہ مارنا۔ سچائی تے ایفاء وعدہ دے ہمیشہ پابند رہنا ایہ احسن وصایا نيں انہاں اُتے عمل کرنا۔ جاؤ اللہ دے ناں اُتے تے اللہ دی راہ وچ لڑو۔ | “ |
بطریق ہامان توں جھڑپ
سودھوجب خالد بن سعید نوں ایہ معلوم ہويا کہ انہاں دی امداد دے لئی مدینہ توں اسلامی عساکر روانہ کیتے گئے نيں تاں انہاں نے رومیاں نال جنگ کرنے وچ چھیندی توں کم لیا تے امرا اسلامی لشکر توں پہلے رومیاں توں متصادم ہوئے گئے۔ بطریق ہامان اک لشکر کثیر التعداد فوج لے کے انہاں دے مقابلہ اُتے آیا تے اک لڑائی لڑ کر دمشق دی طرف چلا گیا۔ (ابن اثیر دی تحریر توں معلوم ہُندا اے کہ پہلے ابو عبیدہ بن الجراح بلقاء دے دروازے اُتے رومیاں توں لڑے سن جس وچ اہل بلقاء نے زیر ہوئے کے صلح کر لئی سی۔ ایہ پہلی صلح سی جو شام وچ ہوئی۔ فیر رومی عربہ سرزمین فلسطین وچ جمع ہوئے جنہاں دے سر کرنے نوں یزید بن ابی سفیان نے ابو امامہ باہلی نوں روانہ کيتا۔ عربہ وچ رومیاں دی یزید بن ابی سفیان دے لشکر توں لڑائی ہوئی۔ رومیاں نے بھج کر واشن وچ جا کے دم لیا۔ ابو امامہ نے انہاں نوں اوتھے توں وی لڑ کر بھجیا دتا۔ انہاں لڑائیاں دے بعد مرج صفر دا واقعہ پیش آیا جس وچ سعید ابن خالد شہید ہوئے۔) خالد بن سعید شام نوں لوٹتے ہوئے مرج الصفر جا پہنچے۔ خالد دے نال اس واقعہ وچ ذواکلاع تے عکرمہ و ولید بن عقبہ وی سن ۔ جس وقت ایہ لوک دمشق دے نیڑے مرج الصفر وچ داخل ہوئے گئے تب ہامان نے چاراں اطراف توں راستہ بند کر کے حملہ کر دتا۔ اتفاقیہ سعید بن خالد سامنے پے گئے تے انہاں نوں توں اس دا مقابلہ ہوئے گیا اس نے انہاں نوں شہید کر ڈالیا۔ انہاں دے باپ خالد نے ایہ خبر سن کر مع اپنے چند ہمراہیاں دے شام توں بھج کر ذی المروہ (قریب مدینہ) وچ آکے دم لیا۔ انہاں دے چلے جانے دے بعد عکرمہ اسلامی لشکر لئی ہوئے شام دے نیڑے رومیاں دے مقابلے اُتے صف آراء رہے۔ اس اثناء شرجیل بن حسنہ عراق توں ابو بکر صدیق دے پاس خالد بن ولید دے سفیر بن دے حاضر ہوئے سن ۔ چند آدمیاں نوں جمع کر کے شرجیل دے ہمراہ اردن دی طرف روانہ کر دتا تے شرجیل دی جگہ ولید بن عقبہ نوں روانہ کيتا۔
شرجیل و معاویہ دی روانگی
سودھوشرجیل بن حسنہ خالد بن سعید توں اثناء راہ وچ ملدے ہوئے انہاں دے ہمراہیاں وچوں کچھ لوکاں نوں لیندے ہوئے اردن دی طرف روانہ ہوئے۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق نے اک چھوٹا جہا لشکر منظم کر کے معاویہ بن ابی سفیان دی سرکردگی وچ یزید بن ابی سفیان دی امداد نوں روانہ فرمایا۔ معاویہ ذی المروہ توں بقیہ لوکاں نوں لے کے یزید بن ابی سفیان دی طرف روانہ ہوئے گئے۔ جدوں خالد بن سعید ذی المروہ وچ تنہا رہ گئے تاں انہاں نوں مدینہ وچ آنے دی اجازت دتی گئی۔
مجاہدین دا یرموک وچ اجتماع
سودھوپس جدوں امرا لشکر اپنا اپنا لشکر لئی ہوئے شام پہنچ گئے تے ہرقل نوں انہاں دی امداد دی اطلاع ہوئی تاں اس نے پہلے اپنے سرداران لشکر نوں جمع کر کے عرباں توں لڑنے دے لئی منع کيتا تے ایہ رائے ظاہر کیتی کہ عرب جو چاہندے ہاں انہاں نوں دے کے صلح کر لئی جائے لیکن اس دے اراکین لشکر نے اس توں انکار کيتا تے عرباں توں لڑنے اُتے آمادگی ظاہر کيتی۔ ہرقل نے مجبور ہوئے کے اپنے امرا لشکر نوں اسلامی لشکر کے مقابلے اُتے اس طرح تقسیم کيتا کہ شقیقہ تدارق (اپنے حقیقی بھائی) نوں نوے ہزار فوج دے نال عمرو بن العاص دے مقابلہ اُتے بلقاء دی طرف، دراقص نوں بمقابلہ شرجیل بن حسنہ پنجاہ ہزار لشکر کے نال اردن دی طرف تے قیقلان بن نسطوراسنوں سٹھ ہزار فوج دے کے ابو عبیدہ بن الجراح دے مقابلہ اُتے جابیہ دی طرف روانہ کيتا۔ امرا اسلام وچ ایہ کثرت فوج تے تیاری نوں سن کر صلاح و مشورہ ہونے لگے۔ سب نے باتفاق رائے ایہ قرار پایا کہ چونکہ اس قدر کثیر التعداد لشکر توں علاحدہ علاحدہ مقابلہ کرنا مسلماناں نوں معرض زوال وچ ڈالنا اے لہذا کل اسلامی لشکر نوں یکجا ہوئے کے لڑنا چاہیے۔ اس اثناء وچ ابو بکر صدیق دا ايسے مضمون دا خط آ پہنچیا۔ فیر کيتا سی سب دے سب یرموک وچ جمع ہوئے گئے۔
خالد بن ولید دی یرموک دی طرف روانگی تے مشکلات
سودھومسلماناں دی تعداد اس وقت اکیس ہزار سی ہرقل نے وی اپنے متفرق لشکر نوں یرموک وچ جمع ہونے دا حکم دتا تے ملحان دے روانہ کرنے دا وعدہ کيتا۔ رومیاں دے لشکر دا افسراعلیٰ شقیقہ تدراق سی تے اس دے مقدمتہ الجیش اُتے جرجہ، میمنہ اُتے ماہان، میسرہ اُتے دراقص تے ساقہ وچ قیقلان بن نسطوراس سی۔ مسلماناں تے رومیاں دے درمیان وچ وادی و خندق حائل سی جس توں نہ رومی لشکر مسلماناں اُتے حملہ کر سکدا سی تے نہ ہی مسلمان اگے ودھ سکدے سن ۔ مسلماناں نے طویل قیام توں گھبرا کر ابو بکر صدیق نوں لکھیا تے انہاں توں امداد طلب کيتی۔ ابو بکر صدیق نے خالد بن ولید نوں لشکر شام اُتے امیر مقرر کر کے عراق توں روانہ کيتا تے انہاں دے پِچھے مثنی بن حارث نوں امارت اُتے متعین فرمایا۔ خالد بن ولید نے حسب حکم ابو بکر صدیق عراق وچ مثنی بن حارث دی سرکردگی وچ نصف لشکر عراق وچ چھڈ کربقیہ نصف اپنے نال شام لے کے روانہ ہوئے گئے۔ جس وقت حددواء وچ پہنچے اہل حددواء نے راستہ نہ دتا، لڑائی اُتے آمادہ ہوئے۔ خالد نے انہاں دا مقابلہ کيتا تے انہاں نوں شکست دیندے ہوئے مضیخ وچ جا اترے۔ مضیخ وچ بنی تغلب دا اک گروہ اسلامی لشکر نوں روکنے دے لئی جمع ہوئے رہیا سی خالد دا انہاں توں مقابلہ ہويا۔ صبح توں دوپہر تک لڑائی ہُندی رہی۔ ظہر دے نیڑے بنی تغلب میدان توں بھج نکلے۔ مسلماناں نے انہاں نوں قتل و قید کيتا تے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ کر ليا۔ انہاں قدیاں وچ صہبا بنت حبیب بن بحیر مادر عمر بن علی بن ابی طالب سن۔ اس دے بعد خالد نے دوسرے روز ایتھے توں سفر کر کے قراقر (ماء کلب) وچ پہنچ کے قیام فرمایا تے اوتھے اُتے رہنے والےآں اُتے شب خون ماریا۔ خالد نہایت تیزی توں سوی (اب بہراء) دی طرف روانگی دے لئی تیاری کرنے لگے تے رافع بن عمیروطائی نوں راہبری دے لئی بلايا تے اس توں راستہ دا حال دریافت کيتا۔ رافع نے کہیا کہ تسيں اس راستہ نوں اِنّے وڈے لشکر و اسباب دے نال طے نئيں کر سکو گے جدوں کہ بخدا اک تنہا سوار نوں وی ایہ راستہ طے کردے ہوئے موت دا خوف ہُندا اے اج توں پنج دن تک تسيں نوں اس راستہ وچ کِسے مقام اُتے پانی نئيں ملے گا۔ خالد نے ایہ سن کر جواب دتا کہ مینوں ایہ راستہ طے کرنا ضروری اے مینوں اس توں زیادہ تے کیہ کم ہوئے گا کہ وچ رومیاں دے مقابلے وچ مسلماناں دی مدد کرنے جا رہیا ہون۔ تیرا مقصود اس کہنے توں اے ایہ اے کہ وچ انہاں دی مدد نوں نہ جاؤں۔ ميں نے اپنی جان اللہ دے راہ وچ وقف کر دتی اے۔ رافع ایہ جواب سن کر خاموش ہوئے گیا تے خالد نے اپنے امرا اسلام نوں طلب کيتا تے حکم دتا کہ تسيں لوک اپنی جماعت توں کہہ داں کہ ہر شخص اپنے لئی پنج دن دا پانی لے لے تے اونٹھاں نوں مکرر پانی پلا دے۔ لشکریاں نے اس حکم نوں سندے ہی اونٹھاں دے کجاداں توں چھاگلاں تے مشکیزاں نوں کھول کر پانی بھر لیا تے اونٹھاں نوں کچھ وقفہ دے کے مکرر پانی پلا دتا تے انہاں دے پیر اُتے کپڑے لپیٹ دتے تاکہ روزانہ دے سفر توں پھٹنے توں محفوظ رنيں۔ الغرض جدوں لشکریاں نے اپنا انتظام کر ليا اس وقت خالد بن ولید اپنے ہمراہ لے کے اگے ودھے تے اسلامی لشکر انہاں دے پِچھے روانہ ہويا چار شبانہ روز دی مسافت طے کر کے پنجويں روز علمین دے نیڑے پہنچے۔ رافع نے لوکاں توں کہیا کہ تسيں لوک غور توں دیکھو اس آلے دوالے وچ عوسج دا درخت دکھادی دیندا اے۔ لوکاں نے جواب دتا سانوں عوسج دکھادی نئيں دیندا۔ رافع ایہ سن کر (انا للہ و انا علیہ راجعون) پڑھ کر کہیا کہ افسوس تسيں وی ہلاک ہوئے تے مینوں وی ہلاک کیہ ميں پہلے ہی کہندا سی کہ ایہ راستہ دشوار گزار اے۔ تھوڑی دور چل کے فیر اس نے لوکاں نوں عوسج لبھن دے لئی کہیا تے لوکاں نے دور توں عوسج نوں دیکھ کے تکبیر کہی۔ رافع نے کہیا اس دی جڑ دے پاس کھودو۔ لوکاں نے اس دے کہنے اُتے گز بھر دا گڑھا کھود کر چشمہ دا منہ کھول دتا۔ لشکریاں نے خوب سیر ہوئے کے پانی پیتا تے اونٹھاں نوں پانی پیلیا کے چھاگلاں تے مشکیزاں نوں بھر لیا۔ تھوڑی دور چلنے دے بعد سوی پہنچ گئے۔ ایہی سوی بہراء دے رہنے دا مقام سی۔ لوک حالت غفلت وچ بیٹھے ہوئے شراب پی رہے سن تے اس دا مغنی (گویا) گا رہیا سی مسلماناں نے انہاں اُتے چھاپہ ماریا انہاں نوں تے انہاں دے سردار حرقوص بن نعمان بہرانی نوں مار دے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ کر ليا۔ ایتھے توں روانہ ہوئے کے اہل ارک و تدمر توں صلح کردے ہوئے قریتین پہنچے۔ قریتین والےآں نے اسلامی لشکر توں مزاہمت کيتی۔ باہم لڑائی ہوئی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مسلماناں نے انہاں نوں شکست دتی تے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ کر ليا۔ اس دے بعد اسلامی لشکر حوارین وچ پہنچیا ایتھے وی ایسا ہی واقعہ پیش آیا۔ فیر ایتھے توں عصر دے وقت روانہ ہوئے کے دوسرے روز ظہر دے نیڑے قصم وچ پہنچیا۔ ایتھے قبیلہ قضاعہ دے بنی مشجعہ رہندے سن انہاں لوکاں نے خالد توں صلح کر کے اپنی جان تے عزت بچا لی۔ اس دے بعد خالد رافع دے نال اسلامی لشکر لئی ہوئے مرج ربط پہنچے تے ايسے دن غسان اُتے حملہ کر کے انہاں نوں قتل و قید کيتا تے ايسے مقام توں اک سریہ کنیسہ غوطہ دی طرف بھیجیا جو انہاں دے مرداں نوں مار دے عورتاں تے لڑکےآں نوں گرفتار کر لائے۔ دوسرے روز مرج ربط توں چل کے بصرہ وچ پہنچے تے اہل بصری توں لڑ کر کامیابی حاصل کيتی۔ ایہ پہلا شام دا شہر سی جو خالد و اہل عراق دے ہتھوں فتح ہويا۔ خالد نے ایتھے دے تے دوسرے تھاںواں توں جو مال غنیمت حاصل ہوئے چکيا سی اسنوں مسلماناں اُتے تقسیم کر کے حسب دستور خمس (پنجواں حصہ) ابو بکر صدیق دے پاس مدینہ نوں روانہ کيتا تے خود ایتھے توں ماہ ربیع الثانی تیرہ ہجری دے آخری دن بروز ہفتہ چل کے غازیان اسلام شام دے پاس یرموک پہنچ گئے۔
معرکہ یرموک
