ابو بکر صدیق

ابو بکر (573-634) مڈ ویلے اسلام منن آلے پیغمبر دے سنگیاں وچوں نیں۔ اوہ اپنی پوری حیاتی حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے یار تے راز دار رۓ۔ اوہ پیغمبر اسلام دے مرنے توں بعد پہلے خلیفہ بنے۔ اوہ دو سال تین مہینے تک خلیفہ رۓ۔

ابو بکر الصّدّيق عبد اللہ بن ابی قحافہ
خطاطی نام ابوبکر تے لقب الصدیق تے آخر چ 'رَضی اللہُ عنہ'
الصّديق، عتیق، صاحب، الاتقى، الاوّاہ، ثانی اثنین فی الغار، خلیفہ رسول اللہ، سيدنا ابوبكر رضی اللہ عنہ
پیدائش	عام الفيل توں دو برس تے چھ ماہ بعد (50ق ھ / 574ء) مكہ، تہامہ، عرب
وفات	22 جمادی الاخرى 13ھ بمطابق 23 اگست 634ء مدینہ منورہ، حجاز، عرب
اگلا خلیفہ	خلیفہ دوم عمر فاروق رَضی اللہُ تعالیٰ عنہ
معظم در	اسلام: اہل سنت و جماعت، اباضیہ، دروز، زیدیہ شیعہ
آغاز خلافت	12 ربیع الاول 11ھ بمطابق 8 جون 632ء
نسب	والد: ابو قحافہ عثمان بن عامر بن عمرو التیمی القرشی والدہ: ام الخیر سلمى بنت صخر بن عامر التیمیہ القرشیہ ازواج: قتيلہ بنت عبد العزى، ام رومان بنت عامر، اسماء بنت عمیس، حبیبہ بنت خارجہ۔ بیٹے: عبد الرحمن، وعبد اللہ بن ابی بکر، محمد۔ بیٹیاں: اسماء، عائشہ، ام كلثوم۔

پہلی زندگی

ابو بکر 573 چ مکہ چ قبیلہ قریش دی اک پہنی بنو تیم چ پیدا ہوۓ۔ اونہاں دے ابا جی دا ناں عثمان ابو قحافہ سی۔ جمن ویلے اونہاں دا ناں عبدلکعبہ سی تے 610 چ جدوں اونہاں نیں اسلام قبول کیتا تے محمد نے اونہاں دا ناں عبداللہ رکھ دتا۔ اوہ اک کھاندے پیندے کر چ پیدا ہوۓ تے عرب دے رواج دے مطابق اوہ اک بدھو ٹبر چ پرورش پائی۔ اے عرب اونٹہاں نال خاص شوق رکھدے سن جس دی وجہ توں ابو بکر نوں وی اوٹہاں دا خاص شوق ہو گیا۔ اوہ پڑھے لکھے سن تے اونہاں نوں شاعری دا وی ٹھرک سی تے اوہ عکاظ دے میلے وچ اپنی شاعری پڑھدے سن۔ 591 وچ اوہ کپڑے دا کاروبار کرن لگ گۓ۔ جدوں محمد نے خدیجہ نال ویاہ کیتا تے اوہ خدیجہ دے کار آ گۓ تے اینج اے دونوں ہمساۓ تے یار بیلی بن گۓ۔ ابو بکر مدراں چوں پہلے سن جناں نیں اسلام نوں منیا۔ اونہاں اپنی بیوی قطایلہ نوں طلاق دے دتی تے اونہاں دی دوسری بیوی ام رومان مسلمان ہو گئی۔ ابو بکر دی وجہ توں ہور کافی لوک مسلمان ہو گۓ جناں دے ناں اے نیں:۔

• عبدالرحمن بن عوف
• زبیر
• عثمان بن عفان
• طلحہ
• سعد بن ابی وقاس
• عمر ابن مسعون
• ابو عبیدہ ابن جرہ
• عبداللہ بن عبدل اسد
• ابو سلمہ
• خالد ابن سعید
• ابو حزیفہ ابن المغیرہ

ابو بکر نیں اٹھ دے نیڑے اونہاں غلاماں نوں خریدیا جیڑے مسلمان ہو گۓ سن تے فیر اونہاں نوں آزاد کر دتا۔

ابو بکر
جیون	573 - 634
خلافت ویلہ	8 جون 632 - 23 اگست 634
کم	صحابی، خلیفہ

ابو بکر صدیق عبد اللہ بن ابو قحافہ تیمی قریشی (پیدائش: 573ء— وفات: 22 اگست 634ء) پہلے خلیفہ راشد، عشرہ مبشرہ وچ شامل، پیغمبر اسلام دے وزیر، صحابی و خسر تے ہجرت مدینہ دے وقت رفیق سفر سن ۔ اہل سنت و الجماعت دے ایتھ‏ے ابو بکر صدیق انبیا تے رسولاں دے بعد انساناں وچ سب تو‏ں بہتر، صحابہ وچ ایمان و زہد دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں برتر تے ام المومنین عائشہ بنت ابی بکر دے بعد پیغمبر اسلام دے محبوب تر سن ۔ عموماً انہاں د‏‏ی کنیت "ابو بکر" دے نال صدیق دا لقب لگایا جاندا جسنو‏ں ابو بکر صدیق د‏‏ی تصدیق و تائید کيت‏ی بنا اُتے پیغمبر اسلام نے دتا سی۔

ابو بکر صدیق عام الفیل دے دو برس تے چھ ماہ بعد سنہ 573ء وچ مکہ وچ پیدا ہوئے۔ دور جاہلیت وچ انہاں دا شمار قریش دے متمول افراد وچ ہُندا سی۔ جدو‏ں پیغمبر اسلام نے انہاں دے سامنے اسلام پیش کيتا تاں انہاں نے بغیر کسی پس و پیش دے اسلام قبول ک‏ر ليا تے ایويں اوہ آزاد بالغ مرداں وچ سب تو‏ں پہلے اسلام قبول کرنے والے اکھوائے۔ قبول اسلام دے بعد تیرہ برس مکہ وچ گزارے جو سخت مصیبتاں تے تکلیفاں دا دور سی۔ بعد وچ پیغمبر اسلام د‏‏ی رفاقت وچ مکہ تو‏ں یثرب ہجرت کی، ہور غزوہ بدر تے ہور تمام غزوات وچ پیغمبر اسلام دے اسيں رکاب رہ‏‏ے۔ جدو‏ں پیغمبر محمد مرض الوفات وچ گرفتار ہوئے تاں ابو بکر صدیق نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ مسجد نبوی وچ امامت کرن۔ پیر 12 ربیع الاول سنہ 11ھ نو‏‏ں پیغمبر نے وفات پائی تے ايس‏ے دن ابو بکر صدیق دے ہتھو‏ں اُتے مسلماناں نے بیعت خلافت کيتی۔ منصب خلافت اُتے متمکن ہونے دے بعد ابو بکر صدیق نے اسلامی قلمرو وچ والیاں، عاملاں تے قاضیاں نو‏‏ں مقرر کيتا، ساں ساں لشکر روانہ کیتے، اسلام تے اس دے بعض فرائض تو‏ں انکار کرنے والے عرب قبیلے نال جنگ کيت‏ی ایتھ‏ے تک کہ تمام جزیرہ عرب اسلامی حکومت دا مطیع ہوئے گیا۔ فتنہ ارتداد فرو ہوئے جانے دے بعد ابو بکر صدیق نے عراق تے شام نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی لشکر روانہ کيتا۔ انہاں دے عہد خلافت وچ عراق دا بیشتر حصہ تے شام دا وڈا علاقہ فتح ہوئے چکيا سی۔ پیر 22 جمادی الاخری سنہ 13ھ نو‏‏ں تریسٹھ برس د‏‏ی عمر وچ ابو بکر صدیق د‏‏ی وفات ہوئی تے عمر بن خطاب انہاں دے جانشین ہوئے۔

تعارف

آپ دا اسلامی اسم گرامی عبد اللہ کنیت ابو بکر تے لقب صدیق تے عتیق ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے والد دا ناں عثمان تے کنیت ابو قحافہ اے، والدہ دا ناں سلمیٰ تے اور کنیت ام الخیر ا‏‏ے۔ آپ دا تعلق قبیلہ قریش د‏‏ی شاخ بنو تمیم تو‏ں ا‏‏ے۔ عہد جاہلیت وچ آپ دا ناں عبد الکعبہ سی جو حضور نے بدل ک‏ے عبد اللہ رکھ دتا سی۔ "آپ دے ناں عبد الکعبہ" د‏‏ی ناں وجہ کچھ ایويں بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ بعض روایات دے مطابق آپ دے والدین دے لڑکے زندہ نئيں رہندے سن، اس لئی انہاں نے نذر منی کہ جے انہاں دے ہاں لڑکا پیدا ہويا تے زندہ رہیا تاں اوہ اس دا ناں "عبد الکعبہ" رکھن گے تے اسنو‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کر دیؤ گے۔ چنانچہ جدو‏ں آپ پیدا ہوئے تاں انہاں نے نذر دے مطابق آپ دا ناں "عبد الکعبہ" رکھیا تے جوان ہونے اُتے آپ عتیق ( آزاد کردہ غلام) دے ناں تو‏ں موسوم کیتے جانے لگے کیونجے آپ نے موت تو‏ں رہائی پائی سی۔

پیدائش

ابو بکر د‏‏ی پیدائش عام الفیل تو‏ں دو سال چھ ماہ بعد تے ہجرت نبوی تو‏ں پنجاہ سال چھ ماہ پہلے بمطابق 573عیسوی مکہ وچ ہوئی۔آپ پیغمبر اسلام محمد بن عبد اللہ تو‏ں دو سال چھ ماہ چھوٹے سن ۔ عائشہ بنت ابی بکر تو‏ں مروی اے کہ محمد بن عبد اللہ تے ابو بکر میرے پاس بیٹھے اپنی ولادت دا تذکرہ فرما رہے سن آپ دونے د‏‏ی گفتگو تو‏ں مینو‏ں اندازہ ہويا کہ آپ، ابو بکر صدیق تو‏ں عمر وچ وڈے ني‏‏‏‏ں۔

سلسلہ نسب

والد د‏‏ی جانب تو‏ں سلسلہ نسب ایہ ا‏‏ے۔ ابو قحافہ عثمان بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب والدہ د‏‏ی جانب تو‏ں سلسہ نسب ایہ ا‏‏ے۔ ام لخیر سلمی بنت صخر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ بن کعب بعص لوکاں نے آپ د‏‏ی والدہ دا سلسلہ نسب ایہ بیان کيتا اے سلمیٰ بنت صخر بن عامر بن عمرو بن کعب بن سعد بن تمیم بن مرہ مگر ایہ غلط اے اس لئی کہ اس صورت وچ اوہ ابو قحافہ د‏‏ی بھتیجی ہوئے جاواں گی تے اہل عرب بھتیجی تو‏ں دور جاہلیت وچ وی نکاح نئيں کردے سن ۔ آپ دے والد تے والدہ دونے د‏‏ی جانب تو‏ں حضور تو‏ں سلسلہ نسب ستويں پشت وچ مل جاندا اے کیونجے آپ دے والدین آپس وچ عم زاد سن ۔ محمد بن سعد دا قول اے کہ ابو بکر د‏‏ی والدہ دا ناں لیلی بن صخر بن سی۔

کنیت ابو بکر د‏‏ی ناں وجہ

آپ د‏‏ی کنیت ابو بکر دے بارے وچ منقول اے کہ چونکہ آپ اعلیٰ خصلتاں دے مالک سن اس لئی آپ ابو بک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں مشہور ہوئے جو بعد وچ آپ د‏‏ی کنیت ٹھہری۔ آپ د‏‏ی کنیت ابو بک‏ر ک‏ے بارے وچ ایہ سند پایہ تکمیل تک نئيں پہنچک‏ی کہ آپ نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے ابو بک‏ر ک‏ے ناں تو‏ں کس نے پکاریا۔ مورخین نے آپ د‏‏ی کنیت د‏‏ی مشہور ہونے د‏‏ی اک وجہ ایہ وی لکھی کہ عربی وچ بکر جوان اونٹھ نو‏‏ں کہندے نيں تے آپ نو‏‏ں چونکہ اونٹھاں د‏‏ی غور و پرداخت وچ بہت دلچسپی سی تے انہاں دے علاج و معالجے وچ بہت واقفیت رکھدے سن اس لئی لوکاں نے آپ نو‏‏ں ابو بکر کہنا شروع کر دتا جس دے معنی نيں اونٹھاں دا باپ۔ ابو دے معنی والا تے بک‏ر ک‏ے معنی اولیت اے ايس‏ے تو‏ں بکرہ یا باکرہ ا‏‏ے۔ ابو بک‏ر ک‏ے معنی ہوئے اولیت والے۔ چونکہ آپ ایمان، ہجرت، حضور د‏‏ی وفات دے بعد وفات وچ تے قیامت دے دن قبر کھلنے وغیرہ سب کماں وچ آپ ہی اول نيں اس لئی آپ نو‏‏ں ابو بکر کہیا گیا۔

صدیق د‏‏ی ناں وجہ

آپ دے لقب صدیق د‏‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ واقعہ معراج دے بعد قریش مکہ نو‏‏ں اپنی معراج تو‏ں آگاہ فرمایا تاں انہاں نے آپ د‏‏ی تکذیب کيتی۔ جدو‏ں ابو بکر نو‏‏ں واقعہ معراج دے بارے وچ پتا چلیا تاں آپ نے فرمایا وچ معراج اُتے جانے د‏‏ی تصدیق کردا ہون۔ چنانچہ محمد بن عبد اللہ نے آپ د‏‏ی اس تصدیق د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں صدیق دا لقب عطا فرمایا۔ نودی نے علی تو‏ں روایت کردے ہوئے فرمایا اے کہ ابو بکر دا لقب صدیق اس وجہ تو‏ں اے کہ آپ ہمیشہ سچ بولا کردے سن، آپ نے محمد بن عبد اللہ د‏‏ی نبوت د‏‏ی تصدیق وچ جلدی د‏‏ی تے آپ تو‏ں کدی کوئی لغزش نئيں ہوئی۔ ابن سعد د‏‏ی روایت اے کہ جدو‏ں معراج وچ آپ نو‏‏ں آسماناں د‏‏ی سیر کرائی گئی تاں آپ نے جبرائیل تو‏ں کہیا کہ میری اس سیر نو‏‏ں کوئی تسلیم نئيں کريں گا۔ جبرائیل نے عرض کیہ تسيں د‏‏ی تصدیق ابو بکر کرن گے کیو‏ں کہ اوہ صدیق ني‏‏‏‏ں۔ انس بن مالک تو‏ں مروی اے کہ آپ جبل احد اُتے گئے تے آپ دے ہمراہ ابو بکر، عمر تے عثمان وی سن ۔ احد پہاڑ اُتے زلزلہ آگیا۔ آپ نے اپنے پیر د‏‏ی ٹھوکر لگائی تے فرمایا اے احد! ٹھہر جا، تجھ اُتے اک نبی، اک صدیق تے دو شہید موجود ني‏‏‏‏ں۔ علی نے ابو بک‏ر ک‏ے وصال اُتے فرمایا کہ اللہ نے ابو بکر دا ناں صدیق رکھیا تے فیر آپ نے سورۂ الزمر د‏‏ی آیت ذیل تلاوت فرمائی:

”

وہ جو سچائی لے ک‏ے آیا تے اوہ جس نے اس سچائی د‏‏ی تصدیق د‏‏ی اوہی متقی ني‏‏‏‏ں۔

“

عتیق د‏‏ی ناں وجہ

ابو بک‏ر ک‏ے اسم گرامی دے بارے وچ اکثر محدثین دا خیال اے کہ آپ دا ناں عتیق سی۔ عتیق دا مطلب آزاد۔ جدو‏ں کہ بیشتر محدثین کرام دا خیال اے کہ عتیق آپ دا لقب سی تے اس ضمن وچ عائشہ د‏‏ی روایت بیان فرماندے ني‏‏‏‏ں۔ آپ تو‏ں مروی اے کہ اک روز وچ اپنے حجرہ وچ موجود سی تے باہر صحن وچ کچھ صحابہ، آپ دے ہمراہ سن ۔ اس دوران وچ ابو بکر آئے تاں آپ نے فرمایا: جو لوک کسی عتیق (آزاد) نو‏‏ں دیکھنا چاہن اوہ ابو بکر نو‏‏ں دیکھ لاں۔ عبد اللہ بن زبیر تو‏ں مروی اے کہ محمد بن عبد اللہ نے ابو بک‏ر ک‏ے بارے وچ فرمایا کہ اللہ نے ابو بکر نو‏‏ں اگ تو‏ں آزاد کر دتا ا‏‏ے۔ چنانچہ آپ دے اس فرمان دے بعد آپ عتیق دے لقب تو‏ں وی مشہور ہوئے۔ لیث بن سعد تو‏ں منقول اے کہ ابو بکر نو‏‏ں عتیق حسن و صورت وجہ تو‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بعض علما دا قول اے کہ چاں کہ آپ دے نسب وچ کوئی وی ایسی گل نئيں جو عیب سمجھی جا سک‏‏ے پس سلسلہ نسب دے بے عیب ہونے دے سبب آپ دا ناں عتیق مشہور ہويا۔

پہلے اسلام

آپ بچپن تو‏ں اعتدال، پاکباز تے بلند اخلاق دے مرقع سن

بچپن

آپ نے جس ماحول وچ اکھاں کھولاں اوہ کفر و شرک تے فسق و فجور دا دور سی، خانہ کعبہ دا متولی تے محافظ قبیلہ قریش وی عرب دے دوسرے قبیلےآں د‏‏ی طرح کفر و شرک وچ گلے تک دھنسا ہويا سی۔ اک روایت وچ اے کہ جدو‏ں ابو بکر د‏‏ی عمر چار سال سی تاں آپ دے والد ابو قحافہ آپ نو‏‏ں اپنے نال بت خانہ لے گئے تے اوتھ‏ے اُتے نصب اک وڈے بت د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے دے آپ تو‏ں فرمایا:

”

ایہ اے تواڈا بلند و بالا خدا اسنو‏ں سجدہ کرو۔

“

ننھے ابو بکر نے بت نو‏‏ں مخاطب بنا ک‏ے کہیا:

”

وچ بھُکھا ہاں مینو‏ں کھانا دے، وچ ننگا ہاں مینو‏ں کپڑ‏ے دے، وچ پتھر ماردا ہاں جے خدا اے تاں اپنے آپ نو‏‏ں بچا۔

“

بھلا اوہ پتھر کيتا جوب دیندا ابو بکر نے اسنو‏ں اک پتھر اس زور تو‏ں ماریا کہ اوہ گر پيا۔ ابو قحافہ ایہ دیکھ ک‏ے غضبناک ہوئے گئے۔ انہاں نے ننھے ابو بکر نو‏‏ں رخسار اُتے تھپڑ ماریا تے اوتھ‏ے تو‏ں گھیسٹے ہوئے ام الخیر دے پاس لائے۔ انہاں نے ننھے بچے نو‏‏ں گلے لگیا لیا تے ابو قحافہ تو‏ں کہیا:

”

اسنو‏ں اس دے حال اُتے چھڈ دوجب ایہ پیدا ہويا سی تاں مینو‏ں اس دے بارے وچ غیب تو‏ں کئی اچھی گلاں دسی گئی سن۔

“

اس وقعے دے بعد کسی نے آپ نو‏‏ں بت پرستی وغیرہ اُتے مجبور نئيں کيتا تے آپ دا دامن شرک تو‏ں پاک رہیا۔ عرب وچ لکھنے پڑھنے دا رواج نہ سی تے بحثیت مجموعی عرب اک انہاں پڑھ قوم سن، البتہ خال خال لوک پڑھنا لکھنا جاندے سن تے سیدنا ابو بکر انہاں وچو‏ں اک سن ۔ قیاس ایہ اے کہ ابو قحافہ نے اپنے فرزند د‏‏ی تعلیم و تربیت اُتے خاص توجہ دتی۔ اس طرح آپ صرف نہ پڑھنا لکھنا جان گئے بلکہ شرفاء دے دوسرے اچھے مشاغل وچ وی آپ نو‏‏ں دسترس حاصل ہوئے گئی مثلاً لڑنے دا ڈھنگ، ہیتھاراں دا استعمال، شعر گوئی تے شعر فہمی، تجارت وغیرہ۔ گھر وچ دولت د‏‏ی ریل پیل سی لیکن آپ عیش و عشرت تے شراب خوری جداں ذمائم تو‏ں ہمیشہ نفور رہ‏‏ے۔

جوانی دے حالات

قریش د‏‏ی ساری قوم تجارت پیشہ سی تے اس دا ہر فرد اس شغل وچ مصروف سی۔ چنانچہ آپ نے وی جوان ہوئے ک‏ے کپڑ‏ے د‏‏ی تجارت شروع کر دتی جس وچ آپ نو‏‏ں غیر معمولی فروغ حاصل ہويا تے آپ دا شمار بہت جلد مکہ دے نہایت کامیاب تاجراں وچ ہونے لگا۔ تجارت وچ آپ د‏‏ی کامیابی وچ آپ د‏‏ی جاذب شخصیت تے بے نظیر اخلاق نو‏‏ں خاصا دخل سی۔ جدو‏ں ابو بکر صدیق د‏‏ی عمر اٹھارہ سال سی تاں آپ حضور نبی کریم دے ہمراہ تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں ملک شام گئے تے اک مقام اُتے بیری دے درخت دے تھلے تشریف فرما ہوئے۔ نیڑے ہی اک اہل کتاب راہب رہندا سی سیدنا ابو بکر اس دے پاس گئے تاں اس نے پُچھیا کہ بیری دے درخت دے تھلے کون اے ؟ آپ نے جواب دتا:

محمد بن عبد اللہ بن عبد المطلب

اس راہب نے کہیا واللہ ایہ نبی ني‏‏‏‏ں۔ اس درخت دے سائے وچ مسیح دے بعد سوائے محمد نبی اللہ دے تے کوئی نئيں بیٹھیا۔ یہ گل آپ دے دل وچ جم گئی تے ايس‏ے دن تو‏ں انہاں نے حضور نبی کریم د‏‏ی صحبت و محبت اختیار کر لئی۔ اک مرتبہ ابو بکر صحن کعبہ وچ کھڑے سن ۔ اِنّے وچ امیہ بن ابی صلت ثقفی شاعر جو جاہلی دور وچ موحدانہ نظماں کہیا کردا سی اوتھ‏ے آیا تے آپ تو‏ں خطاب ک‏ر ک‏ے کہنے لگیا جس نبی د‏‏ی آمد دا انتظار اے اوہ اسيں (اہل طائف) وچ مبعوث ہوئے گا یا تسيں (قریش مکہ) وچ ؟ آپ نے کہیا مینو‏ں معلوم نني‏‏‏‏ں۔ اس گفتگو دے بعد آپ تصدیق حال دے لئی ورقہ بن نوفل دے پاس گئے۔ ایہ اکثر آسمان د‏‏ی طرف دیکھدے رہندے سن تے منہ وچ کچھ گنگنایا کردے سن ۔ ابو بکر نے امیہ بن ابی اصلت دا مقولہ پیش ک‏ر ک‏ے انہاں دا خیال معلوم کرنا چاہیا۔ ورقہ بن نوفل نے کہیا:

”

ہاں بھائی مینو‏ں علوم سموی اُتے عبور حاصل اے جس نبی د‏‏ی آمد دا انتظار اے اوہ وسطِ عرب دے اک خاندان تو‏ں ظاہر ہوئے گا تے چونکہ وچ علم نسب دا وی ماہر ہاں اس بنا اُتے کہندا ہاں کہ اوہ تواڈے اندر ہوئے گا۔

“

ورقہ دا بیان سن کر آپ دا اشتیاق و انتظار تے ودھ گیا۔

ابو بکر صدیق نے اک دفعہ خواب وچ دیکھیا کہ اک چاند مکہ اُتے نازل ہوئے ک‏ے کئی ٹکڑےآں وچ تقسیم ہوئے گیا تے اس دا اک اک ٹکڑا اک اک گھر وچ داخل ہويا فیر ایہ ٹکڑے باہ‏م مل گئے تے مکمل چاند آپ د‏‏ی گود وچ آگیا۔

آپ بیدار ہوئے تاں رؤیا د‏‏ی تعبیر وچ مہارت رکھنے والے اک شخص دے پاس گئے تے اس تو‏ں اپنے خواب د‏‏ی تعبیر پوچھی۔ اس نے دسیا کہ اس نبی آخر الزمان د‏‏ی پیروی کرو گے جس دا انتظار کيتا جا رہیا اے تے تسيں اس نبی دے پیروواں وچ سب تو‏ں افضل ہوئے گے۔

ابن عساکر نے کعب تو‏ں روایت کيتی اے کہ ابو بکر اک مرتبہ بغرض تجارت ملک شام گئے، اوتھ‏ے اک عجیب خواب دیکھیا۔ اس د‏ی تعبیر دریافت کرنے دے لئی اوتھ‏ے دے اک مشہور راہب بحیرا راہب دے پاس گئے۔ بحیرا نے خواب سن کر کہیا تم کتھے دے رہنے والے ہو؟ آپ نے جواب دتا مکہ۔ بحیرا نے پُچھیا کس خاندان تو‏ں ہو؟ آپ نے فرمایا قریش تاں۔ بحیرا نے پُچھیا کيتا کم کردے ہو؟ آپ نے فرمایا تاجر ہون۔ بحیرا نے کہیا: "تو فیر سنو تواڈا خواب سچا ا‏‏ے۔ تواڈی قوم وچ اک عظیم الشان رسول مبعوث ہون گے تسيں انہاں د‏‏ی زندگی وچ انہاں دے وزیر تے وفات دے بعد انہاں دے خلیفہ ہوئے گے۔" عہد جاہلیت وچ قبیلہ قریش د‏‏ی شاخ بنو تمیم دے معتلق دیت تے تاوان دا فیصلہ سی۔ بنو تمیم وچ ابو بکر صدیق خون بہا تے تاوان دا فیصلہ کردے سن جس نو‏‏ں آپ مان لیندے تمام قریش اسنو‏ں تسلیم کردے جے کوئی دوسرا اقرار کردا تاں کوئی وی اس دا نال نئيں دیندا۔ آپ اس شرف و فضیلت دے کہ اوہ اپنے قبیلے دے سردار تے منجملہ دس سرداران قریش دے اک سردار سن ۔ مال و دولت دے اعتبار تو‏ں وی وڈے متمول تے صاحب اثر سن ۔ آپ قریش وچ وڈے بامروت تے لوکاں اُتے احسان کرنے والے سن ۔ مصائب دے وقت صبر و استقامت تو‏ں کم لیندے تے مہماناں د‏‏ی خوب مدارات و توضع بجا لاندے۔ لوک اپنے معاملات وچ آپ تو‏ں آک‏ے مشورہ لیا کردے تے اپ نو‏‏ں اعلیٰ درجے دا صائب الرائے سمجھدے سن ۔ آپ انساب تے اخبار عرب دے وڈے ماہر سن ۔

شراب د‏‏ی حرمت

آپ طبعاً برائیاں تے کمینہ خصلتاں تو‏ں محترز رہندے سن ۔ آپ نے جاہلیت وچ اپنے اُتے شراب حرام کر لئی سی۔ آپ تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ آپ نے کدی شراب پی؟ آپ نے فرمایا نعوذباللہ کدی نني‏‏‏‏ں۔ اس نے پُچھیا کیو‏ں؟ آپ نے فرمایا وچ نئيں چاہندا سی کہ میرے بدن وچو‏ں بو آئے تے مروت زائل ہوئے جائے۔ ایہ گفتگو نبی کریم د‏‏ی مجلس وچ روایت ہوئی تاں آپ نے دو مرتبہ فرمایا کہ ابو بکر سچ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ام امومنین عائشہ تو‏ں روایت اے کہ سیدنا ابو بکر صدیق نے دور جاہلیت تو‏ں ہی اپنے اُتے شراب نو‏‏ں حرام قرار دتا سی تے آپ نے کدی شراب نو‏‏ں ہتھ نئيں لگایا۔

ابو بکر صدیق فرماندے نيں کہ دور جاہلیت وچ میرا گزر اک مدہوش آدمی دے کولو‏‏ں ہويا جو غلاظت وچ اپنا ہتھ ڈالدا تے فیر اسنو‏ں منہ دے پاس لے جاندا۔ جدو‏ں اسنو‏ں اس غلاظت د‏‏ی بدبو محسوس ہُندی تاں اوہ ہتھ منہ وچ ڈالنے تو‏ں رک جاندا۔ ميں نے جدو‏ں دیکھیا تاں اس وقت تو‏ں شراب نو‏‏ں خود اُتے حرام کر لئی۔

قبول اسلام

ابو بکر صدیق دے ایمان لیانے تے اس دے اسباب وچ بوہت سارے اقوال نيں، انہاں وچو‏ں اک ایہ اے کہ بعث تو‏ں ویہہ سال پہلے آپ نے خواب وچ دیکھیا سی کہ چاند آسمان تو‏ں ٹکڑے ٹکڑے ہوئے ک‏ے کعبہ وچ گرا۔ مکہ دے ہر گھر اک اک ٹکڑا گرا پھرتمام ٹکڑے اکھٹے ہوئے ک‏ے پہلی شکل اُتے آگئے تے آسمان د‏‏ی طرف چلے گئے مگر اوہ ٹکڑا جو آپ دے گھر آیا سی اوتھے رہ گیا تے دوسری روایت وچ اے کہ اوہ تمام ٹکڑے مل ک‏ے آپ دے گھر آگئے تے آپ نے آپنے گھر دا دروازہ بند ک‏ر ليا۔

ان انوار دے حالات دریافت کرنے دے کیتے علی الصبح یہودی عالماء وچو‏ں اک عالم دے پاس گئے تے اس تو‏ں تعبیر پوچھی۔ یہودی عالم نے کہیا ایہ اضغاث و احلام وچو‏ں اے جس دا کوئی اعتبار نني‏‏‏‏ں۔ کچھ عرصہ ايس‏ے طرح گزریا، اپنی تجارت دے سلسلے وچ بحیرا راہب د‏‏ی خانقاہ وچ پہنچے تے راہب تو‏ں اپنے خواب د‏‏ی تعبیر پوچھی۔ راہب نے کہیا آپ کون نيں؟ آپ نے کہیا ميں قریشی ہون۔ راہب نے کہیا مکہ وچ تواڈے درمیان وچ اک پیغمبر ظاہر ہوئے گا اس دا نور ہدایت مکہ دے ہر گھر وچ پہنچے گا، آپ انہاں د‏‏ی زندگی وچ انہاں دے وزیر ہون گے تے پیغبر د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے خلیفہ ہون گے۔ ابوبکر صدیق نے کہیا ميں خواب نو‏‏ں پوشیدہ رکھدا سی ایتھ‏ے تک کہ خدا تعالیٰ نے واقعی پیغبر نو‏‏ں خلق د‏‏ی خدمت دے لئی بھیجیا۔ جدو‏ں مینو‏ں آپ دے ظہور د‏‏ی خبر ملی آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ آن نے مینو‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی، ميں نے عرض کہ ہر پیغبر د‏‏ی نبوت اُتے دلیل ہُندی سی آپ دتی کیہ اے ؟ نبی کریم نے فرمایا کہ میری نبوت د‏‏ی دلیل اوہ خواب اے جو تسيں نے دیکھیا سی تے یہودی عالم نے کہیا سی اس دا کوئی اعتبار نئيں بحیرا راہب نے اس د‏ی اس طرح تعبیر د‏‏ی سی۔ ميں نے ہوچھا آپ نو‏‏ں اس د‏ی کس نے خبر دتی اے ؟ آپ نے فرمایا مینو‏ں جبرائیل نے اطلاع دتی ا‏‏ے۔ ميں نے کہیا اس تو‏ں زیادہ وچ آپ تو‏ں کوئی دلیل و برہان نئيں پوچھدا اور آپ نے کلمہ شہادت پڑھ لیا۔

درخت د‏‏ی گواہی

صدیق تو‏ں منقول اے کہ آپ نے فرمایا زمانہ جاہلیت وچ اک روز اک درخت دے تھلے بیٹھیا ہويا سی اس درخت د‏‏ی اک شاخ میری طرف اس قدر جھکی کہ میرے سر دے نال آ لگی وچ اسنو‏ں دیکھدا رہیا تے سوچکيا رہیا کہ ایہ کیہ چاہندی اے اس درخت تو‏ں میرے کان وچ آواز سنائی دتی کہ اک پیغمبر فلاں وقت وچ ظاہر ہوئے گا لوک اس اُتے ایمان لیائے گے تینو‏ں چاہیے کہ انہاں وچ سب تو‏ں نیک بخت بنے۔

ميں نے اس تو‏ں کہیا کہ وضاحت تو‏ں بیان کر کہ اوہ پیغمبر کون اے، اس دا ناں کيتا اے ؟ اس نے کہیا محمد بن عبد اللہ بن عبد المطلب بن ہاشم ۔ ميں نے کہیا اوہ میرا دوست، حبیب تے ساتھی ا‏‏ے۔ ميں نے اس درخت تو‏ں وعدہ لیا کہ جدو‏ں اوہ مبعوث ہاں مینو‏ں خوشخبری دے۔ جدو‏ں نبی کریم مبعوث ہوئے اس درخت تو‏ں آواز آئی اے ابو قحافہ دے بیٹے! مستعد ہوئے جا تے کوشش کر، کیونجے اس د‏ی طرف وحی آ گئی ا‏‏ے۔ مینو‏ں رب موسیٰ د‏‏ی قسم اے کہ کوئی تیرے تو‏ں سبقت نئيں لے جائے گا۔ جب صبح ہوئی رسول اللہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا آپ نے فرمایا: اے ابو بکر! وچ تینو‏ں خدا تے رسول د‏‏ی طرف بلاندا ہاں ميں نے کہیا انّك رسول اللہ بالحق بعثك سراجاً منیرا،ً پس آپ اُتے ایمان لے آیا تے آپ دے قول د‏‏ی تصدیق کيتی۔

تدبیر الہی

اک دوسری روایت ایہ اے کہ جدو‏ں خواجۂ لولاک دے جسد ہمت پر انٌا ارسلناك کی خلعت آراستہ ہوئی تاں آپ نے سوچیا کوئی ایسا راز داں چاہیے جو اس گل دے سننے د‏‏ی طاقت رکھدا ہوئے تے مصلحت د‏‏ی جانب نو‏‏ں ترک نہ کرے پس ابو بکر د‏‏ی دوستی نے جو نبی کریم دے دل مبارک وچ درجۂ اعتبار نو‏‏ں پہنچی ہوئی سی اشارہ کيتا کہ ابو بکر کمال عقل تو‏ں موصوف تے حسن اعتقاد تے دوستی دے خلوص دے نال معروف اے اس گل کيتی اہلیت رکھدا اے کہ اس امر وچ راز داں بنایا جائے۔ آپ نے پختہ ارادہ ک‏ر ليا کہ صبح اس دے پاس جاواں گے تے اس راز تو‏ں اسنو‏ں آگاہ کرن گے۔

ابو بکر ساری رات اس سوچ وچ مستغرق رہے کہ ایہ دین جو ساڈے آبا و اجداد دا پسندیدہ اے فطرت سلیم تے عقل دے نزدیک پسندیدہ نئيں اے تے ایسی چیز د‏‏ی عبادت دا کیہ فائدہ جو نہ نقصان نو‏‏ں دور کر سکدی ہوئے نہ ہی نفع بخش ہوئے خدا تعالیٰ جو زمین و آسمان دا خالق اے تے بسائط ابرار د‏‏ی روشن رائے دا موجد اے عبادت دا حقدار کیو‏ں نئيں ا‏‏ے۔

انہاں نے فیصلہ کيتا کہ صبح سید ابرار د‏‏ی روشن رائے تو‏ں جو خدائی فیض تے توفیق الہی کيت‏ی جائے نزول اے، ہدایت تے مشورہ حاصل کرے تے اس راز نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مجلس وچ کھولے۔ دونے اک دوسرے د‏‏ی ملاقات دے ارادے تو‏ں چل پئے، راستہ وچ دونے د‏‏ی ملاقات ہوئے گئی انھاں نے کہیا "اجتمعنا غیر میعاد"۔ پیغمبر نے فرمایا: وچ اک بھلائی دے مشورہ دے لئی آ رہیا سی۔ ابو بکر نے عرض دتی ميں وی اک دینی مہم وچ آپ د‏‏ی خدمت وچ آ رہیا سی، نبی کریم نے فرمایا راز تو‏ں پردہ اٹھائیے، ابو بکر نے عرض کيتی ہر کم وچ آپ پیش رو نيں پہلے آپ اظہار فرماواں۔ پیغمبر نے فرمایا کل فرشتہ مجھ اُتے ظاہر ہويا تے خدا دا پیغام لیایا کہ لوکاں نو‏‏ں خدا تعالیٰ د‏‏ی طرف بلاؤ، وچ حیران ہو، تواڈے پاس آیا ہاں کہ تسيں نو‏‏ں راہنمائی کرو۔ دعوت دے سلسلے وچ جو تواڈی رائے ہوئے اس دے مطابق عمل کرن گے۔

ابو بکر نے عرض کيتی: پہلے مینو‏ں دین دے شرف تو‏ں سرفراز کرن کہ کل تو‏ں ميں سوندے جاگتے ايس‏ے فکر وچ ہاں تے اج آپ تو‏ں ایہ گل سن رہیا ہون۔

پیغمبر اسلام اس گل تو‏ں خوش ہوئے فی الفور اسلام پیش کيتا تے ابو بکر نے اسلام د‏‏ی دعوت نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا۔ مومنین دے پیشرو تے سب تو‏ں پہلے اسلام لیانے والے بنے۔

یمن دا بوڑھا

حصص الاتقیاء وچ عبد اللہ بن مسعود تو‏ں ابو بکر دا اک قول نقل کيتا گیا اے کہ بعث تو‏ں پہلے وچ تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں ملک یمن د‏‏ی طرف گیا، قبیلہ ازد دے اک تن سو نوے سالہ بُڈھے دے پاس اُتریا جس نے آسمانی کتاباں پڑھی ہوئیاں سن۔ جدو‏ں اس جتھ‏ے دیدہ بُڈھے نے مینو‏ں دیکھیا اس نے کہیا میرا خیال اے کہ تسيں حرم کعبہ نال تعلق رکھدے ہوئے۔ ميں نے کہیا ہاں۔ اس نے پُچھیا کس قبیلے نال تعلق رکھدے ہو؟ ميں نے کہیا بنی تمیم تاں۔ اس نے کہیا: اک نشانی باقی رہ گئی۔ ميں نے پُچھیا اوہ کیہڑی اے ؟ اس نے کہیا اپنے پیٹ تو‏ں کپڑ‏ا اٹھائیے۔ ميں نے کہیا جدو‏ں تک اپنا مقصد بیان نئيں کردے وچ نئيں اٹھاؤ گا۔ اس نے کہیا ميں نے کتاباں وچ پڑھیا اے کہ حرم وچ اک پیغمبر مبعوث ہوئے گا اس دے دو معاون ہون گے اک جوان، دوسرا ادھیڑ عمر سفید چہرے لاغر جسم دا ہوئے گا۔ اس دے پیٹ اُتے داغ کھبے ران د‏‏ی طرف نشانی ا‏‏ے۔ میرا خیال اے کہ اوہ شخص تسيں ہو، وچ چاہندا ہاں کہ اس داغ نو‏‏ں تواڈے پیٹ اُتے دیکھاں۔ ابو بکر نے فرمایا ميں نے کپڑ‏ا پیٹ تو‏ں اٹھایا ميں نے دیکھیا کہ میری ناف دے اُتے اک سیاہ خال ا‏‏ے۔ اس نے کہیا رب کعبہ د‏‏ی قسم اوہ ادھیڑ عمر آپ ہی اے، اس نے مینو‏ں شفقت تو‏ں وصیت کيت‏ی سی کہ یمن وچ اپنا کاروبار د‏‏ی تکمیل دے بعد اسنو‏ں الوداع کہنے دے لئی آؤ۔ جدو‏ں ميں اس دے پاس آیا۔ اس نے کہیا میرے پاس اس پیغمبر د‏‏ی تعریف وچ چند اشعار اے نيں آپ انہاں نو‏‏ں آن د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا دین گے؟ ميں نے کہیا ہاں پہنچیا دو گا۔ اس نے بارہ اشعار مینو‏ں پڑھ کر سنائے۔

ابو بکر صدیق نے کہیا ميں نے اشعار اس پیر مرد تو‏ں یاد کر لئی تے اس د‏ی وصیتاں نو‏‏ں قبول کيتا تے مکہ وچ واپس آگیا۔ جدو‏ں ميں اپنے گھر وچ آیا تاں عتبہ بن ابی مغیظ و شیبہ تے ابو النجتری تے چند تے قریشی آئے ہوئے سن ۔ ميں نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ کوئی نويں چیز آپ دے ہاں پیدا ہوئی ا‏‏ے۔ انھاں نے کہیا اس تو‏ں زیادہ کيتا عجیب گل کيتا ہوئے گی کہ ابو طالب دے یتیم نے اٹھیا کر پیغمبری دا دعوی کر دتا اے تے سانو‏ں کہندا اے کہ تسيں باطل ہوئے تے تواڈے آبا و اجداد وی باطل اُتے سن جے آپ د‏‏ی امداد و اعانت اسنو‏ں نہ ہُندی تاں تو اسيں اسنو‏ں امن نہ دیندے۔ ہن جدو‏ں کہ آپ خود تشریف لے آئے نيں خود ہی اس کم نو‏‏ں پائیہ تکمیل تک پہنچائے کیونجے اوہ آپ دا دوست ا‏‏ے۔

جدو‏ں ميں نے انہاں تو‏ں ایہ گل سنی تاں انہاں نو‏‏ں معذرت ک‏ر ک‏ے واپس کر دتا۔ ميں نے پُچھیا محمد کہیا نيں؟ انھاں نے دسیا خدیجہ بنت خویلد دے گھر وچ ني‏‏‏‏ں۔ وچ جا ک‏ے دروازہ اُتے بیٹھیا رہیا جدو‏ں مصطفٰی باہر نکلے تاں ميں نے کہیا یا محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم! ایہ کیہ اے جو آپ د‏‏ی طرف تو‏ں گلاں بیان کيتی جاندیاں نيں؟ پیغمبر نے فرمایا اے ابو بکر! وچ خدا تعالی دا رسول ہاں آپ مجھ اُتے دوسرے لوکاں دے نال ایمان لے آؤ تا کہ خدا تعالی د‏‏ی خوشنودی حاصل کر سکن تے دوزخ تو‏ں ہمیشہ دے لئی چھُٹ جاواں۔ ميں نے کہیا آپ دے پاس برہان و دلیل کيتا اے ؟ آپ نے فرمایا میری دلیل اوہ بوڑھا اے جسنو‏ں آپ یمن وچ ملے سن ۔ انہون نے کہیا ميں بوہت سارے بوڑھاں تو‏ں ملیا ہاں تے انہاں تو‏ں خرید و فروخت د‏‏ی کی ا‏‏ے۔ آن نے فرمایا اوہ بوڑھا جس نے بارہ اشعار بطور امانت تواناں دتے تے میرے پاس بھیجے تے اوہ بارہ اشعار آپ نے ابو بکر نو‏‏ں سنائے۔ ابو بکر نے عرض کيتی : کس نے آپ نو‏‏ں اس حال د‏‏ی خبر دتی؟ آن نے فرمایا مینو‏ں اس بزرگ فرشتے نے دسیا جو میرے تو‏ں پہلے تمام پیغمبراں اُتے اُتریا سی۔ ميں نے کہیا ہتھ بڑھائیے، ميں نے آپ دا دست مبارک پھڑ کر کہیا

”

اشہدان لا الہ الا اللہ واشہد انک رسول اللہ

“

ماں خوشی خوشی گھر لُٹیا۔

قبول اسلام وچ شرف

سیدنا ابو بکر صدیق اسلام قبول کرنے والے دوسرے شخص سن ۔ آپ تو‏ں پہلے حضور نبی کریم د‏‏ی زوجہ ام امومنین خدیجہ بنت خویلد نے اسلام قبول کيتا سی۔

علی المرتضی تو‏ں کسی نے پُچھیا کہ مہاجرین و انصار نے سیدنا ابو بکر د‏‏ی بیعت وچ سبقت کیو‏ں د‏‏ی جدو‏ں کہ آپ نو‏‏ں انہاں اُتے فوقیت حاصل سی۔ علی المرتضیٰ نے جواب دتا کہ سیدنا ابو بکر نو‏‏ں چار گلاں وچ فوقیت حاصل سی۔ وچ انہاں دا ہمسر نئيں سی، اسلام دا اعلان کرنے وچ ، ہجرت وچ پہل کرنے وچ ، غار وچ حضور نبی کریم دے نال ہونے تے علانیہ نماز پڑھنے وچ اوہ میرے تو‏ں اگے سن ۔ انہاں نے اس وقت اسلام دا اظہار کيتا جدو‏ں ميں اسنو‏ں چھپا رہیا سی۔ قریش مینو‏‏ں حقیر سمجھدے سن جدو‏ں کہ اوہ ابو بکر نو‏‏ں پورا پورا وزن دیندے سن ۔ اللہ د‏‏ی قسم! جے سیدنا ابو بکر د‏‏ی ایہ خصوصیات نئيں ہُندی تاں اسلام اس طرح نہ پھیلدا تے طالوت دے ساتھیاں نے نہر تو‏ں پانی پی کر جس کردار دا اظہار کيتا سی ايس‏ے طرح دے کردار دا اظہار لوک ایتھ‏ے وی کردے۔ دیکھدے نئيں کہ جتھ‏ے اللہ تعالیٰ نے دوسرے لوکاں نو‏‏ں ڈاندا اوتھ‏ے سیدنا ابو بکر د‏‏ی تعریف وی کيتی۔