سودھواتفاق توں جس روز خالد بن ولید یرموک وچ اسلامی لشکر وچ پہنچے ايسے روز ہامان بطرق وی مع شماسہ تے قسیساں تے رہباناں دے رومی لشکر وچ داخل ہوئے۔ خالد شام توں ہی اپنی فوج دی تنظیم وچ مصروف ہوئے گئے۔ صبح ہُندے ہُندے لشکر نوں منظم کر کے ہر اک امیر نوں اس دی جماعت اُتے ذمہ دار کر کے خالد نے اپنے مقابل اُتے تے امرء لشکر نے اپنے اپنے مقابل اُتے حملہ کيتا۔ فریقین جی توڑ کر لڑنے لگے تے اپنی قسمت دے آخری فیصلہ نوں دیکھنے نوں ودھ چڑھ کر وار کردے جاندے سن ۔ جے رومی لشکر اپنے مذہبی پیشواواں نوں تحریک و وعظ توں اک قدم ودھنے دا قصد کردا تاں اسلامی لشکر خالد دے نعرہ تکبیر توں رومیاں نوں دس دس قدم پِچھے ہٹا دیندا۔ آخرالامر خالد نے ہامان نوں شکست دے کے میدان جنگ توں بھجیا دتا۔ اس دے بعد ہور رومی افسراں دے وی یکے بعد ہور پیر اکھڑنے شروع ہوئے گئے۔ تھوڑی دیر دے بعد میدان جنگ رومیاں توں خالی ہوئے گیا۔ دو لکھ چالیس ہزار رومی لشکر وچ اکثر مارے گئے تے کچھ لوک واقوصہ دہوے وچ ڈُب گئے تے اک حصہ خندق وچ ڈگ کے مر گیا۔ انہاں دے نامی گرامی سپہ سالار تے مشاہیر سلطنت قتل کیتے گئے۔ منجملہ انہاں دے تدارق برادر ہرقل وی سی۔ اس رومی لشکر دا نہایت چھوٹا حصہ شکست کھا کر مردا کھپتا ہرقل تک پہنچیا جو انہاں دناں لڑائی دا نتیجہ سننے تے اپنے لشکر نوں مدد پہنچانے دی غرض توں حمص وچ مقیم سی۔ اپنے لشکر دی ایہ غیر متوقع شکست سن کر تے انہاں دی بدحواسی دیکھ کے حمص وچ نہ ٹھہر سکیا ايسے وقت حمص توں نکل کے دوسرے شہر چلا گیا تے حمص و دمشق دی قلعہ بندی دا حکم دے دتا۔ اس وقعہ وچ لشکر اسلام دی تعداد چھیالیس ہزار بیان کيتی جاندی اے۔ انہاں وچ ستائیس ہزار تاں انہاں امرا دے نال سن جنہاں نوں ابو بکر صدیق نے شام اُتے حملہ کرنے دے لئی مدینہ توں روانہ کيتا سی تے دس ہزار خالد بن ولید دے نال عراق توں آئے سن تے تن ہزار اوہ لوک سن جو خالد بن سعید دے بھج جانے دے بعد باقی رہ گئے سن تے چھ ہزار عکرمہ بن ابی جہل دے ہمراہ رہ گئے سن ۔ ایہ لڑائی جمادی الاول وچ ہوئی اس توں پیشتر ایسی تیاری نہ عرباں نے کيتی سی تے نہ رومیاں نے۔ خالد بن سعید نے پہلے اپنے اک لشکر کے اک ہزار آدمیاں دی جماعت علاحدہ کر کے اس اُتے اک امیر مقرر کيتا سی تے اس دا ناں کردوس رکھیا سی کیونجے رومیاں نے وی ايسے اپنے لشکر نوں تقسیم کيتا سی۔ اس لڑائی وچ ابو سفیان بن حرب بہت زیادہ نیک ناں رہے۔ اوہ وڈے مخمصاں وچ پے گئے سن ۔
جرجہ دا قبول اسلام
سودھوارباب سیر و تواریخ نے لکھیا اے کہ اثناء جنگ جنگ وچ مدینہ توں اک قاصد ابو بکر صدیق دے انتقال تے عمر فاروق دی امارت دی خبر لے کے آیا لیکن خالد نے اسنوں مخفی رکھیا۔ فیر امرا لشکر روم توں جرجہ نکل کے میدان وچ آیا تے خالد نوں بلیا کے اسلام دی حقیقت دریافت کيتی۔ خالد نے اسنوں خوب سمجھایا تے اچھی طرح توں اس دے ذہین نشین کروا دتا جس مذہب اُتے اوہ اے اوہ باطل اے تے اسلام اک سچا، پاک تے صاف مذہب اے تے نجات ابدی اس دے قبول کرنے توں ملدی اے۔ اللہ تعالی نے جرجہ دی چشم بصیرت کھول دتی تے اوہ نہایت سچائی توں مسلمان ہوئے کے اسلام وچ آ ملا۔ رومیاں نوں اس واقعہ توں بے حد صدمہ ہويا۔
رومیاں دی شکست
سودھودوسرے دن خالد بن ولید نے لشکر اسلام دی اک جماعت لے کے حملہ کيتا جس وچ جرجہ وی سن ۔ لڑائی دا آغاز نہایت خطرناک سی رومیاں دی لاش اُتے لاش ڈگدی جاندی سی تے اوہ لڑائی توں منہ پھیرنے نظر نہ آندے سن ۔ دوپہر تک ایہی کیفیت رہی مسلماناں نے اشارہ توں ظہر ادا کيتی تے خالد بن ولید نے اللہ اکبر کہہ کے حملہ کر دتا۔ رومی اس دفعۃً حملہ توں گھبرا کر میدان جنگ توں بھج نکلے۔ اس لڑائی وچ جرجہ، عکرمہ بن ابی جہل تے انہاں دے لڑکے عمرو و سلمہ بن ہشام و عمر و ایان پسران سعید و ہشام بن ابی العاص و ہبار بن سفیان و طفیل بن عمرو وغیرہ (م) نامی گرامی امرا لشکر اسلام دے علاوہ تن ہزار مسلمان شہید ہوئے گئے۔ ابو سفیان دی اک اکھ تیر لگنے توں جاندی رہی۔[۱۶۳]
ذاتی حالات زندگی
سودھوحُلیَہ مبارک
سودھوابو بکر صدیق موزاں قد دے دبلے پتلے آدمی سن ۔ رنگ گندمی (بروایت ہور گورا چٹا) سی۔ رخساراں اُتے بوہت گھٹ گوشت سی تے چہرے دی ہڈیاں نمایاں سن۔ پیشانی بلند تے کشادہ سی جو عرق آلود رہندی سی۔ اکھاں اندر دی جانب دھنسی ہوئیاں سن۔ انگلیاں دے جوڑاں اُتے گوشت نئيں سی۔ پنڈلیاں تے راناں اُتے وی بوہت گھٹ گوشت سی۔ کمر وچ ذرا خم سی (قدرے جھک کر چلدے سن )۔ تہمد کمر اُتے نئيں رکدا سی تے تھلے کھسک جاندا سی۔ بالاں وچ مہندی تے کسم (کثم) دا خضاب لگاندے سن ۔خادم رسول ﷺ انس بن مالک نے ہجرت دے وقت انہاں دی کفیت بیان کيتی اے:
” | انہاں (ابو بکر صدیق) نے ڈاڑھی نوں مہندی تے نیل توں رنگ لیا سی تے اوہ نہایت سرخ ہوئے گئی تھی۔ | “ |
” | آپ سن رسیدہ بزرگ نيں سانوں کوئی نصیحت فرمایئے۔ | “ |
لباس و غذا
سودھو” | جب توں خلافت دا بجھ میرے کندھےآں اُتے پيا اے وچ نہایت معمولی غذا تے موٹے جھوٹھے کپڑے اُتے قانع رہیا ہون، اس وقت میرے پاس اک حبشی غلام، اک اونٹھ تے اک پرانی چادر دے سوا بیت المال دی کوئی چیز ننيں۔ میرے بعد ایہ چیزاں عمر بن خطاب دے حوالے کے دينا۔ | “ |
انگوٹھی
سودھوابو بکر صدیق اک سادہ انگوٹھی پہندے سن اس اُتے ایہ عبارت کندہ سی نعم القادر اللہ مکتوبات، فرامین تے معاہدات اُتے مہر کرنے دے لئی ایہ انگوٹھی استعمال نئيں فرماندے سن ۔
ذریعہ معاش
سودھوابو بکر صدیق شروع توں ہی کپڑےآں دے بہت وڈے تاجر سن ۔ آپ اک کامیاب تے خوشحال تاجر سن ۔ اس سلسلے وچ اندرون ملک تے بیرون ملک (شام، یمن وغیرہ) سفر کردے رہندے سن ۔ اپنی خوش معاملگی تے دیانت داری دی وجہ توں قریش دے تمام تاجراں وچ نمایاں مقام رکھدے سن ۔سنن ابن ماجہ وچ خود آپ توں روایت اے:
” | وچ قریش وچ سب توں وڈا تے مال دار تاجر سی | “ |
جاگیر
سودھورسول اکرم ﷺ نے ابو بکر صدیق نوں خیبر تے بحرین وچ اک اک جاگیر عطا فرمائی۔ انہاں نے بحرین دی جاگیر عائشہ نوں دے دتی سی لیکن اپنی وفات دے وقت انہاں توں واپس لے لی تا کہ سب بہن بھائیاں نوں شرعی حصہ مل سکے۔ تین ہجری وچ یہود بنی نضیر مدینہ توں جلا وطن کیتے گئے تاں نبی کریم نے انہاں دے اموال توں ابو بکر صدیق نوں بئر حجر عنایت فرمایا۔ آپ نے اس دی ملحقہ زمین وچ کھجور دا باغ لگایا تے فیر ایہ ام المومنین عائشہ صدیقہ نوں دے دتا۔ صدیق اکبر نوں جاگیراں توں جو آمدنی حاصل ہُندی سی اسنوں وی راہ خدا وچ صرف کر دیندے سن ۔
وظیفہ خلافت
سودھوابو بکر صدیق خلیفہ بننے دے بعد دوسرے دن کندھے اُتے کپڑےآں دے سین ڈال کر بیچنے دے لئی بازار دی طرف چلے۔ راستے وچ عمرفاروق مل گئے۔
عمرفاروق: کدھر؟ ابو بکر: بازار کپڑے بیچنے جا رہیا ہون۔ عمر: آپ ہن مسلماناں دے معاملات دیکھو گے یا تجارت کرن گے؟ ابو بکر: ایہ کم نہ کراں گا تاں خود کيتا کھاواں گا تے بال بچےآں نوں کتھے توں کھلاواں گا؟ عمر: ہن آپ اُتے مسلماناں دی سرداری دا بجھ آ پيا اے۔ خلافت تے تجارت دے کم اک نال نئيں چل سکدے۔ چلئے ابو عبیدہ (ناظم بیت المال) توں مل کے گل کردے نيں۔ چنانچہ عمر انہاں نوں ابو عبیدہ بن الجراح دے پاس لے گئے تے کفیت بیان کيتی۔ انہاں نے اس مقدار وچ وظیفہ مقرر کيتا جو اک اوسط درجہ مہاجر دی ضروریات زندگی نوں کفایت کر سکے۔[۱۶۴]
عہد خلافت دے چند متفرق واقعات
سودھوبدکار عورتاں نوں سزا
سودھو” | ابو بکر کے پاس پہنچ کے ایہ پیغام پہنچاؤ کہ ایتھے بدکار عورتاں نے تہمتاں لگائی نيں انہاں عورتاں نے حضور ﷺ دی وفات اُتے خوشی دا اظہار کردے ہوئے اپنے ہتھ مہندی توں رنگے نيں خدا تعالی آپ نوں توفیق دے، آپ انہاں دے ہتھ تیز تلوار توں کٹ دے۔ جداں بجلی آسمان اُتے چمکتی اے | “ |
یہ پیغام ابو بکر صدیق اُتے بجلی بن دے گرا۔ ابو بکر جداں متوضع انسان آتش فشاں پہاڑ بن گیا تے اس فتنہ دی سرکوبی دے شمشیر بے نیام بن گیا، آپ نے فوراً اپنے گورنر نوں ایہ حکم بھیجیا کہ اوہ جا کے اللہ تے اس دے رسول دے لئی انتقام لاں۔ چنانچہ انہاں نے انہاں بدکار عورتاں نوں جمع کيتا تے انہاں دے ہتھ کٹ دیے۔[۱۶۵]
شاتم شیخین دا انجام
سودھوکچھ لوک سفر اُتے نکلے تاں انہاں وچ اک آدمی ابو بکر تے عمر نوں برا بھلا کہنے لگا۔ لوکاں نوں اس اُتے غصہ آیا تے اسنوں تنبیہ دی کہ باز آؤ! کیہ تسيں محمد دے دو وزیراں نوں برا بھلا کہندے ہو؟ لییکن اوہ شخص باز نہ آیا تے گالیاں دیندا رہیا تے حضرات شیخین دی شان وچ نامناسب لفظاں بولدا رہیا۔ کچھ دیر دے بعد اس شخص نوں بیت الخلا وچ جانے دی ضرورت پیش آئی، جدوں اوہ بیت الخلا وچ پہنچیا تاں شہد دی مکھیاں تے بھڑاں دے جھنڈ نے اس اُتے حملہ کر دتا، اوہ اسنوں ڈسنے لگاں تے کٹنے لگاں۔ اوہ چیختا ہويا فریاد کرنے لگا۔ لوک بھجدے ہوئے گئے تا کہ اس دی کچھ مدد کرن لیکن جو وی اس دے نیڑے ہُندا اوہ بھڑاں تے شہد دی مکھیاں اس اُتے حملہ آور ہوئے جاندیاں۔ چنانچہ لوکاں نے اسنوں چھڈ دتا تے دور دور توں اسنوں دیکھدے رہے جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شہد دی مکھیاں تے بھڑاں نے اس دا جسم چھلنی چھلنی کر دتا۔ اللہ تعالی اپنے دوستاں دا اس طرح دفاع کردا اے۔[۱۶۶]
عبد اللہ بن ابی بکر دی شہادت
سودھوغزوہ طائف وچ ابو بکر صدیق دے سب توں وڈے بیٹے عبد اللہ بن ابی بکر نوں تیر لگیا جس توں آپ نوں زخم لگیا تب اوہ زخم بھر گیا لیکن فیر پھٹ پيا سی جس دی وجہ توں آپ دی شہادت اپنے والد ماجد دے عہد خلافت وچ ہوئی۔ ابو بکر صدیق ام المومنین عائشہ دے پاس تشریف لیائے تے فرمایا: اے بیٹی! عبد اللہ دی شہادت میرے نزدیک بکری دے کان دی مانند اے جو گھر توں کڈ دتی گئی ہوئے (آپ دا مقصد اس مصیبت نوں کم جتانا سی)۔ ام المومنین فرمانے لگاں، اللہ دا شکر اے جس نے آپ نوں صبر کرنے دی طاقت دتی تے ہدایت اُتے آپ دی مدد فرمائی۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق باہر گئے فیر گھر تشریف لیائے تے فرمایا: اے بیٹی! شاید کہ تسيں نے عبد اللہ نوں دفن کر دتا ہو، جدوں کہ اوہ زندہ اے ؟
عائشہ نے پڑھیا، انا للہ و انا علیہ راجعون۔ اے ابا جان! اسيں اللہ ہی دی ملک نيں تے ايسے دی طرف پرت جانے والے نيں۔ ابو بکر صدیق نے غمزدہ ہوئے کے کہیا کہ وچ اللہ تعالی دی جو سمیع و علیم اے پناہ وچ آندا ہاں شیطان مردود دی حرکتاں تاں۔ فیر گفتگو جاری رکھدے ہوئے فرمایا: اے بیٹی! کوئی شخص ایسا نئيں جس دے لئی اثر نہ ہو، اک تاں فرشتہ دا اثر تے دوسرا شیطان دا اثر (وسوسہ)۔
کچھ عرصہ دے بعد جدوں بنو ثقیف دا وفد ابو بکر صدیق دی خدمت وچ حاضر ہويا تاں آپ نے اوہ تیر جو آپ نے اپنے پاس رکھیا ہويا سی، انہاں نوں دکھایا تے پُچھیا تسيں وچوں کوئی اس تیر نوں پہنچاندا اے ؟ بنو عجلان دے آدمی سعد بن عبید بولے: ہاں، اس تیر نوں ميں نے تراشا سی تے اس اُتے پر لگایا تے اسنوں تانت توں بنھ تے ميں نے ہی اسنوں چلیایا۔
ابو بکر نے فرمایا: ايسے تیر نے میرے بیٹے نوں شہید کيتا، اللہ دا شکر اے کہ اس نے تیرے ہتھ اسنوں عزت دتی تے شہید ہويا تے تسيں کفر دی حالت وچ مرو گے، کیونجے اوہ بہت خود دار اے۔[۱۶۷]
والی دا اجتہاد
سودھوجب بیعت خلافت ہوئے گئی تاں ابو بکر صدیق رنج و غم دی حالت وچ اپنے گھر جا کے بیٹھ گئے۔ عمر فاروق انہاں دے پاس آئے تاں ابو بکر انہاں نوں ملامت کرنے لگے کہ تسيں نے ہی مینوں اس بلا وچ پھنسایا، فیر فرمایا کہ لوکاں وچ فیصلہ کرنا بہت دشوار اے۔