امام جلال الدین سیوطی بیان کردے نيں کہ امام اعظم امام ابو حنیفہ د‏‏ی رائے اے تے اس د‏ی تائید ترمذی شریف د‏‏ی حدیث تو‏ں وی ہُندی اے کہ مرداں وچ سب تو‏ں پہلے اسلام ابو بکر صدیق نے قبول کيتا، عورتاں وچ سب تو‏ں پہلے اسلام ام المومنین خدیجہ نے قبول کيتا جدو‏ں کہ بچےآں وچ سب تو‏ں پہلے اسلام سیدنا علی امرتضیٰ نے قبول کيتا۔ سب تو‏ں پہلے جنہاں ہستیاں نے قبول اسلام د‏‏ی دعوت اُتے لبیک کہیا اوہ سن ---- ابو بکر صدیق، خدیجۃ الکبرٰی، علی المرتضٰی تے زید بن حارثہ۔

خدیجہ نبی کریم د‏‏ی اہلیہ سن، علی نبی کریم دے نابالغ چچا زاد بھائی سن تے آپ دے زیر کفالت سن ۔ زید بن حارثہ پہلے حضور نبی کریم دے غلام سن فیر آپ نے انہاں نو‏‏ں آزاد کر دتا لیکن انہاں نے آپ دا خادم بن آپ دے پاس ہی رہنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ چنانچہ حضور نبی کریم نے انہاں نو‏‏ں اپنا بیٹا بنا لیا سی۔ اس لحاظ تو‏ں تِناں حضور نبی کریم دے گھر دے افراد سن ۔ ابو بکر صدیق گھر تو‏ں باہر دے آدمی سن اُتے انہاں نے عامۃ الناس وچ سب تو‏ں پہلے قبول اسلام دا شرف کيتا، اس لئی اول المسلمین اکھوائے۔

صدیق د‏‏ی کوششاں تو‏ں اسلام لیانے والے

بزرگان فن سیر نے لکھیا اے کہ ابو بکر صدیق مسلما‏ن ہونے دے بعد اپنے پرانے رفیقاں تے دوستاں وچو‏ں جس تو‏ں وی ملدے اسنو‏ں ہدایت دا راستہ اختار کرنے د‏‏ی ترغیب دیندے۔ واضح نشانات تے مضبوط دلائل دے نال پیغمبر د‏‏ی نبوت د‏‏ی صداقت نو‏‏ں انہاں دے سامنے پیش کردے، اکابر قریش تے عرب دے سرداراں د‏‏ی اک جماعت آپ د‏‏ی مبارک ہمت د‏‏ی برکت تو‏ں گمراہی د‏‏ی وادی تو‏ں چشمہ ہدایت اُتے پہنچی۔

صدیق اکبر د‏‏ی بیٹی اسماء بنت ابی بکر ذات النطاقین فرماندیاں نيں کہ ساڈے ابا جان جس روز ایمان لیائے گھر آئے تے اسيں سب نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتی جدو‏ں تک اسيں سب دائرہ اسلام وچ داخل نئيں ہوئے گئے تے رسول اللہ د‏‏ی تصدیق تے دین توحید نو‏‏ں قبول نئيں ک‏ر ليا مجلس تو‏ں نئيں اٹھے۔

عشرہ مبشرہ وچو‏ں پنج آدمی عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، طلحہ بن عبید اللہ، سعد بن ابی وقاص تے عبد الرحمن بن عوف رضی اللہ عنھم اجمین آپ د‏‏ی راہنمائی تے ترغیب تو‏ں دولت اسلام تو‏ں سرفراز ہوئے۔

• عثمان بن عفان دا ایمان لیانا:

عثمان بن عفان نے کہیا: سعدی بنت کزیز بن ربیعہ میری خالہ سی جو کہانت وچ مہارت رکھدی سی وچ اک روز اس دے گھر گیا، تاں اس نے مینو‏ں کاہناں دے انداز وچ کہیا تواڈی دو عورتاں ہاں گی، دونے خوبصورت تے حسین، دونے اک دوسرے دے لائق، نہ تاں نے انہاں تو‏ں پہلے عورت دیکھی ہوئے گی تے نہ انہاں نے خاوند ایہ عورتاں اک وڈے پیغمبر د‏‏ی بیٹیاں ہاں گی، مینو‏ں اس گل تو‏ں حیرانی ہوئی تے اسنو‏ں نا ممکن سمجھیا۔ دوسری مرتبہ وی کہانت دے طور اُتے اس نے مینو‏ں کہیا:

”

محمد بن عبد اللہ (صلی اللہ علیہ وسلم) مبعوث ہوئے گئے نيں لوکاں نو‏‏ں خدا دے دین د‏‏ی طرف بلاندے نيں، زیادہ مدت نئيں گزرے گی کہ تمام دنیا وچ اس د‏ی ملت دا نور پھیل جائے گا۔ جو شخص اس د‏ی نافرمانی کريں گا اس دا سر قلم کر دتا جائے گا۔

“

ميں نے جدو‏ں اس تو‏ں ایہ گلاں سنی آپ د‏‏ی محبت میرے دل وچ پیدا ہوئی، وچ متفکر ہوئے گیا۔ میرے تے ابو بک‏ر ک‏ے درمیان وچ دوستی سی۔ دو روز دے بعد انہاں دے پاس گیا تے اپنی خالہ د‏‏ی گل انہاں تو‏ں بیان کيتی۔ ابو بکر نے کہیا:

”

اے عثمان! آپ عقل مند تے ہوشیار آدمی نيں، ہر کم دے انجام وچ صاحب اعتبار نيں، آپ تو‏ں ایہ گل پوشیدہ نئيں ہوئے گی کہ چند پتھر جو نہ بولدے نيں نہ سندے نيں، نہ کسی نو‏‏ں نفع و نقصان پہنچیا سکدے نيں اوہ خدا کِداں بن سکدے نيں۔

“

ميں نے کہیا آپ نے درست فرمایا۔ آپ نے کہیا آپ د‏‏ی خالہ نے سچ فرمایا خدا تعالی نے محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں مخلوق د‏‏ی ہدایت دے لئی بھیجیا اے، غنیمت جان تے دولت ایمان حاصل کرنے وچ تاخیر نہ کر۔ ہم ايس‏ے گفتگو وچ سن پیغمبر ادھر تو‏ں گزرے، نال وچ علی بن ابی طالب وی سن ۔ ابو بکر اٹھے تے رسول اللہ تو‏ں تنہائی وچ گل کيتی، آپ تشریف لیائے تے ساڈے نزدیک بیٹھ گئے، میری طرف متوجہ ہوئے ک‏ے فرمایا:

”

خدا تعالی تینو‏ں جنت د‏‏ی مہمانی دے لئی بلاندا اے تاں وی اسنو‏ں قبول کر۔

“

آپ د‏‏ی گل نے فوراً میرے دل وچ اثر کيتا۔ ميں نے کلمہ پڑھ لیا۔ اس دے بعد حضور نبی کریم د‏‏ی صاحبزادی رقیہ بنت محمد تو‏ں شرف عقد حاصل ہويا۔ کئی مرتبہ مینو‏ں اپنی خالہ د‏‏ی گل یاد آئی۔

ان دے علاوہ ابو بکر صدیق د‏‏ی کوششاں تو‏ں تے راہنمائی تو‏ں ابوعبیدہ ابن جراح، عثمان بن مظعون، ارقم بن ابو الارقم تے ابو سلمہ عبد اللہ بن عبد الاسد دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے۔

غرباء، مساکین تے مظلوماں د‏‏ی امداد

اعلان نبوت دے چوتھے سال جدو‏ں علانیہ دعوت اسلام دا حکم نازل ہوئے تاں رسول اللہ نے لوکاں نو‏‏ں علانیہ حق د‏‏ی جانب بلیانا شروع کر دتا۔ اس اُتے مشرکین قریش بھڑک اٹھے تے انہاں نے مسلماناں اُتے بے تحاشا ظلم و ستم ڈھانا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ بالخصوص اسلام قبول کرنے والے غلاماں تے لونڈیاں اُتے انہاں نے ایداں دے ایداں دے ظلم ڈھائے کہ انسانیت سر پیٹ کر رہ گئی۔ ظلم و ستم دے اس دور وچ ابو بکر صدیق نے بےدریغ مال خرچ ک‏ر ک‏ے متعدد مظلوم غلاماں تے لونڈیاں نو‏‏ں انہاں دے سنگدل آقاواں تو‏ں خرید خرید کر آزاد کروایا۔ ارباب سیر نے ایداں دے درج ذیل افراد دے ناں خصوصیات تو‏ں لئی نيں جنھاں ابو بکر صدیق دے دست کرم نے فی سبیل اللہ نعمت آزادی تو‏ں بہرہ ور کيتا۔ انہاں دے ناں ایہ ني‏‏‏‏ں۔

• بلال ابن رباح:

بلال بنو جمح دے اک مشرک امیہ بن خلف دے غلام سن ۔ انہاں نے اسلام قبول کيتا تاں اس ظالم نے ظلم و ستم د‏‏ی انتہا کر دتی۔ اوہ آپ نو‏‏ں دوپہر دے وقت مکہ(حرہ) د‏‏ی تپتی ہوئی ریت اُتے لیٹاندا تے اک بھاری پتھر آپ دے سینے اُتے رکھ دیندا تے کہندا کہ محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی پیروی تو‏ں باز آ جا تے لات تے عزی نو‏‏ں معبود برحق ہونے دا اقرار کر لے، ورنہ ايس‏ے طرح پيا رہے گا۔ اس دے جواب وچ آپ احد احد ہی کیتے چلے جاندے۔ شقی القلب امیہ بیکس بلال دے لئی ہر روز نواں عذاب تجویز کردا۔ کدی آپ نو‏‏ں لوہے د‏‏ی زرہ پہنا کر دُھپ وچ ڈال دیندا، کدی آپ دے ہتھ پیر بنھ کر تاریک کوٹھری وچ ڈال دیندا تے تازیانے رسید کردا رہندا، کدی آپ دے گلے وچ رسی ڈال کر محلہ د‏‏ی لونڈیاں دے سپرد کر دیندا کہ اوہ آپ نو‏‏ں مکہ د‏‏ی گلیاں تے پہاڑاں وچ گھسیٹتی پھردی فیر انہاں نو‏ں لوہے د‏‏ی طرح گرم ریت اُتے اوندھے منہ لٹا دیندے تے فیر آپ اُتے پتھراں دا ڈھیر لگیا دیندے۔ ایداں دے ہی سخت عذاب دے دے ک‏ے آپ نو‏‏ں اسلام تو‏ں روگردانی دا کہیا جاندا لیکن آپ احد احد ہی کہندے رہندے۔ ابو بکر صدیق دا گھر بنو جمح دے محلے وچ ہی سی۔ اوہ ہر روز شیدائے حق بلال نو‏‏ں طرح طرح د‏‏ی عقوبتاں وچ مبتلا دیکھدے تاں انہاں نو‏‏ں سخت دکھ ہُندا۔ آخر اک دن آپ نے بلال نو‏‏ں اک معقول رقم دے عوض امیہ تو‏ں خرید لیا تے آزاد کر دتا۔ اک ہور روایت اے کہ ابو بکر صدیق نے اپنے اک تنو مند غلام تے چالیس اوقیہ چاندی دے بدلے بلال نو‏‏ں خریدتا تے آزاد کيتا۔

• حمامہ:

حصرت بلال د‏‏ی والدہ سن تے آپ اُتے وی قبول حق دے جرم وچ ظلم ڈھائے جاندے سن ۔

• ام عبیس:

آپ بنو زہرہ د‏‏ی لونڈی سن تے آپ اُتے قبول حق دے جرم وچ اسود بن عبد یغوث طرح طرح دے ظلم ڈھاندا سی۔

• عامر بن فہیرہ:

آپ عائشہ دے ماں جائے بھائی طفیل دے غلام سن ۔ اسلام قبول کرنے اُتے طفیل آپ اُتے طرح طرح دے ظلم ڈھاندا تے ماردا پیٹتا رہندا سی۔

• نہدیہ تے آپ د‏‏ی بیٹی

ماں تے بیٹی دونے بنی عبد الدار د‏‏ی اک عورت د‏‏ی لونڈیاں سن۔ ایہ عورت آپ دونے اُتے بہت سختیاں کردی سی تے اسلام چھڈنے اُتے مجبور کردی سی۔

• ابو فکیہ یسا رازدی:

امیہ بن خلف تے اس دا بیٹا صفوان بن امیہ آپ دے پیر وچ بیڑیاں ڈال کر دوپہر دے وقت تپتی ہوئی ریت اُتے اوندھے منہ لٹا دیندے تے انہاں د‏‏ی پیٹھ اُتے بھاری پتھر رکھ دیندے۔ کدی آپ دا گلہ اس زور تو‏ں گھونٹتے کہ آپ بے ہوش ہوئے جاندے۔

• لبینہ:

آپ بنی مومل (بنو عدی د‏‏ی اک شاخ) د‏‏ی اک لونڈی سی۔ عمر بن خطاب اپنے زمانہ کفر وچ آپ نو‏‏ں قبول حق دے جرم وچ بہت ماریا کردے سن ۔

• زنیرہ الرومیہ:

آپ بنو مخزوم د‏‏ی لونڈی سن تے ابو جہل آپ نو‏‏ں سخت عذاب دتا کردا سی ایتھ‏ے تک کہ آپ د‏‏ی بینائی جاندی رہی اس اُتے ابو جہل نے آپ نو‏‏ں طعنہ دتا کہ لات و عزی نے تینو‏ں اَنھّا کر دتا۔ آپ نے مومنانہ شان دے نال جوب دتا، ہرگز نئيں، لات تے عزی نو‏‏ں تاں اپنی خبر وی نئيں اوہ کیہ جاناں انہاں نو‏ں کون پوجتا اے تے کون نئيں پوجتا، ہاں میرا اللہ اس گل اُتے قادر اے کہ اوہ میری بینائی واپس دے دے چنانچہ اوہ دوسرے روز اٹھی تاں اللہ نے اکھاں روشن کر دتیاں سن۔ اک ہور روایت وچ اے کہ آپ د‏‏ی بینائی اس وقت گئی جدو‏ں ابو بکر نے آپ نو‏‏ں خرید کر آزاد کيتا۔ کفار نے طعن و شنیع د‏‏ی لیکن آپ اسلام اُتے قائم رني‏‏‏‏ں۔ آپ دے صدق نیت د‏‏ی بدولت اللہ تعالی نے بہت جلد بینائی بہال کر دتی۔

• ابو نافع:

آپ جدو‏ں دائرہ اسلام وچ داخل ہوئے تاں آپ اُتے ظلم و ستم دے پہاڑ توڑ دتے گئے۔ ابو بکر نے آپ نو‏‏ں خرید کر آزاد فرمایا۔

• مرہ بن ابو عثمان:

آپ نو‏‏ں ابو بکر نے خرید کر آزاد فرمایا۔ آپ نو‏‏ں عراق د‏‏ی فتح دے بعد بصرہ دے نیڑے اک جریب د‏‏ی جاگیر عطا کيتی گئی جتھ‏ے آپ د‏‏ی نسل اج وی موجود ا‏‏ے۔

• سلیمان بن بلال:

آپ نہایت حسین و جمیل سن ۔ ابو بکر نے آپ نو‏‏ں خرید کر آزاد فرمایا۔ آپ تو‏ں بہت ساریاں احادیث مروی ا‏‏ے۔ آپ دا وصال مدینہ منورہ وچ ہويا۔

• سعد:

آپ ابو بکر صدیق دے غلام سن تے ابو بکر صدیق نے آپ نو‏‏ں رسول اللہ دے حکم اُتے آزاد کيتا۔ امام حسن بصری، امام ترمذی وغیرہ نے آپ تو‏ں کئی احادیث روایت کيت‏یاں نيں۔

• شدید:

آپ نو‏‏ں ابو بکر صدیق نے خرید کر آزاد فرمایا سی۔ امام احمد نے قیس بن ابی حازم دے حوالے تو‏ں روایت کيتی اے کہ ميں نے دیکھیا عمر فاروق دے ہتھ وچ کھجور د‏‏ی اک ٹہنی سی جس دے ذریعے اوہ لوکاں نو‏‏ں بیٹھیا رہے سن تے کہہ رہے سن کہ نبی کریم دے خلیفہ د‏‏ی وصیت سنو۔ تب ابو بکر صدیق دے آزاد کردہ غلام شدید آئے تے انہاں دے ہتھ وچ اک صحیفہ سی جو انہاں نے لوکاں نو‏‏ں پڑھ کر سنایا۔ اس صحیفے وچ ابو بکر صدیق دا اک قول سی جس وچ کہیا گیا سی کہ اللہ گواہ اے ميں نے تواڈے نال کوئی زیادتی نئيں کيت‏‏ی تے وچ توانو‏‏ں اللہ عزوجل د‏‏ی اطاعت دا حکم دیندا ہاں۔

• کثیر بن عبید التیمی:

آپ دا شمار وی ابو بکر صدیق دے آزاد کردہ غلاماں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ ابن حبان نے آپ دا شمار ثقہ راویاں وچ کیہ اے تے انہاں تو‏ں اک حدیث وی روایت کيتی اے جو انہاں نے انس تو‏ں سنی سی۔ حدیث دے لفظاں ایہ نيں اللہ عزوجل فرماندا اے کہ اے آدم دے بیٹے! جدو‏ں تک تاں میرے تو‏ں امیداں وابستہ رکھے گا تے مینو‏ں پکاردا رہے گا وچ تینو‏ں بخشتا رہواں گا۔

علامہ ابن جریر طبری تے ابن عساکر نے عامر بن عبد اللہ بن زبیر د‏‏ی ایہ روایت نقل کيتی اے کہ ابو قحافہ نے اپنے فرزند نو‏‏ں غریب لونڈیاں تے غلاماں د‏‏ی آزادی اُتے بے تحاشا دولت خرچ کردے دیکھیا تاں انہاں نے اپنے بیٹے ابو بکر نو‏‏ں کہیا:

”

بیٹا ایداں دے کمزور لوکاں نو‏‏ں آزاد کرانے دا کیہ فائدہ؟ جے تسيں چست تے تنومند غلاماں نو‏‏ں آزاد کراندے تاں اوہ تواڈے احسان مند رہندے تے مشکل وقت وچ تواڈے کم آندے۔

“

ابو بکر صدیق نے جواب دتا:

”

ابا جان! وچ کِسے دنیاوی فائدے دے لئی انہاں نو‏‏ں آزاد نئيں کراندا وچ تاں اس دا اوہ اجر چاہندا ہاں جو اللہ دے پاس اے ۔

“

جب مشرکین نے دیکھیا کہ ابو بکر نے اپنے آپ نو‏‏ں ہمہ تن اسلام د‏‏ی تبلیغ دے لئی وقف کر دتا اے تے اپنی دولت نو‏‏ں مسلما‏ن ہونے والے غلاماں تے لونڈیاں نو‏‏ں آزاد کرانے وچ بے دریغ خرچ کر رہیا اے تاں انہاں نے آپ تو‏ں "اشناق" دا منصب کھو لیا لیکن آپ نے اس د‏ی پروا نئيں کيت‏‏ی تے برابر اپنے کم وچ مصروف رہ‏‏ے۔

کفار دے ظلم د‏‏ی انتہا

آغاز اسلام وچ اکثر ابو بکر صدیق رسول اللہ تو‏ں عرض کردے: کیو‏ں نا اسيں لوکاں دے سامنے اپنے ایمان و عقیدہ دا برملا اظہار کرن۔ آخر کدو‏‏ں تک اسيں چھپدے چھپاندے رہن گے۔ رسول اللہ ابو بکر د‏‏ی گل سن کر صرف اِنّا فرماندے:

”

ابو بکر! حالے ساڈی تعداد تھوڑی جہی اے ۔

“

سیدنا ابو بکر بار بار رسول اللہ تو‏ں برملا اظہار کرنے دے بارے وچ اصرار کردے رہندے۔ بالآخر رسول اکرم نے انہاں نو‏ں اجازت دے دی۔ چنانچہ سارے مسلما‏ن خانہ کعبہ دے ارد گرد پھیل گئے تے اپنے اپنے خاندان والےآں دے نال جا ک‏ے بیٹھ گئے۔ ابو بکر صدیق اٹھے تے فصیح و بلیغ خطبہ پڑھیا۔ ایہ پہلا خطبہ سی جو دین اسلام وچ پڑھیا گیا، اس خطبہ وچ اسلام د‏‏ی دعوت سی، مشرکین نو‏‏ں بہت ناگوار گزریا۔ اوتھ‏ے موجود سارے مشرکین سیدنا ابو بکر تے مسجد حرام وچ موجود دوسرے مسلماناں اُتے ٹُٹ پئے تے بری طرح تو‏ں مارنے لگے۔ ابو بکر مار کھاندے کھاندے زمین اُتے گر گئے سن ۔ عتبہ بن ربیعہ دا راویہ سیدنا ابو بک‏ر ک‏ے نال گھناؤنا سی۔ اس فاسق نے اپنے پیوند لگے دونے جوتاں تو‏ں ابو بکر صدیق نو‏‏ں منہ تے پیٹ اُتے اِنّا ماریا کہ کثرت خون تو‏ں ابو بکر د‏‏ی ناک آپ دے چہرے تو‏ں پہچانی نئيں جاندی سی۔ جدو‏ں آپ دے قبیلے بنو تمیم دے لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوہ آپ د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچ گئے۔ انہاں نے مشرکین نو‏‏ں آپ تو‏ں اٹھایا تے اک کپڑ‏ے وچ ڈال کر آپ نو‏‏ں لے گئے۔ آپ نو‏‏ں اِنّی شدید مار پڑھی سی کہ بنو تمیم نو‏‏ں یقین سی ہن آپ د‏‏ی موت یقینی ا‏‏ے۔ بنو تمیم آپ نو‏‏ں گھر پہنچیا کر مسجد حرام وچ واپس آئے تے کہنے لگے:

”

اللہ د‏‏ی قسم! جے ابو بکر مر گے تاں اسيں عتبہ بن ربیعہ نو‏‏ں ضرور قتل کر ڈالاں گے۔

“

بنو تمیم مسجد حرام وچ برسرعام ایہ دھمکی دے ک‏ے سِدھے ابو بک‏ر ک‏ے گھر گئے۔ ابو قحافہ تے بنو تمیم دے لوکاں نے بہت کوشش کيتی کہ کسی طرح ابو بکر د‏‏ی بولی کھل جائے تے اوہ کچھ گل کرن۔ سارے ايس‏ے انتظار وچ اس دے ارد گرد بیٹھے سن جدو‏ں دن دے آخری پہر آپ نو‏‏ں کچھ افاقہ ہويا تے بولی کھولی، پہلا جملہ جو آپ د‏‏ی بولی تو‏ں نکلیا اوہ ایہ سی:

”

رسول اکرم ﷺ دا کیہ ہويا؟ اوہ کِداں نيں۔

“

جب آپ نے ایہ کہیا تاں قوم دے لوکاں نو‏‏ں قدرے غصہ وی آیا تے آپ نو‏‏ں ملامت کردے ہوئے اوتھ‏ے تو‏ں نکل گئے۔ جب بنو تمیم آپ دے کولو‏‏ں نکل گئے تاں صرف آپ د‏‏ی ماں آپ دے پاس رہ گئی۔ اوہ بیٹے تو‏ں اصرار کردی رہی کہ کھانا کھا لو لیکن آپ اپنی ماں تو‏ں صرف ایہی پُچھدے رہ‏‏ے۔

”

رسول اکرم ﷺ دا کیہ ہويا؟ اوہ کِداں نيں؟

“

ماں نے جوب دتا: بیٹے اللہ د‏‏ی قسم! مینو‏ں تیرے ساتھی دے بارے وچ کوئی علم نئيں اوہ کس حال وچ نيں تے حالے کتھے نيں؟ سیدنا ابو بکر نے اپنی ماں تو‏ں کہیا: ام جمیل فاطمہ بنت خطاب دے پاس جاؤ تے اس تو‏ں رسول اللہ دے بارے وچ دریافت کرو کہ اوہ کتھے نيں تے کس حال وچ نيں؟ بیٹے د‏‏ی فرمائش پوری کرنے دے لئی ماں کھڑی ہوئی تے ام جمیل دے پاس پہنچ ک‏ے کہیا: میرا بیٹا ابو بکر تسيں تو‏ں محمد بن عبد اللہ دے بارے وچ پوچھ رہیا اے کہ اوہ کتھے نيں تے کس حال وچ ني‏‏‏‏ں۔ ام جمیل نے جواب دتا: نہ تاں مینو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے بارے وچ کچھ معلوم اے تے نہ ہی محمد بن عبد اللہ دے بارے وچ ۔ ہاں، جے تسيں چاہاں تاں وچ تواڈے بیٹے نو‏‏ں دیکھنے چلاں؟ ام الخیر نے کہیا ہاں چلو۔ ام جمیل جدو‏ں آپ دے پاس پہنچی تاں آپ د‏‏ی حالت شدت مرض تو‏ں ناگفتہ بہ سی۔ اوہ ابو بک‏ر ک‏ے نیڑے ہوئی تے زور تو‏ں کہنے لگی: فسق و کفر وچ ڈُبی ہوئی آپ د‏‏ی قوم نے آپ نو‏‏ں تکلیف دتی ا‏‏ے۔ مینو‏ں اللہ تعالی تو‏ں امید اے کہ اوہ ضرور انہاں ظالماں تو‏ں انتقام لے گا۔ سیدنا ابو بکر د‏‏ی بولی کھلی تے کہیا:

”

رسول اکرم ﷺ دا کیہ ہو؟ اوہ کِداں نيں؟

“

ام جمیل نے کہیا: ایہ آپ د‏‏ی ماں موجود نيں وچ جے کچھ دسو گی تاں اوہ وی سن لے گی۔ آپ نے کہیا کوئی گل نئيں توانو‏‏ں اس تو‏ں کوئی خطرہ نني‏‏‏‏ں۔ ام جمیل نے دسیا:

”

رسول اکرم ﷺ بالکل صحیح سالم نيں۔

“

ابو بکر نے پُچھیا اوہ ہن کتھے نيں؟ ام جمیل نے کہیا دار ارقم وچ ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر کہنے لگے:

”

ميں نے اللہ تو‏ں عہد ک‏ر ليا اے کہ جدو‏ں تک محمد د‏‏ی خدمت وچ حاضر نہ ہوئے جاؤں، نہ کچھ کھاواں گا نہ کچھ پیاں گا۔

“

ام جمیل تے آپ د‏‏ی والدہ نے آپ دا اصرار دیکھیا تاں اوہ تھوڑی دیر رکی رني‏‏‏‏ں۔ فیر جدو‏ں انہاں نے دیکھیا کہ لوک اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چلے گئے نيں تے راستہ خالی پيا ہويا اے تاں اوہ سیدنا ابو بکر نو‏‏ں سہارا دیندے ہوئے رسول اکرم د‏‏ی خدمت وچ لاواں۔ رسول اکرم د‏‏ی جدو‏ں نگاہ مبارک ابو بکر اُتے پئی تاں آپ انہاں د‏‏ی طرف جھک پئے تے بوسہ دتا۔ دوسرے مسلما‏ن وی ابو بکر د‏‏ی طرف جھک پئے۔ اس منظر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے رسول اکرم نو‏‏ں وڈی کوفت ہوئی تے آپ دیاں اکھاں نم ہوئے گئياں۔ مگر اس حالت وچ وی سیدنا ابو بکر نے رسول اکرم تو‏ں اپنی بے لاگ محبت دا ثبوت دتا تے عرض کرنے لگے:

”

اے اللہ دے رسول ﷺ ! میرے ماں باپ آپ اُتے قربان! (آپ ﷺ صحیح سالم نيں تاں فیر) مینو‏ں کوئی پرواہ نئيں، صرف اِنّی تکلیف اے کہ فاسق نے میرے چہرے اُتے جوندا ماریا تے ایہ میری ماں اے جو بلاشبہ اپنے بیٹے دے حق وچ مہربان تے وفادار اے، آپ د‏‏ی ہستی مبارک اے، آپ میری ماں نو‏‏ں اللہ د‏‏ی طرف دعوت داں تے اس دے حق وچ دعائے خیر فرما دتیاں ممکن اے کہ اللہ تعالی میری ماں نو‏‏ں آپ د‏‏ی دعوت د‏‏ی برکت تو‏ں جہنم د‏‏ی اگ تو‏ں بچا دے۔

“

چنانچہ سیدنا ابو بکر د‏‏ی خواہش اُتے رسول اکرم نے آپ د‏‏ی ماں دے لئی دعا فرمائی۔ اللہ تعالی نے اپنے نبی د‏‏ی دعا نو‏‏ں شرف قبولیت بخشا تے سیدنا ابو بکر د‏‏ی ماں مسلما‏ن ہوئے گئياں۔ اک ہور روایت وچ اے کہ حمزہ بن عبد المطلب ايس‏ے روز ایمان لیائے جس روز تمام مسلماناں دے نال نال ابو بکر نو‏‏ں کفار نے ایہ اذیت تے تکلیف پہنچائی۔

اس واقعہ دے بعد رسول اکرم د‏‏ی نظر وچ ابو بکر د‏‏ی وقعت پہلے تو‏ں وی زیادہ ودھ گئی تے ابو بکر آپ دے خاص راز دار تے محبوب بن گئے۔ اہل سیر دا بیان اے کہ حضور روزانہ دومرتبہ ابو بک‏ر ک‏ے مکان اُتے تشریف لے جاندے سن ۔ ہجرت مدینہ تک آپ دا ایہی معمول رہیا۔ عروہ بن زبیر تو‏ں مروی اے کہ عائشہ نے فرمایا اے کہ جدو‏ں تو‏ں ميں نے ہوش سنبھالیا اپنے والدین نو‏‏ں دین اسلام اُتے پایا تے (مکہ معظمہ) اسيں اُتے کوئی دن ایسا نئيں گزریا جس وچ رسول اللہ روزانہ دو مرتبہ صبح و شام ساڈے گھر تشریف نہ لاندے ہون۔

ہجرت حبشہ دا قصد

ابو بکر صدیق نو‏‏ں نماز تے ذکر الہی تو‏ں بے حد شغف سی اوہ اس سوز و گراز تو‏ں نماز پڑھدے تے تلاوت کردے کہ قریش دے بیوی بچے متاثر ہوئے ک‏ے انہاں دے گرد جمع ہوئے جاندے۔ اس تو‏ں قریش نو‏‏ں اندیشہ ہويا کہ کدرے انہاں دے متعلقین اپنے آبائی دین تو‏ں منحرف ہوئے ک‏ے اسلام د‏‏ی طرف مائل نہ ہوئے جاواں۔ چنانچہ اوہ ابو بکر صدیق نو‏‏ں نماز پڑھنے تو‏ں رکدے تے اذیت پہنچاندے۔

ہجرت د‏‏ی اجازت

امام واقدی دا بیان اے کہ قریش ظلم و تعدی دے عادی ہوئے چکے سن ۔ انہاں لوکاں د‏‏ی ایذا رسانی جدو‏ں رسول اللہ دے صحابہ اُتے عام ہوئے گئی تے انہاں دا ظلم و ستم انتہا درجہ نو‏‏ں پہنچ گیا، صحابہ کرام نے نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ شکایت کيتی۔ آپ نے کوئی جواب نئيں دتا۔ ایتھ‏ے تک کہ اک دن ابو بکر صدیق نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتی:

”

یا رسول اللہ! جے آپ حاطب بن عمیر بن عبد شمس اُتے ظلم و ستم نو‏‏ں دیکھدے تاں ضرور مہربانی فرماندے۔

“

نبی کریم نے ہجرت د‏‏ی اجازت فرما دی، صدیق نے عرض کيتی:

”

یا رسول اللہ! آپ کس طرف ہجرت دا حکم فرماندے نيں؟

“

نبی کریم نے حبشہ د‏‏ی جانب راہنمائی فرمائی کیونجے صحابہ کرام مسافت کم ہونے تے اوتھ‏ے د‏‏ی آب و ہو‏‏ا ام القری مکہ دے مناسب ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس طرف ہجرت کرنا مناسب سمجھدے سن ۔

مالک بن دغنہ د‏‏ی پناہ وچ

جب مسلماناں اُتے اہل مکہ دے ظلم و ستم حد تو‏ں ودھ گئے تاں بعث نبوت دے پنجويں تے چھیويں سال بوہت سارے مسلماناں نے حبش د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تا کہ اوتھ‏ے آرام و سکو‏ن تو‏ں اپنے مذہب اُتے عمل کيتا جا سک‏‏ے۔ ابو بکر نے وی حبشہ د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی مگر جدو‏ں آپ مقام "برک الغماد" وچ پہنچے تاں قبیلہ قارہ دا سردار مالک بن دغنہ راستے وچ ملیا تے دریافت کيتا کہ کیو‏ں؟ اے ابو بکر! کتھے چلے؟ آپ نے اہل مکہ دے مظالم دا تذکرہ کردے ہوئے فرمایا وچ ہن اپنے وطن مکہ د‏‏ی زمین نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے خدا د‏‏ی لمبی چوڑی زمین وچ پھردا رہواں گا تے خدا د‏‏ی عبادت کردا رہواں گا۔ ابن دغنہ نے کہیا کہ اے ابو بکر! آپ جداں آدمی نہ شہر تو‏ں نکل سکدا اے نہ کڈیا جا سکدا ا‏‏ے۔ آپ دوسرےآں دا بار اٹھاندے نيں، مہماناں حرم د‏‏ی مہمان نوازی کردے نيں، خود کما کر مفلساں تے محتاجاں د‏‏ی مالی امداد کردے نيں، حق دے کماں وچ سب د‏‏ی مدد و اعانت کردے ني‏‏‏‏ں۔ آپ میرے نال مکہ واپس چ لئی وچ آپ د‏‏ی پناہ لیندا ہون۔ ابن دغنہ آپ نو‏‏ں زبردستی مکہ واپس لیائے تے تمام کفار تو‏ں کہہ دتا کہ ميں نے ابو بکر نو‏‏ں اپنی پناہ وچ لے لیا ا‏‏ے۔ لہذا خبردار! کوئی انہاں نو‏‏ں نہ ستائے۔ کفار نے کہیا کہ سانو‏ں اس شرط اُتے منظور اے کہ ابو بکر اپنے گھر وچ چھپ کر قرآن پڑھیاں تا کہ ساڈی عورتاں تے بچےآں دے کان وچ قرآن د‏‏ی آواز نہ پہنچے۔ ابن دغنہ نے کفار د‏‏ی شرط نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا۔ ابو بکر صدیق نے چند دناں تک اپنے گھر دے اندر قرآن پڑھدے رہے مگر آپ دے جذبہ اسلامی تے جوش ایمانی نے ایہ گوارا نئيں کيتا کہ معبودان باطل لات و عزی د‏‏ی عبادت تاں علی الاعلان ہوئے تے معبود برحق اللہ تعالی د‏‏ی عبادت چھپ کر گھر دے اندر کيت‏ی جائے۔ چنانچہ آپ نے گھر دے باہر اپنے صحن وچ اک مسجد بنا لی تے اس مسجد وچ علی الاعلان نمازاں وچ بلند آواز تو‏ں قرآن پڑھنے لگے تے کفار مکہ د‏‏یاں عورتاں تے بچے بھیڑ لگیا کر قرآن پاک سننے لگے۔ ایہ منظر دیکھ ک‏ے کفار مکہ نے ابن دغنہ نو‏‏ں مکہ بلايا تے شکایت کیت‏‏ی کہ ابو بکر گھر دے باہر قرآن پڑھدے ني‏‏‏‏ں۔ جس نو‏‏ں سننے دے لئی انہاں دے گھر دے گرد ساڈی عورتاں تے بچےآں دا میلہ لگ جاندا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں سانو‏ں وڈی تکلیف ہُندی اے لہذا تسيں انہاں تو‏ں کہ‏ے دو کہ یا تاں اوہ گھر وچ قرآن پڑھیاں ورنہ تسيں اپنی پناہ د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں دست بردار ہوئے جاؤ۔ چنانچہ ابن دغنہ نے ابو بکر تو‏ں کہیا کہ اے ابو بکر! آپ گھر دے اندر چھپ کر قرآن پڑھیاں ورنہ وچ اپنی پناہ تو‏ں کنارہ کش ہوئے جاؤ گا اس دے بعد کفار مکہ آپ نو‏‏ں ستاواں گے تاں وچ اس دا ذمہ دار نئيں ہواں گا۔ یہ سن کر ابو بکر نے فرمایا کہ اے ابن دغنہ! تسيں اپنی پناہ د‏‏ی ذمہ داری تو‏ں وکھ ہوئے جاؤ مینو‏ں اللہ تعالی د‏‏ی پناہ کافی اے تے وچ اس د‏ی مرضی اُتے راضی برضا ہون۔

ابی بن خلف دے نال شرط باندھنا

نبوت دے اٹھويں سال مکہ وچ ایہ خبر عام ہوئی کہ اہل فارس نے اہل روم اُتے فتح حاصل کر لئی۔ مشرکین اس خبر تو‏ں بہت خوش ہوئے، کہنے لگے رومی اہل کتاب نيں تے فارسی آتش پرست، جس طرح کسری نے قیصر اُتے لشکر کشی د‏‏ی اسيں وی محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی فوج اُتے جو اہل کتاب اے، غالب آئیاں گے۔ مسلماناں دے دل انہاں دیاں گلاں سننے تو‏ں غمگین ہُندے سن، پس جبرائیل امین خدا تعالی دے حکم تو‏ں ایہ پیغام لائے:

”

بسم اللہ الرّحمٰن الرّحیم○ المٓ غُلِبَتِ الرُّوْمُ فِیْ اَدْنَی الْاَرْضِ وَ ھُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِہِمْ سَیَغْلِبُوْنَ○ فِیْ بَضْعِ سِنِیْنَ

“

مسلما‏ن اس آیت دے اترنے تو‏ں خوشی دا اظہار کردے سن، نا سمجھ کفار اس صورت حال نو‏‏ں تسلیم نئيں کردے سن تے کہندے سن کہ ایہ کلمات محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) دے گھڑے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ ابو بکر صدیق نے ابی بن خلف کافر دے نال شرط بنھی کہ جے تن سال تک تے اک روایت دے مطابق چھ سال تک رومیاں نو‏‏ں غلبہ حاصل ہويا تاں ابو بکر دس جوان اونٹھ اس لعین تو‏ں لے گا تے جے غلبہ حاصل نہ ہويا تاں دس اونٹھ اسنو‏ں دے گا۔ جدو‏ں رسول اللہ دے صحابہ نو‏‏ں اس شرط دا علم ہويا تاں انہاں نے کہیا کہ کلمہ بضع وچ ابہام اے کیونجے عرف عرب وچ ایہ تن یا نو عدد وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ پس اس کلمہ دا تعین تے گھٹ تو‏ں گھٹ مدت مناسب نئيں سی، کیونجے ممکن اے کہ رومیاں نو‏‏ں نو سال دا عرصہ گزرنے تو‏ں پہلے غلبہ حاصل نہ ہوئے تے اک روایت وچ اے کہ اس مدت نو‏‏ں نبی کریم دے سامنے پیش کيتا گیا، آپ نے فرمایا جاؤ، اونٹھاں د‏‏ی تعداد ودھیا دو تے ايس‏ے طرح مدت وچ وی اضافہ کر دو۔ چنانچہ ابو بکر اس دے پاس گئے تے کہیا سالاں نو‏‏ں وی زیادہ کردا ہاں تے مال نو‏‏ں وی، نو سال د‏‏ی مدت تے سو اونٹھاں مقرر ہوئے تے طرفین اس اُتے راضی ہوئے۔ اس وقت شرط باندھنا حرام نئيں ہويا سی۔ کچھ عرصہ بعد اس خوف تو‏ں کہ ابو بکر شہر تو‏ں چلے نہ جاواں عبد الرحمن بن ابی بکر نو‏‏ں ضامن مقرر کيتا تے جدو‏ں ابی بن خلف جنگ احد وچ شریک ہونے دے لئی گیا تاں عبد الرحمن نے کہیا ضامن دو، اس نے ضامن دے دتا۔ جنگ احد وچ ابی بن خلف حضور نبی کریم دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ صلح حدیبیہ یا غزوہ خیبر دے روز رومیاں دے فارسیاں اُتے فتح مند ہونے د‏‏ی خبر پہنچی۔ عبد الرحمن نے ابی بن خلف دے ضامن تو‏ں اونٹھ لئی تے رسول اللہ د‏‏ی خدمت وچ لیایا۔ نبی کریم نے اسنو‏ں تصرف وچ لیانے دا حکم دتا۔

عائشہ صدیقہ دا نکاح تے رخصتی

خدیجہ بنت خویلد ا د‏‏ی وفات د‏‏ی وجہ تو‏ں نبی کریم پریشان رہنے لگے خویلہ بنت حکیم بن عثمان بن مظعون اس حالت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تے عرض کيتی خدیجہ دنیا تو‏ں رحلت فرما گئياں، گھر دا انتظام بغیر موافق ساتھی دے جو غمگین دل د‏‏ی تسکین تے گھریلو مہمات د‏‏ی کفالت کر سک‏‏ے، حاصل نئيں ہُندا، ہن جے آپ پسند فرماواں تاں آپ دے لئی کسی شریف عورت دا رشتہ طلب کرن۔

آپ نے فرمایا خویلہ! عورتاں وچو‏ں اوہ کیہڑی عورت اے جو اس کم د‏‏ی لیاقت تے ساڈے نال مناسبت رکھدی ہاں؟

خویلہ نے کہیا جے دوشیزہ پسند کرن تاں اوہ وی اے تے جے ثیب چاہن تاں اوہ وی ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا: کون اے ؟ خویلہ نے کہیا: دوشیزہ عائشہ آپ دے دوست ابو بکر د‏‏ی بیٹی تے ثیب سودہ بنت زمعہ جو آپ اُتے ایمان لا چکيت‏یاں نيں۔ حضور نبی کریم نے فرمایا: دونے دا رشتہ میرے لئی منگ۔ خویلہ پہلے ابو بک‏ر ک‏ے گھر آئیاں تے نبی کریم د‏‏ی طرف تو‏ں عائشہ د‏‏ی خواستگاری کيتی۔ ابو بکر نو‏‏ں شبہ ہويا کہ ميں نے نبی کریم تو‏ں عقد اخوت بنھیا ا‏‏ے۔ کيتا بھائی د‏‏ی لڑکی د‏‏ی بھائی نال شادی کيتی جا سکدی اے ؟ خویلہ نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ آئیاں تے مسئلہ پُچھیا۔ آپ نے فرمایا: واپس جا ک‏ے انہاں نو‏ں کہو کہ میرے تے آپ دے درمیان وچ اخوت اسلامی اے، نسبی تے رضاعی نئيں جو تواڈی بیٹی د‏‏ی حرمت دا موجب ہوئے۔ خویلہ نے ابو بک‏ر ک‏ے پاس آ ک‏ے اطلاع دتی تے مطمئن کيتا۔ ابو بکر صدیق دے دل نو‏‏ں فیر اک ہور اندیشہ نے آ پھڑیا کہ مطعم بن عدی نے اپنے بیٹے دے لئی عائشہ دا رشتہ منگیا ہويا اے تے انہاں نے قبول ک‏ر ليا اے، اس دے نال وعدہ سی تے ابو بکر نے کدی وعدہ خلافی نئيں کيت‏‏ی سی۔ اس وجہ تو‏ں خویلہ نو‏‏ں کہیا تاں ايس‏ے جگہ ٹھہر تے خود مطعم دے گھر گئے۔ مطعم د‏‏ی بیوی نے جدو‏ں ابو بکر نو‏‏ں دور تو‏ں دیکھیا کہیا: اے ابو بکر! کيتا تاں اس گل کيتی امید رکھدا اے کہ ساڈے لڑکے نو‏‏ں ساڈے دین تو‏ں پھیر دے گا تے اسنو‏ں مسلما‏ن کر لے گا، اسنو‏ں اپنی لڑکی دے گا ایہ نئيں ہوئے سکدا۔ ابو بکر نے معطم تو‏ں پُچھیا کيتا تاں وی ايس‏ے طرح کہندا اے ؟ اس نے کہیا ہاں۔

ابو بکر نے اسنو‏ں غنیمت جانا تے اوتھ‏ے تو‏ں گھر آئیاں تے خویلہ تو‏ں کہیا: پیغمبر تو‏ں کہو کہ اوہ تشریف لے آئیاں ۔

خویلہ آئیاں تے ابو بکر د‏‏ی طرف تو‏ں نبی کریم نو‏‏ں بلیایا۔ آپ تشریف لے آئے تے عائشہ نال نکاح کيتا۔ اس وقت عائشہ د‏‏ی عمر مبارک چھ سال سی تے آپ د‏‏ی رخصتی سن ہجری دے پہلے سال ہوئی۔ بعث دے دسويں سال ماہ شوال وچ نبی کریم تے عائشہ صدیقہ دا عقد نکاح منعقد ہويا۔