عمر فاروق نے تسلی دتی تے کہیا کہ کیہ آپ نوں محمد دا ایہ ارشاد معلوم نئيں کہ والی تے حاکم جے اجتہاد کرے تے صواب نوں پہنچے تاں اس دے لئی اس فیصلہ وچ دو اجر نيں تے جے اجتہاد وچ خطا واقع ہوئے جائے تاں اس دے لئی اک اجر اے۔
بولی نوں ادب سکھانا
سودھواک دن عمر فاروق ابو بکر صدیق دے پاس تشریف لے گئے، جدوں گھر وچ داخل ہوئے تاں دیکھیا کہ ابو بکر صدیق اک دیوار دے تھلے بیٹھے سن تے اپنی بولی دا کنارہ پکڑے ہوئے سن گویا کہ اس بولی نوں ادب سکھا رہے ہون۔
عمر فاروق نوں ابو بکر صدیق دے اس عمل اُتے بہت تعجب ہويا تے پُچھنے لگے: اے خلیفتہ الرسول ﷺ! ایہ تسيں کیہ کر رہے نيں؟ اپنی بولی نوں کیوں سزا دے رہے نيں؟ ابو بکر صدیق نے استغفار کردے ہوئے فرمایا: ايسے بولی نے تاں مینوں تباہی دی جگہاں اُتے پہنچایا اے۔[۱۶۸]
امت دی نجات دا ذریعہ
سودھوابن سعد توں مروی اے کہ عمر فاروق ابو بکر صدیق دے پاس تشریف لیائے تے کہیا : اے خلیفہ رسول! کیہ تسيں نوں اس اُتے تعجب نئيں کہ میرا گزر عثمان غنی دے کولوں ہويا تے ميں نے انہاں نوں اسلام کيتا لیکن انہاں نے میرے سلام دا جواب نئيں دتا۔ ابو بکر صدیق نے عمر دا ہتھ پھڑیا تے عثمان دے پاس لے گئے۔ ابو بکر نے عثمان توں دریافت کيتا کہ تواڈے پاس تواڈے بھائی عمر آئے تے تسيں نے انہاں نوں انہاں دے سلام دا جواب نئيں دتا، توانوں ایسا کرنے اُتے کس چیز نے آمادہ کيتا اے ؟ عثمان نے عرض کيتا: اے خلیفہ رسول ميں نے ایسا نئيں کيتا۔ عمر نے کہیا: قسم اے اللہ عزوجل دی تسيں نے ایسا ہی کيتا اے تے تسيں نے میرے سلام دا جواب نئيں دتا۔ عثمان نے کہیا: مینوں آپ دے گزرنے دی ہرگز خبر نہ ہوئی تے نہ ہی مینوں ایہ معلوم ہويا کہ آپ نے مینوں سلام کيتا۔
ابو بکر صدیق نے فرمایا: اللہ عزوجل دی قسم! تواڈے متعلق میرا ایہ خیال سی کہ تسيں کسی سوچ وچ گم سن جس دی وجہ توں تسيں نے عمر دے سلام دا جواب نئيں دتا۔ عثمان نے کہیا: آپ نے درست فرمایا خلیفہ رسول، وچ حضور نبی کریم دے وصال دی وجہ توں پریشان ہاں تے اس سوچ وچ گم سی کہ وچ امت دی نجات دے بارے وچ حضور توں کچھ نہ پوچھ سکیا؟ تے ایہی گل سوچ رہیا سی جس دی وجہ توں مینوں عمر فاروق دے گزرنے تے انہاں دے سلام کرنے دے متعلق کچھ خبر نہ ہوئی۔ ابو بکر صدیق نے فرمایا: وچ حضور توں اس بارے وچ دریافت کر چکيا ہاں کہ انہاں دی امت دی نجات دا ذریعہ کيتا اے ؟ حضور نے میرے توں فرمایا سی : جس نے میرے توں اوہ کلمہ قبول کر ليا جو کلمہ ميں نے اپنے چچا نوں پیش کيتا تاں انہاں نے اسنوں رد کر دتا پس اوہی کلمہ میری امت دی نجات دا ذریعہ اے۔ عثمان نے دریافت کيتا کہ اوہ کلمہ کون سا اے ؟ ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ
- گواہی دینا اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے حضور نبی کریم اللہ عزوجل دے رسول تے بندے نيں۔[۱۶۹]
نواسہ رسول ﷺ نال محبت
سودھوحضور نبی کریم ﷺ دے وصال دے بعد دا واقعہ اے کہ ابو بکر صدیق عصر دی نماز توں فارغ ہوئے کے چلے آ رہے سن، آپ دی اک جانب علی بن ابی طالب سن ۔ اس اثناء وچ انہاں دا گزر حسن بن علی دے کولوں ہويا جو بچےآں دے نال کھیل رہے سن ۔
ابو بکر صدیق نے جلدی توں انہاں نوں اٹھایا تے اپنے کندھے اُتے سوار کر ليا تے بار بار ایہ جملہ ارشاد فرمانے لگے:” | میرا باپ فدا ہو، ایہ حسن نبی ﷺ دے مشابہ اے، علی دے مشابہ نئيں اے | “ |
علی مسکرا رہے سن ۔[۱۷۰]
تن چاند
سودھواک روز ام المومنین عائشہ صدیقہ ا محو خواب سن تاں انہاں نے خواب وچ دیکھیا جداں انہاں دے حجرہ وچ تن چاند آ کے گرے نيں۔ انہاں نے اپنے والد ماجد ابو بکر صدیق توں اس خواب دا تذکرہ کيتا تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ جے تیرا خواب سچا اے تاں تواڈے اس حجرہ وچ تن چاند مدفون ہون گے۔ فیر جدوں نبی کریم ﷺ دا وصال مبارک ہويا تے حجرہ عائشہ وچ جسم اطہر دا مدفن ہويا تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا: اے عائشہ لو! تواڈے حجرہ وچ اک بہترین چاند مدفون ہوئے گیا۔[۱۷۱]
کاش وچ پرندہ ہُندا
سودھوموسم خوشگوار سی ابو بکر صدیق آسمان دی طرف دیکھ رہے سن کہ آپ دی نظر اک پرندہ اُتے پئی جو اک درخت اُتے بیٹھیا سی۔ میٹھی میٹھی آواز وچ چہچہا رہیا سی۔ (یہ منظر دیکھ کے) آپ کہنے لگے، اے پرندہ! تاں چنگا اے، خدا دی قسم! کاش! وچ تیری طرح (کا اک پرندہ) ہُندا، درختاں اُتے بیٹھدا، پھل کھاندا تے اڑدا پھردا، نہ کسی حساب دا ڈر ہُندا تے نہ عذاب کا۔ خدا دی قسم! کاش! وچ سر راہ اک درخت ہُندا۔ اونٹھ میرے کولوں گزردے تے مینوں اپنے منہ دا نوالہ بناتے، مینوں چباندے، کھاندے تے نگل جاندے، فیر مینوں مینگنیاں دی صورت کڈدے، وچ کوئی بشر نہ ہُندا۔[۱۷۲]
میرے توں بدلہ لے لو
سودھوابو بکر صدیق نے اعلان کيتا کہ زکوة دے اونٹھ لوکاں وچ تقسیم کر دتے جاواں۔ جدوں اونٹھ لیائے گئے تاں فرمایا کہ کوئی شخص بغیر اجازت دے میرے پاس نہ آئے۔ اک عورت نے اپنے شوہر توں کہیا کہ ایہ لگام لو، ممکن اے کہ اللہ تعالی سانوں اک اونٹھ عطا کر دتیاں۔ اوہ آدمی ابو بکر کے پاس گیا، اس نے دیکھیا کہ ابو بکر تے عمر فاروق اونٹھاں دے باڑے دے اندر گئے نيں تاں ایہ وی انہاں دے نال اندر چلا گیا۔
ابو بکر نے مڑ کر دیکھیا تاں اک آدمی اپنے پاس موجود پایا جس دے ہتھ وچ لگام وی اے، اسنوں فرمایا تسيں ساڈے پاس کس لئی آئے ہو؟ آپ نے اس توں اوہ لگام پکڑی تے اس لگام توں اسنوں ماریا۔ جدوں ابو بکر صدیق اونٹھاں دی تقسیم توں فارغ ہوئے گئے تاں اس شخص نوں بلايا تے اسنوں اس دی لگام واپس دے دتی تے فرمایا کہ تسيں میرے توں بدلہ لے لو، عمر فرمانے لگے، خدا دی قسم! نہ ایہ شخص آپ توں بدلہ لے گا تے نہ اس عمل نوں آپ سنت دا درجہ دین گے۔ ابو بکر نے فرمایا: فیر مینوں دسو کہ قیامت دے دن اللہ دی پھڑ توں مینوں کون بچائے گا؟
عمر نے فرمایا کہ اسنوں راضی کر لو۔
چنانچہ ابو بکر صدیق نے اس شخص دے لئی سواری دا اک اونٹھ، کجاوہ چادر سمیت دینے دا حکم دتا تے اس دے نال پنج دینار وی دتے تے اس دے ذریعہ اسنوں راضی کر ليا۔ وہ آدمی راضی خوشی گھر واپس آیا تے اوہ پھولے نہ سما رہیا سی۔[۱۷۳]
اہل بدر دی شان
سودھوابو بکر صدیق دے پاس کچھ مال آیا تاں آپ نے لوکاں وچ اوہ مال برابر تقسیم کر دتا۔ عمر نے کہیا کہ اے خلیفتہ الرسول ﷺ! آپ اہل بدر تے دوسرے لوکاں دے درمیان وچ برابر دا برتاؤ کردے نيں؟ ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ دنیا تاں مقصد تک پہنچنے دا اک ذریعہ اے تے اس وچ زیادہ وسعت زیادہ بہتر اے۔
فیر اک دن ابو بکر صدیق مختلف وفود روانہ فرما رہے سن تے مختلف مہمات وچ امرا نوں مقرر کر رہے سن کہ اک آدمی ایہ دیکھ کے کہ آپ نے کسی بدری صحابی نوں نئيں بھیجیا، آپ توں کہنے لگے کہ اے خلیفتہ الرسول آپ اہل بدر نوں عامل کیوں نئيں مقرر کردے؟ سیدنا ابو بکر نے فرمایا کہ مینوں انہاں دے مقام دا علم اے، لیکن وچ ایہ گل پسند نئيں کردا کہ انہاں نوں دنیا وچ آلود کراں۔[۱۷۴]
خبر گیری
سودھوابن عساکر نے ابو صالح توں روایت بیان کيتی اے کہ عمر فاروق اک نابینا عجوزہ دا جو مدینہ دے نیڑے و جوار وچ رہندی سی رات نوں پانی بھر دتا کردے سن تے دوسرے تمام کم کر دتا کردے سن تے اس دی پوری پوری خبر گیری کردے سن، اک روز جدوں آپ اس دے ایتھے تشریف لے گئے تاں اس دے روز مرہ دے تمام کم نپٹے ہوئے پائے تے اور فیر تاں ایہ روز دا معمول بن گیا کہ آپ دے پہنچنے توں پہلے اس دے تمام کم کوئی شخص کر جاندا سی، اس گل توں آپ نوں بہت حیرت ہوئی۔ آپ اس دے ٹوہ وچ لگ گئے اک دن دیکھ لیا کہ اوہ ابو بکر صدیق نيں تے ایہ اوہ زمانہ سی جدوں کہ آپ خلیفتہ الرسول سن، آپ نوں دیکھ کے عمر فاروق نے کہیا اپنی جان دی قسم ایہ آپ دے سوا تے کون ہوئے سکدا سی۔
نواسہ رسول
سودھوابو نعیم وغیرہ نے عبد الرحمن اصبہانی توں روایت کيتی اے کہ اک روز ابو بکر صدیق منبر اُتے تشریف رکھدے سن اِنّے وچ امام حسن (جو حالے صغیر سن سن ) آگئے تے کہنے لگے میرے بابا جان دے منبر توں اتر آؤ۔ ابو بکر صدیق نے فرمایا تسيں سچ کہندے ہوئے ایہ تواڈے بابا جان ہی دا منبر اے ایہ کہہ کے آپ نے انہاں نوں گود وچ اٹھایا تے اشکبار ہوئے گئے۔ علی وی اوتھے موجود سن انہاں نے کہیا خدا دی قسم ميں نے انہاں توں کچھ نئيں کہیا سی۔ آپ نے فرمایا نئيں آپ سچ کہندے نيں۔ وچ آپ نوں الزام نئيں دیندا۔[۱۷۵]
بچہ نانی نوں دے دو
سودھوعمر فاروق نے اک انصاریہ خاتون نال شادی کيتی انہاں توں اک بچہ ہويا جس دا ناں عاصم رکھیا گیا۔ بعد وچ عمر فاروق نے عورت نوں طلاق دے دی۔ کچھ عرصہ دے بعد اک دن عمر قبا تشریف لے گئے، اوتھے انہاں دی نظر اپنے فرزند عاصم اُتے پئی جو مسجد دے صحن وچ کھیل رہے سن ۔ انہاں دی شفقت پدری نے جوش ماریا تے انہاں نے بچے نوں اٹھا کے سواری اُتے بیٹھیا لیا۔ اِنّے وچ عاصم دی نانی آ گئياں تے اوہ اپنے دھوہندے نوں عمر توں کھوہنا چاہندی لیکن عمر اپنے نال لے جانے اُتے مصر سن ۔ آخر دونے اس جھگڑے دا فیصلہ کرانے دے لئی ابو بکر صدیق دی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ ابو بکر صدیق نے دونے دے بیانات سن کر فیصلہ دتا کہ عمر نوں بچہ نانی دے حوالے کرنا ہوئے گا۔ اس اُتے عمر نے بچہ نانی دے حوالے کے دتا۔
(موطا امام مالک)[۱۷۶]
سردار دا کٹا ہويا سر
سودھوعمرو بن العاص تے شرجیل بن حسنہ نے شامیاں دے کے خلاف معرکہ وچ فتح پائی تے شامیاں دے سردار دا سر کٹ کر بارگاہ خلافت وچ روانہ کيتا۔ابو بکر صدیق نوں عمرو تے شرجیل دا ایہ کم پسند نئيں آیا تے آپ نے فرمایا:
” | یہ کوئی چنگا کم ننيں | “ |
” | اے خلیفہ رسول اللہ ایہ ظالم وی تاں ساڈے شہیداں دے سر کٹ لیندے نيں۔ | “ |
” | عمرو بن العاص تے شرجیل دونے نے اہل فارس و روم دی پیروی دی اے۔ آئندہ کسی دا سر کٹ کر ساڈے پاس روانہ نہ کيتا جائے۔ تے اسيں سب نوں قرآن کریم تے احادیث نبوی دی پیروی کرنی چاہیے۔ | “ |
بعض مورخین نے لکھیا اے کہ ابو بکر صدیق نے اپنا ایہ فیصلہ اک فرمان دی صورت وچ تمام سرداران فوج نوں بھیجیا جس وچ سختی توں تاکید دی کہ دشمناں دے سر کٹ کر مینوں ہر گز نہ بھیجو۔[۱۷۷]
علالت تے وصال