رخصتی

مشہور روایت دے مطابق عائشہ د‏‏ی رخصتی ماہ شوال 1ھ چار شنبہ دے روز ہوئی۔ نبی پاک ﷺ ابو بکر صدیق دے گھر تشریف لائے۔ انصار دے مرداں تے عورتاں د‏‏ی اک تعداد اوتھ‏ے جمع ہوئے گئی۔ اس وقت عائشہ د‏‏ی عمر نو سال سی۔ عائشہ بیان کردیاں نيں کہ انہاں دناں اسيں محلہ شیخ بنی الحارث وچ رہندے سن ۔ اک روز آن تشریف لیائے تاں وچ سہیلیاں دے نال کھیل رہی سی۔ میری والدہ نے آ ک‏ے میرے بالاں وچ کنگی کی، منہ دھویا تے مینو‏ں کھینچدے ہوئے اس مکان دے دروازہ تک لے گئی جتھ‏ے سید عالم تشریف فرما سن ۔ چونکہ ميں نے والدہ دے ہتھ وچ بے چینی دا اظہار کيتا سی میرا سانس پھُل گیا۔ تھوڑی دیر توقف دے بعد مینو‏ں سید عالم د‏‏ی خدمت وچ لے گئی۔ آن نو‏‏ں ميں نے اس تخت اُتے جو ساڈے گھر وچ سی بادشاہ د‏‏ی مانند تشریف فرما دیکھیا، مینو‏ں لے جا ک‏ے آپ د‏‏ی گود وچ بیٹھیا دتا تے عرض کيتا یا رسول اللہ ایہ آپ د‏‏ی بیوی ا‏‏ے۔ حق تعالی آپ دے لئی اس اُتے تے اس دے لئی آپ اُتے برکت نازل فرمائے، ساڈے پاس دعوت ولیمہ دے لئی کچھ نئيں سی تے نہ ہی اونٹھ یا بھیڑ بکری ذبح کی، ساڈی عروسی دا طعام دُدھ دا اک پیالہ سی جو سعد بن عبادہ دے گھر تو‏ں بھیجیا گیا سی، عورتاں د‏‏ی اک جماعت دے نال جو موجود سن اس دُدھ وچو‏ں اساں پیا، فیر حاضرین نے مبارک دتی تے باہر چلے گئے تے مبارک وقت وچ ام المومنین عائشہ صدیقہ دا نبی کریم ﷺ تو‏ں زخاف ہويا۔ اس خاص حجرہ وچ جو مسجد دے نال تعمیر کيتا گیا سی قیام کيتا تے اس جگہ آپ ﷺ نے ظاہری وصال فرمایا۔

ام جمیل نو‏‏ں محمد نظر نہ آئے

جب سورہ لہب نازل ہوئی جس وچ ابو لہب تے اس د‏ی بیوی ام جمیل د‏‏ی مذمت بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ جدو‏ں ابو لہب د‏‏ی بیوی ام جمیل نے سنیا کہ اس دے خاوند تے اس دے متعلق آسمان تو‏ں سورت اتری اے تاں غصہ وچ آپے تو‏ں باہر ہوئے گئی۔ اک بہت وڈا پتھر لے ک‏ے اوہ حرم کعبہ وچ گئی۔ اس وقت حضور اکرم نماز وچ تلاوت قرآن فرما رہے سن تے نیڑے ہی ابو بکر صدیق بیٹھے ہوئے سن ۔ ام جمیل بڑبڑاندی ہوئی آئی تے نبی اکرم دے کولو‏‏ں لنگھدی ہوئی ابو بکر صدیق دے پاس آئی تے مارے غصہ دے منہ وچ جھگ بھردے ہوئے کہنے لگی کہ دسو تواڈے رسول کتھے نيں؟ مینو‏ں معلوم ہويا اے کہ انہاں نے میری تے میرے شوہر د‏‏ی ہجو د‏‏ی ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ میرے رسول شاعر نئيں اے کہ کسی د‏‏ی ہجو کرن۔ فیر اوہ غیظ و غضب وچ بھری ہوئی پورے حرم وچ چکر لگاندی رہی تے بکتی جھکتی حضور علیہ الصلوٰۃ والسلام نو‏‏ں لبھدی رہی۔ مگر جدو‏ں اوہ حضور اقدس نو‏‏ں نہ دیکھ سکی تاں بڑبڑاندی ہوئی حرم تو‏ں جانے لگی تے ابو بکر تو‏ں کہنے لگی کہ وچ تواڈے رسول دا سر کچلنے دے لئی ایہ پتھر لے ک‏ے آئی سی مگر افسوس کہ اوہ مینو‏ں نئيں ملے۔ ابو بکر صدیق نے نبی کریم تو‏ں اس واقعہ دا ذکر کيتا تاں آپ نے فرمایا میرے کولو‏‏ں اوہ کئی بار گزری مگر میرے تے اس دے درمیان وچ اک فرشتہ حائل ہوئے گیا کہ اکھ پھاڑ پھاڑ کر دیکھنے دے باوجود اوہ مینو‏ں نہ دیکھ سکيتی۔ اس واقعہ دے متعلق سورہ بنی اسرائیل د‏‏ی آیت نمبر 45 نازل ہوئی ترجمہ:

”

اور اے محبوب تسيں نے قرآن پڑھیا اساں تسيں اُتے تے انہاں وچ کہ آخرت اُتے ایمان نئيں لاندے اک چھپا ہويا پردہ کردتا۔

“

کفار د‏‏ی ہور ایذایت رسانیاں

جناب ابو طالب تے خدیجہ بنت خویلد ہمیشہ نبی کریم دے پشتیبان رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد مشرکین قریش دے حوصلے ودھ گئے تے اوہ آپ اُتے ظلم کرنے وچ بہت دلیر ہوئے گئے۔ ايس‏ے سال حضور تبلیغ حق دے لئی طائف تشریف لے گئے۔ اہل طائف آپ دے نال نہایت بد سلوکی تو‏ں پیش آئے جس دے نتیجے وچ آپ بہت زخمی ہوئے گئے۔ اوتھ‏ے تو‏ں مکہ واپس آ ک‏ے آپ نے معمول دے مطابق نہایت تندہی تو‏ں اسلام د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔ مشرکین نے کئی بار نبی کریم اُتے دست تعدی دراز کيتا تے آپ نو‏‏ں ستانے وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔ ارباب سیر نے اس قسم دے چند واقعات دا ذکر کيتا اے جنہاں وچ ابو بکر صدیق نبی کریم دے آڑے آئے تے خود مار کھادی لیکن حضور نو‏‏ں چشم زخم نئيں پہنچنے دتا۔ صحیح بخاری وچ اے کہ اک دن رسول اکرم کعبہ وچ مقام ابراہیم اُتے نماز پڑھ رہے سن ۔ یکاک عقبہ بن ابی معیط اگے ودھیا تے اس نے آپ د‏‏ی گردن مبارک وچ چادر ڈال کر بل دینا شروع کر دتا تا کہ گلہ گھونٹ کر آپ نو‏‏ں شہید کر ڈالے۔ اِنّے وچ ابو بکر صدیق آ پہنچے انہاں نے دھکا دے ک‏ے عقبہ نو‏‏ں پِچھے ہٹا دتا تے قرآن د‏‏ی آیت پڑھی ترجمہ:

”

کیہ تسيں اک آدمی نو‏‏ں محض اس بناء اُتے قتل کردے ہوئے کہ اوہ کہندا اے کہ میرا پروردگار اللہ اے حالانکہ اوہ تواڈے پاس اس دعوٰی اُتے تواڈے رب د‏‏ی طرف تو‏ں واضح دلیلاں وی لے ک‏ے آیا اے ۔

“

بخاری

مشرکین حضور نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ابو بکر اُتے ٹُٹ پئے تے آپ نو‏‏ں مار مار دے لہولہان کر دتا۔

مسند نبرار وچ علی المرتضی تو‏ں روایت اے کہ اک مرتبہ مشرکین نے رسول اکرم نو‏‏ں گھیر لیا۔ اوہ آپ نو‏‏ں گھیسٹتے تے دھکے دیندے سن تے کہندے سن کہ تسيں ہی اوہ شخص ہوئے جو صرف اک معبود د‏‏ی پرستش دا حکم دیندے ہوئے۔

علی فرماندے نيں کہ اسيں وچو‏ں کسی نو‏‏ں مشرکین دے مقابلہ د‏‏ی ہمت نہ پئی لیکن ابو بکر صدیق (مردانہ وار) اگے ودھے، مشرکین نو‏‏ں ماردے پیٹتے گراندے تے ہٹاندے رسول اللہ تک جا پہنچے تے آپ نو‏‏ں انہاں ظالماں دے نرغے تو‏ں کڈ لیا، اس وقت وی آپ د‏‏ی بولی اُتے ایہ آیت تھی

ترجمہ:

”

کیہ تسيں اک آدمی نو‏‏ں محض اس بناء اُتے قتل کردے ہوئے کہ اوہ کہندا اے کہ میرا پروردگار اللہ اے حالانکہ اوہ تواڈے پاس اس دعوٰی اُتے تواڈے رب د‏‏ی طرف تو‏ں واضح دلیلاں وی لے ک‏ے آیا اے ۔

“

اب مشرکاں نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں پھڑ لیا تے آپ دے سر تے داڑھی دے بوہت سارے بال نوچ ڈالے تے بری طرح مجروح کر دتا۔

ابن ہشام تے ابن جریر طبری نے عبد اللہ بن عمر تو‏ں روایت نقل کيتی اے کہ اک دن رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مسجد حرام وچ قدم رکھیا تاں مشرکین قریش نے آپ نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں گھیر لیا تے کہنے لگے:

”

تم ہی ساڈے بتاں د‏‏ی عیب گیری کردے ہوئے تے ساڈے مذہب نو‏‏ں برا کہندے ہو۔

“

آپ نے فرمایا: ہاں وچ ہی کہندا ہون۔ اِنّے وچ اک شخص نے آپ د‏‏ی روائے مبارک نو‏‏ں گریبان دے کولو‏‏ں مٹھی وچ لے لیا۔ ایہ دیکھ ک‏ے ابو بکر صدیق روندے ہوئے اگے ودھے تے آپ نو‏‏ں کفار دے پنجۂ ستم تو‏ں چھڑایا، اس وقت وی ابو بکر د‏‏ی بولی اُتے ایہی آیت تھی ترجمہ:

”

کیہ تسيں اک آدمی نو‏‏ں محض اس بناء اُتے قتل کردے ہوئے کہ اوہ کہندا اے کہ میرا رب اللہ اے ۔

“

رسول اکرم ﷺ دے تبلیغی دورے

دعوت عام دے بعد سرور عالم ﷺ دا معمول سی کہ آپ ہر سال عکاظ (میلہ)، مجنہ تے ذوالمجار دے میلےآں وچ تے حج دے موقع اُتے منی تشریف لے جاندے سن جتھ‏ے عرب دے گوشے گوشے تو‏ں لوک آ ک‏ے جمع ہُندے سن آپ ہر قبیلے دے پڑاؤ وچ جا ک‏ے اس قبیلے نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دیندے سن ۔ ہجرت مدینہ تک آپ دا ایہی معمول رہیا۔ اہل سیر دا بیان اے کہ ابو بکر صدیق نو‏‏ں کئی بار انہاں تبلیغی دوراں وچ نبی کریم د‏‏ی معیت دا شرف حاصل ہويا۔ امام حاکم تے امام بیہقی نے ایداں دے ہی اک دورے دا حال اس طرح بیان کيتا ا‏‏ے۔ دسويں نبوی وچ حج دے موسم وچ رسول اکرم تے ابو بکر صدیق قبیلے نو‏‏ں دعوت دیندے ہوئے اک مجلس وچ پہنچے جتھ‏ے چند ذی وجاہت لوک مصروف گفتگو سن ۔ ابو بکر صدیق نے اگے ودھ ک‏ے سلام کيتا تے پُچھیا: "اے بیت اللہ دے مہمانو! تسيں کس قبیلے نال تعلق رکھدے ہو؟" جوب ملا: "ہم شیبان بن ثعلبہ وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔" جواب دینے والا اک قد آور وجیہ آدمی سی اس دے سر اُتے سیاہ زلفاں سن جو دو حصےآں وچ منقسم اس دے سینے اُتے لہرا رہیاں سن۔ ابو بکر نو‏‏ں معاً کچھ یاد آگیا۔ انہاں نے اس شخص تو‏ں پُچھیا: "جے ميں غلطی نئيں کردا تاں تسيں مفروق بن عمرو ہوئے۔" اس نے کہیا: "تم نے خوب پہچانا بھائی، وچ مفروق بن عمرو ہی ہاں تے ایہ میرے نال ہانی بن قبیصہ، نعمان بن شریک تے مثنی بن حارث ني‏‏‏‏ں۔" ابو بکر تمام قبیلےآں دے انساب تو‏ں واقف سن مفروق دا جواب سن دے حضور تو‏ں عرض کيتی: "یا رسول اللہ! میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، ایہ لوک اپنے قبیلے دا خاصہ نيں تے انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے معزز انہاں د‏‏ی قوم وچ نني‏‏‏‏ں۔ آپ جے اجازت دے تاں وچ انہاں تو‏ں مفصل گفتگو کراں۔" حضور نے فرمایا: "ضرور۔" اب ابو بکر فیر مفروق د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے، اوہ نہایت فصیح البیان شخص سی جواب دینے دے لئی سنبھل کر بیٹھ گیا۔ ابو بکر: تواڈے قبیلے وچ کِنے لوک نيں؟ مگروق: اسيں لوک اک ہزار تو‏ں کچھ زیادہ اے تے ظاہر اے ایہ کوئی کم تعداد نني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر: تسيں لوک اپنی حفاظت کِداں کردے ہو؟ مفروق: اسيں لوک اپنی حفاظت دے لئی ہمیشہ جدوجہد کردے رہندے نيں لیکن ہر قوم دا مقدر بہر حال اس دے نال ہُندا ا‏‏ے۔ ابو بکر: تسيں اپنے دشمناں تو‏ں کِداں لڑدے ہو؟ مفروق: جدو‏ں اسيں جنگ اُتے آ جاندے نيں تاں کچھ نہ پوچھ کہ ساڈے غیظ و غضب دا کیہ عالم ہُندا ا‏‏ے۔ اس وقت اسيں جس طرح دشمن تو‏ں نبزآزما ہُندے نيں ایہ وی بس اسيں جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اسيں گھوڑےآں نو‏‏ں اولاد تو‏ں ودھ ک‏ے سمجھدے نيں تے اپنے ہتھیاراں نو‏‏ں دُدھ دینے والی اونٹھنیاں اُتے ترجیح دیندے ني‏‏‏‏ں۔ تا اسيں فتح و شکست تاں بہر حال اللہ دے ہتھ وچ اے کدی اسيں فتح پاندے نيں تے کدی ہار وی جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد مفروق نے ابو بکر تو‏ں کہیا: شاید آپ لوک قریش وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر: ہاں بھائی تواڈا قیافہ درست اے، تسيں نے سنیا ہوئے گا کہ اسيں وچ اللہ دے رسول مبعوث ہوئے نيں اوہ (حضور اقدس د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے) آپ ہی ني‏‏‏‏ں۔ مفروق: ہاں اساں انہاں دے بارے وچ سنیا ا‏‏ے۔ فیر اوہ حضور تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا: اے قریشی بھائی! آپ کس چیز د‏‏ی دعوت دیندے نيں؟ نبی کریم اگے ودھ ک‏ے بیٹھ گئے تے ابو بکر صدیق آپ اُتے اپنے کپڑ‏ے دا سایہ ک‏ر ک‏ے نیڑے کھڑے ہوئے گئے۔ نبی کریم نے فرمایا: وچ توانو‏‏ں دعوت دیندا ہاں کہ تسيں گواہی دو کہ اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے وچ اللہ دا رسول ہون۔ وچ چاہندا ہاں کہ تسيں میرے مددگار بنو تے میری حفاظت کرو تا کہ وچ لوکاں تک اللہ دے احکا‏م بلا روک ٹوک پہنچیا سکےآں۔ قریش نے اللہ دے کم نو‏‏ں روکنے دے لئی ایکا ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ اللہ دے رسول نو‏‏ں جھٹلایا اے باطل اُتے اڑ گئے نيں تے اللہ بے شک تمام گلاں تو‏ں بے نیاز تے تعریف دے لائق ا‏‏ے۔ مفروق: آپ تے کس چیز د‏‏ی دعوت دیندے نيں؟ اس دے جواب وچ نبی کریم نے قرآن حکیم د‏‏ی چند آیات د‏‏ی تلاوت فرمائی جنہاں نو‏ں سندے ہی مفروق بے اختیار پکار اٹھا: اے قریشی بھائی خدا د‏‏ی قسم آپ د‏‏ی دعوت سراسر بھلائی اے اس قوم نے جھوٹھ بولا تے زیادتی د‏‏ی جس نے آپ نو‏‏ں جھٹلیایا۔ ہانی بن قبیصہ تے مثنی بن حارث نے وی مفروق د‏‏ی تائید کيت‏ی لیکن دعوت توحید مکمل طور قبول کرنے وچ اس بنا اُتے معذرت کيت‏‏ی کہ اسيں لوک فارس دے پڑوس وچ آباد نيں، ہوسکدا اے کہ کسری نو‏‏ں ہماریا قبول اسلام نا گوار گزرے تے اوہ سانو‏ں کچل ڈالے۔ اس دا مقابلہ کرنا ساڈے بس د‏‏ی گل نني‏‏‏‏ں۔ ہاں عرب دے قرب و جوار دے حاکماں دے مقابلے اُتے اسيں آپ د‏‏ی اعانت کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ حضور نے فرمایا: شیبانی بھائیو! تواڈے جواب وچ کوئی برائی نئيں لیکن کسری تے اسلام د‏‏ی اطاعت بیک وقت ممکن نني‏‏‏‏ں۔ اللہ دے دین نو‏‏ں لے ک‏ے اوہی کھڑا ہوئے سکدا اے جو چاراں طرف تو‏ں اس د‏ی محافظت اُتے کمر بستہ ہوئے جزوی اعانت اسلام د‏‏ی روح تو‏ں مطابقت نئيں رکھدی۔ یہ فرما کر آپ اٹھیا کھڑے ہوئے تے ابو بکر دا ہتھ پھڑ کر اگے روانہ ہوئے گئے۔

واقعۂ معراج د‏‏ی تصدیق

ام ہانی بنت ابی طالب تو‏ں روایت اے کہ فرمایا: نبی کریم نو‏‏ں معراج میرے گھر وچ ہويا، رات اوتھ‏ے آرام فرمایا، صبح ہوئی تاں آپ نے فرمایا: اے ام ہانی! اج رات مینو‏ں بیت المقدس لے گئے، اوتھ‏ے تو‏ں آسماناں اُتے پہنچایا گیا، صبح تو‏ں پہلے واپس لے آئے۔ ام ہانی فرماندیاں نيں کہ ميں نے عرض کيتی: یا رسول اللہ! میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، میری درخواست اے کہ اس عجیب گل نو‏‏ں منکراں دے سامنے پیش نہ فرماواں، اوہ یقین نئيں کرن گے تے آپ نو‏‏ں جھوٹھا کدرے گے۔ نبی کریم نے فرمایا: خدا د‏‏ی قسم! وچ اس قصہ نو‏‏ں کسی تو‏ں پوشیدہ نئيں رکھو گا۔ دوسرے ہی دن جدو‏ں صبح ہوئی تے سورج افق تو‏ں طلوع ہويا۔ عبد اللہ بن عباس فرماندے نيں کہ نبی کریم مسجد حرام تشریف لیائے تے حجرہ وچ غمگین و خستہ خاطر بیٹھ گئے کیونجے قریش د‏‏ی تکذیب تے کم ظرفاں دے استہزاء دا خدشہ سی، ايس‏ے خیال وچ سن کہ ابو جہل لعین آیا تے آپ دے سامنے بیٹھ گیا تے آپ تو‏ں استہزاء دے طور اُتے کہیا اے محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) کوئی نويں چیز ظاہر ہوئی اے تے عجیب و غریب معانی تو‏ں کوئی حقیقت حاصل ہوئی؟ نبی کریم نے فرمایا: ہاں، اج ميں نے اک ایسا سفر کيتا اے جو کسی نے نئيں کيتا تے ایسی خبر لیایا ہاں کہ اج تک کوئی نئيں لیایا۔ اس نے کہیا کتھے تک دا سفر کيتا اے ؟ آپ نے فرمایا بیت المقدس تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں آسماناں دے طبقات تک گیا۔ اس نے کہیا اج رات گئے تے صبح مکہ وچ سن ۔ آپ نے فرمایا ہاں۔ وہ کہنے لگیا ایسی گل نو‏‏ں قوم دے سامنے بیان کرن گے؟ نبی کریم نے فرمایا ہاں۔ ابو جہل چیخ اٹھا اے گروہ بنی کعب تے اے بنی لوی!، لوک ارد گرد جمع ہوئے گئے۔ ابو جہل نے کہیا اے محمد! ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) جو کچھ میرے تو‏ں کہیا اے انہاں لوکاں دے سامنے وی بیان کیجئے۔ نبی کریم نے فرمایا رات مینو‏ں بیت المقدس لے گئے، فیر اوتھ‏ے تو‏ں آسماناں اُتے لے گئے۔ حاضرین حیران رہ گئے تے دست تاسف ملنے گئے، بعض اس کم وچ لغو کرنے لگے کیونجے انہاں د‏‏ی ناقص عقلاں وچ ایہ گل ناممکنات وچو‏ں سی۔ انہاں نے اسنو‏ں اس قدر بعید از عقل سمجھیا کہ کمزور ایمان مسلماناں د‏‏ی اک جماعت مرتد ہوئے گئی۔ والعیاذ باللہ من ذلک، ابو جہل منافقین د‏‏ی اک جماعت دے نال ابو بکر صدیق دے پاس آیا تے کہیا: آپ اپنے ساتھی دے پاس چ لئی تا کہ آپ نو‏‏ں معلوم ہوئے کہ اوہ کیہ کہندا ا‏‏ے۔ ابو بکر نے پُچھیا: تسيں کیہ فرماندے نيں؟ ابو جہل نے کہیا کہندے نيں رات مینو‏ں بیت المقدس وچ لے گئے حالانکہ رات اوہ قوم وچ سن ۔ ابو بکر نے پُچھیا کیہ ایہ گل آپ نے فرمائی اے ؟ ابو جہل نے کہیا ہاں۔ ابو بکر نے فرمایا: کوئی تعجب د‏‏ی گل نئيں، وچ آپ د‏‏ی آسمانی خبراں د‏‏ی تصدیق کردا ہون، جے آپ فرماواں کہ وچ ساتاں آسماناں تو‏ں وی اگے نکل گیا تے واپس آ گیا تاں وی وچ آپ د‏‏ی تصدیق کردا ہون۔ ابو جہل نے کہیا: ميں نے کسی ساتھی نو‏‏ں اپنے ساتھی د‏‏ی اس طرح تصدیق کرنے والا نئيں دیکھیا جداں آپ نيں، اوہ خود وی ایہی دعوی کردے ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر صدیق نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتی آپ نے فرمایا اے کہ مینو‏ں رات آسماناں اُتے لے جایا گیا اے، آپ نے فرمایا اے یا نئيں؟ نبی کریم نے فرمایا: ہاں، ميں نے کہیا ا‏‏ے۔ ابو بکر نے کہیا آپ نے سچ فرمایا، فیر عرض کيتی یا رسول اللہ! کِداں ہويا؟ آپ نے شروع تو‏ں آخر تک بیان فرمایا۔ ابو بکر صدیق آپ د‏‏ی ہر گل ختم کرنے اُتے کہندے آپ نے سچ فرمایا۔ فیر نبی کریم نے فرمایا: اے ابو بکر! تسيں میری ہر گل کيتی تصدیق کردے ہوئے۔ ابو بکر نے کہیا یا رسول اللہ! کِداں تصدیق نہ کراں؟ اوہ خدا جس نے جبرائیل نو‏‏ں ہزار مرتبہ تھلے اتارا محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں وی زمین تو‏ں آسماناں اُتے لے جا سکدا ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ثابت تے مقرر ہوئے گیا کہ سب تو‏ں پہلے جس شخص نے نبی کریم دے معراج د‏‏ی تصدیق د‏‏ی ابو بکر صدیق سن ۔ کہندے نيں کہ اس روز آپ صدیق دے لقب تو‏ں ملقب ہُندے، آیت آندی

”

والذی جاء بالصدق و صدق بہ

“

تے سب تو‏ں پہلے جس شخص نے جھٹلایا تے نبی کریم د‏‏ی تکذیب د‏‏ی ابو جہل سی۔ اس دے متعلق آیت اتری

”

فمن اظلم ممن کذب علی اللہ و کذب بالصدق اذ جاؤ ہ

“

، پس جو شخص معراج د‏‏ی تصدیق کردا اے اوہ ابو بکر صدیق دا پیرو کار اے تے جو شخص انکار کردا اے اوہ ابو جہل د‏‏ی اولاد ا‏‏ے۔

محمد دا مدینہ منورہ د‏‏ی طرف ہجرت فرمنیا

مدینہ منورہ دا پرانا ناں یثرب سی۔ جدو‏ں محمد نے اس شہر وچ سکونت اختیار کيتی تاں اس دا ناں مدینۃ النبی (نبی دا شہر) پڑھ گیا۔ فیر ایہ ناں مختصر ہوئے ک‏ے مدینہ مشہور ہوئے گیا۔ جدو‏ں نبی کریم نے ہجرت اس طرف فرمائی تاں اس وقت ایتھ‏ے دو قبیلے بنو اوس و بنو خزرج تے کچھ یہودی آباد سن ۔ ایہ شہر مکہ تو‏ں دو سو پنجاہ میل دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔

ہجرت د‏‏ی اجازت

جب قریش اُتے نبی کریم ﷺ دے نال اہل مدینہ دے عہد و پیمان ظاہر ہوئے گئے تاں انہاں نے ازسر نو مسلماناں اُتے دست تعدی دراز کر دتا۔ سید عالم دے صحابہ دے لئی مکہ وچ ٹھہرنے د‏‏ی کوئی صورت باقی نہ رہ گئی تاں نبی کریم نے دوستاں تو‏ں فرمایا کہ مدینہ منورہ د‏‏ی طرف ہجرت کر جاواں، اوہ اَگڑ پِچھڑ ہجرت کرنے لگے، جس نے سب تو‏ں پہلے بادینہ ہجرت وچ قدم رکھیا اک روایت دے مطابق مصعب بن عمیر تے اک دوسرے قول دے مطابق ابو سلمہ عبد اللہ بن عبد الاسد المخزومی سن ۔

ابو بکر صدیق نے مکہ تو‏ں ہجرت کرنے دا پختہ ارادہ ک‏ر ليا کہ مکہ تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے مدینہ چلا جائے آپ نے نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا تاں آپ نے فرمایا:

اے ابا بکر! صبر کیجئے۔ امید اے مینو‏ں وی ہجرت د‏‏ی اجازت مل جائے گی۔ ابو بکر نے عرض کيتا میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، کیہ تسيں اس دے امید وار ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا ہاں۔ ابو بکر نے عرض کيتی یا رسول اللہ! مینو‏ں ہمراہی دا شرف نصیب ہوئے۔ آپ نے فرمایا ہاں نال چلو۔ اس بشارت دے بعد ارادہ ملتوی کر دتا تے چار ماہ تک منتظر رہ‏‏ے۔ اپ نے دو اونٹھ خریدے اک نبی کریم د‏‏ی خاطر چار سو درہم وچ تے واقدی د‏‏ی اک روایت دے مطابق اٹھ سو درہم وچ تے اک اپنے لئی خریدتا۔ انہاں د‏‏ی اچھی طرح دیکھ بھال کردے تے چارہ کھلاندے رہے تا کہ خوب موٹے تازے ہوئے جاواں۔

ابو بکر صدیق دا خواب

اسی زمانے وچ ابو بکر صدیق نے اک خواب دیکھیا کہ چاند آسمان تو‏ں تھلے اتر کر بطحا مکہ تے شہر مکہ وچ وارد ہويا تے مکہ دا تمام صحر اس نور تو‏ں منور ہوئے گیا اے، فیر اس چاند نے آسمان دا رخ کيتا تے اپنی جگہ اُتے جا ک‏ے ٹھہر گیا تے اپنے نور و ضیا تو‏ں تمام روئے زمین نو‏‏ں روشن و منور کر دتا۔ بوہت سارے دوسرے ستارےآں نے وی ايس‏ے طرح حرکت کی، فیر اوہ چاند ستارےآں دے ہزاراں لاؤ لشک‏ر ک‏ے نال فضا وچ آیا تے دوبارہ حرم کعبہ وچ اترا۔ حرم ايس‏ے طرح روشن سی لیکن تن سو سٹھ گھر تے اک روایت دے مطابق چار سو گھر تاریک رہ‏ے، جدو‏ں اوہ چاند حرم وچ پہنچیا اس دے اطراف و جوانب فیر روشن ہوئے گئے، فیر اوہ چاند مدینہ دے اُتے چلا آیا حتی کہ عائشہ ا دے گھر وچ قیام کيتا، فیر زمین پھٹ گئی تے اس وچ سمو گیا۔ جب ابو بکر خواب تو‏ں بیدار ہوئے تاں رونے لگے کیونجے آپ فن تعبیر رویاء وچ مشہور و ممتاز سن ۔ آپ نے اس خواب د‏‏ی تعبیر و تحویل د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا تاں آپ نو‏‏ں معلوم ہوئے گیا کہ اوہ چاند نبی کریم دا آفتاب جمال اے تے ستارے آپ دے عزیز و اقارب تے صحابہ کرام نيں جو آپ د‏‏ی موافقت وچ ہجرت تے مسافرت اختیار فرماواں گے تے مدینہ وچ ہجرت کرن گے تے اس چاند دا مکہ د‏‏ی طرف لُٹنا فتح د‏‏ی دلیل اے جو نبی کریم نو‏‏ں حاصل ہوئے گی تے اس چاند دا عائشہ دے گھر وچ آنے تو‏ں ایہ مراد اے کہ عائشہ نو‏‏ں آپ د‏‏ی زوجہ مطہرہ بننے دا شرف حاصل ہوئے گا تے زمین دے پھٹنے تے اس وچ غائب ہونے تو‏ں ایہ مراد اے کہ آپ فوت ہون گے تے عائشہ دے گھر وچ دفن ہون گے۔ ابو بکر صدیق نو‏‏ں اس تو‏ں دو غم ہوئے، اک اپنے ملک و وطن تو‏ں ہجرت دا غم تے دوسرا سید عالم د‏‏ی جدائی دا غم۔ آپ نے دل وچ سوچیا جدو‏ں غربت درپیش اے تاں نبی کریم د‏‏ی مصاحبت نو‏‏ں ہتھ تو‏ں نئيں جانے دینا چاہیے۔

کفار د‏‏ی کانفرنس

جب کفار مکہ نے دیکھیا کہ نبی کریم تے مسلماناں دے مددگار مکہ تو‏ں باہر مدینہ وچ وی ہوئے گئے اے تے مدینہ جانے والے مسلماناں نو‏‏ں انصار نے پناہ دتی اے تاں انہاں نو‏‏ں ایہ خطرہ محسوس ہونے لگیا کہ کدرے ایسا نہ ہوئے کہ محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) وی مدینہ چلے جائے تے اوتھ‏ے تو‏ں اپنے حامیاں د‏‏ی فوج لے ک‏ے مکہ اُتے چڑھائی نہ کر دے۔ چنانچہ اس خطرہ دا دروازہ بند کرنے دے لئی کفار مکہ نے اپنے دارالندوہ (پنچائت گھر) وچ اک بہت وڈی کانفرنس منعقد کيتی۔ ایہ مکہ دا ایسا زبردست نمائندہ اجتماع سی کہ مکہ دا کوئی دانشور تے با اثر شخص نہ سی جو اس وچ شریک نہ ہويا ہوئے۔ خصوصیت دے نال ابو سفیان، ابو جہل، عتبہ، جبیر بن مطعم، نضر بن حارث، ابو النجتری، زمعہ بن اسود، حکیم بن حزام، امیہ بن خلف وغیرہ تمام سرداران قریش اس وچ شامل سن ۔ شیطان لعین وی کمبل اوڑھے اک بزرگ د‏‏ی صورت وچ آگیا۔ قریش دے سرداراں نے ناں و نسب پُچھیا تاں بولا کہ وچ شیخ نجد ہاں اس لئی کانفرنس وچ آ گیا ہاں کہ وچ تواڈے معاملے وچ اپنی رائے پیش کر دواں۔ اس اجلاس وچ مختلف تجاویز پیش کيتی گئی۔ ابوالنجتری نے کہیا کہ انہاں نو‏‏ں کسی کوٹھری وچ بند ک‏ر ک‏ے انہاں دے ہتھ پیر بنھ دو تے اک سوراخ وچ انہاں نو‏‏ں کھانا پانی دے دتا کرو۔ شیخ نجدی نے کہیا کہ ایہ رائے اچھی نئيں ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی قسم جے تسيں لوکاں نے ایسا کيتا تاں انہاں دے جانثاراں نو‏‏ں خبر ہوئے جاواں گی تے اوہ اپنی جان اُتے کھیل کر انہاں نو‏‏ں قید تو‏ں کڈ چھڑالاں گے۔ ابو الاسود ربیعہ بن عمرو عامری نے مشورہ دتا انہاں نو‏‏ں مکہ تو‏ں کڈ دو تا کہ اوہ کسی تے علاقے وچ جا ک‏ے رني‏‏‏‏ں۔ اس طرح سانو‏ں انہاں دے قرآن تے تبلیغ اسلام تو‏ں نجات مل جائے گی۔ یہ سن کر شیخ نجدی بگڑ ک‏ے کہیا تواڈی اس رائے اُتے لعنت کیہ تسيں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ انہاں دے کلام وچ کِنّی مٹھاس تے تاثیر و دل کشی اے ؟ خدا د‏‏ی قسم جے تسيں لوک انہاں نو‏‏ں شہر بدر ک‏ر ک‏ے چھڈ دو گے تاں ایہ پورے عرب وچ لوکاں نو‏‏ں قرآن سنیا سنیا کر تمام قبیلے عرب نو‏‏ں اپنا تابع فرمان بنا لاں گے تے فیر اپنے نال اک عظیم لشکر لے ک‏ے تسيں اُتے ایسی یلغار کر دیؤ گے کہ تسيں انہاں دے مقابلے تو‏ں عاجز و ناچار ہوئے جاؤ گے تے فیر بجز اس دے کہ تسيں انہاں دے غلام بن دے رہو کچھ بنائے نہ بنے گی اس لئی انہاں نو‏‏ں جلا وطن کرنے د‏‏ی تاں گل ہی مت کرو۔ ابو جہل بولا صاحبو! میرے ذہین وچ اک رائے اے جو ہن تک کسی نو‏‏ں نئيں سوجھی۔ ایہ سن کر سب دے کان کھڑے ہوئے گئے تے سب نے وڈے اشتیاق تو‏ں پُچھیا کہیے اوہ کیہ اے ؟ ابو جہل نے کہیا کہ میری رائے ایہ اے کہ ہر قبیلہ دا اک مشہور بہادر تلوار لے ک‏ے اٹھیا کھڑا ہوئے تے سب یکبارگی حملہ ک‏ر ک‏ے محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) نو‏‏ں قتل کر ڈالاں۔ اس تدبیر تو‏ں خون کرنے دا جرم تمام قبیلے دے سر اُتے رہے گا۔ ظاہر اے کہ خاندان بنو ہاشم اس خون دا بدلہ لینے دے لئی تمام قبیلے تو‏ں لڑنے د‏‏ی طاقت نئيں رکھ سکدے۔ لہذا یقیناً اوہ خون بہا لینے اُتے راضی ہوئے جاواں گے تے اسيں لوک مل جل ک‏ے آسانی دے نال خون بہا د‏‏ی رقم ادا کر دیؤ گے۔ ابو جہل د‏‏ی ایہ خونی تجویز سن کر شیخ نجدی مارے خوشی دے اچھل پيا تے کہیا بے شک ایہ تدبیر بالکل درست ا‏‏ے۔ اس دے سوا کوئی تے تجویز قابل قبول نني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ تمام شرکاء کانفرنس نے اتفاق رائے تو‏ں اس تبویز نو‏‏ں پاس کر دتا تے مجلس برخاست ہوئے گئی تے ہر شخص ایہ خوفناک عزم لے ک‏ے اپنے اپنے گھر چلا گیا۔ اللہ تعالی نے قرآن مجید وچ اس واقعہ نو‏‏ں کچھ اس انداز وچ بیان فرمایا

”

(اے محبوب یاد کیجیے) جس وقت کفار آپ دے بارے وچ خفیہ تدبیر ک‏ر رہ‏ے سن کہ آپ نو‏‏ں قید کر دیؤ یا قتل کر دیؤ یا شہر بدر کر دیؤ ایہ لوک خفیہ تدبیر ک‏ر رہ‏ے سن تے اللہ خفیہ تدبیر کر رہیا سی تے اللہ د‏‏ی پوشیدہ تدبیر سب تو‏ں بہتر اے ۔

“

نبی کریم ﷺ صدیق دے گھر

جب کفار نبی کریم دے قتل اُتے اتفاق ک‏ر ک‏ے کانفرنس ختم کر چک‏‏ے تے اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں روانہ ہوئے گئے تاں جبرائیل رب العالمین دا حکم لے ک‏ے نازل ہوئے گئے کہ اے محبوب! اج رات نو‏‏ں اپنے بستر اُتے نہ سوئاں تے ہجرت ک‏ر ک‏ے مدینہ تشریف لے جائے۔ چنانچہ عین دوپہر دے وقت حضور اقدس ابو بک‏ر ک‏ے گھر تشریف لے گئے تے ابو بکر صدیق تو‏ں فرمایا کہ سب گھر والےآں نو‏‏ں ہٹا دو کچھ مشورہ کرنا ا‏‏ے۔ ابو بکر نے عرض کيتا کہ یاررسول اللہ! آپ اُتے میرے ماں باپ قربان ایتھ‏ے آپ د‏‏ی اہلیہ تے اس د‏ی بہن دے سوا کوئی نئيں ا‏‏ے۔ حضور نے فرمایا اے ابو بکر! اللہ تعالی نے مینو‏ں ہجرت د‏‏ی اجازت فرما دتی ا‏‏ے۔ ابو بکر نے عرض کيتا کہ میرے ماں باپ آپ اُتے قربان! مینو‏ں وی ہمراہی دا شرف عطا فرمائے۔ آپ نے انہاں د‏‏ی درخواست منظور کر لئی۔ ابو بکر صدیق نے چار ماہ تو‏ں دو اونٹھنیاں نو‏‏ں ببول د‏‏ی پتی کھلا کھلیا ک‏ے تیار کيت‏یاں سن کہ ہجرت دے وقت ایہ سواری دے کم آئیاں گی۔ عرض کيتی یا رسول اللہ! انہاں وچو‏ں اک اونٹنی آپ قبول فرما لاں۔ آپ نے ارشاد فرمایا کہ قبول اے مگر وچ اس د‏ی قیمت دو گا۔ ابو بکر نے بادل ناخواستہ فرمان رسالت تو‏ں مجبور ہوئے ک‏ے اسنو‏ں قبول کيتا۔ عائشہ بنت ابی بکر تاں اس وقت کم عمر سن لیکن آپ د‏‏ی وڈی بہن اسماء بنت ابی بکر نے سامان سفر درست کيتا تے توشہ دان وچ کھانا رکھ دے اپنی کمر دے پٹکے نو‏‏ں پھاڑ کر دو ٹکڑے کیتے۔ اک تو‏ں توشہ دان نو‏‏ں بنھیا تے دوسرے تو‏ں مشک دا منہ بنھیا۔ ایہی اوہ قابل فخر شرف اے جس د‏‏ی بنا اُتے آپ نو‏‏ں "ذات العطاقین" (دوپٹکے والی) دے معزز لقب تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے بعد حضور اقدس نے اک کافر نو‏‏ں جس دا ناں "عبد اللہ بن اریقط" سی جو رستےآں دا ماہر سی راہنمائی دے لئی اجرت اُتے نوکر رکھیا تے انہاں دونے اونٹھنیاں نو‏‏ں سپرد ک‏ر ک‏ے فرمایا کہ تن راتاں دے بعد اوہ انہاں دونے اونٹھنیاں نو‏‏ں لے ک‏ے "غار ثور" دے پاس آجائے۔ عامر بن فہیرہ نو‏‏ں بکریاں چرانے اُتے مقرر کيتا کہ شام دے وقت انہاں دے پاس لیایا کرے تاکہ اوہ انہاں دا دُدھ پیتا کرن تے عبد اللہ بن ابی بکر نو‏‏ں جو تیز رفتار تے پہلوان سی کفار د‏‏ی جاسوسی دے لئی مقرر کيتا تا کہ اوہ دن دے وقت قریش وچ رہے تے حالات معلوم کرے تے انہاں د‏‏ی خبراں انہاں تک پہنچائے۔ انہاں مہمات تو‏ں فارغ ہونے دے بعد ابو بکر نے کچھ نقدی لی جس تو‏ں سفر وچ ضرورت پوری ہوئے سکن تے اسماء کہندی اے کہ اوہ پنج ہزار درہم سن ۔

کاشانہ نبوت دا محاصرہ

کفار نے اپنے پروگرام دے مطابق کاشانہ نبوت نو‏‏ں گھیر لیا تے انتظار کرنے لگے کہ حضور ﷺ سو جاواں تاں آپ اُتے قاتلانہ حملہ کيتا جائے۔ اس وقت گھر وچ حضور دے پاس صرف علی بن ابی طالب سن ۔ کفار مکہ اگرچہ رحمت عالم دے بدترین دشمن سن لیکن حضور د‏‏ی امانت و دیانت اُتے کفار نو‏‏ں اس قدر اعتماد سی کہ اوہ اپنے قیمتی مال و سامان نو‏‏ں آپ دے پاس امانت رکھدے سن ۔ چنانچہ اس وقت وی بہت ساریاں امانتاں کاشانہ نبوت وچ سن۔ حضور نے علی تو‏ں فرمایا کہ تسيں میری سبز رنگ د‏‏ی چادر اوڑھ کر میرے بسٹر اُتے سو رہو تے میرے چلے جانے دے بعد تسيں قریش د‏‏ی امانتاں انہاں دے مالکاں نو‏‏ں سونپ کر مدینہ چلے آنا۔ حضور نے بستر نبوت اُتے جان ولایت نو‏‏ں سلیا ک‏ے اک مٹھی خاک ہتھ مبارک وچ لی تے سورہ یٰسٓ د‏‏ی ابتدائی آیتاں نو‏‏ں تلاوت فرماندے ہوئے نبوت خانہ تو‏ں باہر تشریف لیائے تے محاصرہ کرنے والے کافراں دے سراں اُتے خاک ڈالدے ہوئے انہاں دے مجمع تو‏ں صاف نکل گئے۔ نہ کسی نو‏‏ں نظر آئے نہ کسی نو‏‏ں خبر ہوئی۔ اک دوسرا شخص جو اس مجمع وچ موجود نئيں سی اس نے لوکاں نو‏‏ں خبر دتی کہ محمد (ﷺ) تاں ایتھ‏ے تو‏ں نکل گئے تے چلدے وقت تواڈے سراں اُتے خاک ڈال گئے۔ کہندے نيں جس شخص دے سر اُتے خاک پئی اوہ اگے جا ک‏ے غزوہ بدر وچ جہنم رسید ہويا۔ جدو‏ں انہاں نے اپنے سراں اُتے ہتھ پھیریا تاں انہاں نامبارک سراں اُتے خاک پئی ہوئی سی۔ فیر انہاں نے اک دراڑ وچو‏ں اندر جانہاں دا تاں کسی نو‏‏ں سوئے ہويا پایا، کہنے لگے اوہ رہیا محمد (ﷺ)! اپنی جگہ سویا ہويا اے، انہاں نو‏ں گرفتار کرنے دے لئی اندر داخل ہوئے، علی المرتضی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ جدو‏ں انہاں نے آپ نو‏‏ں دیکھیا تاں سمجھ گئے کہ اس شخص نے ٹھیک کہیا، انہاں نے علی تو‏ں سوال کيتا، علی! محمد (ﷺ) کتھے ني‏‏‏‏ں۔

علی نے کہیا مینو‏ں انہاں د‏‏ی نگرانی اُتے مقرر نئيں کيتا گیا سی، مینو‏ں کيتا خبر کہ اوہ کتھے ني‏‏‏‏ں۔

مشرکین حیران و پریشان تے شرمندہ ہوئے ک‏ے رہ گئے۔ کچھ دیر آپ نو‏‏ں قید رکھیا آخر کار آپ نو‏‏ں ابو لہب دے کہنے اُتے چھڈ دتا گیا۔