سودھوسیف و حاکم نے ابن عمر توں بیان کيتا اے کہ ابو بکر دی موت دی اصل سبب محمد دا وصال فرمنیا سی اس صدمہ وچ آپ دا جسم گھلنے لگیا تے ایہی آپ دی وفات دا باعث ہويا۔ ابن سعد و حاکم نے ابن شہاب توں روایت کيتی اے کہ (آپ دی موت دا ظاہر سبب ایہ سی کہ) آپ دے پاس کسنی نے تحفتہً خزیرہ (قیمہ جس وچ دلیہ پيا ہو) بھیجیا سی، آپ تے حارث بن کلدہ دونے کھانے وچ شریک سن (کھانا کھا رہے سن ) حارث نے کہیا کہ اے خلیفہ رسول اللہ ہتھ روک لیجئے (اسنوں نہ کھایئے) کہ اس وچ زہر اے تے ایہ اوہ زہر اے جس دا اثر اک سال وچ نمایاں ہُندا اے، آپ دیکھ لیجئے گا کہ اک سال دے اندر اندر وچ تے آپ اک ہی دن مر جاواں گے۔ ایہ سن کر آپ نے ہتھ کھچ لیا لیکن زہر اپنا کم کر چکيا سی تے ایہ دونے ايسے دن توں بیمار رہنے لگے تے اک سال گزرنے دے بعد (اسی زہر دے اثر سے) اک ہی دن وچ انتقال کر گئے۔ حاکم دی ایہ روایت شعبی توں اے کہ انہاں نے کہیا اس دنیائے داں توں اسيں بھلا کيتا توقع رکھن کہ رسول خدا نوں وی زہر دتا گیا تے ابو بکر صدیق نوں بھی۔ واقدی تے حاکم نے بروایت عائشہ صدیقہ بیان کيتا اے کہ والد محترم علالت دی ابتدا اس طرح توں ہوئی کہ آپ نے ست جمادی الآخر بروز دو شنبہ نوں غسل فرمایا اس روز سردی سی پس آپ نوں بخار ہوئے گیا تے پندرہ روز تک آپ علیل رہے اس عرصہ وچ آپ نماز دے لئی وی باہر تشریف نہ لا سکے آخر کار ايسے بخار دے باعث 63 سال دی عمر وچ شب شنبہ 22 جمادی الآخر 13 ہجری آپ نے انتقال فرمایا۔ ابن سعد تے ابن ابی الدنیا ابی السفر توں بیان کردے نيں کہ آپ دی علالت دے زمانے توں لوک آپ دی عیادت دے لئی حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ اے خلیفہ رسول اللہ اجازت ہوئے تاں اسيں آپ دے لئی طبیب نوں لاواں۔ آپ نے فرمایا مینوں طبیب نے دیکھیا اے، عرض کيتا کہ طبیب نے کيتا کہیا آپ نے فرمایا کہندا اے انی فعال لما یرید (ماں جو چاہندا ہاں کردا ہاں)۔
عمر فاروق دی نامزدگی
سودھوواقدی نے دوسری روایت توں بیان کيتا اے کہ جدوں آپ دی طبیعت زیادہ خراب ہوئے گئی تاں آپ نے عبد الرحمن بن عوف نوں بلايا تے فرمایا کہ تسيں عمر (فاروق) نوں کيتا سمجھدے ہو، انہاں نے کہیا آپ میرے توں بہتر جاندے نيں، آپ نے فرمایا فیر وی تواڈی انہاں دے بارے وچ کیہ رائے اے انہاں نے عرض کيتا کہ میرے خیال وچ تاں اوہ اس توں وی ودھ کے نيں جِنّا آپ انہاں دے بارے وچ خیال فرماندے نيں۔ فیر آپ نے عثمان نوں بلیا کے ایہی گل دریافت فرمائی۔ انہاں نے وی ایہی کہیا کہ آپ انہاں دے بارے وچ میرے توں زیادہ جاندے نيں، ابو بکر صدیق نے فرمایا کچھ تاں بتلاؤ عثمان نے فرمایا کہ اللہ جاندا اے اسيں لوکاں وچ انہاں دا مثل موجود ننيں۔ فیر آپ نے اسید بن حضیر، سعید بن زید تے دوسرے انصار و مہاجرین توں وی مشورہ کيتا تے انہاں دی رائے معلوم کيتی۔ اسید نے کہیا اللہ تعالی خوب جاندا اے کہ آپ دے بعد عمر ہی اوہ شخص اے جو اللہ دی رضا نوں اپنی رضا سمجھدے نيں تے اللہ تعالی جس توں نا خوش ہوئے اوہ اس توں خوش ہون، انہاں دا باطن انہاں دے ظاہر توں وی چنگا اے تے کار خلافت دے لئی انہاں توں زیادہ قوی تے مستعد شخص کوئی دوسرا نظر نئيں آندا۔ اس دے بعد تے صحابہ کرام تشریف لیائے انہاں وچوں اک نے عرض کيتا کہ عمر دی سخت مزاجی توں آگاہی دے با وجود جے آپ نے انہاں نوں خلیفہ نامزد کر دتا تاں اللہ تعالی نوں کيتا جواب دیجیے گا، آپ نے جواب وچ ارشاد فرمایا کہ تسيں نے تاں مینوں بخدا خوف زدہ کر دتا لیکن بارگاہ الہی وچ عرض کراں گا کہ اے اللہ الہ العالمین! ميں نے تیرے بندےآں وچوں بہترین شخص نوں خلیفہ منتخب کيتا اے تے جو کچھ ميں نے کہیا اے اوہ اس توں بالاتر نيں تے ایہ جو کچھ ميں نے کہیا تسيں دوسرےآں تک وی پہنچیا دینا۔ اس دے بعد آپ نے عثمان توں فرمایا، آپ کہیے: بسم اللہ الرحمن الرحیم ایہ وصیت نامہ اے جو ابو بکر بن ابی قحافہ نے اپنے آخر عہد وچ دنیا توں جاندے وقت تے عہد آخرت دے آغاز وچ عالم بالا وچ داخل ہُندے وقت لکھایا اے۔ ایہ اوہ وقت اے جدوں کہ اک کافر وی ایمان لے آندا اے تے اک کاذب وی سچ بولدا اے تے اک فاجر و فاسق وی نور یقین حاصل کر لینا چاہندا اے۔ لوگو! ميں نے اپنے بعد تواڈے اُتے عمر بن خطاب نوں خلیفہ مقرر کيتا اے، انہاں دے احکام نوں سننا تے انہاں دی تعمیل کرنا۔ وچ حتی المقدور خدا تے اس دے رسول تے دین اسلام، اپنے نفس دی تے تواڈی خدمت کيتی اے تے جتھے تک ممکن سی تواڈی بھلائی تے بہتری وچ کوئی دقیقہ اٹھا نئيں رکھیا! مینوں یقین اے کہ اوہ ( عمر) انصاف توں کم لاں گے جے ایسا ہويا تاں میرے ظن و خیال دے مطابق ہوئے گا تے جے اوہ بدل جاواں تاں ہر شخص اپنے کیتے دا جواب دہ ہوئے گا! البتہ ميں نے تواڈے لئی نیکی تے بھلائی دا قصد کيتا اے۔ مینوں غیب دا علم نئيں اے۔ ظالماں نوں عنقریب معلوم ہوئے جائے گا کہ اوہ کس طرف رجوع کرنے والے نيں۔ والسلام علیکم ورحمتہ اللہ و برکاتہ۔ فیر آپ نے اس وصیت نوں سر بمہر کرا دے عثمان دے حوالے کے دتا تے عثمان اسنوں لے کے چلے تے لوکاں نے برضا و رغبت عمر توں بیعت کر لئی، اس دے بعد آپ نے عمر نوں خلوت وچ بلیا کے جو کچھ وصیتاں کرنا سن اوہ کدرے اس دے بعد عمر جدوں چلے گئے تاں ابو بکر صدیق نے نے دعا دے لئی ہتھ اٹھائے تے فرمایا الہی ایہ جو کچھ ميں نے کيتا اے اس توں میرا مقصود مسلماناں دی فلاح و بہبود اے، تاں اس امر توں واقف اے کہ ميں نے فتنہ و فساد دے انسداد دے لئی ایہ کم کيتا اے ميں نے اس سلسلہ وچ اپنی رائے دے اجتہاد توں کم لیا اے، ميں نے انہاں وچ جو سب توں بہتر سی اسنوں انہاں دا والی بنایا اے۔ تے انہاں وچ جو سب توں زیادہ قوی تے نیکی اُتے حریص اے الہی وچ تیرے حکم توں تیرے حضور ہوئے رہیا ہاں! الہی تاں ہی اپنے بندےآں دا مالک و مختار اے تے انہاں دی باگ دوڑ تیرے ہی ہتھ وچ ، انہاں (حاکماں وچ ) صلاحیت و درستی پیدا کرنا تے عمر نوں خلفاء راشدین وچ شامل کرنا۔ عوام تے رعیت نوں صالح زندگی گزارنے دی توفیق عطا فرما۔ ابن عساکر نے بروایت یسار بن حمزہ بیان کيتا اے کہ ابو بکر صدیق نے اشتداد علالت وچ دریچہ توں سر باہر کڈ کے لوکاں توں اس طرح خطاب فرمایا اے لوگو! ميں نے اک شخص نوں تسيں اُتے (خلیفہ) مقرر کيتا اے کیہ تسيں اس انتخاب توں راضی ہون، لوکاں نے باتفاق کہیا یا خلیفہ رسول اللہ اسيں بالکل راضی نيں۔ علی ایہ سن کر کھڑے ہوئے گئے تے کہیا کہ اوہ شخص جے عمر نئيں نيں تاں اسيں راضی نئيں، آپ نے فرمایا بیشک اوہ عمر ہی نيں۔
وصیتاں
سودھوامام مالک نے ام المومنین عائشہ صدیقہ توں روایت کيتی اے کہ والد محترم نے کھجور دا اک درخت جس توں 200 وثق )1200 صاع) کھجوراں سالانہ اتردیاں سن مینوں ہبہ فرما دتا سی، انتقال توں پہلے میرے توں فرمایا کہ اے بیٹی! وچ تسيں نوں تمام لوکاں وچوں زیادہ آسود حال دیکھنا پسند کردا سی تے مینوں کسی طرح پسند نئيں کہ میرے بعد تسيں تنگ دست ہوئے جاؤ، ميں نے جو تسيں نوں نخل دتا سی ہن تک تسيں نے اس توں نفع اٹھایا تے اوہ تواڈا سی تے میرے مرنے دے بعد اوہ مروکہ ہوئے جائے گا تے اوہ از روئے حکم قرآن تواڈی بہناں تے تواڈے بھائیاں اُتے تقسیم ہوئے گا۔ ميں نے عرض کيتا ابا جان ایسا ہی ہوئے گا مگر آپ نے میری بہن صرف اک اسماء چھڈی اے تے تاں کوئی بہن نئيں آپ فرماندے نيں بہناں (اور بھائیاں) وچ تقسیم ہوئے گا اوہ دوسری بہن کیہڑی اے۔ آپ نے فرمایا تواڈی سوتیلی ماں حبیبہ بنت خارجہ دے پیٹ وچ اک لڑکی اے (مینوں ایہ القا ہويا اے )۔ اس روایت نوں ابن سعد نے وی بیان کيتا اے مگر اس اضافہ دے نال کہ آپ نے عائشہ توں فرمایا کہ بنت خارجہ حاملہ اے تے مینوں القا ہويا اے کہ انہاں دے بطن وچ لڑکی اے۔ پس تسيں نوں اس دی وی وصیت کردا ہون۔ چنانچہ آپ دے انتقال دے بعد ام کلثوم بنت ابی بکر ام حبیبہ بنت خارجہ دے بطن توں پیدا ہوئیاں۔
انتقال
سودھو” | اپنی عمر دی قسم جدوں ہچکی لگ جاندی اے تے سینہ تنگ ہوئے جاندا اے تاں فیر مال نوں کوئی فائدہ نئيں دیندا۔ | “ |
” | موت دے وقت سکرات ہُندی اے تے اس توں کسی نوں چٹکارا نئيں اے ۔ | “ |
” | اج آپ نوں سخت مرض لا حق ہوئے گیا اے اللہ آپ دی روح نوں توفیق بخشے (اللہ آپ اُتے رحم فرمائے) | “ |
یہ سن کر آپ نے فرمایا! ایہ مت کہو بلکہ ایہ کہو کہ سکرات موت آنا ضروری اے، ایہی اوہ حالت اے جس توں تاں بھاگتا سی، فیر آپ نے فرمایا کہ محمد دی وفات کس روز ہوئی سی۔ ميں نے عرض کيتا دو شنبہ دے دن! آپ نے فرمایا کہ مینوں امید اے وچ اج رات ہی انتقال کراں گا۔ چنانچہ آپ پیر تے منگل دے درمیانی شب وچ انتقال فرما گئے سن تے صبح ہونے توں پہلے آپ نوں دفن کر دتا گیا۔ احمد نے عائشہ ا توں روایت کيتی اے جس روز ابو بکر صدیق نے وفات پائی اس روز آپ نے دریافت کيتا اج کون سا دن اے لوکاں نے عرض کيتا دو شنبہ اے۔ آپ نے فرمایا وچ جے اج رات تک مر جاواں تاں میرے دفن وچ کل تک تاخیر نہ کيتی جائے کیونجے محمد دے پاس وچ جِنّی جلد پہنچ جاواں اِنّا ہی چنگا اے۔
غسل میت تے کفن
سودھوابن ابی الدنیا نے ابن ابی ملکیہ توں روایت کيتی اے کہ ابو بکر صدیق نے وصیت فرمائی سی کہ انہاں نوں انہاں دی زوجہ اسماء بنت عمیس غسل دتیاں تے عبد الرحمن بن ابی بکر انہاں دا ہتھ بٹاواں (غسل وچ مدد داں)۔ عبد اللہ بن احمد نے زوائد الزہد وچ عبادہ بن قیس توں روایت کيتی اے کہ ابو بکر نے اپنے آخری وقت وچ عائشہ توں فرمایا کہ اے بیٹی! میرے انہاں دونے مستعملہ کپڑےآں نوں دھو کر مینوں انہاں وچ کفنا دینا تواڈا باپ کچھ انوکھا شخص نئيں اے چنگا یا خراب کفن دینے توں عزت و ذلت وابستہ نئيں اے۔
نماز جنازہ تے تدفین
سودھوابن سعید بن منسیب توں ابن سعد نے روایت کيتی اے کہ ابو بکر صدیق دی نماز جنازہ عمر فاروق نے انہاں دی قبر انور تے منبر دے درمیان وچ پڑھائی تے چار تکبیراں کنيں۔ عروہ تے قاسم بن محمد توں مروی اے کہ ابو بکر صدیق نے ام المومنین عائشہ صدیقہ نوں وصیت کيتی سی کہ انہاں نوں محمد دے پہلو مبارک وچ دفن کيتا جائے چنانچہ جدوں آپ نے انتقال فرمایا تاں آپ دے لئی (وصیت دے بموجب رسول اکرم دے پہلو مبارک وچ ) قبر کھودتی گئی تے رسول اللہ دے شانہ مبارک دے متوازی آپ دا سر رکھیا گیا تے آپ دی قبر دی لمبائی روضہ اطہر دے برابر رکھی گئی۔ ابن عمر توں مروی اے کہ عمر، طلحہ، عثمان تے عبد الرحمن بن ابی بکر (م) نے آپ نوں قبر وچ اتارا تے متعدد روایتاں توں ثابت اے کہ آپ نوں رات (شب انتقال) ہی وچ دفن کر دتا گیا سی۔
مرثیہ
سودھوابن عساکر نے اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ ابو بکر صدیق دے وصال اُتے خفاف بن ندبہ السلمی نے ایہ مرثیہ پڑھیا۔
” | لیس لجی فالمنہ بقا
و کل دنیا امر ھا للفنا |
“ |
ماں اچھی طرح جان گیا کہ زندگی نوں بقا نئيں تے دنیا فنا ہونے والی اے۔
” | والملک فی الا قوامہ ستودع
عاریتہ فا لشرط فیہ الا دا |
“ |
تمام اقوام وچ (ملم اے کہ یہ) ملک مستعار اے، اس وچ ایہ شرط ادا کرنا ہی ہوئے گی۔