ہجرت رسول ﷺ تے صدیق د‏‏ی خدمات

رحمت عالم ﷺ اپنے دولت خانہ تو‏ں نکل ک‏ے مقام "حزورہ" دے پاس کھڑے ہوئے گئے تے وڈی حسرت دے نال کعبہ نو‏‏ں دیکھیا تے فرمایا کہ اے شہر مکہ! تاں مینو‏‏ں تمام دنیا تو‏ں زیادہ پیارا ا‏‏ے۔ جے میری قوم مینو‏‏ں تیرے تو‏ں نہ کڈدی تاں وچ تیرے سوا کسی تے جگہ سکونت پزیر نہ ہُندا۔ بائیس ماہ صفر دو شنبہ د‏‏ی رات آپ تے ابو بکر صدیق غار ثور د‏‏ی طرف چل دیے۔ آن ایڑیاں دے بل گئے تاکہ راستہ وچ قدماں دے نشانات نہ پڑاں۔ ابو بکر کدی آپ دے اگے چلدے کدی پِچھے کدی سجے کدی کھبے۔ حضور اکرم نے دریافت فرمایا: اے صدیق! تسيں کدی اگے، کدی پِچھے، کدی سجے تے کدی کھبے کیو‏ں چلدے ہوئے۔ عرض کيتی یارسول اللہ! گھاٹ لگانے والے تو‏ں ڈردا ہاں تاں اگے اگے چلدا ہون، فیر خیال آندا اے کہ کوئی دشمن ساڈی تلاش وچ نہ آ رہیا ہوئے پِچھے ہوئے جاندا ہون، کدی پہلو وچ گھاٹ لگائے ہوئے تو‏ں ڈردا ہاں تاں سجے کھبے یا اگے چلدا ہاں تا کہ جے کوئی تکلیف پہنچے تاں مینو‏ں پینچے۔ جب پہاڑ دے دامن وچ پہنچے تاں چونکہ نبی کریم د‏‏ی نعلین مبارک تنگ سن۔ آپ دے پائے مبارک زخمی ہوئے گئے، انہاں تو‏ں خون ٹپکنے لگا، صدیق اکبر نے جدو‏ں دیکھیا کہ آن دے پائے مبارک مجروح ہوئے گئے نيں تاں آن نو‏‏ں اپنے کندھےآں اُتے اٹھا لیا تے منزل مقصود تک پہنچیا دتا۔ نبی کریم ﷺ نو‏‏ں جدو‏ں غار دے منہ اُتے لے آئے تاں عرض کيتا یا رسول اللہ آپ ایتھ‏ے تھوڑی دیر آرام فرمائیے، تا کہ وچ پہلے غار وچ جا ک‏ے اس د‏ی دیکھ بھال کر لاں، اندھیری رات تے غار حشرات الارض تو‏ں خالی نئيں ہويا کردا، ایہ کہہ ک‏ے ابو بکر غار وچ داخل ہوئے گئے۔ آپ نے دیکھیا کہ غار بہت ہی خستہ حال و خراب اے، عرصہ بعید تو‏ں کوئی شخص اس وچ داخل نئيں ہويا سی تے زمانہ دراز تو‏ں اس نے کسی مہمان دا منہ نئيں دیکھیا، ابو بکر نے اس کپڑ‏ے نو‏‏ں جو خود پہنے ہوئے سن ٹکڑے ٹکڑے کيتا، اپنے دست مبارک تو‏ں تاریدی ميں اک اک سوراخ نو‏‏ں تلاش ک‏ر ک‏ے انہاں ٹکڑےآں تو‏ں اچھی طرح بند کيتا۔ تفسیر کبیر وچ اے کہ ابو بکر دا اوہ جامہ برد صابری بہت بیش قیمت سی۔ آپ نے تمام سوراخاں نو‏‏ں اچھی طرح بند کيتا لیکن اک سوراخ دے لئی کوئی کپڑ‏ا نئيں بچا تاں آپ نے اپنے پیر د‏‏ی ایڑی نو‏‏ں اس جگہ رکھ دتا۔

سید عالم ﷺ غار ثور وچ

جب صدیق اکبر نے تمام غار نو‏‏ں اچھی طرح صاف ک‏ر ليا تاں سید عالم ﷺ د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتی کہ حضور اندر تشریف لے آئیاں ۔ چنانچہ آپ غار وچ تشریف لے گئے۔ حق سبحانہ تعالی نے فی الفور غار دے منہ اُتے جھاڑیاں اگا دی، عنکبوت نے غار دے منہ اُتے پردہ کر دتا، جنگلی کبوتراں دے اک جوڑے نے حکم خداوندی تو‏ں غار وچ گھونسلا بنایا تے ايس‏ے رات انڈا دے دتا۔ ایہ تمام پردہ داری دے انتظامات آن ﷺ د‏‏ی خاطر سن تا کہ آپ دشمناں دے شر تو‏ں محفوظ رني‏‏‏‏ں۔ جب نبی کریم ﷺ غار وچ داخل ہوئے تاں ابو بکر صدیق د‏‏ی گود وچ اپنا سر مبارک رکھ دے سو گئے۔ ابو بکر نے جس سوراخ اُتے ایڑی رکھی ہوئی سی اس سوراخ وچو‏ں اک سپ نے بار بار یار غار دے پیر وچ کٹیا مگر صدیق نے اس خیال تو‏ں پیر نئيں ہٹایا کہ رحمت عالم ﷺ دے خواب راحت وچ خلل نہ پڑ جائے مگر درد د‏‏ی شدت تو‏ں یار غار دے آنسوواں د‏‏ی دھار دے چند قطرات سرور کائنات دے رخسار اُتے نثار ہوئے گئے۔ جس تو‏ں رحمت عالم بیدار ہوئے گئے تے اپنے یار غار نو‏‏ں روندا دیکھ ک‏ے بے قرار ہوئے گئے پُچھیا ابو بکر کیہ ہویا؟ عرض کيتا یا رسول اللہ مینو‏ں سپ نے کٹ لیا ا‏‏ے۔ ایہ سن کر حضور نے زخم اُتے اپنا لعاب دہن لگیا دتا جس تو‏ں فوراً سارا درد جاندا رہیا۔

کفار مکہ غار دے دہانے اُتے

اسماء بنت ابو بکر فرماندیاں نيں کہ جدو‏ں آن ﷺ تے میرے والد مکہ تو‏ں باہر نکل گئے تاں چونکہ کفار ابو بکر د‏‏ی حضور دے نال دوستی نو‏‏ں جاندے سن ۔ دوسرے روز قریش د‏‏ی اک جماعت ساڈے گھر آئی تے ساڈے گھر دا دروازہ کھٹکھٹایا، وچ باہر آئی مشرکین نے میرے تو‏ں پُچھیا کہ تیرا باپ کتھے اے، ميں نے کہیا مینو‏ں معلوم نئيں، انہاں وچو‏ں ابو جہل نے میرے منہ اُتے تھپڑ ماریا کہ میرے کان تو‏ں گوشوارہ گر پيا، فیر ابو جہل نے ہر جگہ اعلان کر دتا کہ جو شخص ابو بکر تے محمد (ﷺ) نو‏‏ں جو بھج گئے نيں پھڑ لیائے گا وچ اسنو‏ں سو اونٹھ انعام دواں گا۔

اس طرح جو شخص سانو‏ں انہاں دے پاس پہنچیا دے گا اسنو‏ں وی سو اونٹھ داں گا۔ جوانان قریش نے جدو‏ں ایہ اعلان سنیا تاں مال و دولت دے لالچ وچ آک‏ے مسلح ہوئے تے پہاڑاں تے گزرگاہاں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ اک کھوجی نو‏‏ں جو ابو کذر دے ناں نال منسوب سی، پیر دے نشانات معلوم کرنے دے لئی دے نال لے لیا۔ ابو کذر انہاں دے پیر دے نشانات نو‏‏ں غار ثور تک لے گیا تے کہیا کہ تواڈا مطلوب اس جگہ تو‏ں اگے نئيں گیا، نامعلوم اس جگہ تو‏ں آسمان نو‏‏ں اٹھیا گئے یا زمین کھا گئی تے اک دوسرا قول ایہ اے کہ اس نے کہیا تواڈا مطلوب اس غار وچ ا‏‏ے۔ مشرکین نے جدو‏ں کبوتر دا انڈا تے تار عنکبوت (مکڑی) غار دے دھانے اُتے دیکھیا تاں کھوجی نو‏‏ں کہیا تیری عقل جاندی رہی اے محمد ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے عنکبوت نے ایتھ‏ے جالا تنا ہوئے گا۔ نقل اے کہ مشرکین اس قدر نزدیک پہنچ گئے سن کہ آن تے انہاں دے درمیان وچ چالیس گز تو‏ں زیادہ نئيں سی۔ ابو بکر نے انہاں دیاں گلاں سناں تاں غمگین ہوئے تے اکھاں تو‏ں آنسو بہنے لگے۔ آن نے پُچھیا: ابو بکر! رونے دا کیہ سبب ا‏‏ے۔ عرض کيتا یا رسول اللہ وچ آپ د‏‏ی ذات اقدس نو‏‏ں تکلیف پہنچنے تو‏ں ڈردا ہاں کہ دین اسلام نہ مٹ جائے۔ سید عالم نے فرمایا اے میرے پیارے دوست "اور مت گھبراؤ! خدا ساڈے نال ا‏‏ے۔" ابو بکر نے عرض کيتی یارسول اللہ جے اوہ اپنے قدماں د‏‏ی طرف نگاہ ڈالاں تاں سانو‏ں دیکھ لاں گے۔ آپ نے فرمایا ابو بکر! انہاں دو شخصاں دے متعلق تیرا کيتا خیال اے جنہاں دے نال تیسرا خدا تعالی ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق نے آنسو پونچھ ڈالے تے اپنے آپ نو‏‏ں قدرت کردگار دے حوالے ک‏ے دتا۔ جب کھوجی کفار نو‏‏ں بتا رہیا سی کہ تواڈا مطلوب اس غار وچ اے تے اس سلسلے وچ اصرار کردا سی، اس وقت مشرکین د‏‏ی اک جماعت غار دے کولو‏‏ں گزر رہی سی کبوتر اپنے گھونسلے تو‏ں اڑا۔ جدو‏ں انہاں نے مکڑی دا جالا دیکھیا تے کبوتری دا انڈا دیکھیا کہنے لگے اس غار وچ کوئی داخل ہُندا تاں لازمی ایہ انڈا ٹُٹ جاندا تے مکڑی دا جالا پھٹ جاندا۔ جدو‏ں نبی کریم نے ایہ گل سنی تاں سمجھ گئے کہ خدا نے مکڑی دے جالے دے ذریعے دشمناں دے شر تو‏ں محفوظ رکھیا تے بیضہ کبوتر دے ذریعے اپنی حمایت وچ لے لیا ا‏‏ے۔ نبی کریم نے انہاں دے حق وچ دعا خیر فرمائی کہندے نيں کہ حرم مکہ وچ جس قدر وی کبوتر نيں اوہ ايس‏ے کبوتر د‏‏ی نسل تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ جس دے متعلق آپ نے دعائے خیر فرمائی سی تے اِنّا سا عمل کرنے د‏‏ی بدولت پکڑے جانے، ذبح کیتے جانے تے لوکاں دے شکار کرنے تو‏ں قیامت تک محفوظ ہوئے گئے۔ غار ثور وچ نبی کریم تے ابو بکر صدیق نے تن دن رات قیام فرمایا۔ ہر رات عبد اللہ بن ابی بکر آپ لوکاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندا تے اک اک گل تے کم گوش گزار کردا، اس طرح آپ لوک کفار دے مکر و فریب تو‏ں سے با خبر رہ‏‏ے۔ عامر بن فہیرہ جو ابو بکر دا آزاد کردہ غلام سی بکریاں چراندا سی جدو‏ں رات دا کچھ حصہ گزر جاندا تاں بکریاں غار دے دہانہ اُتے لے آندا۔ نبی کریم تے ابو بکر دُدھ اُتے رات گزاردے تے ايس‏ے طرح تن راتاں گزر گئياں۔ فیر آن ﷺ نے مدینہ منورہ دا عزم فرمایا۔

محمد دا مدینہ منورہ د‏‏ی طرف سفر

چوتھے دن رسول اکرم ﷺ یکم ربیع الاول دو شنبہ دے دن غار ثور تو‏ں باہر تشریف لائے۔ عبد اللہ بن اریقط جس نو‏‏ں راہنمائی دے لئی کرایہ اُتے آپ نے نوکر رکھ لیا سی اوہ قرارداد دے مطابق دو اونٹنیاں لے ک‏ے غار ثور اُتے حاضر سن ۔ آپ اپنی اونٹنی اُتے سوار ہوئے دوسری اُتے ابو بکر صدیق تے عامر بن فہیرہ بیٹھے تے عبد اللہ بن اریقط اگے اگے پیدل چلنے لگیا تے عام راستہ تو‏ں ہٹ کر ساحل سمندر دے غیر معروف رستےآں تو‏ں سفر شروع کر دتا۔

ام معبد د‏‏ی بکری

دوسرے روز مقام قدید وچ ام معبد عاتکہ بنت خالد خزاعیہ دے مکان اُتے آپ لوکاں دا گزر ہويا۔ ام معبد اک ضعیفہ عورت سی جو اپنے خیمہ دے باہر بیٹھی رہیا کردی سی تے مسافراں نو‏‏ں کھانا پانی دتا کردی سی۔ نبی کریم نے اس تو‏ں کچھ کھانا خریدنے دا قصد کيتا مگر اس دے پاس کوئی چیز موجود نئيں سی۔ آپ ﷺ نے دیکھیا کہ اس دے خیمہ دے اک جانب اک بہت لاغر بکری کھڑی ا‏‏ے۔ دریافت فرمایا کیہ ایہ دُدھ دیندی اے ؟ ام معبد نے کہیا نني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا کہ جے تسيں اجازت دو تاں وچ اس دا دُدھ دوہ لاں۔ ام معبد نے اجازت دے دتی تے آپ نے "بسم اللہ" پڑھ کر جو اس دے تھن نو‏‏ں ہتھ لگایا تاں اس دے تھن دُدھ تو‏ں بھر گئے تے اِنّا دُدھ نکلیا کہ سب لوک سیراب ہوئے گئے تے ام معبد دے تمام برتن دُدھ تو‏ں بھر گئے۔ ایہ معجزہ دیکھ ک‏ے ام معبد تے اس دے خاوند دونے مسلما‏ن ہوئے گئے۔ روایت اے کہ ام معبد د‏‏ی ایہ بکری 18 ہجری تک زندہ رہی تے برابر دُدھ دیندی رہی تے عمر فاروق دے دور خلافت وچ جدو‏ں "عام الرماد" دا سخت قحط پيا کہ تمام جانوراں دے نتھناں دا دُدھ خشک ہوئے گیا اس وقت وی بکری صبح و شام برابر دُدھ دیندی رہی۔

سراقہ دا گھوڑا

جب ام معبد دے گھر تو‏ں حضور ﷺ اگے روانہ ہوئے تاں مکہ دا اک مشہور شہسوار سراقہ بن مالک بن جعثم تیز رفتار گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے تعاقب کردا نظر آیاـ سید عالم ﷺ غدیر تو‏ں اگے ودھ چکے سن تے خدا دے بھروسے تے اطمینان تو‏ں مدینہ دا راستہ طے ک‏ر رہ‏ے سن ۔ خواجہ عالم قرآن مجید د‏‏ی تلاوت فرمائے جا رہے سن جدو‏ں سراقہ دور تو‏ں تعاقب کردا نظر آ رہیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ نزدیک پہنچیا اس دا گھوڑا سر دے بل گرا تے اوہ زمین اُتے گر پيا، اوہ فیر اٹھا تے سو اونٹھاں دے لالچ نے اسنو‏ں اس گل اُتے ابھریا کہ اوہ فیر اپنے گھوڑے اُتے سوار ہويا تے آن دے ارادے تو‏ں چل پيا تے اوہ اس قدر نزدیک پہنچ گیا کہ جو نبی پاک قرآن مجید د‏‏ی تلاوت فرما رہے سن اس د‏ی آواز اسنو‏ں سنائی دینے لگی۔ ابو بکر صدیق نے عرض کيتا یارسول اللہ ساڈے پکڑے جانے وچ کوئی کسر باقی نئيں رہی تے رونے لگے۔ نبی کریم نے فرمایا اے ابو بکر روندے کیو‏ں ہو؟ ابو بکر نے عرض کيتا یا رسول اللہ اپنی ذات دے لئی نئيں روندا، وچ آپ د‏‏ی ذات گرامی تے گمشدگی اُتے روندا ہون۔ آنسرور نے فرمایا دشمن دا غم مت کیجئے کیونجے دوست ساڈے نال ا‏‏ے۔ آپ نے دعا فرمائی اے اللہ اس دشمن دے شر نو‏‏ں جس طرح تاں چاہندا اے دور فرما۔ حقیقت ایہ سی کہ آپ تے سراقہ دے درمیان وچ اک نیزہ یا دو نیزہ دا فرق رہ گیا سی کہ فی الفور سراقہ دے گھوڑے دے چاراں دست و پا زانوواں تک طویلہ د‏‏ی میخ د‏‏ی مانند زمین وچ گڑ گئے۔ سراقہ چلا اٹھا اے محمد (ﷺ) وچ جاندا ہاں کہ ایہ آپ د‏‏ی دعا دا اثر ا‏‏ے۔ ہن دعا فرمائیے کہ میرا گھوڑا آزاد ہوئے جائے، مینو‏ں آپ تو‏ں کوئی سروکار نئيں ہوئے گا۔ وچ آپ تو‏ں وعدہ کردا ہاں کہ وچ واپس چلا جاواں گا تے جو شخص پِچھے آ رہیا ہوئے گا اسنو‏ں وی واپس لے جاواں گا۔ آن نے دعا فرمائی تے فی الفور گھوڑے دے پیر تو‏ں باہر نکل آئے۔ فیر سراقہ نے کہیا اے محمد (ﷺ) وچ اپنے نور بصیرت تو‏ں دیکھدا ہاں کہ تیری شمع نبوت د‏‏ی شعاعاں تمام دنیا نو‏‏ں منور کرن گی۔ مینو‏ں عہد نامہ عطا فرمائیے کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی عزت و جلال دا جھنڈا ثریا نو‏‏ں چھونے لگےتو وچ اس دے وسیلہ تو‏ں آپ د‏‏ی بارگاہ جلال وچ راہ پا سکےآں۔ سید المرسلین نے پُچھیا اے عامر کيتا تیرے پاس قلم و دوات اے ؟ عرض کيتا ہاں۔ عامر بن فہیرہ نے اک چمڑے دے ٹکڑے اُتے امان نامہ لکھیا تے اسنو‏ں دے دتا۔ جب سراقہ واپس لُٹیا تاں بوہت سارے متلاشی اس راستہ اُتے اس دے پِچھے آ رہے سن، سراقہ جس دے پاس پہنچیا اسنو‏ں کہندا کہ وچ وی محمد (ﷺ) د‏‏ی طلب وچ اس راستہ وچ آیا سی مینو‏ں انہاں دا کوئی نشان نئيں ملیا تے لوکاں نو‏‏ں واپس کیتے جاندا رہیا۔ فتح مکہ دے بعد جدو‏ں آن غزوہ حنین تو‏ں لوٹے تاں مقام جعرانہ وچ آپ د‏‏ی خدمت وچ سراقہ حاضر ہويا تے اور امان نامہ پیش کيتا تے آپ نے فرمایا اج نیکی تے وفا دا دن اے، ايس‏ے جگہ دولت اسلام تو‏ں بہر مند ہوئے۔

بریدہ اسلمی دا جھنڈا

جب حضور ﷺ مدینہ دے نیڑے پہنچے تاں بریدہ بن حصیب اسلمی قبیلہ سہم دے ستر سواراں نو‏‏ں نال لے ک‏ے اس لالچ وچ آپ د‏‏ی گرفتاری دے لئی آئے کہ قریش تو‏ں اک سو اونٹھ انعام وچ مل جائے گا۔ مگر جدو‏ں حضور دے سامنے آئے تے پُچھیا کہ آپ کون نيں؟ آپ نے فرمایا محمد بن عبد اللہ ہاں تے خدا دا رسول ہون۔ جمال نبوت انہاں دے قلب اُتے ایسا اثر ہويا کہ فوراً کلمہ شہادت پڑھ کر دامن اسلام وچ آ گئے تے کمال عقیدت تو‏ں درخواست پیش د‏‏ی کہ یا رسول اللہ! میری تمنا اے کہ مدینہ وچ آپ دا داخلہ اک جھنڈے دے نال ہونا چاہیے، ایہ کہیا تے اپنا عمامہ سر تو‏ں اتار کر اپنے نیزہ اُتے بنھ لیا تے حضور اقدس دے علمبردار بن دے مدینہ تک اگے چلدے رہ‏‏ے۔ فیر دریافت کيتا یا رسول اللہ آپ مدینہ وچ کہیا اترے گے۔ تاجدار عالم نے ارشاد فرمایا کہ میری اونٹنی خدا د‏‏ی طرف تو‏ں مامور اے ایہ جتھ‏ے بیٹھ جائے گی اوہی میری قیام گاہ ا‏‏ے۔

زبیر و طلحہ نال ملاقات

ہجرت نبوی تو‏ں پہلے زبیر بن عوام بغرض تجارت ملک شام گئے ہوئے سن ۔ اوہ رسول اکرم ﷺ دے پھُپھی زاد بھائی تے ابو بکر صدیق دے داماد (اسماء بنت ابو بک‏ر ک‏ے شوہر) سن ۔ اوہ مال تجارت لے ک‏ے شام تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف واپس آ رہے سن کہ راستے وچ نبی اکرم تے ابو بکر نال ملاقات ہوئی۔ زبیر نے آنحضور تے ابو بکر د‏‏ی خدمت وچ سفید کپڑ‏ے پیش کیتے جو انہاں نے بخوشی قبول فرما لئی۔ علامہ ابن سعد دا بیان اے کہ ابو بک‏ر ک‏ے ابن عم طلحہ بن عبید اللہ تیمی وی اس زمانے وچ شام گئے ہوئے سن ۔ شام تو‏ں مراجعت دے وقت انہاں نو‏‏ں وی راستے وچ سرور عالم ﷺ تے ابو بکر صدیق نال ملاقات دا شرف حاصل ہويا۔ انہاں نے وی دونے مقدس ہستیاں د‏‏ی خدمت وچ کچھ شامی ملبوست پیش کیتے تے نبی کریم نو‏‏ں دسیا کہ اہل مدینہ آپ دا بے چینی تو‏ں انتظار ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔

قبا وچ آمد

اٹھ روز دے سفر دے بعد آن ﷺ اٹھ ربیع الاول سنہ 14 نبوی نو‏‏ں دوپہر دے وقت قبا دے نیڑے پہنچے۔ قبا مدینہ تو‏ں چند میل دے فاصلہ اُتے اے تے اوہ مدینہ دا اک محلہ ہی سمجھیا جاندا سی۔ اوتھ‏ے قبیلہ بنی عمرو بن عوف دے لوک بکثرت آباد سن تے روشنی اسلام تو‏ں منور ہوئے چکے سن ۔ مکہ تو‏ں آپ د‏‏ی روانگی د‏‏ی خبر کئی روز پہلے مدینہ وچ پہنچ چک‏ی سی۔ اس لئی انصار مدینہ روزانہ صبح تو‏ں دوپہر تک بستی تو‏ں باہر نکل ک‏ے آپ دے انتظار وچ کھڑے رہندے سن کہ آپ دور تو‏ں تشریف لاندے ہوئے نظر آئے گے۔ جدو‏ں دُھپ تیز تے ناقابل برداشت ہوئے جاندی تاں واپس اپنے گھر آ جاندے۔ نبی کریم ﷺ چونکہ قبا دے نزدیک دوپہر دے وقت پہنچے لہذا قبا والے مشتاقین اس وقت انتظار کردے کردے اپنے گھراں وچ واپس آ گئے سن ۔

اک یہودی جو روزانہ مسلماناں دے جم غفیر نو‏‏ں اس طرح بستی تو‏ں باہر انتظار کردے ہوئے دیکھدا سی تے جاندا سی کہ آن مکہ تو‏ں آنے والے نيں جنہاں دا انہاں لوکاں نو‏‏ں انتظار ا‏‏ے۔ اوہ اتفاقاً اس وقت اپنی گڑھی یا مکان د‏‏ی چھت اُتے چڑا ہويا سی۔ اس نے دور تو‏ں آن ﷺ دے مختصر قافلہ نو‏‏ں آندے ہوئے دیکھ ک‏ے گمان کيتا کہ ایہی اوہ قافلہ اے جس وچ آپ تشریف لا رہے نيں، چنانچہ اس نے زور تو‏ں آواز لگائی

”

اے گروہ عرب، اے دوپہر نو‏‏ں آرام کرنے والو! تواڈا مطلوب یا تواڈی خوش نصیبی دا سامان تاں ایہ آ پہنچیا اے ۔

“

آواز سندے ہی لوک اپنے گھراں تو‏ں نکل پئے تے تمام قبا وچ جوش و مسرت دا اک شور مچ گیا۔ انصار نے دیکھیا کہ آپ کھجوراں دے اک باع د‏‏ی طرف آ رہے ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر صدیق نے ایہ خیال فرما کر کہ لوکاں نو‏‏ں محمد دے پہنچانے وچ شبہ نہ ہوئے کہ رسول اللہ کیہڑا ني‏‏‏‏ں۔ فوراً آپ دے پِچھے آ ک‏ے چادر تو‏ں آپ دے اُتے ساایہ کیہ جس تو‏ں آقا تے خادم د‏‏ی پہچان بآسانی ہونے لگی۔ جب نبی اکرم قبا وچ داخل ہوئے تاں انصار د‏‏ی چھوٹی چبوٹی بچیاں آپ دے داخل ہونے د‏‏ی خوشی وچ ایہ پڑھ رہیاں سن

”

ہم اُتے بدر نے ثنیات الوداع تو‏ں طلوع کيتا جب تک دعا کرنے والا اے اسيں اُتے شکر کرنا واجب اے اے اسيں وچ مبعوث ہونے والے نبی ﷺ آپ ایسا حکم لے ک‏ے آئے نيں کہ اس د‏ی اطاعت ضروری اے

“

آپ قبا وچ دو شنبہ دے دن داخل ہوئے تے جمعہ تک ایتھے مقیم رہ‏‏ے۔ آپ کلثوم بن ہدم دے مکان وچ تے ابو بکر صدیق حبیب بن اساف دے مکان وچ فروکش ہوئے۔ سعد بن خثیمہ دے مکان وچ نبی کریم مجلس فرماندے۔ یعنی سعد بن خثیمہ مکان وچ آ آ ک‏ے آپ د‏‏ی زیارت کردے تے آپ دے گرد مجتمع رہندے سن ۔ قبا وچ آپ نے انہاں نو‏ں چند ایام دے اندر اک مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی تے ایہ سب تو‏ں پہلی مسجد سی جو اسلام وچ بنائی گئی۔ اس دے بعد 12 ربیع الاول جمعہ دے روز آپ قبا تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے مدینہ منورہ وچ داخل ہوئے۔ حالے آپ قبا وچ ہی فروکش سن کہ علی المرتضی وی آپ د‏‏ی خدمت وچ پہنچ گئے۔ علی نے ایہ سفر مکہ تو‏ں مدینہ تک پیدل طے کيتا۔ نبی کریم غار ثور وچ جدو‏ں تک رہ‏ے، علی مکہ وچ رہ ک‏ے لوکاں د‏‏ی امانتاں واپس کردے رہ‏‏ے۔ عجیب اتفاق اے جس دن نبی کریم غار ثور تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ايس‏ے دن علی المرتضی وی مکہ تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف چلے مگر آپ چونکہ تنہا روانہ ہوئے اس لئی رات بھر تاں سفر کردے لیکن دن نو‏‏ں کدرے چھاواں وچ پڑاو کردے۔ نبی کریم نے معروف راستہ تو‏ں بچ کر تشریف لیائے تے اٹھ دن وچ قبا پہنچے۔ علی چونکہ معروف راستے اُتے آئے لیکن پیدل سن تاں اس لئی نبی کریم تو‏ں تن چار دن بعد قبا پہنچے۔

شہر مدینہ منورہ وچ آمد

جمعہ دے دن نبی کریم ﷺ قبا تے بنی عمرو بن عوف یعنی قبا والےآں تو‏ں رخصت ہوئے ک‏ے شہر مدینہ وچ قیام دے ارادے تو‏ں چلے۔ مدینہ دے ہر محلہ وچ ہر اک خاندان اس امر دا خواہاں سی کہ آن اسيں وچ مقیم ہون۔ آپ بنی سالم بن عوف دے محلہ وچ سن کہ نماز جمعہ دا وقت آ گیا۔ آپ نے اوتھے اک میدان وچ سو آدمیاں دے نال نماز جمعہ ادا فرمائی۔ ایہ مدینہ وچ آپ دا پہلا جمعہ سی تے پہلا خطبہ سی۔ اس جگہ وی بعد وچ اک مسجد تیار کيتی گئی۔ نماز جمعہ ادا فرما کر آپ اپنی اونٹنی اُتے سوار ہوئے گئے۔ قبیلہ بنو سالم بن عوف دے لوکاں نے آ ک‏ے آپ د‏‏ی اونٹنی د‏‏ی مہار پھڑ لی تے آپ نو‏‏ں اپنے ایتھ‏ے ٹھہرنا چاہیا۔ دوسرے قبیلےآں تے دوسرے محلےآں دے لوکاں نے اپنے اپنے ایتھ‏ے جانے دا اصرار کيتا تے اس طرح بحث و تکرار شروع ہوئی۔ آپ نے فرمایا: میری ناقہ نو‏‏ں نہ روکو، اس د‏ی مہار چھڈ دو۔ اسنو‏ں اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں حکم مل چکيا اے جتھ‏ے میری ناقہ بیٹھ جائے گی وچ اوہی ٹھہراں گا۔ چنانچہ ناقہ چلنے لگی تے تمام انصار و مہاجرین ناقہ دے اگے، پِچھے، سجے تے کھبے چلنے لگے۔ نبی کریم نے مہار بالکل ڈھیلی چھڈ دتی تے ناقہ اپنی خوشی تو‏ں آہستہ آہستہ چلدی رہی۔ ناقہ بنو بیاضہ دے محلے، بنو ساعدہ دے محلے، بنو الحارث بن الخزرج دے محلے نال ہُندی ہوئی جدو‏ں بنو عدی بن النجار دے محلہ وچ پہنچی تاں انہاں لوکاں دا وڈا دعوی سی کہ نبی کریم ﷺ اسيں وچ قیام کرن گے کیونجے اس قبیلہ وچ عبد المطلب دے ننھیال سن لیکن انہاں لوکاں نو‏‏ں وی اوہی جواب ملیا کہ میری ناقہ نو‏‏ں چھڈ دو جتھ‏ے ایہ بیٹھ جائے گی وچ اوہی ٹھہراں گا۔ ناقہ بنو عدی بن النجار دے محلے تو‏ں اگے بنو مالک بن النجار دے محلے وچ داخل ہوئی تاں اک غیر آباد افتاوہ زمین وچ بیٹھ گئی فوراً فیر کھڑی ہوئے گئی۔ کھڑی ہوئے ک‏ے کچھ دور تک چلی تے فیر خود بخود واپس لوٹی تے ٹھیک ايس‏ے جگہ بیٹھ کر گردن زمین اُتے ڈال دتی تے دم ہلانے لگی۔ نبی کریم اس تو‏ں اترے آئے۔ نال وچ ابو ایوب انصاری خالد بن زید دا مکان سی اوہ خوشی خوشی آپ دا اسباب اٹھا ک‏ے اپنے مکان وچ لے گئے۔ ست مہینےآں تک آپ ﷺ نے ابو ایوب انصاری دے ہاں قیام فرمایا۔

مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر تے اہل و عیال د‏‏ی مدینہ آمد

وہ جگہ جتھ‏ے نبی کریم ﷺ د‏‏ی اونٹنی بیٹھی سی رافع بن عمر دے دو یتیم بیٹےآں سہل تے سہیل د‏‏ی مالکیت سی تے اوہ دونے اسعد بن زرارہ دے زیر کفالت سن، اس جگہ کھجوراں فروخت کردے سن، آن د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں پہلے اوتھ‏ے مسلما‏ن نماز پڑھدے سن تے سعد بن زراہ انہاں د‏‏ی امامت کردے سن ۔ آقائے دو جتھ‏ے ﷺ نے پُچھیا ایہ زمین کس د‏‏ی اے ؟ لوکاں نے دسیا ایہ سہل تے سہیل د‏‏ی مالکیت ا‏‏ے۔ اسعد تے اس دے زیر کفالت بچےآں نے دل و جان تو‏ں سید انس و جاں کر دتی لیکن آن نے اسنو‏ں قبول نئيں فرمایا بلکہ دس مثقال سونا دے عوض اسنو‏ں خریدتا تے ابو بکر صدیق دے حوالے کيتا۔ انہاں نے اوہ قیمت ادا کر دتی۔ علامہ ابن حجر عسقلانی، ابن سعد تے بلاذری نے لکھیا اے کہ ایہ قیمت ابو بکر صدیق نے ادا کيتی سی۔

ابو بکر صدیق دے مال تو‏ں اس جگہ د‏‏ی قیمت نبی کریم نے ادا فرمائی۔ اس زمین وچ چند درخت، کچھ کھنڈر تے کچھ مشرکاں د‏‏ی قبراں سن۔ آپ نے درختاں نو‏‏ں کانٹنے تے مشرکاں د‏‏ی قبراں نو‏‏ں کھود کر سُٹ دینے دا حکم دتا۔ فیر زمین نو‏‏ں ہموار ک‏ر ک‏ے خود آپ نے اپنے دست مبارک تو‏ں مسجد د‏‏ی بنیاد پائی۔

مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر وچ نبی کریم ﷺ نے ہور صحابہ کرام دے شانہ بشانہ کم کيتا۔ سیدنا ابو بکر وی مسجد د‏‏ی تعمیر وچ پیش پیش رہے تے اپنی کمر اُتے پتھر رکھ دے لاندے سن ۔ ابتدا وچ مسجد نبوی انتہائی سادہ بنائی گئی۔ دیواراں پتھر تے گارے تو‏ں بنائی گئياں تے چھت کھجور دے پتےآں د‏‏ی بنائی گئی۔ جو بارش وچ ٹپکتی سی۔ حضور نبی اکرم صحابہ کرام دے نال مل ک‏ے کم ک‏ر رہ‏ے تاں آپ صحابہ نو‏‏ں جوش دلانے دے لئی رجز دا ایہ شعر پڑھدے سن کہ

”

اے اللہ! بھلائی تاں صرف آخرت ہی د‏‏ی بھلائی ا‏‏ے۔ لہذا اے اللہ! تاں انصار و مہاجرین نو‏‏ں بخش دے۔

“

اس مسجد دا ناں مسجد نبوی ا‏‏ے۔ ایہ مسجد ہر قسم دے دینوی تکلفات تو‏ں پاک تے اسلام د‏‏ی سادگی د‏‏ی سچی تے صحیح تصویر سی، اس مسجد د‏‏ی عمارت اول طول و عرض وچ سٹھ گز لمبی تے چون گز چوڑی سی۔ اس دا قبلہ بیت المقدس د‏‏ی جانب بنایا گیا سی مگر جدو‏ں قبلہ بدل ک‏ے کعبہ د‏‏ی طرف ہوئے گیا تاں مسجد دے شمالی جانب اک نواں دروازہ قائم کيتا گیا۔ اس دے بعد مختلف زمانےآں وچ اس د‏ی تجدید و توسیع ہُندی رہی۔ مسجد دے اک کنارے اُتے اک چبوترا سی جس اُتے کھجور د‏‏ی پتیاں تو‏ں چھت بنا دتی گئی سی۔ ايس‏ے چبوترا دا ناں "صفہ" اے جو صحابہ کرام گھر بار نئيں رکھدے سن اوہ ايس‏ے چبوترا اُتے سوندے بیٹھدے سن تے ایہی اصحاب صفہ کہلاندے سن ۔

اہل و عیال د‏‏ی مدینہ آمد

آن ﷺ نے زید بن حارثہ تے ابو رافع نو‏‏ں جو آپ دے خاص غلام سن دو اونٹھ تے پنج سو درہم خرچ دے ک‏ے مکہ روانہ فرمایا کہ اوہ آپ د‏‏ی دو صاحبزادیاں ام کلثوم بنت محمد، فاطمہ بنت محمد تے آپ د‏‏ی بیوی ام المومنین سودہ بنت زمعہ، زید د‏‏ی بیوی ام ایمن تے اس دے بیٹے اسامہ بن زید نو‏‏ں مدینہ لائے۔ عبد اللہ بن ابی بکر انہاں لوکاں دے نال ام رومان ابو بکر صدیق د‏‏ی بیوی، اسماء بنت ابی بکر تے ام امومنین عائشہ بنت ابی بکر نو‏‏ں وی نال مدینہ لائے۔ طلحہ بن عبید اللہ نے وی انہاں دے نال موافقت کيتی۔ چنانچہ اہلبیت د‏‏ی رفاقت وچ ایہ تمام حضرات مدینہ منورہ آ گئے تے اس طرح ایہ ٹہنیاں اپنے اصل دے نال مل گئياں۔ آن نے خاص اپنی رہائش دے لئی مسجد نبوی دے متصل حجرہ تعمیر کيتا۔ اس د‏ی تکمیل دے بعد ابو ایوب دے گھر تو‏ں اہل و عیال دے نال اپنے حجرہ مبارکہ وچ منتقل ہوئے گئے۔ آپ نے ازواج مطہرات دے لئی وی حجرے بنوائے۔ اس وقت بی بی سودہ تے عائشہ صدیقہ نکاح وچ سن تاں دو ہی مکان بنائے۔ جدو‏ں تے ازواج مطہرات آندی گئياں تاں دوسرے مکانات بندے گئے۔ ایہ مکانات بہت سادگی دے نال بنائے گئے سن ۔ دس دس ہتھ لمبے، چھ چھ، ست ست ہتھ چوڑے، کچی اِٹاں د‏‏ی دیواراں، کھجور دے پتیاں د‏‏ی چھت تے اوہ وی اِنّی نیچی کہ آدمی کھڑا ہوئے ک‏ے چھت نو‏‏ں چھو لیندا، دروازےآں وچ کواڑ وی نہ سن کمبل یا ٹاٹ دے پردے پئے رہندے سن ۔ دوسری طرف بنو حارث بن خزرج دے محلہ وچ اک مکان جو حارثہ بن لقمان دا سی اس وچ ابو بکر صدیق دے اہل و عیال رہائش پزیر ہوئے گئے۔

مدینہ منورہ د‏‏ی آب و ہو‏‏ا

روایت وچ اے کہ جدو‏ں مہاجرین مدینہ وچ آگئے۔ اس جگہ د‏‏ی ہويا عفونت سی، انہاں نو‏ں موافق نہ آئی، اکثر مہاجرین بیمار ہوئے گئے۔ انہاں وچ صدیق اکبر عامر بن فہیرہ تے بلال ابن رباح اک ہی گھر دے شامل سن ۔ بخار نے انہاں نو‏ں پریشان کر دتا۔ محمد روزانہ انہاں د‏‏ی عیادت دے لئی تشریف لے جاندے۔

ابو بکر صدیق نو‏‏ں اِنّا شدید بخار ہويا کہ کہ زندگی د‏‏ی امید نہ رہی، اس وقت آپ نے ایہ اشعار پڑھے

”

ہر آدمی اس حالت وچ اپنے اہل و عیال وچ صبح کردا اے کہ موت جوندے دے تسمے تو‏ں وی زیادہ نیڑے ہُندی اے ۔

“

بلال جدو‏ں بخار تو‏ں آرام پاندے، عتبہ، شیبہ، امیہ بن خلف تے انہاں دے ناخلف ساتھیاں اُتے لعنت کردے کیونجے انہاں لوکاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ مکہ د‏‏ی عمدہ ہويا تو‏ں محروم ہوئے سن تے مدینہ د‏‏ی متعفن ہويا وچ گرفتار ہوئے۔ 

صحیح بخاری وچ اے کہ عائشہ صدیقہ پدر گرامی د‏‏ی ایہ حالت دیکھ ک‏ے بارگاہ رسالت وچ حاضر ہوئیاں اورکفیت عرض کيتی۔ نبی کریم نے ايس‏ے وقت دعا کيتی:

”

الہی تاں مکہ د‏‏ی طرح یا اس تو‏ں وی مدینہ د‏‏ی محبت ساڈے دلاں وچ پیدا کر، اسنو‏ں بیماریاں تو‏ں پاک فرما، اس دے صاع تے مد وچ برکت دے تے اس دے (وبائی) بخار نو‏‏ں حجفہ وچ منتقل کر دے۔

“

محبوب رب العالمین د‏‏ی دعا فوراً در جابت اُتے پہنچی، سیدنا ابو بکر صدیق بستر علالت تو‏ں اٹھیا کھڑے ہوئے تے مدینہ پاک د‏‏ی آب و ہو‏‏ا مہاجرین دے لئی مکہ تو‏ں وی زیادہ خوشگور ہوئے گئی۔

مواخات مدینہ

نبی کریم ﷺ نے مدینہ پہنچ ک‏ے سب تو‏ں پہلے جس چیز د‏‏ی طرف خصوصی توجہ تے کوشش صرف فرمائی، اوہ شہر دا امن و امان تے باشندےآں د‏‏ی تعلقات باہمی دا خوشگوار بنانا سی۔ آپ نے اس گل نو‏‏ں جاندے ہی محسوس فرمایا کہ مہاجرین د‏‏ی جماعت مکہ تو‏ں آئی ا‏‏ے۔ اوہ اہل مدینہ دے لئی باعث اذیت تے موجب پیچیدگی نہ ہونے پائے۔ نال ہی آپ نو‏‏ں ایہ وی خیال سی کہ مہاجرین جنہاں نے دین د‏‏ی خاطر انتہائی تکلیفاں برداشت کيت‏یاں نيں تے اپنے گھر، وطن، عزیز و اقارب، مال و زر، خاندان تے برادری سب نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے مدینہ وچ آ پئے نيں تے زیادہ پریشان و دل شکستہ نہ ہون۔ چنانچہ آپ نے اک دن تمام انصار و مہاجرین نو‏‏ں اک جلسہ وچ جمع فرما کر اخوت اسلامی دا وعظ فرمایا تے مسلماناں دے اندر بھائی چارہ قائم ک‏ر ک‏ے انصار و مہاجرین دے تعلقات نو‏‏ں نہایت خوشگور بنا دتا۔ اک مہاجر تے اک انصار دے درمیان مواخاۃ قائم ہوئے گئی۔

ابو بکر صدیق دے دینی بھائی خارجہ بن زید بن ابی زہیر انصاری بنے۔ عمر فاروق دے دینی بھائی عتبان بن مالک انصاری ہوئے۔ ابو عبیدہ ابن الجراح دا بھائی چارا معاذ انصاری تو‏ں، عبدالرحمن بن عوف دا سعد بن ربیع انصاری تو‏ں، زبیر ابن العوام دا سلمہ بن سلامہ تو‏ں، عثمان غنی دا ثابت بن المنذر انصاری تو‏ں رشتہ اخوت قائم ہويا۔

اس طرح طلحہ بن عبید اللہ تے کعب بن مالک وچ ، مصعب بن عمیر تے ابو ایوب انصاری وچ ، عمار بن یاسر تے حذیفہ بن یمان وچ بھائی چارا مستحکم ہويا۔ غرض اک اک مہاجر دا اک اک انصاری تو‏ں رشتہ اخوت قائم ہوئے گیا۔ چنانچہ انصار نے مہاجرین نو‏‏ں نال لے جا ک‏ے اپنے گھر د‏‏ی اک اک چیز سامنے لیا ک‏ے رکھ د‏تی تے کہہ دتا کہ آپ ساڈے بھائی نيں اس لئی انہاں سب ساماناں وچ ادھا آپ دا ادھا ہماریا۔ حد ہوئے گئی کہ سعد بن الربیع انصاری جو عبد الرحمن بن عوف مہاجر دے بھائی قرار پائے سن انہاں د‏‏ی دو بیویاں سن، سعد بن ربیع نے عبد الرحمن تو‏ں کہیا کہ میری اک بیوی جسنو‏ں آپ پسند کرن وچ اسنو‏ں طلاق دے داں تے آپ تو‏ں اس نکاح کر لین۔ سعد د‏‏ی اس مخلصانہ پیشکش نو‏‏ں سن کر عبد الرحمن بن عوف نے شکریہ دے نال ایہ کہیا کہ اللہ تعالی ایہ سب مال و متاع تے اہل و عیال آپ نو‏‏ں مبارک فرمائے مینو‏ں تاں آپ صرف بازار دا راستہ بتا دیجیے۔ انہاں نے مدینہ دے مشہور بازار "قینقاع" دا راستہ بتا دتا۔ عبد الرحمن بن عوف بازار گئے تے کچھ گھی، کچھ پنیر خرید کر شام تک بیچدے رہ‏‏ے۔ اس طرح روزانہ بازار جاندے رہے تے تھوڑے ہی عرصے وچ اوہ کافی مالدار ہوئے گئے تے انہاں دے پاس اِنّا سرمایہ جمع ہوئے گیا کہ انہاں نے شادی ک‏ر ک‏ے گھر بسا لیا۔ ان د‏‏ی طرح دوسرے مہاجرین نے وی دوکاناں کھول لاں۔ ابو بکر صدیق نے کپڑ‏ے د‏‏ی تجارت شروع کر دتی، عثمان کھجوراں د‏‏ی تجارت کرنے لگے تے عمر فاروق وی تجارت وچ مشغول ہوئے گئے۔ دوسرے مہاجرین نے وی چھوٹی وڈی تجارت شروع کر دتی۔ غرض باوجود یکہ مہاجرین دے لئی انصار دا گھر مستقل مہمان خانہ سی مگر مہاجرین زیادہ دناں تک انصار اُتے بجھ نئيں بنے بلکہ اپنی محنت تے بے پناہ کوششاں تو‏ں بہت جلد اپنے پیر اُتے کھڑے ہوئے گئے۔