” | والمرء یسعی ولہ راصد
تند بدالعین وثا رالصدا |
“ |
انسان سعی کردا اے مگر اس دے لئی امید اے، اکھاں روندی نيں تے طائر برانگیختہ ہُندا اے۔
” | یھرم ا ویقتل ا ویقھرہ
یشکوہ سقم لیس فیہ شفا |
“ |
بوڑھا ہوئے کے مرے یا قتل ہوئے یا مرض توں، موت آئے گی مگر سب مرض ہی دی شکایت کردے نيں۔
” | ان ابا بکر ھوا نعیث ا ن
لم تزرع الجوزاء بقلا بما |
“ |
ابو بکر (صدیق) ابر رحمت سن، جو سوکھی کھیتیاں اُتے سدا برستے سن ۔
” | تا للہ لا یدرک ا یا مہ
ذو مئزر نا ش ولا زور دا |
“ |
خدا دی قسم نیک اعمال وچ کوئی انہاں دی ہمسری نئيں کر سکدا، خواہ اوہ کیواں دا ہی شان والا شخص ہوئے۔
” | من یسع دی یدرک ایا مہ
مجتھدا ا شدبا رض فضا |
“ |
جس نے ابو بکر صدیق دے عہد نوں پانے دی سعی بلیغ دی اوہ انہاں دی طرح نیک اعمال بجا لاندا اے۔[۱۷۸]
علی دا تعزیتی خطبہ
سودھو” | اے ابو بکر اللہ تسيں اُتے رحم کرے واللہ! تسيں تمام امت وچ سب توں پہلے ایمان لیائے تے ایمان نوں اپنا خلق بنایا۔ تسيں سب توں زیادہ صاحب ایقان، سب توں غنی تے سب توں زیادہ آن دی حفاظت و نگہداشت کردے، سب توں زیادہ اسلام دے حامی تے خیر خواہ مخلوق سن ۔ تسيں خلق، فضل، ہدایت وچ آن توں نیڑے تر سن ۔ اللہ تعالی تسيں نوں اسلام تے مسلماناں دی طرف توں بہترین جزا دے۔ تسيں نے آپ (ﷺ) دی تصدیق کی، جدوں دوسرےآں نے تکذیب دی تے اس وقت رسول اللہ دی غم خواری کی، جدوں دوسرےآں نے بخل کيتا۔ جدوں لوک نصرت و حمایت توں رکے ہوئے سن، تسيں نے کھڑے ہوئے کے رسول دی مدد کيتی۔ اللہ نے تسيں نوں اپنی کتاب وچ صدیق کہیا (والذی جاء بالصدق و صدق) تسيں اسلام دی پشت و پناہ تے کافراں نوں بھگانے والے سن ۔ نہ تواڈی حجت بے راہ ہوئی تے نہ تواڈی بصیرت ناتواں ہوئی۔ تواڈے نفس نے کدی بزدلی نئيں دکھادی تسيں پہاڑ دے مانند مستقل مزاج سن ۔ تند ہواواں نہ تسيں نوں اکھاڑ سکن، نہ ہلا سکن۔ تواڈی نسبت آن نے فرمایا کہ ضعیف البدن، قوی الایمان، منکسر المزاج۔ اللہ دے نزدیک بلند مرتبہ، زمین اُتے بزرگ، مومناں وچ وڈے نيں۔ نہ تواڈے سامنے کسی نوں طمع ہوئے سکدی اے نہ خواہش۔ کمزور تواڈے نزدیک قوی تے قوی کمزور سی۔ ایتھے تک کہ کمزور دا حق دلا دو تے زور آور توں حق لے لو۔[۱۷۹] | “ |
ازواج و اولاد
سودھوازواج
سودھومختلف روایات توں معلوم ہُندا اے کہ ابو بکر صدیق نے اپنی زندگی وچ پنج شادیاں کيتیاں ۔
- ام بکر:
قبیلہ بنو کلب توں سن۔ چونکہ انہاں نے اسلام قبول کرنے توں انکار کر دتا سی اس لئی ابو بکر صدیق نے نے ہجرت توں پہلے انہاں نوں طلاق دے دتی سی۔
- قتیلہ بن عبد العزی:
جب ابو بکر صدیق نے اسلام قبول کيتا تاں انہاں نے اسلام قبول کرنے توں انکار کر دتا اس لئی ابو بکر نے انہاں نوں وی طلاق دے دتی سی۔
ابو بکر صدیق دے وڈے صاحزادے عبد اللہ تے وڈی صاحبزادی اسما انہاں دے بطن توں پیدا ہوئے۔
حافظ ابن حجر نے الاصابہ وچ ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ ایہ فتح مکہ تک زندہ رہیاں شاید اسلام قبول کر ليا ہوئے۔[۱۸۰]
آپ دا شمار وڈی جلیل القدر صحابیات وچ ہُندا اے۔ آپ دا تعلق قبیلہ کنانہ دے خاندان فراس توں سی۔ اہل سیر وچوں کسی نے آپ دا اصل ناں نئيں لکھیا اس لئی آپ اپنی کنیت ام رومان توں مشہور نيں۔ آپ دا پہلا نکاح (زمانہ جاہلیت) عبد اللہ بن حارث بن سنجرہ توں ہويا۔ انہاں توں اک بیٹا طفیل بن عبد اللہ پیدا ہوئے۔ پہلے شوہر دی وفات دے بعد ابو بکر صدیق نے انہاں توں خود نکاح کر ليا۔
ابو بکر دی صلب توں ام رومان دے ہاں عائشہ صدیقہ تے عبد الرحمن بن ابی بکر پیدا ہوئے۔
جب ابو بکر صدیق نے اسلام قبول کيتا تاں انہاں نے وی بلا تامل انہاں دی تقلید دی تے ایويں آپ سابقون الاولون دی مقدس جماعت وچ شامل ہوئے گئياں۔[۱۸۱] آپ دی وفات وچ اختلاف اے کِسے نے چار ہجری، کسی نے پنج تے کسی نے چھ تے کسی نے نو ہجری بیان کيتی اے۔ حافظ ابن حجر عسقلانی نے الاصابہ وچ قوی دلائل توں ثابت کيتا اے کہ آپ دی وفات نو ہجری توں پہلت نئيں ہوئی آپ دی تدفین دے وقت نبی کریم خود قبر وچ اترے تے انہاں دے لئی مغفرت دی دعا کيتی۔[۱۸۲]
آپ دے والد دا ناں عمیس سی تے والدہ دا ناں ہند بنت زہیر سی۔ آپ دی ماں دی مختلف شوہراں توں نو بیٹیاں سن جو مختلف قریش تے بنو ہاشم دی بیویاں سن جنہاں وچ سلمی بنت عمیس حمزہ بن عبد المطلب دی زوجہ آپ دی حقیقی بہن سن تے اس دے علاوہ آپ دی ماں شریک بہناں وچ ام المومنین میمونہ تے لبابہ بنت حارث زوجہ عباس بن عبد المطلب وغیرہ وی شامل نيں۔ آپ دا پہلا نکاح جعفر طیار توں ہويا جس توں تن بیٹے عبد اللہ عون تے محمد پیدا ہوئے۔ انہاں دی شہادت دے بعد آپ دا دوسرا نکاح ابو نکر صدیق توں ہويا جس توں اک بیٹا محمد بن ابی بکر پیدا ہوئے۔ ابو بکر دی وفات دے بعد آپ نے علی المرتضی نال نکاح کيتا جس توں اک بیٹا یحیی پیدا ہوئے۔ آپ نے دو ہجرتاں کيتیاں سن۔ پہلی جعفر طیار دے نال ملک حبشہ فیر ادھر توں مدینہ منورہ دی طرف۔[۱۸۳] آپ دی وفات علی دی شہادت دے بعد 40 ہجری وچ ہوئی۔[۱۸۴] آپ توں سٹھ حدیثاں مروی نيں انہاں دے راویاں وچ عمر فاروق، عبد اللہ بن عباس تے ابو موسی اشعری جسیے جلیل القدر صحابہ تے اعلیٰ درجے دے تابیعین شامل نيں۔[۱۸۵]
- حبیبہ بن خارجہ:
آپ ابو بکر صدیق دے مواخاندی بھائی خارجہ انصاری دی بیٹی سن۔ انہاں نال نکاح کرنے دے بعد ابو بکر صدیق سخ وچ انہاں دے نال رہندے سن ۔ انہاں دے بطن توں ابو بکر صدیق دی بیٹی ام کلثوم ابو بکر دی وفات دے بعد پیدا ہوئیاں۔ ابو بکر صدیق دی وفات دے بعد آپ نے اساف بن عتبہ بن عمرو نال نکاح کر ليا سی۔[۱۸۶]
اولاد
سودھوابو بکر صدیق دی اولاداں چھ سن جنہاں وچ تن لڑکے تے تن لڑکیاں شامل سن۔
آپ سیدنا ابو بکر صدیق دے سب توں وڈے صاحبزادے نيں۔ آپ قتیلہ بن عبد العزی دے بطن توں پیدا ہوئے تے حضرے اسماء دے حقیقی بھائی سن ۔ ابو بکر صدیق نے جدوں اسلام قبول کيتا تاں آپ نے وی اسلام قبول کر ليا سی۔ ہجرت مدینہ دے وقت اپنے والد ماجد تے نبی کریم دی خدمت وچ مشغول رہے۔ آپ دے سپرد ایہ کم سی کہ دن بھر دی قریش دی جو خبراں ہُندی سی اوہ شام نوں غار ثور وچ پہنچیا دتیاں آپ نے ام رومان، عائشہ تے اسما نوں لے کے مدینہ دی طرف ہجرت اس وقت فرمائی جدوں نبی کریم بخیر و عافیت مدینہ پہنچ گئے۔ آپ فتح مکہ تے غزوہ حنین و غزوہ طائف وچ شریک رہے۔ غزوہ طائف وچ آپ نوں اک تیر لگیا سی جس توں شدید زخم پہنچیا جو علاج معالجہ دے بعد مندمل ہوئے گیا سی لیکن حضور اکرم دے وصال چالیس روز بعد فیر پھوٹ پيا جس توں آپ دی شہادت واقع ہوئی۔[۱۸۷] آپ دے والد ماجد نے آپ دی نماز جنازہ پڑھائی۔ آپ نے عاتکہ نال نکاح کيتا سی جس توں اک بیٹا اسماعیل پیدا ہويا جو کم سنی ہی وچ وفات پا گیا تے آپ دی نسل اگے نئيں چلی۔[۱۸۸]
آپ ابو بکر صدیق دے دوسرے بیٹے نيں۔ آپ ام رومان دے بطن توں پیدا ہوئے۔ آپ دی کنیت ابو عبد اللہ اے۔ آپ غزوہ بدر تے غزوہ احد وچ مشرکین دے نال سن ۔ آپ نے صلح حدیبیہ دے زمانہ وچ اسلام قبول کيتا تے نبی کریم نے آپ دا ناں عبد الکعبہ توں بدل کے عبد الرحمن رکھ دتا۔ آپ اک ماہر تیر انداز سن، زمانہ جہالیت تے قبول اسلام دے بعد وی بے شمار معرکےآں وچ اپنے جوہر دکھائے۔ آپ دے ہاں تن بچے محمد، عبد اللہ تے حفصہ تولد ہوئے۔[۱۸۹] آپ دی وفات وچ اختلاف اے۔ بعض آپ دا سنہ وفات 53 ہجری بعض 56 ہجری 58 ہجری بیان کردے نيں۔ آپ دے بیٹے ابو عتیق محمد نوں وی شرف صحابیت حاصل اے۔[۱۹۰]
آپ ابو بکر صدیق دے سب توں چھوٹے بیٹے نيں۔ آپ دی والدہ ماجدہ اسماء بنت عمیس نيں۔ آپ دی پیدائش دس ہجری ذیقعدہ وچ ذوالحلیفہ دے مقام اُتے ہوئی۔ جدوں اسماء نے ابو بکر صدیق دی وفات دے بعد علی نال نکاح کيتا تاں آپ وی انہاں دی سایہ عاطفت وچ آ گئے تے آغوش مرتضوی وچ تعلیم و تربیت حاصل کيتی۔
علی نے آپ نوں اپنے عہد خلافت وچ مصر دا گورنر بنایا۔ مصر اُتے جدوں عمرو بن العاص نے حملہ کيتا تاں آپ نے انہاں دا اُتے زور مقابلہ کيتا لیکن شکست کھادی تے گرفتار ہوئے گئے۔ معاویہ بن خدیج نے آپ نوں قتل کر دتا۔ بعض روایتاں وچ اے کہ آپ نوں گدھے دی کھل وچ ڈال کر جلا دتا گیا۔ ام المومنین عائشہ صدیقہ نوں آپ دی شہادت دی خبر ہوئی تاں انہاں نوں سخت دکھ کر اظہار کيتا تے آپ دے بیٹے قاسم نوں اپنی آغوش شفقت وچ لے لیا۔ ایہ عائشہ دی تعلیم و تربیت دا اثر سی کہ قاسم اپنے دور دے بہت وڈے فقہیہ بن گئے تے فقہائے سبعہ وچ شمار ہونے لگا۔[۱۹۱]
آپ ابو بکر صدیق دی سب توں وڈی صاحبزادی نيں۔ آپ ہجرت مدینہ توں ستائیس سال پہلے مکہ مکرمہ وچ پیدا ہوئیاں۔ آپ دا نکاح عشرہ مبشرہ وچ شامل صحابی رسول زبیر بن عوام توں ہويا جنہاں توں عبد اللہ بن زبیر تولد ہوئے۔ عبد اللہ بن زبیر نوں پیدائش دے بعد نبی کریم دی بارگاہ وچ لیایا گیا۔ حضور نے اک کھجور منگوا کر اسنوں چبایا تے فیر اسنوں عبد اللہ دے منہ وچ ڈال دی۔ عبد اللہ نوں ایہ اعزاز وی حاصل اے کہ مدینہ منورہ وچ مہاجرین دے ایتھے پیدا ہونے والے پہلے بچے نيں۔
اسما دا وصال اپنے بیٹے عبد اللہ دی شہادت دے ویہہ روز بعد ہويا۔ آپ دے ہاں عبد اللہ دے علاوہ عروہ، منزر، عاصم، مہاجر، خدیجہ ام الحسن تے عائشہ تولد ہوئے۔
- ام المومنین عائشہ بنت ابی بکر:
آپ ابو بکر صدیق دی دوسری صاحبزادی نيں۔ آپ دی پیدائش بعث نبوی دے پنج سال بعد مکہ مکرمہ وچ ہوئی۔ آپ دی والدہ دا ناں ام رومان اے۔ ام المومنین خدیجہ بنت خویلد دے وصال دے بعد آپ حضور نبی کریم ﷺ دے نکاح وچ آئیاں ۔ نکاح دے وقت آپ دی عمر مبارک چھ سال تے رخصتی نو سال دی عمر مبارک وچ ہوئی۔ آپ دا شمار رسول اللہ دی لاڈلی بیویاں وچ ہُندا سی۔ حضور نبی کریم دے وصال مبارک وی آپ دی گود مبارک وچ ہويا تے فیر آپ دے حجرہ مبارک وچ نبی کریم دا مدفون ہويا۔ نبی کریم دے وصال دے وقت آپ دی عمر مبارک صرف اٹھارہ برس سی۔ آپ نے ستاراں رمضان المبارک 59 ہجری وچ اس جہان فانی توں کوچ فرمایا تے جنت البقیع وچ مدفن ہوئیاں۔
- ام کلثوم بنت ابی بکر:
آپ ابو بکر صدیق دی سب توں چھوٹی صاحبزادی نيں تے آپ دی پیدائش اپنے والد ماجد دے وصال دے بعد ہوئی۔ ابو بکر صدیق دی اولاد وچ صرف آپ دا شمار تابیعین وچ ہُندا اے۔ آپ حبیبہ بن خارجہ دے بطن توں پیدا ہوئیاں۔ آپ دی پرورش ام المومنین عائشہ دے زیر سایہ ہوئی۔ آپ دا پہلا نکاح طلحہ بن عبید اللہ توں ہويا۔ انہاں دی شہادت دے بعد آپ دا دوسرا نکاح عبد الرحمن بن عبد اللہ بن ربیعہ توں ہويا۔[۱۹۲]
صدیق اکبر دے خطبات
سودھوابو بکر صدیق بلند پایہ دے خطیب تے عالم دین سن ۔ اللہ عزوجل نے آپ نوں تقریر دے فن توں نوارا سی۔
نبی کریم دے وصال دے موقع اُتے خطبہ
سودھو” | اما بعد! گواہی دیندا ہاں کہ اللہ عزوجل دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے محمد (ﷺ) اللہ دے بندے تے رسول نيں۔ وچ گواہی دیندا ہاں کہ قرآن ايسے طرح اے جس طرح نازل ہويا تے دین اوہی اے جو اللہ نے مقرر فرمایا۔ حق گل اوہی اے جو رسول اللہ نے بیان فرمائی تے اللہ ہی حق اے۔ اے لوگو! جو شخص محمد (ﷺ) دی عبادت کردا اے اوہ جان لے کہ محمد (ﷺ) وصال فرما گئے نيں تے جو شخص اللہ عزوجل دی عبادت اے اوہ یقین رکھے اللہ عزوجل ہمیشہ رہنے والے نيں تے اس دے لئی موت ننيں۔ دیکھو اللہ نے اپنا فیصلہ فرما دتا ہن تسيں اس وچ رد و بدل نہ کرو جو کچھ تواڈے پاس اے اس اُتے اللہ نے اپنے نبی دے لئی اس چیز نوں ترجیح دتی اے جو اس دے پاس اے۔ اللہ نے اپنے محبوب نوں اپنی بارگاہ وچ واپس بلا لیا اے تے تواڈے لئی اپنی کتاب تے اپنے محبوب دی سنت نوں چھڈ دتا اے۔ پس جو شخص انہاں دونے چیزاں نوں مضبوطی توں سیم لے گا اوہ فلاح پائے گا تے جو انہاں دا منکر ہوئے گا اوہ تفرقہ پیدا کرنے والا ہوئے گا۔
اے لوگو! عدل قائم کرنے والے بنو، دیکھو شیطان ابلیس کدرے تواڈے نبی دے وصال اُتے تواڈے لئی فتنہ بنا کے توانوں دین توں باغی نہ کرے، شیطان دا مقابلہ انہاں ہتھیاراں توں کرو جنہاں دے ذریعے تسيں اسنوں بے بس کردے رہے ہوئے تے تسيں اسنوں ہرگز موقع نہ دو کہ اوہ تسيں اُتے سوار ہوئے جائے۔ |
“ |
خلیفہ وقت دا پہلا خطاب
سودھو” | امابعد! اے لوگو! مینوں تواڈا حاکم مقرر کيتا گیا اے حالانکہ وچ تسيں توں بہتر نئيں ہون۔ جے تسيں مینوں حق اُتے پاؤ گے تاں میرے نال تعاون کرنا تے جے مینوں باطل پاؤ تاں میری اصلاح کرنا۔ جدوں تک وچ اللہ عزوجل دی اطاعت کردا رہواں گا تاں میری اطاعت کردے رہنا تے جس دن وچ اللہ دے حکم دی نافرمانی کراں گا تسيں اُتے میری اطاعت واجب نئيں رہے گی۔ یاد رکھو! میرے نزدیک تسيں وچ قوی شخص ضعیف اے جدوں تک کہ وچ اس توں حق وصول نہ کر لاں تے ضعیف شخص اس وقت تک قوی اے جدوں تک وچ اسنوں اس دا حق نہ دلا داں۔ وچ اللہ توں سب دے لئی مغفرت دی دعا کردا ہوں | “ |
” | لوگو! وچ اک بوڑھا آدمی ہاں اس لئی تسيں میرے توں زیادہ صحت مند تے طاقتور آدمی دے سپرد ایہ معاملہ کر دو | “ |
” | دیکھو جے تواڈا اصرار اے کہ وچ اس امر دا زیادہ حقدار ہاں تاں فیر میرے نال تعاون کرنے وچ بخل توں کم مت لینا تے ایہ یاد رکھنا کہ وچ وی انسان ہاں تے میرے نال وی شیطان لگیا ہويا اے۔ جے تسيں مینوں کدی غصے دی حالت وچ دیکھو تاں اٹھیا کر چلے جاؤ تے جدوں تک وچ سیدھا رہاں میری اطاعت کردے رہو تے جدوں ميں ٹیڑھا ہوئے جاواں تاں تسيں مینوں سیدھا کر دو۔ | “ |
ترک جہاد اُتے خطبہ
سودھو” | لوگو! جے تواڈی تعداد کم تے دشمن دی تعداد زیادہ اے تاں کيتا شیطان توانوں اس راستے اُتے لے چلے گا؟ اللہ دی قسم! اللہ اس دین نوں سب ادیان اُتے غالب کر کے رہے گا اگرچہ مشرکاں نوں ایہ گل کِنّی ہی ناپسند کیوں نہ ہوئے۔ اللہ دا وعدہ سچا اے تے اللہ تعالی فرماندا اے: اسيں حق نوں باطل اُتے دے ماردے نيں تاں اوہ اسنوں پیس کر رکھ دیندا اے تے دیکھدے ہی دیکھدے باطل مٹ جاندا اے۔
اک ہور جگہ اللہ دا ارشاد اے: کئی موقعاں اُتے ایسا ہويا کہ اک چھوٹا گروہ اللہ دے اذان توں وڈے گروہ اُتے غالب آ گیا۔ لوگو! جے ميں تنہا رہ جاؤ تاں وی وچ انہاں دے مقابلے وچ اللہ عزوجل دی خاطر جہاد دا حق اس طرح ادا کراں گا کہ یا وچ قتل ہوئے جاواں یا میرا عذر قبول ہوئے جائے۔ لوگو! خدا گواہ اے کہ جے ایہ لوک زکوة دے مال وچوں اونٹھ دی اک نکیل وی دینے توں انکار کرن تاں وچ انہاں دے خلاف جہاد کراں گا تے اوہ بہترین مدد کرنے والا اے ۔ |
“ |
فتنہ ارتداد دے موقع اُتے خطاب
سودھو” | اللہ عزوجل دی حمد و ثناء تے محمد اُتے بے حد درود و سلام! سب تعریفاں اللہ عزوجل دے لئی ہی نيں جس نے ہدایت دا انتظام فرمایا تے جو اپنی ساری مخلوق دے لئی کافی اے تے جس نے ہر ضرورت دا سامان مہیا فرمایا۔ اللہ نے حضور نبی کریم نوں نبی برحق بنا کے مبعوث فرمایا تے جس وقت رسول اللہ نے اپنی نبوت دا اعلان کيتا اس وقت دین اسلام اجنبی سی تے لوک اسنوں قبول کرنے نوں تیار نہ سن ۔ اہل کتاب گمراہ ہوئے چکے سن تے اللہ انہاں گمراہیاں تے بداعمالیاں اُتے غضبناک سی۔ انہاں نے اللہ دیاں کتاباں وچ تحریف دی تے بہت ساں نوں معبود بنا کے انہاں دی پرستش شروع کر دتی۔ اوہ تنگدست وی سن تے گمراہ بھی۔ اللہ نے اپنے فضل توں انہاں نوں رسول اللہ دے ذریعے متحد کر کے بہترین امت بنایا تے دوسرےآں دے مقابلے وچ انہاں دی مدد فرمائی۔ فیر نبی کریم وصال فرما گئے تے شیطان انہاں اُتے سوار ہوئے گیا حالانکہ اللہ تعالی نے رسول اللہ دے بارے وچ ارشاد فرما دتا سی: تے محمد (ﷺ) تاں اللہ دے رسول نيں تے انہاں توں پہلے وی کئی رسول گزر چکے نيں تاں کیہ تسيں وصال پا جاواں یا شہید کر دتے جاواں تاں کیہ تسيں الٹے پیر فیر جاؤ گے۔
لوگو! تواڈے ارد گرد جو عرب قبیلے نيں انہاں نے بھیڑ بکریاں تے اونٹھ (یعنی زکوة دا مال) دینے توں انکار کر دتا اے تے اگرچہ تواڈے نبی دی برکت اٹھالی گئی اے لیکن جِنّے اپنے دین وچ اج تسيں قوی ہوئے اس توں پہلے کدی اِنّے قوی نہ سن ۔ تسيں لوک اگ دے گڑھے دے کنارے کھڑے ہوئے تے اللہ نے اپنے رسول دے ذریعے توانوں اس توں نجات دتی اے۔ اللہ دی قسم! وچ اللہ دے دین دے معاملے وچ قتال جاری رکھاں گا ایتھے تک کہ اللہ اپنا وعدہ پورا نہ فرما دے تے اسيں شہید ہوئے کے جنت وچ نہ چلے جاواں۔ ایہ سعادت اوہ حاصل کريں گا جو زمین اُتے اللہ دا خلیفہ تے اس دے دین دا وارث بن دے رہے گا۔ اللہ تعالی دے فیصلے اٹل نيں تے اللہ تعالی نے فرمایا اے : تسيں وچوں جو ایمان لیانے والے تے نیک عمل کرنے والے نيں انہاں توں اللہ دا وعدہ اے کہ اوہ زمین دی خلافت عطا فرمائے گا۔ |
“ |
انصار توں خطاب
سودھو” | تواڈا مطالبہ درست اے لیکن جے ميں توانوں زیادہ حصہ داں گا تاں اس دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ تسيں نے دنیا دی خاطر ایہ سب کچھ کيتا سی تے جے تسيں صبر کرو گے تاں تواڈا سارا عمل اللہ عزوجل دی خاطر ہوئے گا۔ | “ |
” | اللہ عزوجل دی حمد و ثناء تے محمد اُتے بے شمار درود و سلام! انصار دی جماعت! جے تسيں کہو کہ اساں توانوں اپنے سائے وچ پناہ دتی تے اپنے مال وچ حصہ دار بنایا تے اپنی جاناں دے ذریعے ساڈی مدد کيتی تاں تسيں حق بجانب ہوئے اس حقیقت توں کوئی انکار نئيں کر سکدا تواڈا مقام و مرتبہ بلند اے تے اس مقام تک پہنچنا ہر کسی دے بس دی گل نئيں اے ۔ | “ |
حکمران طبقے دے بارے وچ خطاب
سودھو” | اللہ دی حمد و ثناء تے رسول اللہ اُتے بے حد درود و سلام! دنیا تے آخرت وچ حکمران سب توں زیادہ بد نصیب نيں۔ لوگو! تسيں سطحی نگاہ توں دیکھدے ہوئے تے جلد بازی وچ فیصلے کردے ہوئے۔ کیہ تسيں حکمراناں نوں نئيں دیکھدے کہ اوہ اپنے مال توں زیادہ دوسرےآں دی دولت نوں للچائی ہوئی نظراں توں دیکھدے نيں انہاں دے دلاں اُتے ہر وقت خوف طاری رہندا اے، انہاں نوں حسد تے غیظ و غضب دی بیماری لگ جاندی اے، اوہ راحت و مسرت توں محروم ہُندے نيں، اوہ عبرت حاصل نئيں کردے، انہاں نوں اعتماد تے سکون میسر نئيں آندا، اوہ کھوٹے سکے تے فریب و سراب دی مانند ہُندے نيں، دیکھنے وچ تاں اوہ بظاہر بارعب نظر آندے نيں لیکن اندر توں اوہ غمگین ہُندے نيں تے جدوں انہاں دی عمر ختم ہوئے جاندی اے تے اوہ اس دنیا توں کوچ کر جاندے نيں تاں اللہ تعالی انہاں توں سخت حساب لیندا اے تے انہاں نوں کم معاف کردا اے تے انہاں دے مقابلے وچ مفلوک الحال شخص خوش نصیب ہُندے نيں۔ بہترین حکمران اوہ اے جو اللہ اُتے ایمان رکھدا اے تے اس دی کتاب تے اس دے رسول دی سنت دے مطابق فیصلہ کردا اے۔ میرے بعد اوہ دور وی عنقریب آنے والا اے جدوں اس امت وچ انتشار پیدا ہوئے جائے گا تے ناحق خون بہایا جانے لگے گا فیر اہل حق نوں اقتدار حاصل وی ہويا کريں گا تاں اس دی مدت نہایت ہی مختصر ہوئے گی تے انہاں دی حکومت دے اثرات بوہت گھٹ ہون گے۔ لوک سنت نبوی نوں چھڈ دین گے۔ وچ تسيں نوں نصیحت کردا ہاں انہاں حالات وچ مسیتاں توں علیحدہ نہ ہونا تے قرآن کریم توں راہنمائی حاصل کردے رہنا۔ | “ |
ملک شام وچ جہاد دے بارے وچ خطاب
سودھو” | اللہ دی حمد و ثناء تے رسول اللہ اُتے درود و سلام! یاد رکھو! ہر کم دا اک مقصد ہُندا اے جو اس مقصد نوں پا لیندا اے اوہ بامراد ہوئے جاندا اے تے جو شخص اللہ دی رضا دے لئی عمل کردا اے اس دے لئی اللہ کافی ہُندا اے۔ تسيں اُتے پہیم جدوجہد لازم اے کیونجے آدمی منزل تک استقامات ہی دے ذریعے پہنچ سکدا اے۔ جان لو جس دا ایمان نئيں اس دا دین وی نئيں تے جو شخص اللہ عزوجل توں ثواب دی امید نئيں رکھدا اس دے لئی کوئی اجر نئيں تے جس دی نیت درست نئيں اس دا عمل وی مقبول ننيں۔ دیکھو اللہ دی کتاب وچ جہاد فی سبیل اللہ دا بہت اجر بیان کيتا گیا اے جس نوں پڑھ کر مسلمان دا دل چاہندا اے کہ اوہ اپنے آپ نوں اس کم دے لئی وقف کر دے۔ جہاد اوہ تجارت اے جس دی نشاندہی خود اللہ عزوجل نے فرمائی تے جو شخص جہاد کردا اے اللہ تعالی اسنوں ذلت و رسوائی توں بچاندا اے تے دنیا و آخرت وچ اسنوں عزت و توقیر توں نوازتا اے ۔ | “ |
وعظ و تلقین اُتے خطبات
سودھو” | سب تعریفاں اللہ دے لئی نيں تے وچ ايسے دی حمد و ثناء بیان کردا ہاں تے ايسے توں مدد دا درخواست گزار ہاں تے ايسے توں مغفرت دا طلب گار ہاں تے ايسے توں ہدایت چاہندا ہاں تے ايسے دی پناہ وچ آندا ہون۔ بے شک اللہ عزوجل جسنوں چاہے ہدایت نصیب فرمائے تے جسنوں گمراہ کرے اسنوں کوئی ہدایت نئيں دے سکدا۔ وچ گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے محمد (ﷺ) اللہ دے بندے تے رسول نيں تے بے شمار درود و سلام رسول اللہ دی ذات بابرکت پر۔ بےشک اللہ ہی دی حمد و ثناء وڈی اے تے اوہ حیُّ و قیوم اے تے اس دے لئی موت ننيں۔ اوہی زندگی و موت دینے والا اے تے جسنوں چاہندا اے عزت دیندا اے تے جسنوں چاہندا اے ذلیل کردا اے۔ اللہ عزوجل نے رسول اللہ نوں نبی برحق بنا مبعوث فرمایا تا کہ آپ اللہ دے دین نوں تمام باطل ادیان اُتے غالب کرن۔ نبی کریم تمام انساناں دے لئی رحمت تے حجت بنا کے بھیجے گئے تے اللہ نے جدوں آپ نوں مبعوث فرمایا اس وقت لوک جاہلیت دے اندھیراں وچ ڈُبے ہوئے سن تے انہاں دے ادیان خرافات دا مجموعہ سن ۔ اللہ نے حضور نبی کریم نوں دین حق دے ذریعے بلند مرتبہ عطا فرمایا۔ آپ نے تمام انساناں نوں مساوات دا درس دتا تے انساناں وچ ہر قسم دی تفریق نوں مٹا دتا۔ پس تسيں لوک اللہ تے اس دے رسول دی اطاعت کرو تا کہ تسيں فلاح پاؤ تے اللہ دا فرمان اے کہ جس نے رسول دی اطاعت دی اس نے درحقیقت میری اطاعت کيتی۔