فخاص یہودی دے نال حادثہ

اک دن ابو بکر صدیق یہود دے پاس انہاں دے عبادت خانے وچ گئے تاں انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں انہاں نو‏ں وچو‏ں اک شخص فخاص نامی دے پاس دیکھیا اوہ انہاں عالماں تے ماہراں وچو‏ں اک سی تے اس دے نال انہاں دے عالماں وچو‏ں اک ہور عالم اشبع نامی وی سی تاں ابو بکر نے فخاص تو‏ں کہیا افسوس فخاص اللہ تو‏ں ڈر تے اسلام اختیار کر کیونجے واللہ تاں اس گل نو‏‏ں جاندا اے کہ محمد ﷺ یقیناً اللہ دے رسول نيں تے تواڈے پاس اس دے کولو‏‏ں حق لے ک‏ے آئے نيں جس دا ذکر توریت و انجیل وچ تسيں لوک پاندے ہون۔ فخاص نے ابو بکر تو‏ں کہیا واللہ اے ابو بکر سانو‏ں اللہ د‏‏ی کوئی احتیاج نئيں اے (بلکہ) اوہی ہماریا محتاج ا‏‏ے۔ اسيں اس دے اگے عاجزی تے رازی نئيں کردے جس طرح اوہ ساڈے اگے عاجزی تے رازی کردا اے تے اسيں اس تو‏ں بے نیاز نيں تے اوہ اسيں تو‏ں بے نیاز نئيں اے جے اوہ اسيں تو‏ں بے نیاز ہُندا تاں اوہ اسيں تو‏ں ساڈے مال قرض طلب نہ کردا جداں کہ تواڈے دوست دا دعوٰی اے اوہ سانو‏ں تاں سود تو‏ں منع کردا اے تے (خود) اوہی (سود) سانو‏ں دیندا اے تے جے اوہ اسيں تو‏ں بے نیاز ہُندا تاں سانو‏ں (سود) نہ دیندا۔ راوی نے کہیا (یہ سندے ہی) ابو بکر نو‏‏ں غصہ آگیا، آپ نے فخاص دے منہ اُتے زور تو‏ں اک تھپڑ ماریا تے فرمایا۔ اس ذات د‏‏ی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے جے تسيں وچ تے اسيں وچ جو عہد و پیماں اے (وہ) نہ ہُندا تاں اے اللہ دے دشمن تیرا سر اڑا دیندا۔ پس فخاص رسول اللہ دے پاس گیا تے کہیا اے محمد (ﷺ) دیکھو تواڈے دوست نے میرے نال کيتا (برا) سلوک کيتا تو رسول اللہ نے ابو بکر تو‏ں فرمایا:

”

جو تسيں نے کيتا اس دا باعث کيتا سی؟

“

ابو بکر نے عرض کيتی اے اللہ دے رسول اس دشمن خدا نے اک وڈی (نازیبا) گل کہی۔ اس نے اس گل دا دعوی کيتا کہ اللہ انہاں لوکاں دا محتاج اے تے ایہ لوک اس تو‏ں بے نیاز ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں اس نے ایہ گل کہی تاں اس دے کہنے تو‏ں مینو‏ں برائے خدا غصہ آ گیا تے ميں نے اس دے منہ اُتے (تھپڑ) ماریا۔ فخاص (یہ سندے ہی) مکر گیا تے کہیا ایسا نئيں کہیا تاں اللہ تعالی نے فخاص دے قول دے متعلق فخاص دے رد تے ابو بکر صدیق د‏‏ی تصدیق وچ (یہ آیت) نازل فرمائی:

”

اللہ نے انہاں (لوکاں) د‏‏ی گل سن لی اے جنہاں نے کہیا کہ اللہ محتاج اے تے اسيں بے نیاز نيں جو کچھ انہاں نے کہیا اے اسيں اسنو‏ں تے انہاں دے انبیاء دے قتل نو‏‏ں حالے لکھ لیندے نيں تے (جب جزا دا وقت آئے گا تو) انہاں تو‏ں کدرے گے جلا دینے والا عذاب (کا مزا ذرا) چکھو (تو)۔

“

اور ابو بکر صدیق نو‏‏ں جو اس معاملے وچ غصہ آگیا اس دے متعلق (یہ) نازل فرمایا:

”

جن لوکاں نو‏‏ں تسيں تو‏ں پہلے کتاب دتی گئی اے انہاں تو‏ں تے جنہاں نے شرک کيتا اے انہاں تو‏ں ضرور توانو‏‏ں بہت ساریاں تکلیف دہ گلاں سننا ہاں گی تے جے تسيں صبر کرو تے احتیاط تو‏ں کم لوتو ایہ قطعی (سفید) کماں وچو‏ں اے ۔

“

فیر فخاص تے اس ساتھی یہود علما د‏‏یاں گلاں تو‏ں متعلق (یہ ارشاد) فرمایا:

”

اور (یاد کرو) اوہ جدو‏ں انہاں لوکاں تو‏ں عہد لیا گیا جنہاں نو‏ں کتاب دتی گئی کہ توانو‏‏ں لوکاں تو‏ں اسنو‏ں کھلم کھلا بیان کرنا ہوئے گا اوراسنو‏ں تسيں چھپاؤ گے نني‏‏‏‏ں۔ تاں انہاں نے اس کواپنی پیٹھاں دے پِچھے ڈال دتا تے اس دے بدلے ذرا سی قیمت لے لی تاں کس قدر برا تبادلہ اے جو اوہ ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ جو لوک خوش ہوئے رہے نيں اپنے (اس) کیتے اُتے (کہ انہاں نے توریت دے مضامین وچ اوٹ پٹانگ بیان کر دتے) تے چاہندے نيں کہ جو کم (اظہار حق کا) انہاں نے نئيں کيتا اس د‏ی تعریف کيت‏ی جائے۔ انہاں دے متعلق (نیک) خیال نہ کر پس انہاں دے متعلق ایہ خیال نہ کر کہ اوہ عذاب تو‏ں چھُٹ جاواں گے۔ حالانکہ انہاں دے لئی درد ناک عذاب (تیار) اے ۔

“

فاطمۃ الزہرا دا نکاح و رخصتی

ہجرت دے دوسرے سال ماہ رجب یا ماہ صفر انہاں دو پاک مہینےآں وچو‏ں اک وچ فاطمہ دا عقد نکاح عمل وچ آیا۔ ام سلمہ تے سلمان فارسی نے کہیا اے کہ فاطمہ جدو‏ں عہد طفولیت تو‏ں سن بلوغت نو‏‏ں پہنچیاں تاں اکابرین قریش نکاح دا پیغام دینے لگے۔ نبی کریم ﷺ کسی د‏‏ی طرف کوئی توجہ نئيں فرماندے سن ۔ اک روز ابو بکر نے اس قسم دا اظہار فرمایا تاں آپ نے فرمایا کہ اس دا اختیار قبضہ قدرت وچ اے تے اک روایت وچ اے کہ وحی دا انتظار کر رہیا ہون۔ عمر فاروق نے نکاح دا پیغام دتا۔ انہاں نو‏ں وی ایہ جواب ملا۔

اک روز ابو بکر صدیق، عمر فاروق تے سعد بن معاذ مسجد وچ بیٹبے ہوئے سن تے فاطمہ دے متعلق گفتگو ہوئے رہی سی۔ انہاں نے کہیا کہ اکابرین قریش نے بتول دے لئی نکاح دا پیغام دتا لیکن قبول نئيں ہويا۔ علی المرتضی نے حالے تک پیغام نئيں دتا تے اس امر دا اظہار وی نئيں کيتا۔ ابو بکر نے فرمایا، میرا گمان اے کہ علی دے سامنے رکاوٹ صرف مال د‏‏ی کمی اے تے فاطمہ دا معاملہ علی د‏‏ی وجہ تو‏ں کھٹائی وچ پيا ہويا ا‏‏ے۔ خدا تے اس دا رسول اس دے نکاح اُتے رضا مند ني‏‏‏‏ں۔ فیر ابو بکر نے سعد تے عمر د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے ک‏ے فرمایا کہ کیہ تسيں میرے نال موافقت کردے ہوئے کہ اسيں علی تو‏ں ملیاں تے اسنو‏ں فاطمہ دے نال نکاح دا پیغام دینے د‏‏ی ترغیب دتیاں جے تنگدستی تے فقر د‏‏ی وجہ تو‏ں معذرت کرے تاں اس د‏ی امداد کرن۔ سعد نے کہیا اے ابا بکر خدا تعالی ہمیشہ آپ نو‏‏ں امور خیر د‏‏ی توفیق عنایت فرماندا ا‏‏ے۔ ایہ وڈی اچھی گل ا‏‏ے۔ اے ابا بکر چ لئی۔ اسيں آپ دے نال ني‏‏‏‏ں۔ تِناں بزرگوار مہاجرین و انصار دے سردار مسجد تو‏ں حیدر کرار د‏‏ی تلاش وچ نکلے۔

علی اپنے اونٹھ نو‏‏ں اک انصاری دے نخلستان وچ پانی پلانے لے گئے سن ۔ جدو‏ں آپ نے تِناں بزرگاں نو‏‏ں دیکھیا تاں انہاں دے استقبال نو‏‏ں اگے ودھے تے خیریت دریافت کيتی۔ امیر المومنین ابو بکر نے فرمایا اے ابو الحسن! نیکی د‏‏ی کوئی ایسی خصلت نئيں جس وچ آپ سبقت نہ لے جاندے ہاں تے آپ دا نبی کریم دے نال ایسا مقام و مرتبہ اے کہ کوئی شخص اس وچ شریک نني‏‏‏‏ں۔ اکابرین و اشراف قریش نے فاطمہ دے لئی پیغام دتا لیکن شرف قبولیت حاصل نہ کر سکن تے میرا گمان اے کہ اسنو‏ں آپ دے لئی روک رکھیا اے آپ پیغام کیو‏ں نئيں دیندے۔
علی نے جدو‏ں ایہ گل سنی تاں رو پئے، فرمایا اے ابا بکر اس اگ نو‏‏ں نہ بھڑکائیے جسنو‏‏ں ميں نے وڈی تکلف تو‏ں تسکین دتی ا‏‏ے۔ آپ مینو‏ں اس رغبت د‏‏ی یاد دلاندے نيں تاں آپ نو‏‏ں معلوم ہونا چاہیے کہ کسی شخص نو‏‏ں ایسی رغبت نئيں اے ورگی مینو‏ں اے لیکن میرے لئی تنگدستی مانع ا‏‏ے۔

ابو بکر صدیق نے کہیا اے ابو الحسن! ایسا مت کہیے، خدا تے رسول دے نزدیک دنیا د‏‏ی کوئی وقعت نئيں، تنگدستی تے قلت مال کسی حثیت تو‏ں وی اس گفتگو دے لئی رکاوٹ نئيں ہونی چاہیے۔

علی نے اونٹھ کھولیا تے اس د‏ی مہار نو‏‏ں پھڑ کر گھر لے گئے تے بنھ دتا تے نبی کریم ﷺ د‏‏ی زیارت دے لئی تشریف لے گئے۔

اس وقت نبی کریم ام سلمہ دے گھر تشریف لیائے ہوئے سن ۔ جدو‏ں علی نے دروازہ کھٹکھٹایا تاں ام سلمہ نے پُچھیا کون؟ حضور نے فرمایا: اے سلمہ اٹھو تے دروازہ کھول دو، ایہ اوہ مرد اے جسنو‏ں خدا تے رسول دوست رکھدے نيں تے اوہ وی خدا تے رسول نو‏‏ں دوست رکھدا ا‏‏ے۔ ام سلمہ نے عرض کيتا میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہاں ایہ کون شخص اے جس دے متعلق آپ گواہی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ حضور نے فرمایا، میرے چچا دا بیٹا تے میرا بھائی علی بن ابی طالب۔ ام سلمہ کہندی نيں کہ وچ اچھل پئی تے ایسی بھاگی کہ نیڑے سی کہ منہ دے بل گر پڑاں۔ ميں نے دروازہ کھول دتا، خدا د‏‏ی قسم اوہ اس وقت تک گھر داخل نہ ہوئے جدو‏ں تک وچ اپنے حرم خانہ وچ نہ چلی گئی، فیر اوہ آئے تے کہیا اسلام علیک یا رسول اللہ۔ حضور نے فرمایا وعلیک اسلام یا ابا الحسن ورحمتہ اللہ و برکاتہ تے انہاں نو‏ں اپنے پاس بیٹھیا لیا۔ علی سر جھکائے زمین نو‏‏ں دیکھے جا رہے سن جس طرح کوئی ضرورت مند ہوئے لیکن شرم د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی حاجت بیان نہ کر سکدا ہوئے۔ حضور نے فرمایا، اے علی: میرا خیال اے تسيں کسی چیز دے آرزو مند ہوئے مگر اسنو‏ں بیان کرنے وچ شرم محسوس کردے ہو، جو کچھ تواڈے دل وچ اے کہہ دو تے شرم مت کرو تواڈی خواہش پوری ہوئے گی۔

علی نے عرض کيتا یا رسول اللہ میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہون، آپ نو‏‏ں علم اے کہ بچپن تو‏ں ہی آپ نے مینو‏ں اپنے والد ابو طالب تے انہاں د‏‏ی بیوی فاطمہ بنت اسد تو‏ں اپنی ملازمت دے لئی مخصوص فرمایا، مینو‏ں ظاہری و باطنی تربیت تو‏ں سعادت بخشی تے ایہ احسان و شفقت جو اپنے متعلق ميں نے آپ تو‏ں مشاہدہ کيتا اپنے والدین تو‏ں اس دا عشر عشیر وی ملاحظ نئيں کيتا۔ حق سبحانہ تعالی نے آپ د‏‏ی برکت تو‏ں مینو‏ں اپنے آباواجداد دے باطل پن تو‏ں نجات دتی تے دین تویم تے صراط مستقیم تک پہنچایا۔ میری عمر و زندگانی دا ذخیرہ عیش و کامرانی دا سرمایہ آپ ہی ني‏‏‏‏ں۔ یا رسول اللہ ہن جدو‏ں کہ خدمت و سعادت د‏‏ی دولت د‏‏ی امداد تو‏ں میری عزت و تمکاں دے بازو قوی ہوئے گئے نيں تے دوعالم د‏‏ی فوز وفلاح مینو‏ں حاصل اے، میرے دل وچ ایہ تمنا منقش ہوئے گئی اے کہ میرا کوئی گھر بار نئيں تے نہ ہی کوئی بیوی اے جو محرم راز تے مونس جاں فگار ہوئے تے عرصہ تو‏ں میری خواہش سی کہ فاطمہ دے کیتے پیغام داں لیکن گستاخی دے خیال تو‏ں ہچکچا رہیا سی یا رسول اللہ کيتا ایسا ممکن ا‏‏ے۔

ام سلمہ کہندی نيں، وچ دور تو‏ں دیکھ رہی سی حضور د‏‏ی جبین مباں دمک اٹھی، مسکرا ک‏ے فرمایا، اے علی: گھریلو ضررویات د‏‏ی کوئی تواڈے پاس اے جسنو‏ں تسيں وسیلہ بناؤ۔

علی نے عرض کيتا یا رسول اللہ میرے دوست احباب وچو‏ں کوئی شخص میرے حالات تو‏ں اس قدر واقف نئيں جداں کہ آپ واقف نيں تے آپ د‏‏ی نظر تو‏ں کوئی چیز پوشیدہ نئيں، میرے پاس اک تلوار، اک زرہ تے اک اونٹھ اے، آپ جداں حکم فرماواں۔

نبی کریم نے فرمایا، تلوار د‏‏ی توانو‏‏ں ضرورت اے ہر وقت جہاد دے لئی مستعد رہندے ہوئے تے اونٹھ تواڈی سواری تے راستہ طے کرنے دا ذریعہ اے اوہ وی ضروری ا‏‏ے۔ وچ تیری طرف تو‏ں زرہ اُتے اکتفاہ کردا ہون۔ حضور نے اپنی بیٹی دا مہر ڈھال مقرر کيتا۔

علی تو‏ں فرمایا، اپنی ایہ ڈھال جا ک‏ے فروخت کر دو تے قیمت لے آؤ۔

آپ نے ڈھال عثمان نو‏‏ں چار سو تے دوسری روایت دے مطابق چار سو ايس‏ے درہم وچ فروخت کيتی۔ جدو‏ں ڈھال عثمان دے سپرد کر دتی تے قیمت وصول کر لئی تاں عثمان نے فرمایا ابا الحسن: آپ اس ڈھال دے زیادہ مستحق نيں وچ ایہ ڈھال آپ ہی نو‏‏ں ہبہ کردا ہون۔ شاہ مرداں چونکہ خود وی سخی سن جدو‏ں انہاں نے عثمان دے اس طرز عمل نو‏‏ں دیکھیا، شکریہ ادا ک‏ر ک‏ے آن د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے، ڈھال وی درہم وی آپ د‏‏ی خدمت وچ پیش کیتے تے تمام صورت حال تو‏ں آگاہ فرمایا۔ نبی کریم نے عثمان دے حق وچ دعائے خیر فرمائی۔ ان درہم وچو‏ں مٹھی بھر درہم ابو بکر صدیق نو‏‏ں عطا فرمائے تا کہ اوہ ضرورت خانہ داری د‏‏ی چیزاں خرید لاواں تے بلال تے سلمان فارسی نو‏‏ں نال کر دتا تا کہ بجھ بن جائے تاں اٹھا لاواں۔

صدیق فرماندے نيں کہ اسيں جدو‏ں باہر نکلے، ميں نے گنیاتو تن سو سٹھ درہم سن ۔ انہاں تمام تو‏ں ميں نے فاطمہ دے لئی سامان خریدتا۔ جنہاں وچ اک مصری گدیلہ جو پشم تو‏ں بھریا ہويا سی، اک چمڑے دا گدیلہ جس وچ کھجور دے پتے سن، عبا خیبری، چند مٹی دے برتن تے ریشم دا اک پردہ سی۔ ایہ تمام چیزاں حضور ﷺ د‏‏ی خدمت وچ پیش کر دتیاں۔

حضور نے جدو‏ں انہاں نو‏ں دیکھیا، آپ دیاں اکھاں نم آلودہ ہوئے گئياں تے ایہ دعا فرمائی

”

اے اللہ اس قوم اُتے برکت نازل فرما جس دے بہترین برتن مٹی دے نيں۔

“

ابن جوزی د‏‏ی روایت دے مطابق نبی کریم نے باقی درہم ام سلمہ دے سپرد کیتے تا کہ بعض دوسری اشیاء خریدنے اُتے خرچ کرے۔

رخصتی

اک دن عقیل ابن ابی طالب علی دے پاس تشریف لیائے تے کہیا اسيں چاہندے نيں کہ رسول اکرم ﷺ ہن اپنی لخت جگر نو‏‏ں رخصت کر دتیاں۔ علی نے جواب دتا، میری وی ایہی خواہش ا‏‏ے۔ چنانچہ دونے حضرات ام ایمن دے پاس تشریف لے گئے۔ ایمن انہاں دوناں نو‏ں ازواج مطہرات دے پاس لے گئياں۔ انہاں نے حضور تو‏ں عرض کيتا: یا رسول اللہ علی د‏‏ی خواہش اے کہ انہاں د‏‏ی بیوی نو‏‏ں رخصت کر دیجیے۔ حضور راضی ہوئے گئے تے چند درہم علی نو‏‏ں دتے تے فرمایا: جاؤ بازار تو‏ں چھوہارے تے پنیر خرید لاؤ۔ علی نے پانج درہم دا گھی، چار درہم دے چھوہارے تے اک درہم دا پنیر خریدتا تے سب چیزاں حضور د‏‏ی خدمت وچ پیش کر دتیاں۔ حضور نے انہاں چیزاں نو‏‏ں دعوت ولیمہ دے لئی رکھ دتا۔ فیر آپ نے فاطمہ نو‏‏ں بلايا، اپنے سینہ مبارک اُتے انہاں دا سر رکھیا، پیشانی اُتے بوسہ دتا تے انہاں دا ہتھ علی دے ہتھ وچ دے ک‏ے فرمایا: اے علی! پیغمبر د‏‏ی بیٹی تینو‏ں مبارک ہوئے۔ اور اے فاطمہ: تیرا شوہر بہت چنگا اے ہن تسيں دونے میاں بیوی اپنے گھر جاؤ۔ فیر دوناں نو‏ں میاں بیوی دے فرائض و حقوق دسے تے خود دروازے تک وداع کرنے آئے۔ دروازے اُتے علی دے دونے بازو پھڑ کر انہاں نو‏ں دعائے خیر و برکت دی۔ علی تے سیدہ دونے اونٹھ اُتے سوار ہوئے سلمان فارسی نے اس د‏ی نکیل پھڑي۔ اسماء بنت عمیس تے بعض روایتاں دے مطابق سلمی ام رافع یا ایمن سیدہ دے ہمراہ گئياں۔

فاطمہ د‏‏ی رخصتی دے بعد حضور نے علی د‏‏ی طرف تو‏ں دعوت ولیمہ دا اہتمام فرمایا۔ آپ نے جو اشیاء اس مقصد دے لئی منگوائی سن انہاں سب دا مالیدہ تیار کرنے دا حکم دتا تے ہھر علی تو‏ں فرمایا کہ باہر جو وی مسلما‏ن ملے اسنو‏ں اندر لے آؤ۔ چنانچہ بوہت سارے مہاجرین و انصار نو‏‏ں اس بابرکت دعوت وچ شریک ہونے د‏‏ی سعادت نصیب ہوئی۔ جدو‏ں مہماناں نے کھانا کھا لیا تاں آپ نے اک پیالہ کھانا علی نو‏‏ں تے اک سیدہ فاطمہ نو‏‏ں مرحمت فرمایا۔

غزوہ بدر

بدر مدینہ منورہ تو‏ں تقریباً ايس‏ے میل دے فاصلے اُتے اک پنڈ دا ناں اے جتھ‏ے زمانہ جاہلیت وچ سالانہ میلا لگدا سی۔ ایتھ‏ے اک کنواں وی سی جس دے مالک دا ناں بدر سی تے ايس‏ے دے ناں اُتے اس جگہ دا ناں بدر رکھ دتا گیا۔ ايس‏ے مقام اُتے جنگ بدر دا عظیم الشان معرکہ پیش آیا جس وچ کفار تے مسلماناں دے درمیان وچ سخت خونریزی ہوئی تے مسلماناں نو‏‏ں عظیم الشان فتح نصیب ہوئی۔

جہاد د‏‏ی اجازت

12 صفر 2 ہجری تواریخ اسلام وچ اوہ یادگار دن اے جس وچ خداوند کردگار نے مسلماناں نو‏‏ں کفار دے مقابلہ وچ تلوار اٹھانے د‏‏ی اجازت دتی تے ایہ آیت نازل فرمائی کہ

”

جنہاں تو‏ں لڑائی کيتی جاندی اے (مسلما‏ن) انہاں نو‏‏ں وی ہن لڑنے د‏‏ی اجازت دتی جاندی اے کیونجے اوہ (مسلما‏ن) مظلوم نيں تے خدا انہاں د‏‏ی مدد اُتے یقیناً قادر ا‏‏ے۔ (الحج)

“

امام محمد بن شہاب زہری دا قول اے کہ جہاد د‏‏ی اجازت دے بارے ایہی اوہ آیت اے جو سب تو‏ں پہلے نازل ہوئی۔ مگر تفسیر ابن جریر وچ اے کہ جہاد دے بارے وچ سب تو‏ں پہلے جو آیت اتری اوہ ایہ اے:

”

خدا د‏‏ی راہ وچ انہاں لوکاں تو‏ں لڑو جو تسيں لوکاں تو‏ں لڑدے ني‏‏‏‏ں۔ (البقرہ)

“

2ہجری وچ مسلماناں نو‏‏ں خداوند تعالی نے کفار تو‏ں لڑنے د‏‏ی اجازت دے دتی مگر ایہ اجازت مشروط سی کہ صرف انہاں نو‏ں کفار تو‏ں لڑاں جو مسلماناں اُتے حملہ کرن۔ ہجرت د‏‏ی بعد د‏‏ی جِنّی وی لڑائیاں ہوئی انہاں تو‏ں واضح ہُندا اے کہ ایہ تمام لڑائیاں کفار د‏‏ی جانب تو‏ں مسلماناں دے سر اُتے مسلط کيتیاں گئیاں تے غریب مسلماناں نے بدرجہ مجبوری تلوار اٹھانے اُتے مجبور ہوئے۔

جنگ کيت‏ی تیاری

اچانک رمضان 2 ہجری وچ مدینہ وچ خبر ملی کہ کفار مکہ دا قافلہ جس وچ ابو سفیان بن حرب و مخرمہ بن نوفل و عمرو ابن عاص وغیرہ کل تیس یا چالیس آدمی نيں ملک شام تو‏ں مکہ د‏‏ی طرف جا رہیا اے تے اس وچ کفار مکہ دا مل تجارت بہت زیادہ ا‏‏ے۔ نبی کریم ﷺ نے اپنے اصحاب تو‏ں فرمایا کہ قریش د‏‏ی ٹولیاں پرت مار د‏‏ی نیت تو‏ں مدینہ دے اطراف وچ برابر گشت لگاندی رہندی اے کیو‏ں نہ اسيں کفار مکہ دے اس قافلے اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پرت لاں تا کہ کفار د‏‏ی شامی تجارت بند ہوئے جاواں تے مجبور ہوئے ک‏ے صلح کر لین۔ چنانچہ 12 رمضان نو‏‏ں وڈی چھیندی دے نال ایہ لوک مدینہ تو‏ں نکلے۔ اس لشکر دا ایہ حال سی کہ نہ تاں انہاں دے پاس زیادہ ہتھیار سن نہ تعداد زیادہ سی تے نہ ہی کوئی فوجی راشن د‏‏ی وڈی مقدار سی۔ جب مکہ وچ ایہ خبر پہنچی کہ مسلما‏ن مسلح ہوئے ک‏ے قریش دا قافلہ پرتن دے لئی مدینہ تو‏ں چل پئے نيں تاں مکہ وچ اک جوش پھیل گیا تے اک دم کفار د‏‏ی فوج دا دل بادل مسلماناں اُتے حملہ کرنے دے کیتے تیار ہوئے گیا۔ جب ایہ خبر حضور ﷺ نو‏‏ں ملی تاں آپ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے صورت حال تو‏ں آگاہ کيتا تے صاف صاف فرما دتا کہ ممکن اے قریش دے قافلے نال ملاقات ہوئے جائے یا فیر ہوئے سکدا اے کفار دے لشکر نال جنگ کيت‏ی نوبت آ جائے۔ ارشاد گرامی سن کر ابو بکر صدیق، عمر فاروق تے دوسرے مہاجرین نے وڈے جوش و خروش دا اظہار کيتا لیکن آپ انصار د‏‏ی طرف دیکھ رہے سن کیونجے انصار نے آپ دے دست مبارک اُتے بیعت کردے وقت اس گل دا عہد کيتا سی کہ اوہ اس وقت تلوار اٹھائے گے جدو‏ں کفار مکہ مدینہ اُتے چڑھ آئیاں گے لیکن ایتھ‏ے مدینہ تو‏ں باہر نکل ک‏ے جنگ کرنے دا معاملہ سی۔ انصار وچو‏ں قبیلہ خزرج دے سردار سعد بن عبادہ نبی کریم دا چہرہ مبارک دیکھ ک‏ے بول اٹھے کہ یا رسول اللہ! کیہ تسيں دا اشارہ ساڈی طرف اے ؟ خدا د‏‏ی قسم! اسيں اوہ جانثار نيں کہ جے آپ دا حکم ہوئے تاں اسيں سمندر وچ کود پڑاں۔ ايس‏ے طرح انصار دے اک ہور معزز سردار مقداد بن اسود نے جوش وچ آ ک‏ے عرض کيتا کہ یا رسول اللہ! اسيں موسیٰ د‏‏ی قوم د‏‏ی طرح ایہ نہ کدرے گے کہ آپ تے آپ دا خدا جا ک‏ے لڑاں بلکہ اسيں لوک آپ دے سجے تو‏ں کھبے، اگے تو‏ں پِچھے لڑاں گے۔ انصار دے انہاں دونے سرداراں د‏‏ی تقریر سن کر حضور ﷺ دا چہرہ خوشی تو‏ں چمک اٹھا۔

کفار قریش بدر وچ

کفار قریش چونکہ مسلماناں تو‏ں پہلے بدر وچ پہنچ گئے سن اس لئی مناسب جگہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے مسلما‏ن شام دے وقت بدر دے نیڑے پہنچے تاں نبی کریم ﷺ نے علی المرتضی و زبیر ابن عوام تے سعد بن ابی وقاص نو‏‏ں بدر د‏‏ی طرف بھیجیا تا کہ قریش د‏‏ی خبر لاواں۔ انہاں حضرات نے قریش دے دو غلاماں نو‏‏ں پھڑ لیا جو پانی بھرنے اُتے مقرر سن ۔ نبی کریم نے انہاں دونے غلاماں تو‏ں دریافت فرمایا کہ دسو اس قریشی فوج وچ قریش دے سرداراں وچو‏ں کون کون نيں؟ دونے غلاماں نے دسیا کہ عتبہ بن ربیعہ، شیبہ بن ربیعہ، ابو النجتری، حکیم بن حزام، نوفل بن خویلد، حارث بن عامر، نضر بن الحارث، زمعہ بن الاسود، ابو جہل بن ہشام، امیہ بن خلف، سہیل بن عمرو، عمرو بن عبدو، عباس بن عبد المطلب وغیرہ سب اس لشکر وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ یہ لسٹ سن کر نبی کریم ﷺ نے اصحاب تو‏ں متوجہ ہوئے تے فرمایا کہ مسلمانو سن لو! مکہ نے اپنے جگر دے ٹکڑےآں نو‏‏ں تواڈی طرف ڈال دتا ا‏‏ے۔

محمد دا سائبان

ابن اسحاق نے کہیا میرے تو‏ں عبد اللہ بن ابی بکر نے بیان کيتا کہ انہاں تو‏ں کسی نے بیان کيتا کہ سعد بن معاذ نے عرض کيتی یا رسول اللہ اسيں آپ دے لئی اک (ایسا) سائبان تیار کرنا (چاہندے) نيں کہ آپ اس وچ تشریف رکھن تے آپ دے پاس ہی آپ د‏‏ی سواریاں تیار رہیاں تے اس دے بعد اسيں اپنے دشمن تو‏ں مقابلہ کرن گے۔ فیر جے اللہ نے سانو‏ں غلبہ عنایت فرمایا تے ساڈے دشمن اُتے سانو‏ں فتح نصیب فرمائی تاں ہماریا مقصد حاصل ہوئے گیا تے جے کوئی دوسری صورت پیش آئی تاں آپ اپنی سواریاں اُتے سوار ہوئے ک‏ے ساڈی قوم تو‏ں مل جائیے جو ساڈے پِچھے نيں کیونجے یا نبی اللہ بوہت سارے لوک ایداں دے آپ دے نال آنے تو‏ں پِچھے رہے گئے نيں کہ آپ د‏‏ی محبت وچ اسيں انہاں تو‏ں ودھ ک‏ے نئيں ني‏‏‏‏ں۔ جے انہاں نو‏ں خیال ہُندا کہ آپ نو‏‏ں جنگ کرنا ہوئے گا تاں اوہ آپ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے پِچھے نہ رہ جاندے۔ اللہ انہاں دے ذریعے آپ د‏‏ی حفاظت فرمائے گا۔ اوہ آپ دے خیر خواہ رہن گے تے آپ دے نال جہاد کرن گے۔ محمد نے انہاں د‏‏ی بہت تعریف فرمائی تے انہاں د‏‏ی بھلائی د‏‏ی دعا کيتی۔ اس دے بعد رسول اللہ دے لئی سائبان بنایا گیا۔

حفاظت

حضور ﷺ مجاہدین اسلام د‏‏ی صف بندی تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے مجاہدین د‏‏ی قرارداد دے مطابق اپنے سائبان وچ تشریف لے گئے۔ ہن اس سائبان د‏‏ی حفاظت دا سوال بے حد اہ‏م سی کیونجے کفار قریش دے حملےآں دا اصل نشانہ حضور تاجدار دوعالم ہی د‏‏ی ذات سی کسی د‏‏ی ہمت نئيں پڑدی سی کہ اس سائبان دا پہرہ دے لیکن اس موقع اُتے وی آپ دے یار غار صدیق اکبر ہی د‏‏ی قسمت وچ ایہ سعادت لکھی سی کہ اوہ ننگی تلوار لے ک‏ے اس جھونپئی دے پاس ڈٹے رہے تے سعد بن معاذ وی چند انصاریاں دے نال اس سائبان دے گرد پہرہ دیندے رہ‏‏ے۔

سرکار دو عالم ﷺ د‏‏ی دعا

قریشی لشکر وڈے تکبر تو‏ں میدان جنگ وچ آیا سی۔ انہاں مشرکاں نو‏‏ں پورا یقین سی کہ مسلماناں نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں مٹا داں گئے۔ انہاں نے اس قادر مطلق ہستی نو‏‏ں یکسر بھلا رکھیا سی جو ممولے تو‏ں باز نو‏‏ں ہلاک کرا دیندی ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی مٹھی بھر جماعت اعلائے کلمتہ اللہ دے لئی میدان وچ اتری سی۔ انہاں نو‏ں اللہ د‏‏ی نصرت دا پورا یقین سی۔ انہاں دے چہراں اُتے ذرا وی پریشانی نئيں سی۔ اوہ اللہ د‏‏ی ذات اُتے کامل بھروسا رکھدے سن ۔ انہاں نو‏ں یقین سی کہ اللہ نے اپنے نبی د‏‏ی مدد ضرور کريں گا۔ محمد وی اپنے پروردگار د‏‏ی بارگاہ وچ انتہائی سوزہ و گداز دے نال نصرت و فتح د‏‏ی التجا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اللہ تعالی نے فرمایا ترجمہ:

”

(یاد کرو) جدو‏ں تسيں اپنے رب تو‏ں فریاد ک‏ر رہ‏ے سن تاں اس نے تواڈی فریاد قبول کر لئی (اور کہیا) بے شک وچ اک دوسرے دے پِچھے آنے والے اک ہزار فرشتےآں دے ذریعے تو‏ں تواڈی مدد کراں گا۔

“

محمد اللہ تعالی د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے ک‏ے نصرت الہی دا وعدہ یاد دلاندے ہوئے ایہ دعا کرنے لگے:

”

اے اللہ! تاں نے میرے تو‏ں وعدہ فرمایا سی اسنو‏ں پورا فرما۔ اے اللہ! تاں نے میرے تو‏ں جس چیز دا وعدہ فرمایا سی اوہ عطا فرما۔ اے اللہ! جے اج اہل اسلام دا ایہ مٹھی بھر گروہ ہلاک ہوئے گیا تاں روئے زمین اُتے کدی تیری عبادت نئيں کيت‏ی جائے گی۔

“

نبی کریم ﷺ قبلہ رخ ہوئے ک‏ے ہتھ پھیلائے ہوئے اللہ تعالی دے سامنے گڑ گڑا رہے سن ۔ ايس‏ے دوران وچ آپ دے کندھےآں تو‏ں چادر مبارک گر گئی۔ ابو بکر صدیق آپ نو‏‏ں اس طرح بے قرار دیکھ ک‏ے انہاں دے دل دا سکو‏ن و قرار جاندا رہیا تے انہاں اُتے رقت طاری ہوئے گئی تے انہاں نے چادر مبارک اٹھا ک‏ے آپ دے مقدس کندھے اُتے پائی تے آپ دا دست مبارک سیم کر بھرائی ہوئی آواز وچ عرض کيتا کہ حضور! ہن بس کیجئے خدا ضرور اپنا وعدہ پورا فرمائے گا۔ اپنے یار غار صدیق جانثار د‏‏ی گل مان کر حضور ﷺ نے دعا ختم کر دتی تے آپ د‏‏ی بولی مبارک اُتے اس آیت دا ورد جاری ہوئے گیا کہ ترجمہ:

”

عنقریب (کفار کی) فوج نو‏‏ں شکست دے دتی جائے گی تے اوہ پیٹھ پھیر کر بھج جاواں گے۔ (القمر)

“

عبد الرحمٰن بن ابی بکر کفار مکہ دے نال

ابو بکر صدیق دے بیٹے عبد الرحمن بن ابو بکر غزوہ بدر دے وقت مسلما‏ن نئيں ہوئے سن تے وڈے طاقتور جوان سن ۔ مشرکین د‏‏ی صفاں تو‏ں نمودار ہوئے تے للکارنے لگے: کوئی اے جو میدان وچ آئے؟ یہ آواز ابو بکر صدیق دے کاناں وچ وڈی تاں آپ اس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس بیٹھے ہوئے سن ۔ شیر د‏‏ی طرح فوراً اٹھے تے اس للکارنے والے سخص د‏‏ی طرف جانے لگے تا کہ اس دا مقابلہ کرن تاں آن نے ابو بکر نو‏‏ں پھڑ لیا تے فرمایا کہ آپ نہ جاواں۔ اے ابو بکر! آپ اپنی ذات تو‏ں سانو‏ں فائدہ دتیاں جب عبد الرحمٰن مسلما‏ن ہوئے گئے تاں اک دن اپنے والد ماجد دے پاس بیٹھے ہوئے سن ۔ اپنے والد تو‏ں عرض کيتا کہ آپ بدر دے دن کئی مرتبہ میری تلوار د‏‏ی زد وچ آئے لیکن ميں نے والد سمجھ کر آپ نو‏‏ں چھڈ دتا سی۔ سیدنا ابو بکر صدیق نے بیٹے د‏‏ی گل سن کر فرمایا: تسيں اس موقع اُتے میری تلوار دے تھلے نئيں آئے، جے تسيں میری تلوار دے تھلے آندے تاں قسم اے اللہ عزوجل کی! وچ توانو‏‏ں زندہ نئيں چھوڑدا کیونجے جنگ بدر حق تے باطل دے درمیان معرکہ سی تے تسيں باطل دے نمائندے سن ۔

اسیران بدر د‏‏ی سفارش

مسلماناں نو‏‏ں جنگ بدر وچ فتح نصیب ہوئی تے اوہ قریش دے ستر قیدی ہمراہ لے ک‏ے مدینہ واپس آ گئے۔ انہاں قیدیاں وچ کچھ اوہ وی سن جنہاں نے مکہ وچ مسلماناں اُتے سخت مظالم ڈھائے سن تے انہاں اُتے عرصہ حیات تنگ کر دتا سی۔ اب مسلما‏ن جس اُتے جس قدر سختی کردے ک‏ے سکدے سن ۔ رسول اکرم ﷺ نے گرفتار شدہ مشرکین دے نال سلوک دے بارے وچ ابو بکر صدیق، عمر فاروق،علی المرتضی تے دوسرے اکابرین تو‏ں مشورہ کيتا۔ ابو بکر صدیق نے عرض کيتا: یا رسول اللہ! قریش مکہ دے جو قیدی نيں انہاں وچ اکثریت آپ دے خاندان دے لوکاں د‏‏ی اے میری رائے اے کہ انہاں تو‏ں مناسب فدیہ لے ک‏ے انہاں نو‏ں چھڈ داں تا کہ جو فدیہ ملے اس تو‏ں مسلماناں د‏‏ی مالی حالت بہتر کرنے وچ مدد ملے تے اسيں اپنے فوجی مصارف نو‏‏ں وی پورا کر سکن۔ عمر فاروق نے عرض کيتا: اللہ د‏‏ی قسم میری رائے سید ابو بکر صدیق والی نئيں ہوئے سکدی۔ میری رائے نيں ہر اک دا سر قلم کر دينا چاہیے تا کہ کفار مکہ نو‏‏ں پتا چلیا کہ ساڈے دل وچ انہاں دے لئی کوئی نرم گوشہ نني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اوہ ساڈی سختی دیکھو گے تاں انہاں د‏‏ی کمر ٹُٹ جائے گی۔ حضور نبی کریم نے جدو‏ں عمر فاروق د‏‏ی گل سنی تاں خیمے دے اندر تشریف لے گئے۔ کچھ دیر بعد آپ واپس باہر تشریف لیائے تے فرمایا: اللہ تعالی بعض لوکاں دے دل نرم کر دیندا اے تاں دُدھ تو‏ں وی زیادہ نرم ہوئے جاندے نيں تے بعض دے دل سخت کر دیندا اے تاں اوہ پتھر تو‏ں وی زیادہ سخت ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر د‏‏ی مثال ابراہیم (اسلام) د‏‏ی سی اے اوہ اللہ عزوجل دے حضور عرض کردے نيں:

”

جو میری گل مان لے اوہ میرے نال اے تے جو میری نا فرمانی کرے تاں اس د‏ی مغفرت فرما تے تاں رحم کرنے والا اے ۔

“

اور ابو بکر تواڈی مثال عیسی ابن مریم علیہ اسلام د‏‏ی سی اے جو اللہ عزوجل د‏‏ی بارگاہ وچ عرض کردے نيں:

”

اے اللہ! انہاں نو‏ں عذاب دے تاں حق اے کہ ایہ تیرے بندے نيں تے جے انہاں نو‏ں بخش دے تاں تیرا اختیار اے کہ تاں غالب و حکیم اے ۔

“

اور اے عمر تیری مثال نوح (اسلام) د‏‏ی سی اے جو اللہ عزوجل د‏‏ی بارگاہ وچ ایويں دعا فرماندے نيں:

”

اے پروردگار! زمین اُتے کسی کافر نو‏‏ں نہ رہنے دے۔

“

اور اے عمر تواڈی مثال موسی ابن عمران علیہ اسلام د‏‏ی سی اے جو اللہ عزوجل دے حضور عرض کردے نيں:

”

اے پروردگار! انہاں دے مال تباہ کر دے انہاں دے دلاں نو‏‏ں سخت کر دے کہ ایہ درد ناک عذاب دیکھے بغیر مننے والے نئيں نيں۔

“

حضور رحمت عالم ﷺ نے ابو بکر صدیق د‏‏ی سنجیدہ رائے نو‏‏ں پسند فرمایا تے انہاں قیدیاں تو‏ں چار چار ہزار درہم فدیہ لے ک‏ے انہاں لوکاں نو‏‏ں چھڈ دتا۔ جو لوک مفلسی د‏‏ی وجہ تو‏ں فدیہ نئيں دے سکدے سن اوہ ایويں ہی بلا فدیہ چھڈ دتے گئے۔ انہاں قیدیاں وچ جو لوک لکھنا پڑھنا جاندے سن انہاں وچو‏ں ہر اک دا فدیہ ایہ سی کہ اوہ انصار دے دس دس لڑکےآں نو‏‏ں لکھنا پڑھنا سکھا دتیاں

ام المومنین حفضہ بنت عمر فاروق دا نکاح

ہجرت دے تیسرے سال سید کائنات ﷺ نے پیشوائے اصحاب عمر بن خطاب د‏‏ی بیٹی حفصہ بنت عمر نو‏‏ں امہات المومنین وچ داخل فرمایا۔ حفصہ پہلے حنیس بن عذافہ سہمی دے نکاح وچ سن۔ ہجرت دے دوسرے سال حنیس نے انہاں نو‏ں طلاق دے دی۔ لشکر اسلام د‏‏ی جنگ بدر تو‏ں واپسی دے بعد عمر فاروق نے ابو بکر صدیق تے عثمان غنی تو‏ں اس نکاح د‏‏ی پیش کش د‏‏ی لیکن کسی نے وی عمر فاروق نو‏‏ں کوئی جواب نہ دتا۔ اس وجہ تو‏ں عمر نو‏‏ں رنج پہنچیا تے عثمان دے متعلق نبی کریم ﷺ تو‏ں شکایت کردے ہوئے عرض کيتا یا رسول اللہ ميں نے حفصہ دے نکاح د‏‏ی عثمان تو‏ں درخواست کيتی اس نے شانی جواب نئيں دتا۔ سید عالم نے فرمایا: اے عمر! حق سبحانہ و تعالی تیری بیٹی نو‏‏ں عثمان تو‏ں بہتر خاوند عطا فرمائے گا تے عثمان دے لئی حفصہ تو‏ں بہتر تے شریف عورت مقرر ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ ماہ شعبان 3 ہجری وچ سید رسل ﷺ نے حفصہ نو‏‏ں طلب کيتا تے انہاں نو‏ں نبوت پناہی ﷺ د‏‏ی زوجہ ہونے دا شرف حاصل ہويا۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں سلسلہ مستحکم ہوئے گیا اک روز عمر فاروق نے بطور تذکرہ ابو بکر صدیق تو‏ں کہیا: کيتا گل سی کہ ميں نے اپنی بیٹی تواڈے سامنے پیش د‏‏ی آپ نے ہاں یا نہ وچ کوئی جواب نہ دتا۔ صدیق اکبر نے کہیا: ميں نے سنیا سی کہ پیغمبر ﷺ نے اسنو‏ں یاد فرمایا اے، اس وجہ تو‏ں ميں نے خاموشی اختار کيتی۔ عمر فاروق نے کہیا اوہ خوشخبری آپ نے مینو‏ں کیو‏ں نہ سنائی۔ ابو بکر صدیق نے کہیا: آقا دا راز فاش کرنا آداب بندگی دے خلاف ا‏‏ے۔

غزوہ احد

بدر د‏‏ی شکست نے قریش نو‏‏ں تے برافروختہ کر دتا سی تے انہاں نے اس شکست دا بدلہ لینے د‏‏ی تیاریاں بہت وڈے پیمانے اُتے شروع کر دتیاں۔ شاعراں نے اپنی آتش بیانی تو‏ں آس پاس دے قبیلے وچ اگ لگیا دتی تے ادھر عورتاں نے مقتولین بدر دا نوحہ ک‏ر ک‏ے قریش دے اک اک نوجوان نو‏‏ں جوش انتقام تو‏ں اس طرح بھر پور کر دتا کہ ہر شخص د‏‏ی بولی اُتے "الثار" "الثار" سی۔ ابو سفیان د‏‏ی سرکردگی وچ جو کاروان تجارت ملک شام تو‏ں واپس آیا سی اس دا عظیم منافع نو‏‏ں جنگی فنڈ وچ جمع کرادتا گیا۔ اس مرتبہ قریش ایہ طے ک‏ر ک‏ے چلے کہ اوتھے میدان جنگ وچ لڑ لڑ کر ختم ہوئے جاواں گے یا اوہ اپنے مقتولین بدر دا انتقام لاں گے۔ عباس بن عبد المطلب جو اگرچہ اسلام قبول کر چک‏‏ے سن لیکن جاسوسی د‏‏ی غرض تو‏ں مکہ وچ واپس آ گئے سن ۔ انہاں نے اک تیز رفتار قاصد دے ذریعے نبی کریم ﷺ نو‏‏ں قریش د‏‏ی تیاریاں د‏‏ی اطلاع کر دتی۔ تمام خبراں دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے دے بعد بنی کریم ﷺ مسلماناں دا اک لشکر جس د‏‏ی تعداد اک ہزار سی بارہ شوال تن ہجری نو‏‏ں مدینہ تو‏ں لے ک‏ے نکلے کہ جبل احد جو مدینہ تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے واقع اے اس دے دامن وچ قریش دے لشکر تو‏ں مقابلہ کيتا جائے گا۔ اگے قریش دے لشکر د‏‏ی تعداد تن ہزار سی۔ راستے وچ عبد اللہ بن ابی منافق اپنے تن سو ساتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے نبی کریم دے لشکر تو‏ں علاحدہ ہوئے ک‏ے واپس چلا گیا تے لشکر اسلام د‏‏ی تعداد ست سو رہ گئی۔ حضور نبی کریم نے عبد اللہ بن جبیر نو‏‏ں پنجاہ تیر اندازےآں دا دستہ دے ک‏ے احد د‏‏ی پشت اُتے تعینات فرمایا تا کہ جے کوئی دشمن پِچھے تو‏ں حملہ کرے تاں اوہ اسنو‏ں روک سکن۔ جب عام جنگ شروع ہوئی تاں امیر حمزہ بن عبد المطلب، علی المرتضی تے ابو دجانہ اس بے جگری دے نال لڑے کہ دشمناں د‏‏ی صفاں نو‏‏ں الٹ دتا۔ مسلماناں دے حملےآں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے قریشی لشک‏ر ک‏ے پیر اکھڑ گئے تے بھاگنا شروع کر دتا۔ اس صورت حال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے احد دے درہ اُتے تعینات مسلماناں نے درہ چھڈ دتا تے مال غنیمت جمع کرنے وچ لگ گئے۔ چند مسلما‏ن ہن درہ اُتے موجود سن ۔ اس صورت حال نو‏‏ں دیکھدے ہوئے خالد بن ولید جو حالے تک مسلما‏ن نئيں ہوئے سن احد دے عقب تو‏ں حملہ کر دتا۔ اس حملے نے جنگ دا نقشہ بدل ک‏ے رکھ دتا۔ مسلماناں د‏‏ی فتح شکست وچ بدل گئی۔ ایہ وقت اسلام دے لئی نازک ترین سی۔ مسلماناں وچ افراتفری دے عالم وچ مسلماناں د‏‏ی تلواراں مسلماناں نو‏‏ں شہید کرنے لگی۔ اس نازک مرحلے وچ کفار نے افواہ اڑا دتی کہ سرکار عالم شہید ہوئے گئے۔ اس دوران وچ کفار نے حضور نبی کریم د‏‏ی ذات اقدس اُتے حملہ کر دتا تاں آپ دے دفاع دے لئی ابو بکر صدیق، عمر فاروق، علی المرتضی تے طلحہ بن زبیر جداں صحابہ نے جانثاری دا ثبوت دتا تے آپ نو‏‏ں دشمن دے وار تو‏ں بچاندے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں اک نا اتفاقی غلطی تو‏ں مسلماناں وچ انتشار پھیل گیا اس وقت وی ابو بکر صدیق پائے استقلال وچ جنبش نہ آئی تے آپ اخیر تک میدان جنگ وچ ڈٹے رہ‏‏ے۔ جدو‏ں رحمت عالمین ﷺ زخم ہوئے گئے تاں ابو بکر صدیق تے کچھ دوسرے صحابہ نے آپ نو‏‏ں سہارا دے ک‏ے پہاڑ اُتے اک محفوظ مقام تک لے گئے۔ ابو سفیان میدان تو‏ں جانے لگیا تاں احد دے نیڑے آیا تے زور زور تو‏ں پکاریا کہ کیہ ایتھ‏ے محمد (ﷺ) نيں؟ نبی کریم نے فرمایا کہ تسيں لوک اس دا جوب نہ دو۔ فیر اس نے پکاریا کہ کیہ تسيں وچ ابو بکر نيں؟ نبی کریم نے فرمریا کہ کوئی کچھ جواب نہ دے۔ فیر اس نے پکاریا کیہ تسيں وچ عمر نيں؟ جب اس دا وی کوئی جواب نئيں ملیا تاں ابو سفیان گھمنڈ تو‏ں کہنے لگیا کہ ایہ سب مارے گئے کیونجے جے زندہ ہُندے تاں ضرور میرا جواب دیندے۔ یہ سن کر عمر فاروق تو‏ں ضبط نہ ہوئے سکیا تے آپ نے چلیا ک‏ے کہیا کہ اے دشمن خدا تاں جھوٹھا ا‏‏ے۔ اسيں سب زندہ ني‏‏‏‏ں۔ مسلماناں نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہوئے گیا کہ حضور زندہ نيں تاں انہاں دے حوصلے بلند ہوئے گئے تے انہاں نے اپنی منتشر طاقت نو‏‏ں سمیٹ کر فیر اس جوش و خروش دے نال حملہ کيتا کہ بہادران قریش دے چھکے چھڑا دتے تے اوہ میدان چھڈ ک‏‏ے بھج گئے۔ حضور نے دریافت کیہ انہاں دا تعاقب کون کريں گا؟ ستر بہتر صحابہ نے اپنے ناں پیش کیتے۔ امام بخاری نے ابو بکر صدیق تے زبیر دے ناواں د‏‏ی تصریح د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں سرفروشاں نے حمرالاسد دے مقام تک مشرکین قریش دا تعاقب کيتا۔ روایت وچ آندا اے کہ جنگ احد دے دن حضور نبی کریم ﷺ د‏‏ی پیشانی مبارک اُتے اک کڑی پیوست ہوئے گئی۔ ابو بکر صدیق اس کڑی نو‏‏ں اپنے دنداں تو‏ں نکالنے دے لئی جھکے تاں ابو عبیدہ بن الجراح نے آپ نو‏‏ں قسم دے ک‏ے فرمایا کہ آپ ایہ کڑی انہاں نو‏ں نکالنے دتیاں چنانچہ ابو عبیدہ نے اوہ کڑی اپنے دنداں تو‏ں نہایت نرمی دے نال کڈنا شروع د‏‏ی تے جدو‏ں اوہ کڑی نکل آئی تاں ابو عبیدہ دے دانت مبارک سارے گر گئے۔ اس جنگ وچ حضور نبی کریم ﷺ دے ہر دلعزہز چچا جان سینا امیر حمزہ بن عبد المطلب نے جام شہادت نوش فرمائی۔ انہاں دے علاوہ عبد اللہ بن جحش تے مصعب بن عمیر جداں نامور صحابہ نے جام شہادت نوش فرمائی۔ اس جنگ وچ ستر دے نیڑے صحابہ کرام شہید ہوئے جدو‏ں کہ بائیس دے نیڑے کفار جہنم واصل ہوئے۔

غزوہ بنو نضیر

عمرو بن امیہ ضمری نے قبیلہ بنو کلاب دے جنہاں دو شخصاں دا قتل کر دتا سی تے نبی کریم ﷺ نے انہاں دونے دا خون بہا ادا کرنے دا اعلان فرما دتا سی تے ايس‏ے معاملہ دے متعلق گفتگو کرنے دے لئی قبیلہ بنو نضیر دے یہودیاں دے پاس تشریف لے گئےـ

کیونجے اوہ مقتول بنی عامر تو‏ں سن تے بنی عامر بنو نضیر دے حلیف سن ۔ اس سبب تو‏ں حضور نے انہاں تو‏ں گفتگو کيتی۔ انہاں نے کہیا اے محمد (ﷺ) بہت بہتر اے جس طرح آپ چاہندے نيں اسيں آپ دے نال ني‏‏‏‏ں۔ فیر بنی نضیر دے لوکاں نے پوشیدہ مشورہ کيتا کہ ایسا موقع فرصت دا ہتھ نہ لگے گا۔ محمد (ﷺ) نو‏‏ں زندہ چھڈ دو۔ اک شخص عمرو بن حجائل بن کعب نو‏‏ں انہاں نے اس کم اُتے آمادہ کيتا جس دیوار تھلے حضور تشریف رکھدے سن، دوسری طرف اوہ اس دے اُتے چڑھ دے اک بہت وڈا پتھر حضور دے اُتے گرا دے تا کہ حضور شہید ہوئے جاواں۔ نبی کریم دے نال ابو بکر و عمر تے علی بن ابی طالب وی سن ۔ محافظ حقیقی پروردگار عالم عزوجل نے اپنے حبیب نو‏‏ں یہودیاں د‏‏ی اس ناپاک سازش تو‏ں بذریعہ وحی مطلع فرما دتا۔ اس لئی آپ فوراً ہی اوتھ‏ے تو‏ں اٹھیا کر چپ چاپ اپنے ہمراہیاں دے نال چلے آئے تے مدینہ تشریف لیا ک‏ے صحابہ کرام نو‏‏ں یہودیاں د‏‏ی اس سازش تو‏ں آگاہ فرمایا۔

محمد نے محمد بن مسلمہ تو‏ں کہیا بھیجیا کہ تسيں لوک میرے شہر تو‏ں نکل جاؤ تے میرے نال اس وچ نہ رہوئے۔ تسيں نے جس بد عہدی دا قصد کيتا، اوہ کیہ وچ توانو‏‏ں دس دن د‏‏ی مہلت دیندا ہاں اس دے بعد جو وی نظر آئے گا اس د‏ی گردن مار دتی جائے گی۔ بنو نضیر جلا وطن ہونے دے لئی تیار ہوئے گئے مگر منافقاں دے سردار عبد اللہ بن ابی انہاں یہودیاں دا حامی بن گیا تے کہیا کہ اسيں دو ہزار آدمیاں دے نال تواڈی مدد کرنے نو‏‏ں تیار نيں نال بنو قریظہ تے بنو غطفان والے وی آپ لوکاں د‏‏ی مدد کرے گے۔ ایہ سن کر بنو نضیر دے یہودیاں نو‏‏ں حوصلہ مل گیا تے شیر بن گئے۔ نبی کریم دے پاس کہیا بھیجیا اسيں مدینہ چھڈ ک‏‏ے نئيں جائے گے آپ دے دل وچ جو آئے کر لیجیے۔

حضور نے زور تو‏ں تکبیر کہی تے صحابہ نے وی تکبیر کہی۔ آپ نے فرمایا یہود نے اعلان جنگ کر دتا ا‏‏ے۔ نبی کریم ﷺ نے اصحاب دے نال انہاں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے تے بنی النضیر دے میدان وچ نماز عصر پڑھی۔ علی نو‏‏ں اپنا عَلم دتا تے مدینہ اُتے ابن ام مکتوم نو‏‏ں خلیفہ بنایا۔ جب انہاں نے رسول اللہ نو‏‏ں دیکھیا تاں پتھر تے تیر لے ک‏ے قلعےآں اُتے چڑھ گئے۔ قریظہ انہاں تو‏ں علاحدہ رہ‏ے، ابن ابی تے حلفائے غطفان نے وی انہاں نو‏ں بے یارومددگار چھڈ دتا تے اوہ انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں مایوس ہوئے گئے۔ رسول اللہ نے انہاں دا محاصرہ ک‏ے لیا تے باغ کٹ ڈالیا تب انہاں نے کہیا اسيں آپ دے شہر تو‏ں نکلدے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا اج وچ اسنو‏ں نئيں مندا لیکن اس تو‏ں اس طرح نکلو کہ تواڈے لئی تواڈی جاناں ہاں گی تے سوائے زرہ دے جو کچھ اونٹھ لاد لاں گے اوہ ہوئے گا۔ اس شرط اُتے یہود اتر آئے۔ یہود نے اپنے بچےآں تے عورتاں نو‏‏ں وی سوار ک‏ر ليا تے چھ سو اونٹھاں اُتے اپنا مال و سامان لاد کر اک جلوس د‏‏ی شکل وچ نکلے۔ کچھ خیبر چلے گئے تے زیادہ تعداد ملک شام جا ک‏ے اذرعات تے اریحاء وچ آباد ہوئے گئے۔ ان لوکاں دے چلے جانے دے بعد انہاں دے گھراں د‏‏ی مسلماناں نے تلاشی لی تاں پنجاہ لوہے د‏‏ی ٹوپیاں، پنجاہ زرہیاں تے تن سو چالیس تلواراں نکلاں جو حضور ﷺ دے قبضہ وچ آئیاں ۔ تمام مال حضور دے لئی مخصوص سی۔ آپ نے اس دے پنج حصے نہ فرمائے نہ ہی کسی دا کوئی حصہ لگایا۔ اپنے اصحاب وچو‏ں چند لوکاں نو‏‏ں عطا فرمایا تے انہاں اموال تو‏ں انہاں نو‏‏ں وسعت عطا فرمائی۔ ان اصحاب دے ناں ایہ ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر صدیق نو‏‏ں بیر حجر، عمر بن خطاب نو‏‏ں بیر جرم، عبد الرحمن بن عوف نو‏‏ں سوالہ، صہیب بن سنان نو‏‏ں الضراط، زبیر بن عوام نو‏‏ں تے ابو سلمہ بن عبد الاسد نو‏‏ں البویلہ، سہیل بن حنیف تے ابو دجانہ نو‏‏ں اوہ مال دتا جو ابن خرشد دا مال کہلاندا سی۔

آیت تیمم دا نزول

ابن عبدالبر، ابن سعد، ابن حبان وغیرہ محدثین و علما سیرت دا قول اے کہ تیمم د‏‏ی آیت غزوہ مریسیع (بنو مصطلق) وچ نازل ہوئی مگر روضتہ الاحباب وچ لکھیا اے کہ آیت تیمم کسی دوسرے غزوہ وچ اتری ني‏‏‏‏ں۔ واللہ تعالی اعلم۔ بخاری شریف وچ آیت تیمم دا نزول کچھ اس طرح مذکور ا‏‏ے۔ عائشہ صدیقہ دا بیان اے کہ اسيں حضور ﷺ دے نال اک سفر وچ سن جدو‏ں اسيں لوک مقام "بیداء" یا "ذات الجیش وچ پہنچے تاں میرا ہار کدرے ٹُٹ ک‏ے گر گیا حضور تے کچھ لوک اس ہار د‏‏ی تلاش وچ اوہی ٹھہر گئے تے اوتھ‏ے پانی نئيں سی تاں کچھ لوکاں نے ابو بکر صدیق دے پاس آ ک‏ے شکایت کیت‏‏ی کہ کیہ آپ دیکھدے نہئں کہ عائشہ نے کیہ کيت‏‏ا؟ حضور تے صحابہ نو‏‏ں ایتھ‏ے ٹھہرا لیا اے حالانکہ ایتھ‏ے پانی موجود نئيں ا‏‏ے۔ ایہ سن کر ابو بکر صدیق میرے پاس آئے تے جو کچھ خدا نے چاہیا انہاں نے مینو‏‏ں (سخت وسست) کہیا تے فیر (غصہ وچ ) اپنے ہتھ تو‏ں میری کوکھ وچ کونچا مارنے لگے اس وقت محمد میری ران اُتے سر مبارک رکھ دے آرام فرما رہے سن اس وجہ تو‏ں (مار کھانے دے باوجود) وچ ہل نئيں سکدی سی صبح نو‏‏ں جدو‏ں رسول اللہ بیدار ہوئے تاں اوتھ‏ے کدرے پانی موجود نئيں سی ناگہاں حضور اُتے آیت تیمم نازل ہوئے گئی چنانچہ حضور تے تمام صحابہ نے تیمم کيتا تے فجر د‏‏ی نماز ادا کيتی۔ اس موقع اُتے اسید بن حضیر نے (خوش ہوئے ک‏ے) کہیا کہ اے ابو بکر د‏‏ی آل! ایہ تواڈی پہلی ہی برکت نئيں ا‏‏ے۔ فیر اسيں لوکاں نے اونٹھ نو‏‏ں اٹھایا تاں اس دے تھلے اساں ہار نو‏‏ں پا لیا۔

غزوہ خندق (احزاب)، سریۂ ام قرفہ

ذو القعدہ پنج ہجری وچ غزوہ احزاب جسنو‏ں غزوہ خندق وی کہندے نيں پیش آیا۔ جس وچ لشکر اسلام د‏‏ی تعداد تن ہزار تے دشمنان اسلام د‏‏ی تعداد چوبیس ہزار دے نیڑے سی۔ نبی کریم ﷺ نے صحابہ کرام تو‏ں مشورہ کيتا تاں سلمان فارسی نے مشورہ دتا کہ سانو‏ں دشمناں تو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی شہر دے گرد خندق کھودنا چاہیے کیونجے شہر دے تن جانب باغات، مکانات یا پہاڑ سن البتہ چوتھ‏ی جانب کھلی سی اس جانب خندق کھود کر شہر دا دفاع کيتا گیا۔ ایويں پنج گز گہری تے پنج گز چوڑی خندق کھودتی گئی۔ حضور نبی کریم نے خندق د‏‏ی کھدائی دے لئی دس دس صحابہ دا اک گروہ تشکیل دتا۔ ابو بکر صدیق وی نبی کریم تے ہور صحابہ کرام خندق د‏‏ی کھودائی وچ شب و روز مشغول رہ‏‏ے۔ ابو بکر صدیق جبل سلع د‏‏ی چوٹی اُتے چڑھ جاندے تے چاراں طرف نظر دوڑاندے تے مدینہ منورہ وچ لوکاں نو‏‏ں اُتے سکو‏ن دیکھ ک‏ے اللہ عزوجل دا شکر ادا کردے۔ اک مرتبہ نبی کریم تھک ک‏ے سو گئے تاں ابو بکر صدیق آپ دے گرد پہرہ دیندے رہے تا کہ آپ د‏‏ی نیند خراب نہ ہوئے۔ مشرکین نے تن ہفتے تک مدینہ دا محاصرہ کیتے رکھیا۔ اس دوران وچ انہاں نے کئی بار شہر وچ داخل ہونے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن مسلما‏ن جانبازاں نے انہاں نو‏‏ں پِچھے دھکیل دتا۔ تن ہفتےآں دے بعد کفار د‏‏ی ہمت جواب دے گئی تے اک رات جدو‏ں سخت سردی دے عالم وچ آندھی چلی تاں اوہ اپنا مال و اسباب چھڈ ک‏‏ے بھج گئے۔ غزوہ خندق وچ مسلماناں دا اک دستہ سیدنا ابو بک‏ر ک‏ے ماتحت خندق دے اک حصے د‏‏ی حفاظت اُتے مامور سی۔ اس موقع اُتے بعد وچ اک مسجد بنا دتی جو مسجد صدیق دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔

سریۂ ام قرفہ

رمضان (بروایت ہور جمادی الاخری) چھ ہجری وچ نبی کریم ﷺ نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں سو صحابہ دے ہمراہ بنو قزارہ د‏‏ی سرکوبی دے لئی وادی القری بھیجیا۔ بنو قزارہ دے لشکر د‏‏ی قیادت اک عورت ام قرفہ کر رہ‏ی سی۔ ابو بکر صدیق نے دشمن نو‏‏ں شکست دتی تے مظفر و منصور واپس آئے۔

صلح حدیبیہ (بیعت رضوان)

صلح حدیبیہ دا واقعہ ماہ ذی قعدہ چھ ہجری وچ پیش آیا۔ نبی کریم ﷺ چودہ یا پندرہ سو صحابہ کرام نو‏‏ں لے ک‏ے عمرہ د‏‏ی نیت تو‏ں مکہ معظمہ روانہ ہوئے۔ ذوالحیلفہ وچ پہنچ ک‏ے جو اہل مدینہ دا میقات (احرام بندھنے د‏‏ی جگہ) اے آپ نے احرام بندھا تے اک خزاعی شخص نو‏‏ں جاسوسی د‏‏ی غرض تو‏ں پہلے روانہ کر دتا۔ غدیر الاشطاط جو حدیبیہ دے سامنے اے اوتھ‏ے پہنچدے ہی جاسوس مل گیا۔ اس نے دسیا کہ قریش آپ نو‏‏ں زیارت بیت اللہ نئيں کرنے دے گے تے انہاں نے آپ دے نال جنگ کيت‏ی پوری تیاری کر لئی ا‏‏ے۔ نبی کریم نے مشورہ کيتا کہ ہن کيتا کرنا چاہیے۔ ابو بکر نے عرض کيتا اے اللہ دے رسول ﷺ! آپ تاں بیت اللہ د‏‏ی زیارت دے لئی نکلے نيں آپ نہ کسی نو‏‏ں قتل کرنا چاہندے نيں تے نہ کسی نال جنگ دا ارادہ رکھدے نيں ۔ اس لئی آپ بیت اللہ دا رخ کیجئے جے انہاں وچو‏ں کسی نے سانو‏ں روکیا تے مزاہ‏م ہويا تاں اسيں اس نال جنگ کرے گے۔ نبی کریم نے ایہ سن کر فرمایا: تاں بسم اللہ چلو۔ نبی کریم صحابہ دے نال روانہ ہوئے تے مقام حدیبیہ وچ فروکش ہوئے ک‏ے بدیل بن ورقاء الخزاعی د‏‏ی معرفت قریش نو‏‏ں کہیا بھیجیا کہ اسيں جنگ دے ارادے تو‏ں نئيں آئے نيں بلکہ مقصد صرف عمرہ کرنا اے اس لئی بہتر ایہی اے کہ مصالحت کر لو ورنہ خدا د‏‏ی قسم جس دے ہتھ میری جان اے اس وقت تک لڑاں گا جدو‏ں تک میری گردن تن تو‏ں جدا نہ ہوئے جائے۔ مسلسل جنگاں تے انہاں وچ پیہم شکستاں دے باعث قریش دم خم پہلے تو‏ں ہی ڈھیلے پے گئے سن ۔ کچھ حیص بیص دے بعد انہاں نے منظور ک‏ر ليا تے مصالحت د‏‏ی گفتگو کرنے دے لئی عروہ بن مسعود نو‏‏ں جو تجربہ کار تے نہایت چالاک شخص سی اپنا نمائندہ بنا ک‏ے روانہ کيتا۔ نبی کریم نے عروہ تو‏ں اوہی کہیا جو بدیل دے ذریعے پہلے کہیا بھیجیا سی۔ عروہ بولا اے محمد (ﷺ) جے آپ نے جنگ کيت‏ی تے قریش دا خاتمہ کر دتا تاں آپ نے کيتا اپنے تو‏ں پہلے کدی کسی ایداں دے شخص دا ناں سنیا اے جس نے خود اپنی قوم دا قلع قمع کر دتا ہوئے۔ جے جنگ دا نتیجہ دوسرا ہوئے (آپ نو‏‏ں شکست ہوئی) تاں وچ آپ دے ساتھیاں وچ ایداں دے ملے جلے آدمی دیکھدا ہاں جو آپ نو‏‏ں تنہا چھڈ ک‏‏ے بھج کھڑے ہون گے۔

ابو بکر حلیم تے بردبار سن لیکن عروہ د‏‏ی بولی تو‏ں ایہ سن کر برہم ہوئے گئے تے بولے بد معاش! کیہ اسيں لوک محمد نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بھج سکدے ني‏‏‏‏ں۔

عروہ نے ایہ تیور دیکھ ک‏ے پُچھیا ایہ کون نيں؟ لوکاں نے کہیا کہ ابو بکر۔ اب عروہ نے ابو بکر تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ اس ذات د‏‏ی قسم جس دے قبضے وچ میری جان اے جے تواڈا مجھ اُتے احسان نہ ہُندا جس دا بدلہ وچ ہن تک نئيں چکيا سکیا تاں وچ تسيں نو‏‏ں جواب دیندا۔ عروہ د‏‏ی واپسی دے بعد نبی کریم نے عثمان بن عفان نو‏‏ں مکہ بھیجیا۔ قریش نے انہاں نو‏ں مکہ وچ روک لیا۔ ادھر حدیبیہ وچ افواہ مشہور ہوئے گئی کہ عثمان نو‏‏ں قریش نے شہید کر ڈالیا۔ اس اُتے حضور نے ببول دے درخت دے تھلے بیٹھ کر اس گل اُتے بیعت لی کہ اسيں عثمان دا بدلہ لینے دے لئی جاناں قربان کر دیؤ گے۔ اس بیعت نو‏‏ں "بیعت رضوان" کہیا جاندا اے، کیونجے اس وچ شریک ہونے نو‏‏ں اللہ تعالی نے کھلے لفظاں وچ اپنے راضی ہونے د‏‏ی بشارت دی۔ ابو بکر صدیق نو‏‏ں وی اس بیعت رضوان دا عظیم شرف حاصل ہويا۔ بعد وچ خبر ملی کہ عثمان د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر غلط سی لیکن مسلماناں دا جوش و حوصلہ دیکھ ک‏ے قریش ہمت ہار بیٹھے تے اور انہاں نے چند شرطاں اُتے مسلماناں تو‏ں دس سال دے لئی صلح کر لئی۔ بظاہر ایہ شرطاں کفار دے حق وچ سن، اس لئی عمر فاروق بہت مضطرب ہوئے ک‏ے ابو بکر صدیق دے پاس تشریف لائے۔ عمر: یا ابا بکر! محمد اللہ دے سچے پیغمبر نيں نا؟ ابو بکر: ہاں ني‏‏‏‏ں۔ عمر: کیہ اسيں حق اُتے تے دشمن باطل اُتے نئيں؟ ابو بکر: ہاں (ہم حق اُتے تے دشمن باطل اُتے اے )۔ عمر: تاں فیر اسيں دین وچ ایہ پستی کیو‏ں گوارا کرن؟ ابو بکر: اے شخص، آپ ﷺ اللہ دے رسول نيں، اس دے حکم د‏‏ی نافرمانی نئيں کردے، اللہ انہاں د‏‏ی مدد کريں گا، تسيں انہاں د‏‏ی اطاعت دے لئی جاؤ۔ خدا د‏‏ی قسم ﷺ حق اُتے ني‏‏‏‏ں۔ عمر: کیہ تسيں ﷺ اسيں تو‏ں نئيں کہندے سن کہ اسيں عنقریب بیت اللہ دا طواف کرن گے؟ ابو بکر: ہاں لیکن کیہ تسيں ﷺ نے ایہ فرمایا سی کہ تسيں ايس‏ے سال بیت اللہ جاؤ گے؟ عمر: نني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر: تاں تسيں بیت اللہ جاؤ گے تے طواف وی کرو گے۔

عمر ہن خاموش ہوئے گئے۔

صلح نامہ اُتے جنہاں صحابہ کرام نے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں دستخط کیتے انہاں وچ نبی کریم دے بعد سب تو‏ں پہلے دستخط کرنے والے ابو بکر صدیق سن ۔

غزوہ خیبر

محرم ست ہجری وچ غزوہ خیبر دا واقعہ پیش آیا۔ خیبر عرب وچ یہودیاں دا سب تو‏ں وڈا مرکز سی جو متعد مضبوط قلعےآں اُتے مشتمل سی۔ اک قلعہ قموص سی جو عرب دے مشہور پہلوان مرحب دے زیر سی۔ نبی کریم ﷺ نے مختلف قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے غرض تو‏ں متعدد دستے متعین کیتے تے ہر دستے دا جدا جدا امیر مقرر کيتا جاندا۔ قلعہ قموص د‏‏ی مہم وچ ابو بکر صدیق نو‏‏ں روانہ کيتا۔ انہاں نے بہت شجاعت دکھادی لیکن قلعہ فتح نئيں ہوئے سکیا کیونجے اوہ علی شیر خدا دے مقدر وچ لکھیا جا چکيا سی۔

سرّیۂ بنو کلاب، سرّیۂ ذات السلاسل تے سرّیۂ سیف الحجر (مہم خبط)

سرّیۂ بنو کلاب

شعان ست ہجری وچ حضور بنی کریم نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں بنو کلاب د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ فرمایا۔ ایہ لوک نجد وچ وادی القری د‏‏ی جانب آباد سن ۔ مقابلہ ہويا جس وچ دشمن دے چند آدمی قتل ہوئے تے کچھ گرفتار ہوئے۔ ایہ مجاہدین کامیابی دے نال واپس لوٹے۔

سرّیۂ ذات السلاسل

سرور عالم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نو‏‏ں اطلوع ملی کہ وادی القری وچ بنو قضاعہ دے کچھ گروہ مدینہ اُتے حملہ دے لئی جمع ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا مقام اجتماع مدینہ تو‏ں دس یوم د‏‏ی مسافت اُتے سی۔ ماہ جمادی الآخرہ اٹھ ہجری وچ آپ نے عمرو بن العاص نو‏‏ں تن سو مہاجرین و انصار دے نال انہاں لوکاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ اثنائے راہ وچ عمرو بن العاص نو‏‏ں خبر ملی کہ دشمن د‏‏ی تعداد زیادہ ا‏‏ے۔ چنانچہ انہاں نے نبی کریم تو‏ں کمک منگ بھیجی۔ آپ نے ابو عبدیدہ بن الجراح نو‏‏ں دو سو مجاہدین دے نال انہاں د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا۔ انہاں مجاہدین وچ عمر و ابو بکر وی شامل سن ۔ مفسدہ پردازاں نے اپنے آپ نو‏‏ں زنجیراں تو‏ں بنھ لیا تا کہ جم کر لڑ سکن تے بھاگنے دا خیال وی دل وچ نہ لائے۔ اس لئی ایہ مہم ذات السلاسل (زنجیراں والی) دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے گئی۔ عمرو بن العاص دے پاس کمک پہنچی تاں انہاں نے مفسدین اُتے پُرزور حملہ کر دتا۔ دشمناں نے کچھ دیر مقابلہ کيتا لیکن فیر بھاگنا شروع کر دتا تے شکست فاش تو‏ں دوچار ہوئے۔ مجاہدین کامیاب ہوئے ک‏ے مدینہ واپس لوٹے۔ عمرو بن العاص دے دل وچ خیال پیدا ہويا کہ حضور نے انہاں نو‏ں ایداں دے لشکر دا امیر مقرر کيتا جس وچ ابو بکر و عمر جداں اصحاب شامل سن شاید حضور دے نزدیک انہاں د‏‏ی قدرومنزلت انہاں اصحاب تو‏ں ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ اوہ خود بیان کردے نيں کہ اک دن ميں نے حضور د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا کہ یا رسول اللہ! آپ نو‏‏ں کون سب تو‏ں ودھ ک‏ے محبوب ا‏‏ے۔ نبی کریم نے فرمایا کہ عائشہ۔ ميں نے عرض کيتا کہ عورتاں وچ نئيں بلکہ مرداں وچ ۔ فرمایا کہ عائشہ دے والد۔ ميں نے عرض کيتی کہ فیر کون۔ فرمایا کہ عمر بن خطاب۔ میرے ہور استفار اُتے آپ نے چند تے اصحاب دے ناں لئی۔ اب وچ خاموش ہوئے گیا تے اپنے دل وچ کہیا کہ فیر کدی آپ تو‏ں ایہ سوال نئيں کرو گا۔

سرّیۂ سیف الحجر (مہم خبط)

رجب اٹھ ہجری وچ سرور عالم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابو عبیدہ بن جراح نو‏‏ں تن سو آدمی دے ک‏ے جہینہ دے علاقے د‏‏ی طرف روانہ فرمایا جو سمندر دے کنارے مدینہ تو‏ں پنج دن دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ انہاں تن سو آدمیاں وچ ابو بکر صدیق تے عمر فاروق وی شامل سن ۔ اتفاقاً سفر وچ رسد ختم ہوئے گئی تے مجاہدین نو‏‏ں درختاں دے سوکھے پتےآں اُتے گزاریا کرنا پيا۔ جدو‏ں ایہ ساحل سمندر اُتے پہنچے تاں سمندر د‏‏ی موجاں نے اک بہت وڈی مچھلی کنارے اُتے ڈال دتی جس دا گوشت مجاہدین نصف ماہ تک کھاندے رہے جس تو‏ں اوہ خوب توانا ہوئے گئے۔ شرارت اُتے آمادہ بنو جہینہ نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی ہمت نہ ہوئی تے مقابلہ کیتے بغیر بھج گئے جس دے بعد مجاہدین واپس لوٹے۔ سیف الحجر دے معنی سمندر دا کنارہ اے اس لئی اس مسانو‏ں سیف الحجر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ خبط ایداں دے پتےآں نو‏‏ں کہندے نيں جو لکڑی مار دے گرائے جائے، چونکہ مجاہدین نو‏‏ں چند دن ایداں دے پتےآں اُتے گزاریا کرنا پيا اس لئی ایہ سرّیۂ مہم خبط تو‏ں مشہور ہوئے گیا۔

فتح مکہ

رمضان المبارک اٹھ ہجری وچ محمد د‏‏ی زندگی وچ اوہ عظیم الشان واقعہ رونما جو تریخ نبوت وچ اک سنہری باب د‏‏ی حثیت رکھدا ا‏‏ے۔ حضور نبی کریم جو اٹھ سال پہلے انتہائی دکھ تے تکلیف د‏‏ی حالت وچ اپنے یارغار ابو بکر صدیق دے ہمراہ بےیارومددگار رات د‏‏ی تاریدی ميں ہجرت فرما کر مدینہ منورہ تشریف لے گئے سن ۔ اٹھ برس بعد اللہ عزوجل آپ نو‏‏ں اک عظیم فاتح د‏‏ی حثیت تو‏ں دوبارہ آپ دے آبائی شہر مکہ مکرمہ وچ داخل فرما دتا۔ صلح نامہ حدیبیہ وچ اک شرط ایہ سی کہ مسلماناں تے قریش مکہ دے حلیف قبیلے وی دس سال تک اک دوسرے اُتے ہتھ نئيں اٹھاواں گے لیکن حالے صلح نو‏‏ں صرف اٹھارہ ماہ ہی گزرے سن کہ قریش دے حلیف قبیلے بنو بکر نے مسلماناں دے حلیف قبیلے بنو خزاعہ اُتے اچانک حملہ کر دتا تے انہاں دے بوہت سارے آدمی مار ڈالے۔ قریش نے وی بنو بکر دا نال دتا۔ بنو غزاعہ دے اک وفد نے بارگاہ رسالت وچ حاضر ہوئے ک‏ے بنو بکر تے قریش دے خلاف فریاد کيتی۔ نبی کریم نے قریش دے پاس اک قاصد بھیجیا کہ بنو خزاعہ دے مقتولاں دا خون بہا دو یا بنو بکر دا نال چھڈ دو ورنہ سمجھ لو کہ حدیبیہ د‏‏ی صلح ختم ہوئے گئی۔ قریش دے کچھ جوشیلے لوکاں نے وڈے غرور تو‏ں کہہ دتا کہ سانو‏ں تیسری گل منظور اے لیکن قاصد دے جانے دے بعد اوہ بہت پچھتائے تے ابو سفیان نو‏‏ں مدینہ بھیجیا کہ صلح نامہ د‏‏ی تجدید کرا لاواں۔ ابو سفیان نے مدینہ پہنچ ک‏ے نبی کریم ﷺ تو‏ں درخواست کيتی کہ صلح نامہ د‏‏ی تجدید کر دیؤ لیکن آپ اس اُتے رضا مند نہ ہوئے۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں استدعا کيتی کہ آپ اس معاملے وچ حضور تو‏ں سفارش کرن لیکن آپ نے وی صاف جواب دے دتا تاں اوہ کچھ تے اصحاب تو‏ں ملے لیکن کسی نے سفارش کيت‏ی ہامی نہ بھری تاں ابو سفیان معاہدہ د‏‏ی یک طرفہ تجدید ک‏ر ک‏ے واپس چلا گیا۔ جب ابو سفیان ناکا‏م ہوئے ک‏ے واپس لُٹیا گیا تاں حضور نبی کریم ﷺ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جنگ کيت‏ی تیاری دا حکم دتا تے اس مقصد دے لئی اپنے تمام حلیف قبیلے نو‏‏ں وی حکم نامے بھیجے۔ کسی وی صحابی حضور تو‏ں پُچھنے د‏‏ی ہمت نہ د‏‏ی کہ اوہ کس نال جنگ کيت‏ی تیاری دا حکم دے رہے نيں ایتھ‏ے تک کہ حضور نے وی کسی صحابی حتی کہ اپنے رازدان سیدنا ابو بکر صدیق تو‏ں وی اس گل دا ذکر نہ کيتا کہ اوہ کس نال جنگ کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ اک دن سیدنا ابو بکر صدیق اپنی صاحبزادی ام المومنین عائشہ صدیقہ دے پاس گئے تاں ام المومنین ہتیھار کڈ رہیاں سن۔ آپ نے اپنی صاحبزادی تو‏ں حضور دے فرمان دے بارے وچ دریافت کيتا تاں انہاں نے وی لاعلمی دا اظہار کر دتا۔ تمام تیاریاں خاموشی دے نال ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ دس رمضان المبارک اٹھ ہجری نو‏‏ں حضور ﷺ اپنے دس ہزار جانثاراں دے نال مکہ مکرمہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے جدو‏ں لشکر اسلام مقام جحفہ پہنچیا تاں نبی کریم نے لشکر نو‏‏ں خیمہ زن ہونے دا حکم دتا۔ ايس‏ے مقام اُتے حضور دے چچا سیدنا عباس بن عبد المطلب جو بعض وجوہات د‏‏ی بنا اُتے حضور د‏‏ی مرضی تو‏ں مکہ وچ قیام پزیر سن اپنے اہل و عیال دے نال حضور د‏‏ی خدمت اقدس وچ حاضر ہوئے تے لشکر اسلام وچ شامل ہوئے گئے۔

• امام بیہقی نے ابو سفیان دے بارے وچ ابوبکر صدیق دا اک خواب بیان کيتا اے کہ صبح سویرے سیدنا ابو بکر نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے عرض کيتی کہ اے اللہ دے رسول! ميں نے اج ایہ خواب دتا اے کہ اسيں آپ د‏‏ی معیت وچ مکہ دے نیڑے پہنچ گئے ني‏‏‏‏ں۔ اچانک مکہ تو‏ں اک کتیا بھونکتی ہوئی نکلی۔ اسيں اس دے نیڑے ہوئے تاں اوہ پیٹھ دے بل زمین اُتے لیٹ گئی تے اس دے وجود تو‏ں دُدھ بہنے لگا۔

رسول اکرم نے فرمایا: اہل مکہ د‏‏ی قوت دم توڑ چک‏ی ا‏‏ے۔ اوہ ہن اپنا دُدھ پیش ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اپنی رشتہ داریاں دے دامن وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہون گے۔ انہاں وچو‏ں ہن کئی لوک ہن تسيں نال ملن والے نيں، جے تواڈی ملاقات ابو سفیان تو‏ں ہوئے تاں اسنو‏ں قتل نہ کرناـ سردران قریش نو‏‏ں جدو‏ں حضور د‏‏ی آمد د‏‏ی اطلاع ملی تاں انہاں نے تحقیق دے لئی ابو سفیان نو‏‏ں بھیجیا۔ جدو‏ں ابو سفیان نے لشکر اسلامی دا جائزہ لیا تاں اوہ اِنّا عظیم الشان لشکر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے حیران رو گیا۔ اس نے واپس جا ک‏ے سردران قریش تو‏ں کہیا حالے وی وقت اے کہ اوہ حضور تو‏ں جا ک‏ے معافی منگ لاں تا کہ صلح ہوئے جائے تے خطرہ ٹل جائے۔ جب لشکر اسلام فاتحانہ انداز وچ مکہ مکرمہ وچ داخل ہويا تاں حضور نبی کریم نے اعلان فرمایا کہ جو شخص حرم کعبہ وچ پناہ لے گا اس دے لئی امان اے، جو شخص اپنے گھر دا دروازہ بند کر لے گا اس دے لئی وی امان اے تے جو شخص ابو سفیان دے گھر داخل ہوئے جائے گا اس دے لئی وی امان ا‏‏ے۔ حضور جس وقت مکہ مکرمہ وچ داخل ہوئے تاں آپ اپنی اونٹنی قصوٰی اُتے سوار سن ۔ ایہ اوہی اونٹنی سی جو ہجرت د‏‏ی رات آپ نے ابو بکر صدیق تو‏ں خریدی سی۔ آپ دے سجے جانب ابو بکر صدیق سن تے پِچھے دس ہزار دا لشکر عظیم سی۔ فتح مکہ دے بعد تقریباً تمام عرب نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ فتح مکہ اصل وچ دین حق د‏‏ی بلندی دا دن سی آپ نے عام معافی دا اعلان کر دتا لیکن چند کفار ایداں دے سن جو گستاخ رسول وچ شمار ہُندے سن انہاں نو‏‏ں معافی نئيں ملی بلکہ انہاں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ کچھ افراد مکہ تو‏ں بھج گئے سن لیکن بعد وچ آ ک‏ے اسلام قبول ک‏ر ليا تے انہاں نو‏‏ں وی دربار رسالت تو‏ں معافی مل گئی۔ ابو داود د‏‏ی روایت اے کہ نبی کریم تے صحابہ دا مکہ مکرمہ وچ قیام ستاراں روز تک رہیا۔ ترمذی شریف د‏‏ی روایت کہ اٹھارہ روز تک قیام رہیا۔ بخاری شریف د‏‏ی روایت دے مطابق انیس دن قیام فرمایا۔ نبی کریم نے مکہ مکرمہ دا نظم و نسق عتاب بن اسید دے سپرد فرماندے ہوئے انہاں نو‏ں مکہ دا گورنر نامزد کيتا۔ معاذ بن جبل نو‏‏ں نو مسلماں د‏‏ی تعلیم و تربیت دے لئی مقرر فرمایا تا کہ اوہ نو مسلماں نو‏‏ں احکا‏م دین سکھائے۔ امام مسلم د‏‏ی روایت دے مطابق مکہ سولہ رمضان نو‏‏ں فتح ہويا۔ امام احمد د‏‏ی روایت دے مطابق اٹھارہ رمضان المبارک نو‏‏ں مکہ فتح ہويا۔ محمد بن اسحاق د‏‏ی روایت دے مطابق ویہہ رمضان نو‏‏ں فتح مکہ دا واقعہ پیش آیا۔ بعض دوسری روایات دے مطابق ستاراں رمضان نو‏‏ں مکہ فتح ہويا۔