لوگو! وچ توانوں ہر حال وچ تقوی اختیار کرنے دی نصیحت کردا ہاں تے ہر قسم دے حالات وچ حق دا نال دینے دی نصیحت کردا ہون۔ جس گل وچ کوئی سچائی نئيں اس وچ کِسے قسم دی خیر وی ننيں۔ جھوٹھ بولنا فسق و فجور اے تے فسق و فجور وچ مبتلا ہونے والا شخص ہلاک ہوئے جاندا اے۔ دیکھو! فخر توں بچدے رہنا، اس شخص دے فخر دتی کیہ حثیت جو مٹی توں پیدا ہويا ہوئے تے مٹی وچ ہی جا ملدا ہوئے۔ جو اج زندہ اے اس نے کل مرنا وی اے تے جدوں تسيں اس دنیا توں جانے لگو تاں تواڈا نامہ اعمال نیک ہوئے تے خود نوں دنیا توں جانے والا سمجھو۔ اللہ عزوجل دا ارشاد اے: قیامت دا دن ایسا ہوئے گا کہ جس نے دنیا وچ کوئی بھلائی دی ہوئے گی اوہ اسنوں اس روز اپنے سامنے موجود پائے گا تے جس نے برائیاں دی ہاں گی اوہ چاہے گا کہ اس دے تے اس دی برائیاں دے درمیان وچ طویل مسافت حائل ہُندی۔ لوگو! اللہ توں ڈرو تے تسيں توں جو پہلے گزر چکے نيں انہاں توں عبرت حاصل کرو تے اس حقیقت نوں جان لو کہ عنقریب تسيں اپنے رب نال ملن والے ہوئے تے توانوں تواڈے اعمال دا حساب دینا اے۔ ہاں! جے اللہ کسی توں درگزر فرما دے تے اوہ غفور و رحیم اے۔ پس اپنے آپ نوں بچاؤ تے اللہ توں ہی مدد منگدے رہو کیونجے اس دی توفیق دے بغیر کچھ وی نئيں ہوئے سکدا۔ اے اللہ! اپنے بندے تے رسول محمد ﷺ اُتے بے شمار رحمتاں نازل فرما تے انہاں اُتے درود و سلام دے ذریعے ہماریا وی تزکیہ فرما۔ قیامت دے دن سانوں انہاں دے نال اٹھانا تے آپ دے حوض توں سانوں وی سیراب فرمنیا۔ اے اللہ! سانوں اپنی اطاعت دی توفیق عطا فرما تے دشمن دے مقابلے وچ ساڈی حوصلہ افزائی فرما۔ آمین |
“ |
” | اللہ دی حمد و ثناء تے رسول اللہ اُتے بے شمار درود و سلام! اوہ خوبرو کتھے گئے جنہاں نوں اپنی جوانیاں اُتے ناز سی؟ اوہ بادشاہ کتھے گئے جنہاں نے وڈے وڈے محلات تعمیر کروائے؟ اوہ سورما کتھے گئے جو میدان جنگ وچ داد شجاعت پاندے سن ؟ جان لو! اوہ قبر دی تاریکیوں وچ نيں اس لئی تسيں وی اپنی نجات دی فکر کرو۔
لوگو! اللہ توں حیا کيتا کرو جس دے قبضے وچ میری جان اے تے وچ قسم کھا کر کہندا ہاں کہ جدوں ميں رفع حاجت دے لئی وی جاندا ہاں تاں اپنے رب توں حیا دی وجہ توں خود نوں زیادہ توں زیادہ کپڑے وچ لپیٹ کر رکھدا ہون۔ لوگو! اللہ توں عافیت دی درخواست کيتا کرو کیونجے ایمان دے بعد عافیت توں وڈی نعمت کوئی نئيں تے کفر دے بعد شک توں وڈی کوئی مصیبت ننيں۔ ہمیشہ سچائی دا دامن سیمے رکھو کہ اوہ نیکی دی طرف لے جاندی اے جس توں جنت ملدی اے تے جھوٹھ توں بچو کیونجے جھوٹھ فسق و فجور دی طرف لے جاندا اے تے فسق و فنور آدمی نوں دوزخ وچ لے جاندا اے ۔ |
“ |
” | اللہ دی حمد و ثناء کہ اوہی حمد و ثناء دے لائق اے تے وچ وی ايسے دی حمد بیان کردا ہاں تے اس توں ہی مدد دا طالب ہون۔ میرا تے تواڈا وقت نزدیک اے تے میری اللہ توں التجا اے کہ اوہ موت دے بعد سانوں اپنے ہاں عزت عطا فرمائے۔ وچ گواہی دیندا ہاں کہ اللہ وحدہ لا شریک اے تے محمد ﷺ اللہ دے بندے تے رسول نيں تے اللہ نے آپ نوں نبی برحق بنا کے مبعوث فرمایا تا کہ آپ غافلاں نوں متنبہ کرن تے نیک لوکاں نوں خوشخبری سناواں۔ اللہ نے آپ نوں روشنی پھیلانے والا بنا کے مبعوث فرمایا تے جو شخص اللہ تے اس دے رسول دی اطاعت کريں گا تے ہدایت یافتہ اے تے جو انہاں دی نافرمانی کرے اوہ گمراہی وچ مبتلا اے۔
لوگو! وچ توانوں نصیحت کردا ہاں کہ اپنے اندر تقوی پیدا کرو تے اللہ دے احکامات اُتے مضبوطی توں کاربند رہوئے۔ کلمہ طیبہ دے بعد اسلامی تعلیمات دا خلاصہ ایہ اے کہ اللہ تعالی تسيں وچوں جسنوں تواڈا ذمہ دار بنائے اس دی گل سنو تے اس دی اطاعت کرو کیونجے جو شخص اللہ دی تے صاحب امر لوکاں دی اطاعت کردا اے اوہ اپنے اُتے واجب حق نوں ادا کردا اے تے کامیاب و کامران ہوئے جاندا اے۔ جو شخص خواہشات نقس دی پیروی توں خود نوں محفوظ رکھدا اے اوہ فلاح پاندا اے۔ جو اج زندہ اے اس نے کل مرنا اے تے مظلوم دی بدعا توں بچدے رہو تے اپنے آپ نوں مرنے والےآں وچ شمار کردے رہوئے۔ لوگو! صبر و استقامت توں کم لیندے رہوئے۔ احتیاط دی روش اختیار کرو کہ احتیاط مفید اے۔ چنگا عمل کرو کہ اوہی اللہ دی بارگاہ وچ مقبول اے۔ اللہ توں ڈردے رہو تے اس دی رحمت دے طالب رہو جس دا اس نے تسيں توں وعدہ کيتا اے۔ عقل و فکر طہارت و تقوی توں کم لو تے اس گل اُتے نظر رکھو کہ تسيں توں پہلے لوک کیوں ہلاک ہوئے تے نجات پانے والےآں نے کيتا اعمال کیتے؟ اللہ توں مدد منگدے رہیا کرو کیونجے تمام قوتاں دا مالک اوہی اے۔ لوگو! وچ توانوں نصیحت کردا ہاں کہ اللہ توں ڈرو تے اس دے شایان شان حمد و ثناء بیان کيتا کرو۔ اللہ توں مغفرت دے طلب گار رہو کیونجے اوہ غفور الرحیم اے۔ ایہ جان لو کہ جو اعمال اخلاص دے نال اللہ دے لئی کرو گے اوہ اللہ دی اطاعت وچ شمار ہون گے تے جو اعمال تسيں اپنے نفس دی اطاعت وچ کرو گے اوہ گناہ شمار ہون گے۔ اپنے توں پہلے لوکاں دے بارے وچ سوچو کہ اوہ کل کتھے سن تے اج کتھے نيں؟ اوہ بادشاہ تے حکمران کتھے گئے جنہاں نے اس زمین اُتے فتوحات دے جھنڈے گاڑے انہاں دا کوئی وجود باقی نئيں رہیا۔ انہاں نوں بھلا دتا گیا تے انہاں دا ذکر وی باقی نئيں رہیا جنہاں دے ظلم توں بستیاں اجڑ گئياں تے اوہ خود قبراں وچ پہنچ گئے۔ تسيں اپنے جنہاں بھائیاں دوستاں نوں جاندے سن اوہ کتھے گئے؟ تسيں وی جانے والے ہوئے تے جو اعمال تسيں کرو گے اس دا خمیازہ بھگت لو گے۔ تواڈے نیک اعمال تواڈی خوش بختی دی علامت نيں تے تواڈے برے اعمال تواڈے لئی بدبختی دی علامت نيں۔ جان لو کہ اللہ عزوجل دا کوئی شریک نئيں تے نہ ہی اس دا اسيں نسب اے کہ اوہ اس دے نال امتیازی سلوک کرے۔ وچ تواڈے لئی تے اپنے لئی اللہ توں مغفرت طلب کردا ہاں کیونجے اوہ رحم فرمانے والا مہربان اے۔[۱۹۳] |
“ |
صحابہ کرام نوں نصیحتاں
سودھوحضور ﷺ دے وصال دے بعد بلال نے ابو بکر صدیق توں کہیا کہ آپ نے مینوں آزاد فرمایا تے ہن آپ ہی مینوں اجازت دیجیے کہ وچ اللہ عزوجل دی راہ وچ جہاد کراں کیونجے مینوں ہن مدینہ منورہ وچ قیام توں زیادہ جہاد محبوب اے۔
ابو بکر صدیق نے فرمایا: ”اے بلال اللہ گواہ اے کہ ميں نے توانوں صرف اللہ دے لئی آزاد کيتا تے مینوں تسيں توں کوئی بدلہ یا شکریہ درکار ننيں۔ اللہ دی زمین وسیع اے تسيں جتھے جانا چاہو جا سکدے ہو“۔ بلال نے عرض کيتا: اے خلیفہ رسول مینوں لگدا اے کہ آپ نے میری گل دا برا منایا اے۔ ابو بکر صدیق نے فرمایا: ” نئيں بلال! اللہ دی قسم! ميں نے برا نئيں منایا بلکہ میری خواہش اے کہ تسيں اپنی خواہش نوں میری خواہش اُتے قربان کیونجے وچ تواڈی جدائی دا تصور وی نئيں کر سکدا ہاں حالانکہ اک دن ایہ ہونا ہی اے تے جدائی دی اوہ گھڑی عنقریب آنے والی اے تے ساڈی ملاقات فیر روز محشر ہوئے گی تے جے تسيں جہاد اُتے جانا چاہندے ہوئے تاں وچ توانوں نئيں روکاں گا۔ بلال! وچ توانوں بھلائی دی کماں دی نصیحت کردا ہون، اوہ کم جو توانوں اللہ عزوجل دی یاد دلاندے رہیاں تے جدوں تسيں اس دنیا توں رخصت ہوئے تاں توانوں انہاں دا بہترین اجر ملے“۔
عمرو بن العاص نوں نصیحت
سودھوعبد اللہ بن ابی بکر روایت کردے نيں کہ جدوں ابو بکر صدیق نے ملک شام دی طرف لشکر اسلام نوں بھیجنے دا ارادہ کيتا تاں آپ نے عمرو بن العاص نوں حکم دتا کہ اوہ ابلہ توں ہُندے ہوئے فلسطین پہنچاں۔ جدوں لشکر اسلام مدینہ منورہ توں روانہ ہويا تاں آپ لشکر کے نال مدینہ دی سرحد تک گئے تے عمرو بن العاص نوں نصیحت کردے ہوئے فرمایا:” اے عمرو بن العاص! اپنی خلوت و جلوت وچ اللہ عزوجل توں ڈردے رہنا تے اس توں حیا کرنا کیونجے اوہ تواڈے نیک تے بد تمام اعمال نوں جاندا اے تے تسيں نے دیکھ لیا کہ جو حضرات تسيں توں اگے نیک اعمال کر کے گئے انہاں دا اللہ دے ہاں کیہ مقام اے۔ تسيں وی آخرت دے لئی عمل کرنے والے بن جاؤ تے تواڈا مقصد صرف رضائے الہی ہوئے تے تسيں لوکاں دے چھپے ہوئے بھید ہرگز جاننے دی کوشش نہ کرنا۔ دشمن توں جدوں وی مقابلہ کرنا سچائی دے نال کرنا تے دوران وچ جنگ بزدلی نہ دکھانا۔ وچ توانوں امانت وچ خیانت نہ کرنے دی نصیحت کردا ہون۔ جے تسيں اپنی اصلاح کرو گے تاں تواڈی رعایا خود بخود تواڈے لئی بھلی ہوئے جائے گی“۔
ابن عساکر دی روایت اے کہ ابو بکر صدیق نے عمرو بن العاص نوں شام دے محاذ اُتے نصیحت کردے ہوئے خط لکھیا: ”ميں نے خالد بن ولید نوں خط بھیج دتا اے تے اوہ عنقریب تواڈے پاس پہنچ جاواں گے جدوں اوہ تواڈے پاس پہنچے تاں انہاں توں حسن سلوک توں پیش آنا تے انہاں توں مشورہ کرنا تے انہاں دی مخالفت نہ کرنا۔ ميں نے توانوں اس کم دا عامل بنایا اے کہ جنہاں لوکاں اُتے تواڈا گزر ہوئے یعنی مسلمان قبیلے تاں انہاں نوں جہاد فی سبیل اللہ دی دعوت دو۔ پس جو انہاں وچوں تواڈے نال ہوئے اس دے لئی سواری دا انتظام کرو تے لشکر وچ اتفاق و اتحاد برقرار رکھو“۔
شرجیل بن حسنہ نوں نصیحت
سودھومحمد بن ابراہیم بن حارث تیمی فرماندے نيں کہ جدوں ابو بکر صدیق نے خالد بن سعید نوں معزول کر دتا تاں انہاں دے بارے وچ شرجیل بن حسنہ نوں ایويں وصیت فرمائی : ”خالد بن سعید دے پاس جاؤ تے جو کچھ انہاں دا حق تواڈے اُتے اے اس دا لحاظ رکھنا جداں کہ توانوں اس زمانہ وچ ایہ گل پسند سی کہ ایہ والی ہوئے کے تواڈے پاس آندے تے جو تواڈا حق انہاں دے اُتے اے اسنوں پہچاندے۔ تسيں نے انہاں دا مرتبہ اسلام وچ جان رکھیا اے تے حضور نبی کریم دا وصال ہويا تاں ایہ آپ دی طرف توں والی سن تے ميں نے وی انہاں نوں والی بنا رکھیا سی۔ ہن ميں نے مناسب خیال کيتا کہ انہاں نوں معزول کر دواں تے نیڑے اے کہ انہاں دے لئی معزولی انہاں دے دین دے بارے وچ بہتر ثابت ہوئے تے مینوں کسی دی امارت توں حسد نئيں تے ميں نے لشکراں دی امارت دے بارے وچ خالد نوں اختیار دتا سی جس نوں چاہن منتخب کر لین انہاں نے تواڈے غیر نوں چھڈ کے تواڈا چناؤ کيتا تے اپنے چچیرے بھائی دے مقابلے وچ تسيں نوں ترجیح دتی۔ جدوں توانوں کوئی امر درپیش ہوئے جس دے لئی توانوں کسی دی نصیحت کيتی ضرورت ہوئے تاں تسيں ابو عبید بن جراح، معاذ بن جبل تے خالد بن سعید دے پاس نصیحت تے بھلائی پاؤ گے“۔
یزید بن ابی سفیان نوں نصیحت