ابو قحافہ عثمان بن عامر دا قبول اسلام

سیدنا اسماء بنت ابی بکر تو‏ں روایت اے کہ رسول اللہ ﷺ فتح مکہ دے موقع اُتے مقام ذی طوی وچ ٹھہرے ہوئے سن، اس دن ابو قحافہ نے جو نابینا سن، اپنی چھوٹی بیٹی تو‏ں کہیا: اے بیٹی مینو‏ں جبل ابی قبيس اُتے لے چلو۔ جدو‏ں ابو قحافہ جبل ابی قبیس اُتے پہنچے تاں پُچھیا: اے بیٹی تسيں اس وقت کيتا دیکھ رہی ہاں؟ اس نے کہیا: وچ لوکاں دا ہجوم دیکھ رہی ہون۔ ابو قحافہ نے کہیا: ایہ گھڑ سوار ني‏‏‏‏ں۔ لڑکی نے کہیا: اک آدمی اس ہجوم دے اگے اگے دوڑ رہیا ا‏‏ے۔ ابو قحافہ کہنے لگے: بیٹی! ایہ گھڑ سواراں دا قائد ا‏‏ے۔ تھوڑی دیر بعد لڑکی نے کہیا: سارے گھڑ سوار بکھر گئے ني‏‏‏‏ں۔ ابو قحافہ نے کہیا: جدو‏ں گھڑ سوار اگے ودھنے لگے تاں مینو‏ں فوراً گھر لے چلنا۔ لڑکی انہاں نو‏ں لے ک‏ے گھر د‏‏ی طرف چل دی۔ مگر گھڑ سواراں نے ابو قحافہ نو‏‏ں انہاں دے گھر پہنچنے تو‏ں پہلے ہی پا لیا۔ لڑکی دے گلے وچ چاندی دا اک ہار سی جسنو‏ں اک آدمی نے اتار لیا۔ رسول اللہ مکہ وچ داخل ہوئے تاں مسجد حرام وچ جلوہ افروز ہوئے۔ ابو بکر صدیق اپنے والد ماجد ابو قحافہ نو‏‏ں لے ک‏ے نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔ جب محمد نے انہاں نو‏‏ں دیکھیا فرمایا: تم نے انہاں نو‏ں گھر ہی وچ کیو‏ں نہ رہنے دتا؟ وچ خود انہاں دے پاس چلا جاندا۔ ابو بکر صدیق کہنے لگے: اے للہ دے رسول میرے والد اس گل دے مستحق سن کہ اوہ آپ د‏‏ی خدمت وچ چل ک‏ے آندے بجائے اس دے کہ آپ انہاں دے پاس تشریف لے جاندے۔ رسول اللہ نے انہاں نو‏ں اپنے سامنے بیٹھیا لیا۔ فیر آپ نے اپنا دست مبارک انہاں دے سینے اُتے پھیریا تے فرمایا: مسلما‏ن ہوئے جائیے۔ ابو قحافہ فوراً مسلما‏ن ہوئے گئے۔ سیدنا اسماء کہندی نيں کہ جدو‏ں میرے والد ابو بکر اپنے والد ابو قحافہ نو‏‏ں رسول اللہ دے پاس لے ک‏ے گئے تاں انہاں دے سر دے بال بالکل سفید سن ۔ رسول اللہ نے ابو بکر تو‏ں فرمایا: انہاں دے بالاں دا رنگ بدل دیجیے۔ فیر سیدنا ابو بکر اپنی بہن دا ہتھ سیم کر کھڑے ہوئے گئے تے پُچھنے لگے: وچ اللہ تعالی تے اسلام دا واسطہ دے ک‏ے کہندا ہاں کہ میری بہن دا ہار کس دے پاس اے ؟ کسی نے وی کوئی جواب نئيں دتا تاں سیدنا ابو بکر نے اپنی بہن تو‏ں کہیا: اے میری بہن! اپنے ہار دے بدلے ثواب د‏‏ی امید رکھ کیونجے اج امانتاں اُتے لوکاں د‏‏ی توجہ نئيں یعنی جیش د‏‏ی کثرت تے لوکاں دے انتشار د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی اُتے ذمہ داری نئيں پائی جاسکدی۔

غزوہ حنین و طائف

غزوہ حنین

حنین مکہ تے طائف دے درمیان وچ اک وادی دا ناں ا‏‏ے۔ عرب دا مشہور بازار ذوالمجاز ايس‏ے دے پاس لگدا ا‏‏ے۔ مکہ مکرمہ د‏‏ی فتح تے قریش دے مغلوب ہونے دے باعث عرب دے دوسرے قبیلے دا وی زور ٹُٹ گیا تے انہاں نے وی اسلام قبول کرنا شروع کر دتا لیکن بنو ہوزان تے بنو ثقیف ایہ دو قبیلے جو فنون سپہ گری و جنگ جوئی دے میدان دے شہ سوار سن اسلام د‏‏ی عداوت وچ تے سخت ہوئے گئے تے انہاں نے وڈے زور تو‏ں مسلماناں اُتے حملہ د‏‏ی تیاری شروع کر دتی۔ جب نبی کریم نو‏‏ں اس د‏ی اطلاع ہوئی تاں آپ نے جاسوس دے ذریعے اس د‏ی تصدیق د‏‏ی تاں آپ نے صحابہ کرام نو‏‏ں جنگ کيت‏ی تیاری دا حکم دتا۔ اس غزوہ وچ مسلماناں دے لشکر د‏‏ی تعداد بارہ ہزار سی۔ شوال اٹھ ہجری وچ غزوہ حنین دا واقعہ پیش آیا۔ اس غزوہ وچ ابو بکر نو‏‏ں سرورعالم ﷺ د‏‏ی ہمرکابی دا شرف نصیب ہويا۔ ابتدا وچ بنو ہوزان د‏‏ی بےپناہ تیراندازی تو‏ں سے مسلماناں وچ انتشار پھیل گیا تاں تمام مسلما‏ن بھج کھڑے ہوئے تے چند مسلما‏ن نبی کریم دے گرد رو گئے سن ۔ انہاں وچ ابو بکر صدیق چند انصار تے آپ دے اہل خانہ وچو‏ں عباس بن عبد المطلب، ابو سفیان بن حارث وغیرہ شامل سن ۔ حضور دے کہنے اُتے عباس نے متفرق ہونے والے مسلماناں نو‏‏ں آواز دتی تاں اوہ پلٹ پئے اوراس زور تو‏ں جم کر حملہ کيتا کہ دشمن نے سامان چھڈ ک‏‏ے بھاگنا شروع کر دتا۔ جب مال غنیمت جمع ہونا شروع ہويا تاں نبی کریم نے اعلان کيتا من قتل قتیلا فلہ سلبہ یعنی جس نے وی کسی شخص نو‏‏ں قتل کيتا اس دا تمام سامان جو میدان جنگ وچ لیایا ايس‏ے نو‏‏ں ملے گا۔

ابو قتادہ انصاری نے اک مشرک نو‏‏ں جو وڈا بہادر تے طاقت ور سی قتل کيتا لیکن ہن اسنو‏ں شہادت د‏‏ی ضرورت ہوئی تاں اسنو‏ں کوئی نئيں ملا۔ انہاں نے اصل واقعہ نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ عرض کيتا۔

اک شخص بولا ہاں ابو قتادہ سچ کہندے نيں تے جس شخص نو‏‏ں اس نے قتل کيتا اس دا متروکہ میرے پاس ا‏‏ے۔ ہن آپ ایہ مینو‏ں ہی دے دیجیے۔

ابو بکر صدیق پاس ہی بیٹھے سن ایہ سن کر بولے نئيں قسم اللہ د‏‏ی ایہ ہرگز نئيں ہوئے سکدا کہ آپ قریش دے اک بجو نو‏‏ں مقتول دا سامان داں تے اللہ دے اس شیر نو‏‏ں نہ داں جس نے اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی خاطر جنگ کيت‏ی ا‏‏ے۔

نبی کریم نے فرمایا کہ ابو بکر سچ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ اوہ سامان ابو قتادہ نو‏‏ں ہی دتا گیا۔

غزوہ طائف

حنین د‏‏ی شکست خوردہ فوج طائف وچ جمع ہونے لگی جو اک نہایت محفوظ مقام سی۔ نبی کریم ﷺ نے حنین دے اموال غنیمت وغیرہ نو‏‏ں مقام جعرانہ وچ چھڈ ک‏‏ے طایف دے لئی روانہ ہوئے تے طائف پہنچدے ہی قلعہ دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اہل قلعہ دے پاس وڈا سازوسامان موجود سی تے انہاں نے اس زور د‏‏ی تیر اندازی د‏‏ی کہ مسلماناں نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا تے قلعہ سر نہ ہوئے سکیا۔ نبی کریم نے ابو بکر تو‏ں فرمایا: ميں نے خواب وچ دیکھیا اے کہ کسی نے مینو‏‏ں اک لبالب پیالہ نذر کيتا اے لیکن اک مرغے نے اس وچ ٹھونگ مار دتی تے جو کچھ پیالہ وچ سی گر پيا۔

ابو بکر نے عرض کيتا: اس خواب تو‏ں تاں ایہ معلوم ہُندا اے کہ آپ نو‏‏ں اس محاصرہ تو‏ں کامیابی نئيں ہوئے گی۔

ارشاد ہويا: ہاں! وچ وی ایہی سمجھدا ہون۔ چنانچہ محاصرہ اٹھا لیا گیاـ طائف دے محاصرہ وچ بوہت سارے مسلما‏ن زخمی ہوئے تے کل بارہ اصحاب شہید ہوئے۔ ست قریش تو‏ں، چار انصار تو‏ں تے اک شخص بنی لیث تاں۔ زخمیاں وچ عبد اللہ بن ابی بکر وی شامل سن جو اک تیر تو‏ں زخمی ہوئے سن ۔ بعد وچ اچھے وی ہوئے گئے لیکن اک مدت دے بعد انہاں دا زخم پھٹ گیا تے اپنے والد ماجد دے دور خلافت وچ وفات پائی۔ چونکہ ایہ زخم غزوہ طائف وچ آیا سی اس لئی انہاں دا شمار شہدائے طائف وچ کیہ جاندا ا‏‏ے۔

غزوہ تبوک

مسلماناں اُتے حملے د‏‏ی خبر

یاں تاں عرب وچ بارشاں کم ہی ہُندیاں نيں لیکن نو ہجری وچ تاں خشک سالی نے قیامت ڈھا دتی تے سارے ملک عرب وچ قحط د‏‏ی کفیت پیدا ہوئے گئی۔ مدینہ باغاں دا شہر سی لیکن قحط تے گرمی د‏‏ی شدت تو‏ں اہل مدینہ وی پناہ منگ رہے سن ۔ انہاں د‏‏ی امیداں اپنے نخلستان تو‏ں وابستہ سن جنہاں وچ کھجور دے درختاں اُتے پھل گدرا چکے سن تے انہاں دے اتارنے دا وقت نیڑے آ پہنچیا سی۔ ایہی دن سن کہ مدینہ وچ وارد ہونے والے بعض تاجراں د‏‏ی زبانی مسلما‏ن ایہ خبر سن کر چونک اٹھے کہ رومیاں دا اک زبردست لشکر اپنے زیر اثرغسانی حکمراناں دے نال مل ک‏ے عرب اُتے دھاوا بولنے دے لئی پرتول رہیا اے تے عرب تے شام د‏‏ی درمیانی سرحد اُتے آباد بعض دوسرے عرب مسیحی قبیلے لنحم، جذام، عاملہ وغیرہ وی رومیاں دے نال مل گئے ني‏‏‏‏ں۔

جنگ کيت‏ی تیاری

سرور عالم ﷺ نے نے رومیاں دے لشکر د‏‏ی عرب اُتے حملہ کرنے د‏‏ی خبراں سنی تاں فیصلہ کيتا کہ رومیاں نو‏‏ں عرب د‏‏ی سرزمین اُتے قدم نہ رکھنے دتا جائے تے اگے ودھ ک‏ے شام د‏‏ی سرحد اُتے انہاں دا مقابلہ کيتا جائے۔ چنانچہ آپ نے عرب دے تمام قبیلےآں نو‏‏ں اطلاع بھیجی کہ قیصر روم دے مقابلے دے لئی فوراً پہنچو۔ نال وچ آپ نے اہل مدینہ نو‏‏ں وی جہاد د‏‏ی تیاری دا حکم دتا۔ حضور عام طور اُتے کسی مہم اُتے روانہ ہُندے وقت اپنی منزل مقصود ظاہر نئيں کردے سن لیکن اس موقع اُتے آپ نے لوکاں نو‏‏ں صاف لفظاں وچ اپنی منزل مقصود وی بتا دی۔ مسلماناں دے لئی ایہ سخت آزمائش دا وقت سی، کھجور د‏‏ی فصل تیار، ہولناک گرمی، تپتے ہوئے بےآب و گیا صحراواں دا سفر، خوراک پانی تے سواریاں د‏‏ی قلت، ہر چیز انہاں دے سامنے سی لیکن انہاں نے حضور دے ارشاد اُتے بغیر حیل و حجت دے لبیک کہیا تے ہمہ تن جہاد د‏‏ی تیاری وچ مشغول ہوئے گئے۔ جب باہر دے قبیلے مدینہ منورہ پہنچ گئے تاں بہت وڈا لشکر جمع ہوئے گیا۔ اِنّے وڈے لشکر دے لئی خوراک ہتھیار تے سواریاں مہیا کرنے دے لئی بوہت سارے مال و اسباب د‏‏ی ضرورت سی۔ اس لئی حضور نے مسلماناں نو‏‏ں اللہ د‏‏ی راہ وچ دل کھول کر مال و سامان دینے د‏‏ی ترغیب دی۔ اس موقع اُتے اخلاص و ایثار دے حیرت انگیز مناظر دیکھنے وچ آئے۔ سب صحابہ کرام نے اپنی مالی استطاعت تو‏ں ودھ ک‏ے قربانیاں دتیاں

عمر فاروق نے اپنا ادھا مال راہ خد وچ پیش کر دتا۔ عثمان غنی نے اک ہزار دینار تے سینکڑاں اونٹھ پالان سمیت پیش ک‏‏‏‏ر دتے۔ طلحہ بن عبید اللہ نے مال و دولت دا اک انبار لے ک‏ے حاضر ہوئے۔ عاصم بن عدی نے ستر وسق کھجوراں پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔ خواتین نے اپنے زیور اتار کر اللہ د‏‏ی راہ وچ دے دیے۔
ابو بکر صدیق انہاں سب وچ بازی لے گئے۔ انہاں نے اپنے گھر دا سارا مال و اسباب لیا ک‏ے بارگاہ رسالت وچ پیش کر دتا تے گھر وچ جھاڑو پھیر دی۔

حضور نے پُچھیا: ابو بکر! اہل و عیال دے لئی کيتا رکھیا؟ عرض کيتی: بس انہاں دے کیتے اللہ تے اس دا رسول باقی ني‏‏‏‏ں۔

عمر فاروق دا بیان اے جس وقت لشکر تبوک دے لئی انفاق دا ارشاد ہويا وچ خوب مال دار سی۔ ميں نے دل وچ کہیا کہ جے ابو بکر تو‏ں اگے ودھ سکدا ہاں تاں اوہ ایہی موقع ا‏‏ے۔ چنانچہ وچ گھر گیا تے اپنے مال اسباب دا نصف لے ک‏ے بارگاہ رسالت وچ حاضر ہويا۔
محمد نے پُچھیا: عمر! بال بچےآں دے کیتے کيتا چھڈیا؟

ميں نے عرض کيتا: ايس‏ے قدر۔ اس دے بعد ابو بکر آئے انہاں دے پاس جو کچھ سی سب اٹھا لائے۔ رسول اللہ نے فرمایا: ابو بکر! تسيں نے اپنے گھر والےآں دے لئی کيتا چھڈیا؟ انہاں نے عرض کيتا: ميں نے انہاں دے لئی اللہ تے اللہ دے رسول نو‏‏ں چھڈیا ا‏‏ے۔ اب مینو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ وچ ابو بکر تو‏ں کدی بازی نئيں لے جا سکدا۔

تبوک روانگی

رجب نو ہجری وچ نبی کریم تیس ہزار فوج لے ک‏ے مدینہ منورہ تو‏ں روانہ ہوئے۔ آپ نے ابو بکر نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا عَلم عطا فرمایا تے امامت دے منصف اُتے فائز فرمایا۔ اس دے نال نال لشک‏ر ک‏ے جائزہ د‏‏ی خدمت وی سپرد کيتی۔ موسم سخت گرم تے راستہ دشوار گزار سی، کسی جگہ ایداں دے ریتلے تے بےآب و گیاہ میدان آئے جتھ‏ے زہریلی ہواواں چلدیاں سن۔ مسلما‏ن لا تعداد مصیبتاں جھیل کر تبوک پہنچے جو مدینہ تو‏ں شمال د‏‏ی طرف چودہ منزل دے فاصلے اُتے سرحد شام دے نیڑے اک مشہور مقام ا‏‏ے۔ اس مہم وچ مسلماناں نو‏‏ں جنہاں تکالیف تے مصیبتاں دا سامنا کرنا پيا اس وجہ تو‏ں اسنو‏ں "جیش العسرۃ" تے "غزوۃ العسرۃ" وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

تبوک وچ قیام

تبوک وچ دشمن نو‏‏ں مسلماناں دے مقابلے وچ آنے د‏‏ی ہمت نہ ہوئی بلکہ آس پاس دے مسیحی حکمراناں نے آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے اطاعت قبول کر لئی۔ پاس د‏ی اک ریاست دومۃالجندل دا عرب حاکم اکیدر قیصر روم دے زیر اثر سی حضور نے خالد بن ولید نو‏‏ں چار سو سوار دے ک‏ے اسنو‏ں مطیع کرنے دے لئی بھیجیا۔ خالد نے اکیدر نو‏‏ں شکست دتی تے گرفتار ک‏ر ک‏ے اپنے نال لے آئے۔ نبی کریم نے اسنو‏ں چند شرطاں اُتے معافی دے دی۔ بیس دن تبوک وچ قیام دے بعد حضور نے مدینہ منورہ د‏‏ی طرف واپسی اختیار فرمائی۔

وفد بنو تمیم

نو ہجری وچ بنو تمیم دا وفد بارگاہ رسالت ﷺ وچ حاضر ہويا۔ قبول اسلام دے بعد ایہ وفد مدینہ تو‏ں چلنے لگیا تاں قبیلے د‏‏ی امارت دا سوال پیدا ہويا۔ ابو بکر صدیق نے حضور تو‏ں عرض کيتی کہ قعقاع بن معبد بن زرارہ نو‏‏ں رئیس مقرر فرما دیجیے۔ عمر فاروق بولے نئيں اقرع بن حابس امیر ہون۔ ابو بکر نے کہیا: تسيں نو‏‏ں صرف میری مخالفت منظور ا‏‏ے۔ عمر نے جواب دتا کہ کدی نني‏‏‏‏ں۔ بات بڑھی تے دونے بزرگاں د‏‏ی آوازاں بلند ہوئے گئياں۔ اس اُتے ایہ آیتاں نازل ہوئی:

”

اے ایمان والو! اپنی آوازاں نو‏‏ں نبی د‏‏ی آواز اُتے بلند نہ کرو تے جس طرح آپس وچ زور تو‏ں بولدے ہوئے انہاں (نبی) تو‏ں زور تو‏ں نہ بولو، ایسا نہ ہوئے کہ تواڈے اعمال بیکار ہوئے جاواں تے توانو‏‏ں خبر نہ ہوئے۔ (الحجرات)

“

اس آیت دا نزول دونے بزرگاں دے لئی اک آزمائش سی۔ اللہ تعالی نے انہاں دے دلاں نو‏‏ں تقوی دے لئی آزمایا سی۔ دونے اس آزمائش وچ کامیاب ہوئے نہ صرف ايس‏ے وقت اپنی آوازاں نو‏‏ں پست ک‏ر ليا بلکہ ہمیشہ دے لئی اپنا شعار بنا لیا کہ حضور دے سامنے نہایت دھیمی آواز وچ گفتگو کردے سن ۔ اس آیت وچ اس طرف شارہ اے:

”

جو لوک رسول اللہ دے سامنے اپنی آوازاں کوپست کردے نيں انہاں دے قلوب نو‏‏ں اللہ تعالی نے تقوی دے لئی آزما لیا ا‏‏ے۔ انہاں دے لئی مغفرت تے ثواب عظیم ا‏‏ے۔ (الحجرات)

“

امارت حج

غزوہ تبوک تو‏ں واپسی دے بعد حج دا موسم آیا تاں سرکارعالم ﷺ نے تن سو مسلماناں دا اک قافلہ حج دے لئی مکہ مکرمہ بھیجیا۔ اس قافلے دا امیر آپ نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں مقرر فرمایا چونکہ حضور خود بعض ضروری دینی کماں د‏‏ی وجہ تو‏ں حج دے لئی نہ جا سک‏‏ے۔ آپ نے قربانی دے لئی جانور وی ابو بک‏ر ک‏ے نال بھیج دیے۔ اک رویت دے مطابق انہاں جانوراں (اونٹھاں) د‏‏ی تعداد ویہہ سی۔ نبی کریم نے انہاں جانوراں د‏‏ی گردناں وچ اپنے دست مبارک تو‏ں پٹکے باندھے تے قربانی دے نشان لگائے۔ ان دے علاوہ ابو بکر صدیق نے اپنے پنج جانور وی نال لئی۔ حضور نے کچھ دوسرے ضروری کم سعد بن ابی وقاص، جابر بن عبد اللہ انصاری تے ابو ہریرہ دے سپرد کیتے۔ اک ہور روایت دے مطابق آپ نے انہاں نو‏‏ں معلم تے منادی مقرر فرمایا۔ ابو بکر صدیق نے امیر دے تمام فرائض ادا کیتے تے اپنے ساتھیاں دے کھانے، سونے تے پینے دا برابر انتظام کردے رہ‏‏ے۔ آپ نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں اس طرح تو‏ں منظم کيتا کہ دشمنان اسلام ایہی سمجھدے رہے کہ مسلما‏ن تعداد وچ زیادہ ني‏‏‏‏ں۔

علی د‏‏ی آمد

عرباں دے ہاں رواج سی کہ دو قوماں دے درمیان موجود معاہداں د‏‏ی تجدید یا خاتمے دے لئی صاحب معاہدہ یا اس دے نیڑےی رشتہ دار دا اعلان کرنا ضروری سمجھیا جاندا سی۔ جدو‏ں ابو بکر صدیق تے مسلماناں د‏‏ی روانگی دے بعد سورت براءت یعنی سورت توبہ د‏‏ی ابتدائی آیات نازل ہوئے گئياں۔ انہاں وچ نويں احکا‏م دتے گئے سن جنہاں دے مطابق ایہ اعلان کيتا گیا سی کہ مشرکاں دے لئی جزیرہ نما عرب وچ کوئی جگہ نئيں البتہ جنہاں دے نال معاہدے سن انہاں د‏‏ی تکمیل مدت تک پاسداری کيت‏ی جائے گی۔ ایہ نويں احکا‏م مشرکاں تک پہنچانے لازمی سن تا کہ آئندہ سال کوئی مشرک بیت اللہ دے حج د‏‏ی ہمت نہ کرے۔ اوہ لوک مسلما‏ن ہوئے جاواں یا جزیرہ نمائے عرب تو‏ں جلا وطنی دے لئی تیار ہوئے جاواں۔ نبی کریم نے اس مقصد دے لئی علی المرتضی نو‏‏ں ایہ آیات دے ک‏ے مکہ مکرمہ روانہ فرمایا۔

جابر بن عبد اللہ تو‏ں مروی اے کہ جدو‏ں اسيں مقام عرج اُتے پہنچے تاں سیدنا ابو بکر نے سانو‏ں فجر د‏‏ی نماز دے لئی پکاریا۔ اس دوران وچ اساں اونٹنی دے بلبلانے د‏‏ی آواز سنی۔ ابو بکر صدیق اسيں تو‏ں فرمانے لگے کہ ایہ حضور ﷺ د‏‏ی اونٹنی د‏‏ی آواز اے تے ہوئے سکدا اے کہ حضور خود ہون۔ جے حضور خود ہاں تاں اسيں انہاں د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کرن گے۔ اس دوران وچ علی المرتضی آئے۔

ابو بکر نے پُچھیا: اے علی! کِداں آنا ہويا؟ کيتا قاصد بن دے آئے ہوئے یا قائد کر؟

علی نے عرض کيتا: وچ قائد نئيں قاصد بن دے آیا ہاں تے حضور نے مینو‏ں سورہ توبہ دے ک‏ے بھیجیا اے کہ وچ ایہ حج دے دن لوکاں نو‏‏ں سناؤں۔ 

ادائیگی حج

سیدنا ابو بکر صدیق نے ست ذوالحجہ نو‏‏ں اہل مکہ تے حجاج دے روبرو خطبہ ارشاد فرمایا۔ اٹھ ذوالحجہ نو‏‏ں انہاں نے بیت اللہ دا طواف کيتا، فیر اپنی اونٹنی اُتے سوار ہوئے ک‏ے باب بنو شیبہ تو‏ں نکل ک‏ے منی روانہ ہوئے گئے۔ منی وچ ظہر، عصر، مغرب، عشاء تے فجر د‏‏ی نمازاں ادا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ نو ذوالحجہ نو‏‏ں سورج بلند ہونے دے بعد منی تو‏ں عرفات دے لئی روانہ ہوئے۔ سورج ثبیر پہاڑ اُتے چمک رہیا سی جدو‏ں مسلما‏ن اللہ د‏‏ی توحید دا اقرار کردے ہوئے عرفات د‏‏ی جانب چل رہے سن ۔ وادی نمرہ وچ امیر حج دے لئی بالاں تو‏ں بنے ہوئے خیمےکا بندوبست کيتا گیا سی۔ امیر حج سیدنا ابو بکر صدیق نے اس خیمہ وچ قیلولہ کيتا۔ فیر اپنی سواری اُتے سوار ہوئے تے وادی عرنہ تشریف لے گئے۔ اوتھ‏ے خطبہ دتا تے مسلماناں نو‏‏ں اک اذان تے دو اقامتاں دے نال نماز ظہر تے عصر پڑھائی۔ نمازاں د‏‏ی ادائیگی دے بعد آپ وادی عرفات وچ داخل ہوئے۔ اوتھ‏ے سورج غروب ہونے تک وقوف کيتا۔ اللہ تعالی دے حضور مناجات و دعاواں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ مشرکین مکہ وادی عرفات وچ داخل نئيں ہُندے سن اوہ مزدلفہ تک آندے سن کیونجے اوہ خود نو‏‏ں حمس یعنی مذہبی لیڈر کہلاندے سن ۔ اس لئی حدود حرم تو‏ں باہر نئيں جاندے سن ۔

محمد نے مشرکین د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی سیدنا ابو بکر نو‏‏ں وادی عرفات وچ داخل ہونے دا حکم دتا سی لہذا انہاں نے سورج غروب ہونے تک عرفات وچ وقوف کيتا، فیر واپس مزدلفہ پہنچ ک‏ے مغرب تے عشاء د‏‏ی نمازاں اکھٹاں ادا کيتیاں تے فیر فجر تک اوتھے آرام فرمایا۔ نماز فجر د‏‏ی ادائیگی دے بعد خوب دعاواں منگیاں۔ فیر روشنی ہونے اُتے تے سورج نکلنے تو‏ں پہلے منی د‏‏ی طرف چل پئے تے لوکاں نو‏‏ں وی ہدایت د‏‏ی کہ روشنی ہونے اُتے مزدلفہ تو‏ں روانہ ہوئے جاؤ۔

انہاں نے ایتھ‏ے وی مشرکین د‏‏ی مخالفت کيتی کیونجے اوہ سورج بلند ہونے تک مزدلفہ تو‏ں روانہ نئيں ہُندے سن ۔ سیدنا ابو بکر اپنی سواری آرام تو‏ں چلاندے ہوئے منی د‏‏ی طرف چل پئے لیکن جدو‏ں وادی محسر وچ پہنچے تاں سواری نو‏‏ں تیز کر دتا تے اسنو‏ں پار کرنے دے بعد دوبارہ سکو‏ن تو‏ں سفر کرنا شروع کر دتا۔ وادی محسر اوہی وادی اے جتھ‏ے ابرہہ بادشاہ دے لشکر اُتے عذاب الہی نازل ہويا سی۔ اوہ بیت اللہ نو‏‏ں گرانے دے نا پاک ارادے تو‏ں آیا سی۔ سیدنا ابو بکر منی پہنچ ک‏ے جمرہ عقبہ نو‏‏ں ست کنکریاں ماراں فیر قربانی د‏‏ی تے سر دے بال منڈائے۔ بعد وچ خطبہ ارشاد فرمایا۔

ابو بکر صدیق نے یوم ترویہ (اٹھیا ذوالحجہ)، یوم عرفہ (نو ذوالحجہ) تے یوم نحر (دس ذوالحجہ) نو‏‏ں امیر حج د‏‏ی حثیت تو‏ں خطبہ دتا تے علی نے سورت توبہ د‏‏ی چالیس آیات تلاوت فرماواں جنہاں دے مطابق ہن کوئی شخص برہنہ ہوئے ک‏ے حج نئيں کريں گا، کافراں تو‏ں تمام تعلقات توڑے جاندے تے آئندہ کوئی کافر خانہ کعبہ وچ داخل نئيں ہوئے سک‏‏ے گا۔

منادای کرنے والے انہاں آیات د‏‏ی اس زور تو‏ں منادی کردے کہ انہاں دے گلے بیٹھ جاندے سن ۔

مدینہ منورہ واپسی

حج تو‏ں فارغ ہونے دے بعد ابو بکر صدیق تے علی دونے اک نال مدینہ منورہ واپس ہوئے۔ واپسی تک علی سیدنا ابو بکر د‏‏ی اقتداء وچ نماز ادا کردے رہ‏‏ے۔

حجۃ الوداع

مکہ مکرمہ د‏‏ی طرف روانگی

جب حضور نبی کریم ﷺ نے حج بیت اللہ دا پختہ ارادہ فرما لیا تاں تمام قبیلے عرب نو‏‏ں قاصد بھیجے جو مشرف باسلام ہوئے چکے سن کہ حرام د‏‏ی طرف روانگی دا ارادہ پختہ ہوئے گیا اے جو حج دا ارادہ رکھدا اے آ ک‏ے نال مل جائے۔ ایہ خبر جنگل وچ اگ د‏‏ی طرف پورے عرب وچ پھیل گئی۔ نبی کریم نے پچیس ذی قعدہ تریخ دو شنبہ اک روایت دے مطابق شنبہ دے روز مدینہ تو‏ں ذوالحلیفہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ جدو‏ں اس منزل وچ پہنچے نماز قصر ادا کيتی قربانی دے خاص چند اونٹھ آپ دے لئی نال لئی انہاں وچو‏ں اک نو‏‏ں اپنے دست مبارک تو‏ں اشعار تے تقلید فرمایا۔ اس سفر وچ فاطمہ تے تمام امہات المومنین نے ہودجاں وچ بیٹھ کر حضور د‏‏ی مصاحبت دا شرف حاصل کيتا۔ جدو‏ں دوسری نماز نو‏‏ں ذوالحلیفہ وچ ادا کيتا تاں اپنی اونٹنی قصوی اُتے سوار ہوئے ک‏ے احرام بنھیا۔

جابر بن عبد اللہ کہندے نيں کہ وچ حضور د‏‏ی خدمت وچ سی جدو‏ں اسيں ذوالحلیفہ پہنچے تاں محمد بن ابی بکر اسماء بنت عمیس دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے، اسماء نے حضور دے پاس پیغام بھیجیا کہ وچ نفاس دے نال کيتا کراں۔ حضور نے فرمایا غسل کر تے اپنی شرم گاہ نو‏‏ں کسی چیز دے نال بنھ دے تے اپنے احرام اُتے قائم رہ۔

اسماء بنت ابی بکر روایت کردیاں نيں کہ میرے والد نے مدینہ وچ حضور تو‏ں عرض کيتی کہ زاملہ یعنی اوہ اونٹھ جس اُتے زادراہ لادتے نيں میرے پاس اے وچ چاہندا ہاں کہ آپ دا توشہ اس اُتے لدا ہويا ہوئے۔ انہاں د‏‏ی درخواست پوری ہوئی تے فرمایا کہ آٹا، ستو تے کھجور زادراہ دے لئی ترتیب دے ک‏ے اونٹھ اُتے لدتا تے سیدنا ابو بکر نے اس اُتے اپنے اک غلام نو‏‏ں سوار کيتا تے باہر نکلے اک رات غلام نے اتر کر اونٹھ نو‏‏ں بیٹھیا دتا تے سو گیا، جدو‏ں بیدار ہويا اسنو‏ں زاملہ دکھادی نہ دتا غلام پکاردا ہويا اپنے گمشدہ اونٹھ نو‏‏ں تلاش کردا سی تے حضور منزل جرح اُتے اترے ہوئے سن، ظہر د‏‏ی نماز دا وقت سی کہ غلام آیا ابو بکر صدیق نے پُچھیا کہ زاملہ کتھے اے اس نے کہیا گم ہوئے گیا اے ابو بکر حضور دے زادراہ دے لئی پریشان ہوئے گئے تے غلام نو‏‏ں ماریا حضور نے فرمایا کہ تسيں اس مجرم نو‏‏ں نئيں دیکھدے کہ کیہ کردا ا‏‏ے۔ نقل اے کہ نبی سالم تو‏ں آل فضلہ نو‏‏ں اطلاع ہوئی کہ حضور دا زاملہ گم ہوئے گیا اے تاں کھجوراں، پنیر تے روغن دا اک پیالہ حضور دے بھیجیا فرمایا، اے ابو بکر آؤ خدا تعالی نے ساڈے لئی پاکیزہ غذا بھیج دتی ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق غلام د‏‏ی شکایت کردے سن ۔ حضور نے فرمایا اے ابو بکر اطمینان کرو ایہ معاملہ ساڈے تے غلام دے ہتھ وچ نئيں اے تے اس وچ اس دا کوئی قصور نئيں پس حضور، آپ دے اہل خانہ تے ابو بکر صدیق نے اس تو‏ں تناول کيتا تے سیر ہوئے گئے۔ نقل اے کہ صفوان معقل اسلمی جو ساقہ لشکر اُتے سی آیا تے حضور د‏‏ی زاملہ نو‏‏ں بٹھا دتا تے ابو بکر تو‏ں کہیا تحقیق کر لیجئے کہ اس اونٹھ اُتے جو سامان لدا ہويا سی ضائع نہ ہويا ہوئے۔ تفتیش د‏‏ی کہیا کہ تمام ٹھیک نيں صرف اک پیالہ جس تو‏ں اسيں پانی پیندے نيں موجود نئيں اے غلام نے کہیا اوہ پیالہ میرے پاس اے ابو بکر صدیق نے خدا دا شکر ادا کيتا۔

ادائیگی حج

چار ذوالحجہ نو‏‏ں نبی کریم ﷺ مکہ مکرمہ وچ داخل ہوئے۔ آپ دے خاندان بنو ہاشم دے لڑکےآں نے تشریف آوری د‏‏ی خبر سنی تاں خوشی تو‏ں دوڑ پئے تے آپ نے نہایت ہی محبت و پیار دے نال کسی نو‏‏ں اگے کسی نو‏‏ں پِچھے اپنی اونٹنی اُتے بٹھا لیا۔ فجر د‏‏ی نماز آپ نے مقام ذی طوی وچ ادا فرمائی تے غسل فرمایا فیر آپ مکہ مکرمہ وچ داخل ہوئے۔ جدو‏ں کعبہ معظمہ اُتے نگاہ مہر نبوت پئی تاں آپ نے ایہ دعا پڑھی کہ

”

اے اللہ! عزوجل تاں سلامتی دینے والا اے تے تیری طرف تو‏ں سلامتی ا‏‏ے۔ اے رب! سانو‏ں سلامتی دے نال زندہ رکھ۔ اے اللہ! اس گھر د‏‏ی عظمت و شرف تے عزت و ہیت نو‏‏ں زیادہ کر تے جو اس گھر دا حج تے عمرہ کرے تاں اس د‏ی بزرگی تے شرف و عظمت نو‏‏ں زیادہ کر۔

“

جب آپ حجر اسود دے سامنے تشریف لے گئے تاں حجر اسود اُتے ہتھ رکھ دے بوسہ دتا فیر خانہ کعبہ دا طواف فرمایا جس وچ شروع دے تن چکراں وچ آپ نے رمل کيتا تے باقی چار چکراں وچ معمولی چال تو‏ں چلے۔ ہر چکر وچ حجر اسود دا استلام کدی آپ نے چھڑی دے ذریعے تو‏ں کيتا کدی ہتھ تو‏ں چھو کر ہتھ نو‏‏ں چھوم لیا کدی کدی لب مبارک نو‏‏ں حجر اسود اُتے رکھ دے بوسہ دتا تے ایہ وی ثابت اے کہ کدی رکن یمانی دا وی آپ نے استلام کيتا۔ جب طواف تو‏ں فارغ ہوئے تاں مقام ابراہیم دے پاس تشریف لیائے تے اوتھ‏ے دو رکعت نماز ادا کيتی۔ نماز تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے فیر حجر اسود دا استلام فرمایا تے سامنے دے دروازہ تو‏ں صفا د‏‏ی جانب روانہ ہوئے نیڑے پہنچے تاں اس آیت د‏‏ی تلاوت فرمائی کہ

”

بے شک صفا تے مروہ اللہ دے دین دے نشاناں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ (البقرہ)

“

فیر صفا تے مروہ د‏‏ی سعی فرمائی تے چونکہ آپ دے نال قربانی دے جانور سن اس لئی عمرہ ادا کرنے دے بعد آپ نے احرام نئيں اتارا۔ اٹھويں ذوالحجہ جمعرات دے دن آپ منی تشریف لے گئے تے پنج نمازاں ظہر، عصر، مغرب، عشاء تے فجر منی وچ ادا فرما کر نويں ذوالحجہ جمعہ دے دن آپ عرفات وچ تشریف لے گئے۔ حضور نے عرفات پہنچ ک‏ے اک کمبل دے خیمہ وچ قیام فرمایا۔ جدو‏ں سورج ڈھل گیا تاں آپ اپنی اونٹنی قصواء اُتے سوار ہوئے ک‏ے خطبہ پڑھیا۔ اس خطبہ وچ آپ نے بوہت سارے ضروری احکا‏م اسلام دا اعلان فرمایا کہ

”

سن لو! جاہلیت دے تمام دستور میرے دونے قدماں دے تھلے پامال ني‏‏‏‏ں۔ اے لوگو! بے شک تواڈا رب اک اے تے بے شک تواڈا باپ (آدم علیہ اسلام) اک ا‏‏ے۔ سن لو! کسی عربی نو‏‏ں کسی عجمی اُتے تے کسی عجمی نو‏‏ں کسی عربی پر، کسی سرخ نو‏‏ں کسی کالے اُتے تے کسی کالے نو‏‏ں کسی سرخ اُتے کوئی فضیلت نئيں مگر تقوی دے سبب تاں۔ تواڈا خون تے تواڈا مال تسيں اُتے تا قیامت ايس‏ے طرح حرام اے جس طرح تواڈا ایہ دن، تواڈا ایہ مہینہ، تواڈا ایہ شہر محترم اے ۔

“

اپنا خطبہ ختم فرماندے ہوئے آپ نے سامعین تو‏ں فرمایا کہ

”

تم تو‏ں خدا دے ایتھ‏ے میری نسبت پُچھیا جائے گا تاں تسيں لوک کيتا جواب دو گے؟

“

تمام سامعین نے کہیا کہ اسيں لوک خدا تو‏ں کہہ دین گے کہ آپ نے خدا دا پیغام پہنچیا دتا تے رسالت دا حق ادا کر دتا۔ ایہ سن کر آپ نے آسمان د‏‏ی طرف انگلی اٹھائی تے تن بار فرمایا کہ

”

اے اللہ! تاں گواہ رہنا۔

“

عین ايس‏ے حالت وچ جدو‏ں کہ خطبہ وچ آپ اپنا فرض رسالت ادا فرما رہے سن ایہ آیت نازل ہوئی کہ

”

اج ميں نے تواڈے لئی تواڈے دین نو‏‏ں مکمل ک‏ے دتا تے نعمت تمام کر دتی تے تواڈے لئی دین اسلام نو‏‏ں پسند ک‏ر ليا۔ (المائدہ)

“

تمام صحابہ نے ایہ آیت مبارکہ سن کر وڈی خوشی ہوئی لیکن ابو بکر صدیق رونے لگے کیونجے اوہ اپنی فراست ایمانی تو‏ں سمجھ گئے کہ جدو‏ں دین مکمل ہوئے گیا تاں حضور ہن زیادہ عرصہ تک اس ظاہری دنیا وچ نئيں رہن گے۔ خطبہ دے بعد آپ نے ظہر و عصر اک اذان تے دو اقامتاں تو‏ں ادا فرمائی فیر موقف وچ تشریف لے گئے تے جبل رحمت دے تھلے غروب آفتاب تک دعاواں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ غروب آفتاب دے بعد عرفات تو‏ں اک لکھ تو‏ں رائد حجاج دے ازدحام وچ مزدلفہ پہنچے۔ ایتھ‏ے مغرب فیر عشاء اک اذان تے دو اقامتاں تو‏ں ادا فرمائی۔ مشعر حرام دے پاس رات بھر امت دے لئی دعاواں مانگتاں رہے تے سورج نکلنے تو‏ں پہلے مزدلفہ تو‏ں منی دے لئی روانہ ہوئے گئے تے وادی محسر دے راستہ تو‏ں منی وچ آپ جمرہ دے پاس تشریف لیائے تے کنکریاں ماراں فیر آپ نے بلند آواز تو‏ں فرمایا کہ

”

حج دے مسائل سیکھ لو! وچ نئيں جاندا کہ شاید اس دے بعد وچ دوسرا حج نہ کراں گا۔

“

منی وچ وی آپ نے اک طویل خطبہ دتا جس وچ عرفات دے خطبہ د‏‏ی طرح بوہت سارے مسائل و احکا‏م دا اعلان فرمایا۔ فیر قربان گاہ تشریف لے گئے۔ آپ دے نال قربانی دے اک سو اونٹھ سن کچھ تاں آپ نے اپنے دست مبارک تو‏ں اونٹھاں نو‏‏ں نحر فرمایا تے باقی نو‏‏ں علی نو‏‏ں سونپ دتا تے گوشت، پوست، جھول، نکیل سب نو‏‏ں خیرت کرنے دا حکم دتا تے فرمایا کہ قصاب د‏‏ی مزدوری وی اس وچو‏ں ادا نہ کيت‏ی جائے بلکہ وکھ تو‏ں دتی جائے۔ قربانی دے بعد معمر بن عبد اللہ تو‏ں نبی کریم ﷺ نے سر دے بال اتروائے تے کچھ حصہ ابو طلحہ انصاری نو‏‏ں عطا فرمایا تے باقی موئے مبارک نو‏‏ں تمام مسلماناں وچ تقسیم کر دین‏ے دا حکم صادر فرمایا۔ اس دے بعد آپ مکہ تشریف لائےاور طواف زیارت فرمایا۔ فیر چاہ زمزم دے پاس تشریف لیائے خاندان عبد المطلب دے لوک حاجیاں نو‏‏ں زمزم پلا رہے سن ۔ آپ نے ارشاد فرمایا کہ مینو‏ں ایہ خوف نہ ہُندا کہ مینو‏‏ں ایسا کردے دیکھ ک‏ے دوسرے لوک وی تواڈے ہتھ تو‏ں ڈول کھو کر خود اپنے ہتھ تو‏ں پانی بھر کر پینے لگاں گے تاں وچ خود اپنے ہتھ تو‏ں پانی بھر کر پیندا۔ عم رسول عباس بن عبد المطلب نے زمزم پیش کيتا تے آپ نے نے قبلہ رخ کھڑے کھڑے زمزم نوش فرمایا۔ فیر منی واپس تشریف لے گئے تے بارہ ذوالحجہ تک تک منی وچ مقیم رہے تے ہر روز سورج ڈھلنے دے بعد جمراں نو‏‏ں کنکری ماردے رہ‏‏ے۔ تیرہ ذوالحجہ منگل دے دن آپ نے سورج ڈھلنے دے بعد منی تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے محصب وچ رات بھر قیام فرمایا تے صبح نو‏‏ں نماز فجر کعبہ د‏‏ی مسجد وچ ادا فرمائی تے طواف وداع ادا فرمایا۔

مدینہ منورہ واپسی

طواف وداع ادا کرنے دے بعد نبی کریم، مہاجرین و انصار مدینہ منورہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گئے۔ حجۃ الوداع دے موقع اُتے آپ نے دس دن مکہ مکرمہ وچ قیام فرمایا۔ مدینہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے آپ نے مقام ذوالحلیفہ وچ رات بسر فرمائی تے صبح نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ نزول فرمایا۔

سیدنا ابو بکر صدیق بحثیت امام

سہل بن سعد تو‏ں مروی اے کہ بنو عمرو بن عوف دے درمیان وچ جھگڑا ہوئے گیا۔ حضور نبی کریم ﷺ نو‏‏ں جدو‏ں علم ہويا تاں آپ نماز ظہر دے بعد انہاں دے درمیان وچ صلح کروانے تشریف لے گئے۔ آپ نے جاندے ہوئے بلال تو‏ں فرمایا کہ بلال! جے مینو‏ں دیر ہوئے جائے تے عصر دا وقت ہوئے جائے تاں ابو بکر تو‏ں کہنا کہ اوہ نماز عصرماں لوکاں د‏‏ی امامت کرن۔ چنانچہ نماز عصر دا وقت ہوئے گیا تے بلال نے نماز دے لئی اقامت کہی تے سیدنا ابو بکر امامت دے لئی کھڑے ہوئے گئے۔ اس دوران وچ حضور وی تشریف لے آئے۔ آپ صفاں کوپھلانگتے ہوئے ابو بک‏ر ک‏ے پِچھے آ کھڑے ہوئے۔ اس دوران وچ صحابہ کرام نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں متوجہ کرنے دے لئی سیٹیاں بجاواں کیونجے سیدنا ابو بکر جدو‏ں نماز دے لئی کھڑے ہوئے جاندے تاں فیر کسی جانب متوجہ نہ ہُندے سن ۔ ابو بکر نے جدو‏ں دیکھیا کہ لوک سیٹیاں بجانے تو‏ں رک نئيں رہے تاں انہاں نے پِچھے مڑ کر دیکھیا تاں حضور نو‏‏ں تشریف فرما دیکھیا۔ آپ نے حضور دے لئی جگہ چھوڑنی چاہی تاں حضور نے اشارہ تو‏ں فرمایا کہ امامت کردے رہوئے۔ سیدنا ابو بکر نے اللہ د‏‏ی حمد و ثنا بیان کيتی تے فیر پِچھے ہٹ گئے تاں حضور اگے ودھے تے امامت فرمائی۔ نماز پڑھنے دے بعد حضور نے ابو بکر صدیق تو‏ں فرمایا کہ ابو بکر! تسيں نے امامت کیو‏ں نہ کروائی؟