سودھویزید بن ابی سفیان توں روایت اے کہ جدوں ابو بکر صدیق نے مینوں ملک شام دی جانب روانہ کيتا تاں فرمایا : ”اے یزید تمہاریاں رشتہ داریاں بہت نيں تے ممکن اے کہ تسيں انہاں رشتہ داریاں نوں امارت وچ ترجیح دو تے اس دا مینوں تواڈی جانب توں وڈا خطرہ اے۔ بے شک حضور نبی کریم نے فرمایا کہ اوہ جو مسلماناں دے امور وچوں کسی امر دا والی ہوئے تے اوہ مسلماناں اُتے کسی نوں ناحق تخصیص دی بنا اُتے امیر بنا دے ایداں دے امیر بنانے والے اُتے اللہ دی لعنت، اللہ پاک اے ایداں دے امیر بنانے والے کسی خرچہ تے کسی کوشش نوں قبول نئيں کريں گا ایتھے تک کہ اسنوں جہنم وچ داخل کر دے گا تے جس نے اپنے بھائی دے مال وچوں کسی دی کچھ مدد کيتی اس اُتے اللہ دی لعنت ہوئے گی۔ لوکاں نوں اس گل کيتی دعوت دو کہ اوہ اللہ اُتے ایمان لائیں“۔ حارث بن فضیل فرماندے نيں کہ ابو بکر صدیق نے یزید بن ابی سفیان نوں شام دا حاکم بنانے دے بعد فرمایا: ”اے یزید تسيں جوان ہوئے تواڈا تذکرہ انہاں بھلائیاں دے نال کيتا جاندا اے جو تسيں توں دیکھی گئياں تے ميں نے ایہ اِنّی گل جو تسيں توں تنہائی وچ بلیا کے دی اک کم دے لئی دی اے۔ ميں نے ارادہ کيتا اے کہ تسيں توں اک کم لاں تے تسيں نوں تواڈے گھر توں باہر نکالاں تا کہ مینوں پتا چلے کہ تسيں تے تواڈی امارت کِداں دی رہندی اے ؟ تے وچ توانوں دسے دیندا ہاں کہ جے تسيں نے حسن و خوبی توں فرائض انجام دتے تاں وچ تواڈے منصب وچ ترقی کراں گا تے جے تسيں نے اپنے فرائض صحیح طریقے توں انجام نہ دتے تاں وچ تسيں نوں معزول کر دواں گا تے ميں نے توانوں خالد بن سعید دے عمل دا والی بنایا اے۔ وچ توانوں ابو عبیدہ بن جراح توں حسن سلوک دی وصیت کردا ہون۔ توانوں معلوم اے کہ انہاں دا اسلام وچ کیہ مرتبہ اے۔ وچ توانوں معاذ بن جبل دے بارے وچ وصیت کردا ہاں کہ انہاں دی عزت و توقیر وچ کوئی کمی نہ رہنے دینا تے تسيں کوئی گل ابو عبیدہ بن جراح، معاذ بن جبل تے خالد بن سعید دے مشورہ دے بغیر نہ کرنا“۔
عکرمہ نوں نصیحت
سودھوعکرمہ بن ابی جہل نوں عمان گھلدے وقت ابو بکر صدیق نے نصیحت کردے ہوئے فرمایا: ”اللہ عزوجل دے بھروسے اُتے سفر کرنا، امن چاہنے والےآں توں لڑائی نہ کرنا، کسی مسلمان دا حق نہ مارنا، جو گل کہو حق کہو تے حق گل اُتے عمل کرنا، کسی دے ڈرانے توں خوفزدہ نہ ہونا، اللہ عزوجل توں ڈردے رہنا تے دشمن توں جدوں وی مقابلہ ہوئے استقامت توں لڑنا ایتھے تک کہ تسيں شہید ہوئے جاؤ“۔
سلمان فارسی نوں نصیحت
سودھوسلمان فارسی فرماندے نيں کہ وچ ابو بکر صدیق دی خدمت وچ حاضر ہويا تے انہاں توں نصیحت کيتی درخواست کيتی۔ آپ نے فرمایا: ”سلمان تقوی اختیار کیتے رکھنا تے دیکھو فتوحات دا زمانہ آنے والا اے تسيں مال غنیمت وچوں اِنّا ہی لینا جِنّی توانوں حاجت ہوئے۔ ایہ گل یاد رکھو کہ جو شخص پنجاں وقت دی نمازاں ادا کردا اے اوہ اللہ دی پناہ وچ آ جاندا اے تے اوہ اللہ عزوجل دے غضب توں دور ہوئے جاندا اے تے جو اللہ دے غضب دا شکار ہوئے گا اوہ منہ دے بل اگ وچ جھونکا جائے گا“۔
عائشہ صدیقہ نوں نصیحت
سودھوجب ابو بکر صدیق مرض الموت وچ گرفتار ہوئے گئے تاں آپ دی عیادت دے لئی آپ دی بیٹی ام المومنین عائشہ صدیقہ تشریف لاواں۔ ام المومنین بہت مغموم سن انہاں نے اپنے والد ماجد توں نصیحت کرنے دی درخواست کيتی۔ آپ نے فرمایا: ”بیٹی اوہ وقت آ گیا اے جدوں تمام پردے ہٹا دتے جاندے نيں تے وچ اپنا انجام دیکھ رہیا ہون۔ ہن جے مینوں کوئی خوشی اے تاں اوہ دائمی خوشی اے تے جے کوئی پریشانی اے تاں اوہ وی دائمی پریشانی اے۔ ميں نے خلافت دا بجھ اس وقت اٹھایا جدوں حالات ناسارگار سن تے جے ميں اس وقت ایہ ذمہ داری قبول نئيں کردا تاں امت دا شیرازہ بکھر جاندا۔ میرا اللہ گواہ اے کہ ميں نے ايسے وجہ توں ایہ بجھ اٹھایا کہ اس دے بعد میرے اندر غرور پیدا نہ ہويا تے نہ ہی ميں نے کدی اپنے اس عہدے اُتے فخر کيتا۔ ميں نے کدی بیت المال توں اپنی ضرورت توں زیادہ مال حاصل کرنے دی کوشش نئيں کيتی تے بس اِنّا ہی لیا جِنّی مینوں حاجت سی۔ جدوں میرا وصال ہوئے جائے تاں میری ایہ چکی تے غلام، میری چادر تے میرا بستر ایہ سب بیت المال وچ واپس کر دینا“۔[۱۹۴]
عادات و خصائل
سودھوعشق رسول ﷺ
سودھوسرور عالم نے دعوت حق دا آغاز فرمایا تاں صدیق اکبر نے سب توں اگے ودھ کے اس اُتے لبیک کہیا۔ جدوں نبوت دے چوتھے سال دعوت عام دا حکم خداوندی نازل ہويا تاں مشرکین دے قہر و غضب دا آتش فشاں پوری شدت توں پھٹ پيا۔ مشرکین نے اہل حق نوں لزرہ خیز مظالم دا نشانہ بنایا جنہاں وچ ابو بکر صدیق وی شامل سن ۔
سرور عالم نے شب معراج دی صبح نوں کفار دے سامنے واقعہ معراج بیان فرمایا تاں انہاں نے ٹھٹھا لگایا۔ صدیق اکبر کدرے باہر سن ۔ بعض کفار نے انہاں توں جا کے کہیا کہ تواڈے صاحب اس قسم دی ناقابل یقین گلاں کہندے نيں۔ ابو بکر نے بلا تامل جواب دتا:” | آپ ﷺ نے سچ فرمایا تے وچ اس دی تصدیق کردا ہاں۔ | “ |
سفر ہجرت وچ آپ نوں اپنے آقا و مولا دی رفاقت دا اوہ مہتم بالشان شرف حاصل ہويا کہ بارگاہ الہی دی طرف توں ثانی الثنین دے لازوال تے بے مثال لقب توں نوازہ گیا۔ اس موقع اُتے حضور اکرم دی رفاقت کوئی آسان کم نئيں سی بلکہ اپنی جان اُتے کھیلنا سی تے ابو بکر صدیق خوشی توں اپنی جان اُتے کھیل گئے سن ۔ صلح حدیبیہ دے موقع اُتے قریش دے سفیر عروہ بن مسعود نے نبی کریم توں مخاطب ہوئے کے کہیا کہ محمد (ﷺ) ایہ جو تواڈے ارد گرد بھیڑ اے جے تسيں اُتے کوئی نازک وقت آیا تاں تواڈی حمایت دا دم بھرنے والے آناً فاناً چھڈ کے بھج جائے گے۔ پاس ابو بکر کھڑے سن سراپہ جلال ہوئے کے کہیا کہ اسيں تے رسول اللہ نوں چھڈ کے بھج جاواں گے؟ جا اپنا کم کر تے اپنے معبود لات دی ----
نبی کریم دے وصال فرمانے دے بعد اسامہ بن زید دی مہم دا مسئلہ بنا کیونجے تب تمام عرب وچ ارتداد دا فتنہ کھڑا ہوئے گیا سی۔ تب کچھ صحابہ چاہندے سن اس مہم دی روانگی ملتوی کر دتی جائے تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا:” | قسم اے اس ذات دی جس دے قبضہ قدرت وچ ابو بکر دی جان اے، جے مینوں جنگل دے درندے اٹھا کے لے جاواں تب وی وچ جیش اسامہ نوں روانہ کر کے رہواں گا کہ اسنوں خود محمد نے روانہ ہونے دا حکم دتا سی۔ جے مدینہ وچ میرے سوا کوئی وی متنفس باقی نہ رہے تاں وی حضور دے حکم دی تعمیل ہوئے کر رہے گی۔ | “ |
یہ چند مثالیاں سن ورنہ آپ دی تمام زندگی عشق رسول توں بھری پئی اے۔
ادب و احترام نبوی ﷺ
سودھو” | اے اللہ دے رسول میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہوں | “ |
سفر وچ حضور دے ہمرکاب ہُندے تاں آپ دے آرام و راحت دا خیال رکھدے تے آپ استراحت فرما ہُندے تاں آپ نوں سوندے توں جگاندے نہ سن جدوں تک کہ آپ خود نہ اٹھیا بیٹھاں۔
سفر ہجرت وچ اک مقام اُتے حضور نوں سوندا چھڈ کے دُدھ دی تلاش وچ نکلے جدوں واپس ہوئے تاں خود بیان فرماندے نيں کہ ميں نے آپ نوں جگانا مکروہ سمجھیا۔ ہجرت دے واقعہ وچ قباء توں باہر قیام کيتا۔ جدوں حضور اُتے دُھپ پڑنے لگی تاں آپ نوں دُھپ توں بچانے دے لئی چادر تان کر کھڑے ہوئے گئے۔
اک دفعہ رسول اکرم عائشہ توں مصروف کلام سن ۔ کسی خانگی تے نجی مسئلے اُتے گفتگو سی۔ عائشہ دی آواز بلند ہوئے گئی، اِنّے وچ ابو بکر ادھر آ نکلے۔ اپنی لخت جگر نوں بلند (اور قدرے تلخ) لہجے وچ گفتگوکردے دیکھیا تاں طیش وچ آ گئے تے گرج کر کہیا:” | ہاواں تاں رسول اللہ دے سامنے آواز اُچی کردی اے ۔ | “ |
جس روز نبی کریم نے وصال فرمایا صبح دے وقت حجرہ مبارک دا پردہ اٹھا کے نماز دی کفیت ملاحظہ فرمانی چاہی۔ ابو بکر نماز پڑھانے دے لئی کھڑے ہوئے چکے سن انہاں نے سمجھیا کہ حضور تشریف لیانا چاہندے نيں فوراً پِچھے ہٹنے دا ارادہ کيتا لیکن آپ ﷺ نے اشارہ توں منع فرمایا تے پردہ گرا دتا۔
ماں باپ دا ادب
سودھوابو بکر صدیق اپنے والدین دا بہت احترام کردے سن ۔ تمام عمر دل و جان توں انہاں دی خدمت کردے رہے۔ جس روز آپ نوں کفار نے بہت مار ماری تے آپ موت دے نیڑے پہنچ گئے سن ۔ جدوں ہوش آیا تاں بارگاہ رسالت وچ حاضر ہونے دی خواہش ظاہر کیتی آپ دی والدہ ام الخیر سلمی بنت صخر تے فاطمہ بنت خطاب دے سہارے حضور دی بارگاہ وچ پہنچے تے حضور توں درخواست کيتی کہ یا رسول اللہ میری والدہ دے لئی دعا فرمائیے کہ اللہ تعالی انہاں نوں ہدایت نصیب فرمائے تے جہنم دے عذاب توں محفوظ رنيں۔
حضور دی دعا توں آپ دی والدہ ايسے وقت مشرف بہ اسلام ہوئے گئياں۔ آپ دے والد ابو قحافہ نے فتح مکہ تک اسلام قبول نئيں کيتا۔ فتح مکہ دے دن آپ اپنے والد ماجد نوں حضور دی خدمت وچ لائے۔ حضور نے انہاں نوں اسلام دی تلقین دی تے اوہ ايسے وقت شرف اسلام توں بہرور ہوئے گئے۔
بیویاں توں حسن سلوک
سودھورسول اکرم ﷺ دا ارشاد گرامی اے کہ تسيں وچ کوئی شخص کامل الایمان نئيں ہوئے سکدا جدوں تک اپنی بیوی (بیویاں) توں چنگا سلوک نہ کرے۔
ابو بکر صدیق اپنی بیویاں توں بہت چنگا سلوک کردے سن تے آپ دی خانگی زندگی بہت خوشگوار سی۔
مختلف روایتاں توں معلوم ہُندا اے کہ ابو بکر تمام بیویاں دے نال مساویانہ سلوک کردے سن تے انہاں دے حقوق پورا کرنے وچ عدل نوں ہمیشہ ملحوظ رکھدے سن ۔
مریضاں دی عیادت
سودھومریضاں دی عیادت کرنا وڈے اجر و ثواب دا کم اے۔ ابو بکر صدیق کدی محمد دے نال تے کدی تنہا مریضاں دی عیادت دے لئی تشریف لے جاندے سن تے انہاں دی دلجوئی کردے سن ۔ صحیح بخاری اے وچ اے کہ جابر بن عبد اللہ انصاری بیمار ہوئے تاں ابو بکر رسول اللہ دے نال پیادہ بنو سلمہ دے محلے گئے تے جابر دی گھر جا کے انہاں دی عیادت کيتی۔
تعزیت
سودھوانتقال کرنے والےآں دے اعزہ و اقارب دے پاس جا کے انہاں نوں صبر دی تلقین کرنا تے تسلی دینا سنت نبوی اے۔ ابو بکر صدیق اکثر غمزدہ خانداناں وچ تعزیت دے لئی تشریف لے جاندے سن ۔ حضور دے وصال نے انہاں نوں سخت غمزدہ کر دتا سی لیکن فیر وی ام ایمن دے پاس تعزیت دے لئی تشریف لے گئے جو بچپن وچ حضور نوں کھلائی سن تے آپ انہاں نوں امی کہہ کے پکاریا کردے سن ۔ مشہور صحابی عبد اللہ بن سہیل جنگ یمامہ وچ شہید ہوئے گئے۔ جدوں ابو بکر مکہ گئے تاں انہاں دے والد سہیل بن عمرو دے پاس جا کے انہاں دی تعزیت کيتی۔
بخل نال نفرت
سودھواک مرتبہ بحرین توں مال آیا۔ ابو بکر صدیق نے اسنوں لوکاں وچ تقسیم کرنا شروع کيتا تاں جابر بن عبد اللہ انصاری اپنے حصے توں مطمن نئيں ہوئے تے انہاں دے منہ توں نکل گیا: آپ مینوں مال دینے وچ بخل کردے نيں۔
ابو بکر نے انہاں دی گل سن کر تن مرتبہ فرمایا: تسيں کہندے ہوئے کہ وچ بخل کردا ہاں؟ بھلا بخل توں زیادہ برا کوئی مرض ہوئے سکدا اے۔
جب جابر نے دسیا کہ مینوں محمد نے وفات توں پہلے وعدہ فرمایا سی کہ وچ توانوں مال دے تن آبخورے بھر کر دواں گا تاں ابو بکر نے انہاں نوں تن آبخورے بھر کر دتے انہاں وچ پندرہ سو سکے آئے۔
خوش طبعی
سودھوباہمہ متانت و وقار ابو بکر صدیق وچ خوش طبعی تے مزاج دی حس وی موجود سی۔ اک مرتبہ
ابو بکر صدیق عصر د