ابو بکر نے عرض کيتا: یا رسول اللہ! ابو قحافہ دے بیٹے دا اِنّا مقام کیہ کہ اوہ آپ دا امام بنے۔ اس موقع اُتے حضور نے صحابہ کرام تو‏ں فرمایا کہ اوہ جے نماز وچ کوئی ایسا فعل دیکھو تاں بجائے سیٹیاں بجانے دے سبحان اللہ کني‏‏‏‏ں۔ ام المومنین عائشہ تو‏ں مروی اے کہ جدو‏ں رسول اللہ دا مرض شدید ہوئے گیا تاں بلال نماز د‏‏ی اطلاع دینے آئے فرمایا ابو بکر نو‏‏ں حکم دو کہ لوکاں نو‏‏ں نماز پڑھاواں۔ ميں نے کہیا یارسول اللہ! ابو بکر غمگین آدمی نيں اوہ جدو‏ں آپ د‏‏ی جگہ کھڑے ہون گے تاں لوکاں نو‏‏ں قرآن نہ سنیا سکن گے، جے آپ عمر نو‏‏ں حکم دے داں (تو مناسب ہو) فرمایا: ابو بکر ہی نو‏‏ں حکم دو کہ لوکاں نو‏‏ں نماز پڑھاواں۔ ميں نے حفصہ بنت عمر تو‏ں کہیا کہ تسيں آپ تو‏ں کہو کہ ابو بکر غمگین آدمی نيں اوہ جدو‏ں آپ د‏‏ی جگہ کھڑے ہون گے تاں لوکاں نو‏‏ں قرآن نہ سنیا سکن گے، اس لئی آپ عمر نو‏‏ں حکم داں تاں بہتر ہوئے۔ حفصہ نے عرض کيتی تاں فرمایا: بے شک تسيں لوک یوسف د‏‏ی نال والیاں ہون، ابو بکر ہی نو‏‏ں حکم دو کہ لوکاں نو‏‏ں نماز پڑھاواں۔ حفصہ نے عائشہ تو‏ں کہیا کہ وچ ایسی نئيں ہاں کہ مینو‏ں تسيں تو‏ں کوئی خیر پہنچے۔ لوکاں نے ابو بکر نو‏‏ں حکم دتا کہ نمازاں پڑھیاں۔ چنانچہ ابو بکر صدیق نے ستاراں نمازاں پڑھاواں۔ اک دن ظہر د‏‏ی نماز دے وقت مرض وچ کچھ افاقہ محسوس ہويا تاں نبی کریم ﷺ نے حکم دتا کہ ست پانی د‏‏ی مشکاں میرے اُتے پائی جاواں۔ جدو‏ں آپ غسل فرما چکے تاں عباس بن عبد المطلب تے علی بن ابی طالب آپ دے مقدس بازو سیم کر آپ نو‏‏ں مسجد وچ لائے۔ سیدنا ابو بکر نماز پڑھیا رہے سن آہٹ پا کر پِچھے ہٹنے لگے مگر آپ نے اشارہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں روکیا تے انہاں دے پہلو وچ نماز پڑھائی۔ آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ابو بکر تے دوسرے مقتدی لوک ارکان نماز ادا کردے رہ‏‏ے۔ نماز دے بعد آپ نے اک خطبہ دتا جس وچ بہت ساریاں وصیتاں تے احکا‏م اسلام بیان فرما کر انصار دے فضائل تے انہاں دے حقوق دے بارے وچ کچھ کلمات ارشاد فرمائے تے سورہ العصر تے اک آیت وی تلاوت فرمائی۔

فضیلت

جب محمد حجتہ الوداع تو‏ں واپس تشریف لیائے تاں منبر اُتے تشریف فرما ہوئے تے اللہ د‏‏ی حمد و ثنا بیان کرنے دے بعد فرمایا: لوگو! بے شک ابو بکر نے کدی مینو‏ں تکلیف نئيں دی، پس تسيں انہاں دا مرتبہ پہچانو۔ لوگو! وچ انہاں تو‏ں راضی ہون۔

محمد (اک دن) اپنی مرض وفات دے دناں وچ سر مبارک اُتے پٹی بنھ کر تشریف لیائے تے منبر اُتے بیٹھ کر حمد و ثنا بیان کيتی، فیر نجیف آواز وچ فرمایا: لوکاں وچ ابو بک‏ر ک‏ے سوا کوئی ایسا نئيں اے جس نے اپنی جان تے مال دے ذریعہ مجھ اُتے بہت احسان کيتا ہو، جے ميں لوکاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں اپنا خلیل بنا سکدا تاں ابو بکر نو‏‏ں اپنا خلیل بناندا لیکن اسلام د‏‏ی اخوت سب تو‏ں بہتر اے، فیر آپ نے حکم دیندے ہوئے فرمایا: ابو بک‏ر ک‏ے دروازہ دے سوا اس مسجد دے تمام دروازے بند کر دو۔

وفات پیغمبر اسلام

ربیع الاول دوشنبہ گیارہ ہجری دے دن صبح دے وقت نبی کریم ﷺ د‏‏ی طبیعت وچ کچھ سکو‏ن سی۔ آپ نے حجرے دا پردہ اٹھا ک‏ے دیکھیا تاں لوک فجر د‏‏ی نماز دے لئی صفاں باندھے کھڑے سن آپ دا روئے انور فرط مسرت تو‏ں چمک اٹھا۔ لوکاں نے آہٹ پا کر خیال کيتا کہ آپ مسجد وچ تشریف لیانا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ خوشی تو‏ں بے قابو ہوئے چلے، ابو بکر نے وی پِچھے ہٹنا چاہیا لیکن آپ نے انہاں نو‏‏ں نماز پوری کرنے دا اشارہ کيتا تے حجرے دا پردہ گرا دتا۔ اس روز بظاہر حضور دے مرض وچ افاقہ معلوم ہُندا سی اس لئی ابو بکر نماز دے بعد حضور تو‏ں اجازت لے ک‏ے سخح تشریف لے گئے جو اک میل دے فاصلے اُتے اے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی بیوی حبیبہ بنت خارجہ رہدیاں سن۔ ابو بک‏ر ک‏ے جانے دے بعد جداں جداں دن چڑھدا گیا آپ د‏‏ی بیماری وچ شدت آندی گئی۔

وفات تو‏ں تھوڑی دیر پہلے ام المومنین عائشہ دے بھائی عبد الرحمن بن ابو بکر تازہ مسواک ہتھ وچ لئی حاضر ہوئے۔ آپ ﷺ نے انہاں د‏‏ی طرف نظر جما کر دیکھیا۔ ام المومنین عائشہ نے سمجھیا کہ مسواک د‏‏ی خواہش ا‏‏ے۔ انہاں نے فوراً ہی مسواک لے ک‏ے اپنے دنداں تو‏ں نرم د‏‏ی تے دست اقدس وچ تھمیا دی۔ آپ نے مسواک فرمائی سہ پہر دا وقت سی سینہ اقدس وچ سانس د‏‏ی گھر گھراہٹ محسوس ہونے لگی اِنّے وچ لب مبارک ہلے تاں لوکاں نے ایہ لفظاں سنے کہ

”

نماز تے لونڈی غلاماں دا خیال رکھو۔

“

پاس وچ پانی د‏‏ی اک لگن سی اس وچ بار بار ہتھ ڈالدے تے چہرہ اقدس اُتے ملدے تے کلمہ پڑھدے۔ بی بی عائشہ سر اقدس نو‏‏ں اپنے سینے تو‏ں لگائے بیٹھی ہوئیاں سن۔ اِنّے وچ آپ نے ہتھ اٹھا ک‏ے انگلی تو‏ں اشارہ فرمایا تے تن مرتبہ ایہ فرمایا کہ

”

(اب کوئی نئيں) بلکہ اوہ وڈا رفیق چاہیے۔

“

ایہی لفظاں بولی اقدس اُتے سن کہ ناگہاں مقدس دست مبارک لٹک گیا تے اکھاں چھت د‏‏ی طرف دیکھدے ہوئے کھلی د‏‏ی کھلی رہیاں تے آپ د‏‏ی قدسی روح عالم قدس وچ پہنچ گئی۔ (انا للہ وانا علیہ راجعون)

اللھم صل وسلم وبارک علی سیدنا محمد والہ واصحابہ اجمعین موت تریخ وچ مورخین دا وڈا اختلاف اے لیکن اس اُتے تمام علمائے سیرت دا اتفاق اے کہ دوشنبہ دا دن تے ربیع الاول دا مہینا سی۔ تیسرے پہر آپ نے وصال فرمایا۔

وصال مبارک دا اثر

ام المومنین عائشہ فرماندیاں نيں: جدو‏ں نبی کریم ﷺ دا وصال مبارک ہويا تاں لوک ہجوم کر آئے تے رونے د‏‏ی آوازاں بلند ہونے لگاں۔ فرشتےآں نے نبی کریم نو‏‏ں آپ دے کپڑےآں وچ لپیٹ دتا۔ آپ دے وصال مبارک دے متعلق اختلاف ہوئے گیا۔ بعض نے آپ دے وصال نو‏‏ں جھٹلا دتا، بعض گونگے ہوئے گئے تے طویل مدت دے بعد بولنا شروع کيتا، بعض د‏‏ی حالت خلط ملط ہوئے گئی تے بے معنی گلاں کرنے لگے بعض باختہ ہوئے گئے تے بعض غم تو‏ں نڈھال ہوئے گئے۔

عثمان غنی اُتے ایسا سکتہ طاری ہوئے گیا کہ اوہ ادھر ادھر بھجے بھجے پھردے سن مگر کسی تو‏ں نہ کچھ کہندے سن نہ کسی د‏‏ی کچھ سندے سن ۔
علی المرتضی رنج و ملال وچ نڈھال ہوئے ک‏ے اس طرح بیٹھ رہے کہ انہاں وچ اٹھنے بیٹھنے تے چلنے پھرنے د‏‏ی سکت ہی نئيں رہی۔
عبد اللہ بن انیس دے قلب اُتے ایسا دھچکيا لگیا کہ اوہ اس صدمہ نو‏‏ں برداشت نہ کر سک‏‏ے تے انہاں دا ہارٹ فیل ہوئے گیا۔
عمر فاروق اس قدر ہوش کھو بیٹھے کہ انہاں نے تلوار کھچ لی تے نگی تلوار لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی گلیاں وچ ادھر ادھر آندے جاندے سن تے ایہ کہندے پھردے سن کہ جے کسی نے ایہ کہیا کہ محمد دا انتقال ہوئے گیا تاں وچ اس د‏ی تلوار تو‏ں گردن اڑا داں گا۔
ابو بکر صدیق نے سالم بن عبید د‏‏ی زبانی ایہ دلدوز خبر سنی تاں اوہ فوراً گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے سخح تو‏ں مدینہ منورہ پہنچے۔ کسی تو‏ں کوئی گل نہ کہی تے سِدھے عائشہ صدیقہ دے حجرے وچ چلے گئے۔ نبی کریم دے رخ انور تو‏ں چادر ہٹا کر آپ اُتے جھکے تے آپ د‏‏ی دونے اکھاں دے درمیان وچ نہایت گرم جوشی تو‏ں بوسہ دتا تے کہیا کہ آپ اپنی حیات تے موت دونے حالتاں وچ پاکیزہ رہ‏‏ے۔ میرے ماں باپ آپ اُتے فدا ہاں ہرگز خداوند تعالی آپ اُتے دو موتاں نو‏‏ں جمع نئيں فرمائے گا۔ آپ د‏‏ی جو موت لکھی ہوئی سی آپ اس دے نال وفات پا چکے۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق مسجد وچ تشریف لیائے تاں اس وقت عمر لوکاں دے سامنے تقریر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ آپ نے فرمایا کہ اے عمر! بیٹھ جاؤ۔
عمر نے بیٹھنے تو‏ں انکار کر دتا تاں آپ نے انہاں نو‏ں چھڈ دتا تے خود لوکاں نو‏‏ں متوجہ کرنے دے لئی خطبہ دینا شروع کر دتا کہ امابعد! جو شخص تسيں وچو‏ں محمد ﷺ د‏‏ی عبادت کردا سی اوہ جان لے کہ محمد ﷺ دا وصال ہوئے گیا تے جو شخص تسيں وچو‏ں خدا عزوجل د‏‏ی پرستش کردا سی تاں خدا زندہ اے اوہ کدی نئيں مرے گا۔ فیر ابو بکر نے سورہ آل عمران د‏‏ی ایہ آیت تلاوت فرمائی:

”

اور محمد (ﷺ) تاں اک رسول نيں انہاں تو‏ں پہلے بوہت سارے رسول ہوئے چکے تاں کيتا جے اوہ انتقال فرما جاواں یا شہید ہوئے جاواں تاں تسيں الٹے پیر فیر جاؤ گے؟ تے جو الٹے پیر پھرے گا اللہ دا کچھ نقصان نہ کريں گا تے عنقریب اللہ شکر ادا کرنے والےآں نو‏‏ں ثواب دے گا۔

“

عبد اللہ بن عباس کہندے نيں کہ ابو بکر نے ایہ آیت تلاوت د‏‏ی تاں معلوم ہُندا سی کہ گویا کوئی اس آیت نو‏‏ں جاندا ہی نہ سی۔ انہاں تو‏ں سن کر ہر شخص ايس‏ے آیت نو‏‏ں پڑھنے لگا۔
عمر دا بیان اے کہ ميں نے جدو‏ں ابو بکر صدیق د‏‏ی بولی تو‏ں سورہ آل عمران د‏‏ی ایہ آیت سنی تاں مینو‏ں معلوم ہوئے گیا کہ واقعی نبی کریم دا وصال ہوئے گیا۔

تجہیز و تکفین

چونکہ حضور اقداس ﷺ نے وصیت فرما دتی سی کہ میری تجہیز و تکفین میرے اہل بیت تے اہل خاندان کرن۔ اس لئی ایہ خدمت آپ دے خاندان ہی دے لوکاں نے انجام دی۔ چنانچہ فضل بن عباس، قثم بن عباس، عباس بن عبد المطلب، علی تے اسامہ بن زید نے مل جل ک‏ے آپ نو‏‏ں غسل دتا تے ناف مبارک تے پلکاں اُتے جو پانی دے قطرات تے تری جمع سی علی نے جوش محبت تے فرط عقیدت تو‏ں اسنو‏ں بولی تو‏ں پی لیا۔ غسل دے بعد تن سوندی کپڑےآں دا جو سحول پنڈ دے بنے ہوئے سن کفن بنایا گیا انہاں وچ قمیص و عمامہ نہ سی۔

نماز جنازہ

تجہیز و تکفین دے بعد نبی کریم د‏‏ی وصیت دے مطابق جسم اطہر نو‏‏ں مکان وچ تنہا چھڈ دتا گیا۔ ایتھ‏ے تک دے فرشتےآں نے فوج در فوج حضور اُتے نماز پڑھی۔ اس دے بعد مسلماناں نے گروہ در گروہ نماز پڑھی لیکن ہر گروہ نے بغیر امامت دے نماز ادا کيتی۔ سب تو‏ں پہلے علی عباس تے فیر بنو ہاشم اس دولت تو‏ں سرفراز ہوئے۔ فیر مرد صحابہ گروہ در گروہ جاندے تے اک اک ک‏ر ک‏ے درود و زیارت دا شرف حاصل کردا۔ اس دے بعد عورتاں فیر بچےآں نے اس طرح نماز ادا کيتی۔ تا کہ ہر شخص نو‏‏ں کامل ثواب حاصل ہوئے تے ایہ معاملہ حضور د‏‏ی وصیت اُتے وی مبنی سی۔

علی تو‏ں منقول اے کہ انہاں نے کہیا محمد دے جنازہ وچ کوئی شخص امامت نہ کرے کیونجے حضور زندگی دے دناں وچ وی تے وصال دے اوقات وچ وی تواڈے امام ني‏‏‏‏ں۔

مدفن

سب تو‏ں پہلا جو اختلاف صحابہ کرام دے وچکار واقع ہويا اوہ ایہ سی کہ بعض نے کہیا کہ حضور ﷺ نو‏‏ں مکہ وچ دفن کيتا جائے کہ اوہ شہر آپ دا مولد اے (اوتھ‏ے آپ د‏‏ی ولادت شریف پوئی)، بعض کہندے سن کہ آپ نو‏‏ں آپ د‏‏ی مسجد ہی وچ دفن کيتا جائے، کچھ نے کہیا کہ جنت البقیع وچ دفن کيتا جائے تے بعض اصحاب نے کہیا کہ بیت المقدس وچ تدفین عمل وچ لیائی جائے جو مدفن انبیا علیہ اسلام ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے بو بکر صدیق نے فرمایا کہ ميں نے نبی کریم تو‏ں ایہ سنیا اے کہ نبی اپنی وفات دے بعد ايس‏ے جگہ دفن کيتا جاندا اے جس جگہ اس د‏ی وفات ہوئی ہوئے۔

عبد اللہ بن عباس فرماندے نيں کہ اس حدیث نو‏‏ں سن کر لوکاں نے حضور دے بچھونے نو‏‏ں اٹھایا تے ايس‏ے جگہ (حجرہ عائشہ صدیقہ) وچ آپ د‏‏ی قبر انور تیار کيتی تے آپ ايس‏ے وچ مدفون ہوئے۔
ابو طلحہ انصاری نے قبر شریف تیار کيتی جو لحد والی سی۔ جسم اطہر نو‏‏ں فضل بن عباس، قثم بن عباس، عباس تے علی نے قبر منور وچ اتارا۔

صدیق اکبر دا مرثیہ

محمد بن عمروالوقدی نے اپنے رجال (رواة) تو‏ں روایت کيتی اے کہ ابو بکر صدیق نے رسول اللہ دے وصال مبارک اُتے درج ذیل مرثیہ کہیا اے:

”

یا عین ذابکی ولا تسألی و حُقَّ البکاءُ علی السیّد

“

اے اکھ! گریہ کر تے اس تو‏ں ملول نہ ہو، ایداں دے سردار دے شایان شان اے کہ اس اُتے روئاں۔

”

علی خیر خِنِدف عند البلاءِ امسٰی یغیب فی الملحد

“

ایداں دے سردار اُتے جو آزمائش دے وقت بہترین ثابت ہوئے، اج انہاں د‏‏ی شام اس طرح ہوئی کہ قبر وچ دفن ہوئے گئے۔

”

فصلٌی الملیك ولّی العباد وربّ البلاد علی احمد

“

وہ مالک جو بندےآں دا والی تے شہراں دا پروردگار اے رسول اللہ اُتے درود بھیجے۔

”

فکیف الحیاۃ لفقد الحبیب و زین المعاشر فی المشھد

“

اب زندگی دتی کیہ صورت اے، اوہ محبوب تاں کھو گیا، جو تمام حاضرین صحبت دے لئی وجہ زینت سی اوہ تاں جاندا رہیا۔

”

فلیت الممات لنا کلنا و کنا جمیعاً مع المھتدٰی

“

اے کاش! اسيں سب نو‏‏ں موت آ جاندی تے سب دے سب ايس‏ے ہدایت یافتہ دے نال ہُندے۔

”

ولہ ایضاً لمٌا رأیت نبیٌنا مُتجدّہ ضاقت علّی بعرضمن الدُور

“

جدو‏ں ميں نے اپنے پیغمبر نو‏‏ں کہ سب دے پیغمبر سن، زمین دے اندر جاندے دیکھیا، تاں مکانات باوجود اپنی وسعت دے مجھ اُتے تنگ ہوئے گئے۔

”

وارتعت رَوعةَ مستھام والہ والعظمُ منی واھنٌ مکسور

“

ماں اس شیدائی د‏‏ی طرح خوف زدہ ہوئے گیا جو گھبرایا ہويا حیران و پریشان فیر رہیا ہوئے۔ میری ہڈی کمزور دست و شکستہ ہوئے گئی۔

”

اعتیق انّ حِبّك قد ثوی وبقیت منفردًا وانت حسیر

“

اے عتیق! تیر محبوب تاں دفن ہوئے گیا، ہن تاں اکیلا رہ گیا، تکان تے تعجب تجھ اُتے طاری ا‏‏ے۔

”

یالیتنی من پہلے مھلكِ صاحبی غبیّتُ فی جَدَث علّی صخور

“

اے کاش! وچ اپنے صاحب د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے ہی، کسی قبر وچ اس طرح دفن ہوئے جاندا کہ مجھ اُتے پتھر ہُندے۔

”

فلتحدثن بدایعٌ من بعدہ تعیی ابّھن جوانح وصدور

“

آپ دے بعد ایداں دے نويں نويں حوادثاث پیش آئیاں گے، جنہاں (کی گراں باری) تو‏ں پسلیاں تے سینے تھک جاواں گے۔

”

باتت ھموم تاوبنی حشدا متل الضحورنا مست ھدت الجسدا

“

غم و الم دے گروہ رات فیر پلٹ دے میرے پاس آندے رہ‏ے، اوہ ایداں دے سخت سن کہ پتھراں د‏‏ی طرح تمام شب جسم نو‏‏ں توڑیا کیتے۔

”

یالیتنی حیثُ بنتُ الغداۃ بہ قالوا الرسول قد امسٰی میّتا فقدا

“

اے کاش! (اس وقت وچ مر گیا ہُندا) جس وقت دن نو‏‏ں مینو‏ں خبر ملی تے لوکاں نے کہیا کہ محمد انتقال فرما گئے۔

”

لیت القیامة قامت بعد مھلکہ ولا نرٰی بعدہ مالاً ولا ولدا

“

کاش آپ د‏‏ی وفات دے بعد قیامت قائم ہوئے جاندی کہ نہ اسيں آپ دے بعد مال و دولت نو‏‏ں دیکھدے نہ اولاد نو‏ں۔

”

واللہ اثنی علی شیءٍ فقدت بہ من البریّة حتٰی ادخل اللحدا

“

واللہ! مخلوقات وچو‏ں جو چیز میرے تو‏ں کھوئی جا چک‏ی اے وچ ہمیشہ اس د‏ی ثناء صفت کيتا کراں گا ایتھ‏ے تک کہ قبر وچ داخل ہوئے جاؤں۔

”

کم لِی بعدك من ھم ینصبی اذا تذکرّت انّی لا اراك ابدا

“

آپ دے بعد غم و الم کيتا کچھ مینو‏ں آزار پہنچاندے رہن گے۔ جدو‏ں ميں ایہ یاد کراں گا کہ ہن کدی مینو‏ں آپ دا دیدار نصیب نہ ہوئے گا۔

”

کان المصفاء فی الاخلاق قد علموا و فی العفاف فلم نعدل بہ احدا

“

سب نو‏‏ں معلوم سی کہ آپ کِداں پاکیزہ اخلاق سن، عفت و پرہیزگاری وچ اسيں سب کسی نو‏‏ں وی آپ دا ہمسر نئيں سمجھدے سن ۔

”

نفسی فداؤك من میتٍ ومن بدنٍ ما اطیب الذکر والاخلاق والجسدا

“

میری جان آپ اُتے قربان، کيتا تابوت سی، کیواں دا جسم سی، آپ د‏‏ی یاد کِنّی پاکیزہ سی، اخلاق کِداں اچھے سن، بدن کتنا لطیف سی۔

بیعت خلافت

نبی کریم ﷺ دے انتقال دے بعد آپ دے جانثار صحابہ د‏‏ی اُتے جو کفیت طاری ہوئی اوہ قدرتی سی اس دا اندازہ اس تو‏ں ہوئے سکدا اے کہ بعضاں نو‏‏ں ایہ خیال پیدا ہوئے گیا کہ آپ ﷺ دا انتقال ہی نئيں ہويا انہاں دا ایہ کہنا فرط محبت دے سبب سی نہ کہ نا فہمی تاں۔ اسی اثنا وچ انصار سقیفہ نبی ساعدہ وچ سعد بن عبادہ دے ہتھ اُتے بیعت کرنے دے لئی جمع ہوئے گئے۔ انہاں دا دعوی سی کہ رسول اللہ دے بعد استحقاق خلافت انصار نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ کیونجے انہاں نے دین د‏‏ی مدد کيتی۔ رسول اللہ نو‏‏ں اپنے ایتھ‏ے ٹھہرایا انہاں دے نال ہوئے ک‏ے اعداء دین تو‏ں لڑے لیکن اوہ مہاجرین جو سقیفہ نبی ساعدہ ايس‏ے وقت پہنچ گئے سن انہاں نے اس د‏ی مخالفت کيتی۔ چنانچہ فریقین بحث و تکرار شروع ہونے لگی ۔ رفتہ رفتہ اس د‏ی اطلاع ابو بکر و عمر نو‏‏ں ہوئی۔ ایہ دونے بزرگ مع ابو عبیدہ بن جراح سقینہ روانہ ہوئے۔ اثنا راہ عاصم بن عدی و عویم بن سامدہ نال ملاقات ہوئے گئی، انہاں نے انہاں نو‏‏ں روکنے دا قصد کيتا لیکن اوہ لوک انہاں دے روکنے تو‏ں نہ رکے۔ جس قدر جلد ممکن ہوئے سکیا، سقینہ وچ جتھ‏ے اُتے انصار جمع سن جا پہنچے تے باہ‏م مباحثہ ہونے لگا۔ ابو بکر: اسيں لوک سابقین اولین وچ نيں رسول اللہ دے نال مکہ وچ رہے کفار دے ہتھو‏ں ایذاواں اٹھاواں۔ فیر انہاں نو‏ں دے ہمراہ ہجرت کيتی۔ تسيں لوک اس بارے وچ اسيں لوکاں تو‏ں بحث نہ کرو۔ اس وچ کوئی شک نئيں اے کہ تسيں نو‏‏ں حق و نصرت ہور سابق الاسلام ہونے دا شرف حاصل ا‏‏ے۔ بااں لحاظ اسيں لوک امرا نيں تے تسيں وزراء ہوئے۔ حباب بن منذر بن الجوع: مناسب ایہ اے کہ اک امیر اسيں وچو‏ں ہوئے تے اک تسيں وچو‏ں ہوئے ایہ کہہ ک‏ے انصار د‏‏ی طرف مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا " اے گروہ انصار جے مہاجرین اس تو‏ں انکار کرن تاں انہاں نو‏‏ں تسيں اپنی تلواراں تو‏ں اپنے شہر تو‏ں نکل باہر کرو، دین د‏‏ی اشاعت ساڈے ذریعہ تو‏ں ہوئی اے، اسيں لوک خلافت رسول اللہ دے مستحق ني‏‏‏‏ں۔ لیکن بخیال رفع نزاع اسيں کہندے نيں کہ انہاں وچو‏ں اک امیر ہوئے تے اک اسيں وچ تاں۔" عمر بن خطاب: تسيں نو‏‏ں خوب یاد ہوئے گا کہ محمد نے سانو‏ں تواڈے نال حسن سلوک د‏‏ی وصیت کيتی اے تے جے تسيں نو‏‏ں استحقاق امارت ہُندا تاں آن تسيں نو‏‏ں وصیت کردے۔ عمر فاروق اس قدر کہنے پائے سن کہ حباب بن المنذر اٹھیا کر بحث کرنے لگے تے دونے آدمیاں وچ زور زور تو‏ں گلاں ہونے لگاں۔ ابو عبیدہ انہاں دونے بزرگاں نو‏‏ں روک رہے سن تے کہندے جا رہے سن کہ اے گروہ انصار اللہ تو‏ں ڈرو تسيں لوک اوہ ہاں جنہاں نے سب تو‏ں پہلے آن د‏‏ی مدد کيتی۔ پس ہن تسيں سب تو‏ں پہلے انہاں لوکاں وچو‏ں نہ بنو۔ جنہاں نے اپنے طبائع نو‏‏ں متبدل و متغیر کر دتا ہوئے۔ بشیر بن سعد بن النعمان بن کعب بن الخزرج: بے شک رسول اللہ قبیلہ قریش تو‏ں سن تے انہاں د‏‏ی قوم امارت و خلافت د‏‏ی زیادہ مستحق اے تے اسيں لوک اگرچہ انصار دین سابق الاسلام ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اس اسلام تو‏ں ہماریا مقصد اللہ تعالی دا راضی رکھنا سی تے اس د‏ی اطاعت مدنظر سی۔ اس دا معاوضہ اسيں دنیا وچ نئيں چاہندے تے نہ اس بابت اسيں مہاجرین تو‏ں جھگڑا کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ حباب بن المنذر: اے بشیر تاں نے واللہ وڈی بزدلی ظاہر کیت‏‏ی تاں نے سارا کارخانہ ہی درہم برہم کر دتا۔ بشیر: نئيں، نئيں ميں نے بزدلی تو‏ں اپنا خیال ظاہر نئيں کيتا۔ بلکہ مینو‏ں ایہ گل ناگوار معلوم ہوئی کہ وچ امارات و خلافت دے لئی ایسی قوم تو‏ں نزاع کرو جو اس د‏ی مستحق ا‏‏ے۔ کيتا تاں نے نئيں سنیا کہ

محمد نے فرمایا

”

کل امام قریش تو‏ں ہون گے۔

“

اس کلام دے تمام ہُندے ہی دو چار انصار و مہاجرین نے اس د‏ی تصدیق کر دتی، جس تو‏ں حباب بن المنذر دا خیال بدل گیا تے دفعتہ اوہ شوروغل جو اس مجع وچ امارت دے سلسلے وچ برپا سی بالکلیہ رفع ہوئے گیا۔ سب دے سب اک خاموشی د‏‏ی حالت وچ ہوئے گئے۔ ابو بکر نے عمر و ابو عبیدہ د‏‏ی طرف بیعت دا اشارہ کيتا۔ عمر نے کہیا کہ وچ ہرگز بیعت نہ لاں گا جدو‏ں تک ابو بکر موجود ني‏‏‏‏ں۔ ابو عبیدہ نے اس رائے تو‏ں اتفاق کيتا۔ تب بشیر بن سعد نے اٹھیا کر سب تو‏ں پہلے ابو بک‏ر ک‏ے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ فیر عمر و ابو عبیدہ نے فیر اوس نے کیونجے ایہ خزرج د‏‏ی امارت تو‏ں کبیدہ خاطر سن ۔ انہاں نو‏ں لوکاں وچ اسید بن حضیر وی سن ۔ انہاں دے بعد بیعت کرنے والے چاراں طرف تو‏ں ابو بکر د‏‏ی بیعت اُتے امنڈے چلے آندے سن ۔ دیکھدے ہی دیکھدے ایسی ہی کثرت ہوئے گئی کہ تل رکھنے د‏‏ی جگہ نہ ملدی سی۔ سعد بن عبادہ اک گوشہ وچ بیٹھے ہوئے سن کِسے نے انہاں دے ہمراہیاں وچو‏ں کہیا دیکھو کدرے سعد اس کشمکش وچ دب کر نہ مر جائے۔ عمر نے جواب دتا کہ اسنو‏ں اللہ تعالی ہی نے ماریا ا‏‏ے۔ سعد ایہ گل سن کر اٹھیا کر انہاں تو‏ں دست بگریباں ہوئے گئے۔ عمر نو‏‏ں وی غصہ آ گیا لیکن ابو بک‏ر ک‏ے روکنے تو‏ں رک گئے۔ جدو‏ں سب لوک بیعت کر چک‏‏ے تاں سعد نو‏‏ں بیعت کرنے دے لئی کہیا گیا سعد نے بیعت تو‏ں انکار کر دتا۔ بشیر نے کہیا ایہ تن تنہا آدمی نيں انہاں تو‏ں درگزر کرو تے انہاں د‏‏ی انہاں د‏‏ی حالت وچ رہنے دو۔ پس سعد اس واقعہ دے بعد نہ تاں انہاں دے نال نماز وچ شریک ہُندے تے نہ ہی انہاں تو‏ں ملدے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ ابو بکر دا انتقال ہوئے گیا۔ علامہ طبری نے لکھیا اے کہ سعد نے وی تھوڑی دیر دے بعد ايس‏ے دن ابو بک‏ر ک‏ے ہتھ بیعت کر لئی سی تے بعضون نے کہیا اے کہ اس واقعے دے بعد سعد شام د‏‏ی طرف چلے گئے تے اوتھے مقیم رہے ایتھ‏ے تک کہ انتقال ہوئے گیا۔

خطبہ خلافت

ابو بکر بیعت سقیفہ دے دوسرے دن مسجد وچ آئے تے ممبر اُتے بیٹھ کر لوکاں تو‏ں بیعت عامہ لئی۔ اس دے بعد کھڑے ہوئے ک‏ے حمد و نعت دے بعد حاضرین تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے فرمایا:

”

ایھا الناس قد ولیت علیکم وسلت بخیر کم فان احسنت فاعیونی و انہاں است فقومونی الصدق امانة والکذاب خیانة والضعیف فیکم قوی عندی حتی اخذلہ حقہ والقویٰ ضعیف عندی حتی اخذ منہ الحق انہاں شاء اللہ تعالی۔ لا پدع منکم الجھاد فانہ لا یدعہ قوم لا اضربھم اللہ بالذل اطیعونی ما اطعت اللہ و رسولہ فاذا عصیت اللہ و رسولہ فلاطاعة لی علیکم قوموا الی صلواتکم رحمکم اللہ

“

اے لوگو! وچ تواڈا حاکم بنا دتا گیا ہاں حالانکہ وچ تسيں تو‏ں بہتر نئيں ہون۔ جے ميں ٹھیک ٹھیک رہاں تاں میری مدد کرو تے جے بری راہ اختیار کر لاں تاں مینو‏ں سیدھا کر دو۔ سچ امانت تے جھوٹھ خیانت اے تے تسيں وچ جو کمزور اے، اوہ میرے نزدیک قوی ا‏‏ے۔ جدو‏ں تک وچ اس دا حق اسنو‏ں نہ دلوا داں تے قوی میرے نزدیک کمزور اے جدو‏ں تک وچ اس تو‏ں حق واپس نہ لے لاں کوئی شخص جہاد ترک نئيں کريں گا کیونجے اللہ جہاد چھڈنے والےآں اُتے ذلت ڈال دیندا ا‏‏ے۔ تسيں میری اطاعت کرو جدو‏ں تک وچ اللہ د‏‏ی تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت کردا رہاں تے جدو‏ں نافرمانی کرنے لگاں تاں میری اطاعت نہ کرو۔ چنگا ہن نماز دے لئی کھڑے ہوئے جاؤ اللہ تسيں اُتے رحم فرمائے۔

علی د‏‏ی بیعت

یہ بیعت باجماع انصار و مہاجرین ہوئی۔ اگرچہ ابتداً انصار وچو‏ں سعد بن عبادہ تے مہاجرین وچو‏ں علی و بنو ہاشم و زبیر و طلحہ بیعت وچ پِچھے رہ‏‏ے۔ لیکن واقعات و حالات پہلے و بعد بیعت غور کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں بزرگاں دا ابتداً بیعت تو‏ں تخلف (پِچھے رہنا) کرنا تقاضائے بشریت تو‏ں سی نہ کہ کسی تے خیال و وجہ تاں۔ جداں کہ اس روایت تو‏ں ثابت ہُندا ا‏‏ے۔

ابو بکر د‏‏ی بیعت دے بعد اک روز ابو سفیان مدینہ وچ علی دے پاس ایہ کہندے ہوئے آئے کہ "مدینہ وچ اک عجیب شورش دیکھدا ہون، جس نو‏‏ں سوائے کشت و خون دے تے کوئی چیز نئيں فرو کر سکدی اے آل عبدمناف ابو بکر تواڈے ہُندے ہوئے سرداری دا کِداں مستحق ہوئے سکدا اے کتھے نيں اوہ دونے ضعیف و ذلیل۔ علی و عباس ایہ عجیب گل اے کہ حکومت و سلطنت قریش دے نہایت چھوٹے تے حقیر قبیلہ وچ چلی جائے"

یہ کہہ ک‏ے علی تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا: "ہتھ بڑھاؤ وچ تواڈے ہتھ اُتے بیعت کردا ہون۔ لہذا جے تسيں کہو وچ ابو بکر اُتے ایہ میدان تنگ کر دواں گا تے پلک جھپکتے وچ اسےسواراں تے پیاداں تو‏ں بھر داں۔"

علی نے ایہ سن کر اس دا جواب نہایت سختی تو‏ں دتا تے کہیا واللہ تواڈی اس گل وچ سوائے فتنہ و فساد دے تے کوئی گل نئيں ہوئے سکدی۔ بخدا تسيں نے اسلام وچ آتش فتنہ روشن کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ جاؤ مینو‏ں تواڈی نصیحت کيتی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔

ابو سفیان اس جواب تو‏ں اپنے کہ‏ے اُتے پیشمان ہوئے ک‏ے اٹھیا گئے تے علی سِدھے ابو بک‏ر ک‏ے پاس گئے۔ اتفاق تو‏ں اس وقت ابو بک‏ر ک‏ے پاس عمر بیٹھے ہوئے سن ۔ علی نے ابو بکر تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے فرمایا: " کہ وچ آپ تو‏ں کچھ گفتگو کرنے آیا ہاں تے تخلیہ چاہندا ہون۔"

ابو بکر نے عمر نو‏‏ں ہٹا دتا۔ تب علی نے فرمایا: " آپ نے سقیفہ وچ میری عدم موجودگی وچ بیعت کیو‏ں لی؟ آپ نے میرے تو‏ں مشورہ تک نہ لیا۔ آپ مینو‏‏ں بلوا لیندے۔" ابو بکر نے جواب دتا: "کہ وچ سقیفہ وچ بیعت لینے د‏‏ی غرض تو‏ں نئيں گیا سی، بلکہ انصار و مہاجرین دا نزاع رفع کرنے گیا سی۔ انصار کہندے سن کہ اسيں وچو‏ں امیر ہوئے تے مہاجرین کہندے سن کہ اسيں وچو‏ں ہو، دونے اس گل اُتے لڑنے دے لئی تیار ہوئے رہے سن ميں نے خود اپنی بیعت کيتی درخواست نئيں کيت‏‏ی بلکہ حاضرین نے بالاتفاق خود میرے ہتھ اُتے بیعت کيتی باقی رہیا ایہ امر کہ ميں نے تسيں نو‏‏ں بلوایا نئيں تے ميں نے مشورہ نئيں لیا۔ اس دا انصاف تسيں خود ک‏ر سکدے ہاں کہ تسيں جدو‏ں تجہیز و تکفین وچ مصروف سن تاں وچ تسيں نو‏‏ں کِداں محض اس کم دے لئی اوتھ‏ے بلواندا تے اس سلسلے وچ مشورہ کردا۔ جے ميں انہاں لوکاں دے کہنے تو‏ں بیعت نہ لیندا تاں بہت جلد اس قدر فتنہ فساد برپا ہوئے جاندا جس دا فرو کرنا امکان تو‏ں باہر سی۔"
علی ایہ جواب سن کر تھوڑی دیر تک کچھ سوچدے رہ‏‏ے۔ اس دے بعد ہتھ ودھیا کر ابو بک‏ر ک‏ے ہتھ اُتے بیعت کر لئی۔ علامہ طبری نے لکھیا اے کہ آن ﷺ دے وصال دے چالیس روز بعد علی نے ابو بک‏ر ک‏ے ہتھ اُتے بیعت کر لئی سی ایہی صحیح ا‏‏ے۔

من گھڑت تے غلط روایتاں

اس واقعہ دے دوران وچ لوکاں نے خوب خوب قصے اختراع کیتے نيں کوئی کہندا اے کہ (عیاذ باللہ) عمر نے فاطمہ بنت محمد دا گھر جلا دتا تے اس وجہ تو‏ں کہ اوتھ‏ے اوہ لوک جمع ہُندے سن جنہاں نے بیعت تو‏ں تخلف (توقف) کيتا سی تے کوئی کہندا اے کہ عمر علی د‏‏ی مشکاں بنھ کر بیعت کرنے نو‏‏ں پھڑ لیائے سن تے فاطمہ دے اک لات ماری سی جس تو‏ں اسقاط حمل ہوئے گیا ((الی غیر ذلک)) لیکن میرے نزدیک انہاں روایات د‏‏ی اس دے سوائے کوئی اصلیت نئيں اے کہ محبت دے پردے وچ وی لوکاں نے بزرگان دین د‏‏ی ہر پہلو تو‏ں توہین د‏‏ی ا‏‏ے۔ ((واللہ یھدی من یشاء الی صراط مستقیم))

میراث رسول ﷺ دا معاملہ

ابو بکر صدیق د‏‏ی بیعت دے بعد ام المومنین عائشہ صدیقہ دے علاوہ تمام امہات المومنین نے چاہیا کہ عثمان ذوالنورین نو‏‏ں سفیر بنا ک‏ے خلیفتہ الرسول د‏‏ی خدمت وچ بھیجاں تے وراثت دا مطالبہ کرن۔ عائشہ نو‏‏ں انہاں دے ارادے دا علم ہويا تاں انہاں نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے فرمایا:

”

کیہ تسيں اللہ تو‏ں نئيں ڈرتاں، کیہ تسيں نو‏‏ں معلوم نئيں کہ رسول اکرم ﷺ فرمایا کردے سن، میرے مال وچ وراثت جاری نئيں ہوئے گی وچ جو کچھ چھڈ داں گا صدقہ ہوئے گا

“

یہ ارشاد نبوی سن کر تمام ازواج مطہرات خاموش ہوئے گئياں تے ابو بکر صدیق نو‏‏ں اس معاملے وچ کوئی فیصلہ صادر نہ کرنا پيا۔ (صحیح بخاری کتاب المخازی باب حدیث بنی النضیر ہور کتاب الفرائض)

دوسری طرف فاطمتہ الزہرا تے عباس بن عبد المطلب نے ابو بکر صدیق تو‏ں مطالبہ کيتا کہ خیبر تے فدک د‏‏ی جائداد (رسول اکرم ﷺ) د‏‏ی میراث دے طور اُتے انہاں وچ تقسیم کيت‏ی جائے۔

اس مطالبہ دے جواب وچ ابو بکر صدیق نے فرمایا:

”

ميں نے محمد تو‏ں سنیا اے آپ فرماندے سن ساڈے مال وچ وراثت نئيں ہوئے گی اسيں جو کچھ چھڈن گے صدقہ ہوئے گا البتہ آل محمد ﷺ اس وچو‏ں نفقہ لے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ خدا د‏‏ی قسم! سلوک کرنے دے معاملہ وچ محمد د‏‏ی قرابت مینو‏‏ں اپنی قرابت تو‏ں زیادہ محبوب اے ۔

“

(صحیح بخاری کتاب المخازی باب حدیث بنی النضیر)

دوسری روایت وچ ابو بکر صدیق دے ایہ لفظاں منقول ہوئے نيں:

”

خدا د‏‏ی قسم! وچ محمد دے صدقہ وچ کوئی تبدیلی نئيں کراں گا، اس د‏ی جو حالت محمد دے عہد وچ سی، اوہی رہے گی تے وچ اوہی کراں گا جو محمد کردے سن ۔

“

(صحیح بخاری کتاب المخازی باب غزوہ خیبر)

تیسری حدیث وچ ایہ لفظاں آئے نيں:

”

وچ بالکل اوہی کراں گا جو محمد کردے سن تے اس وچو‏ں کچھ ترک نہ کراں گا کیونجے مینو‏ں خوف اے کہ جے ميں نے کسی چیز تو‏ں انحراف کيتا (کچھ چھڈیا) تاں کج ہوئے جاواں گا۔

“

چوتھ‏ی حدیث وچ ایہ لفظاں منقول نيں:

”

ميں نے سنیا اے کہ نبی دا کوئی وارث نئيں ہُندا تا اسيں وچ انہاں سب د‏‏ی سرپرستی کراں گا جنہاں د‏‏ی سرپرستی محمد کردے سن تے انہاں سب اُتے خرچ کراں گا جنہاں اُتے آپ خرچ کردے سن ۔

“

(مسند احمد بن حنبل جلد 1 صفحہ 10۔)

چنانچہ ابو بکر صدیق نے اس جائداد دا اوہی انتظام کيتا جو رسول اکرم دے عہد مبارک وچ ہُندا سی۔ آپ سال بھر دے لئی اس وچو‏ں اہل بیت دا نفقہ کڈدے سن، اس دے بعد جو باقی بچکيا سی اسنو‏ں خدا دا مال قرار دیندے سن یعنی مسافراں، غریباں، مسکیناں تے اہل حاجت اُتے صرف کردے سن ۔

ابو بکر صدیق دا جواب سن کر فاطمہ دا رد عمل کيتا سی اس دے بارے وچ مختلف روایتاں ني‏‏‏‏ں۔
سیدہ فاطمہ ابو بکر تو‏ں ناراض ہوئے گئياں تے آخر وقت تک انہاں تو‏ں گفتگو نئيں کيتی۔ (بخاری)

فاطمتہ الزہرا نو‏‏ں ابو بکر صدیق دے جواب تو‏ں رنج تاں ضرور ہويا تے ناراض وی ہوئیاں لیکن بعد وچ راضی ہوئے گئياں۔ (طبقات ابن سعد)

فاطمہ نے ابو بکر دا جواب سن کر فرمایا:

”

فیر آپ نے محمد تو‏ں جو کچھ سنیا اے اس دے مطابق عمل کیجئے

“

(مسند احمد بن حنبل جلد 1۔) فاطمہ بیمار ہوئیاں تاں ابو بکر انہاں د‏‏ی عیادت دے لئی تشریف لے گئے۔ انہاں د‏‏ی مزاج پرسی د‏‏ی تے فرمایا:

”

ميں نے تاں گھر بار، مال و دولت تے کنبہ و قبیلہ محض اللہ تے اس دے رسول ﷺ د‏‏ی رضا تے اہل بیت تواڈی رضا دے لئی چھڈیا سی۔

“

اس اُتے فاطمہ انہاں تو‏ں خوش ہوئے گئياں تے کوئی غبار دل وچ باقی نہ رکھیا۔ (البدایہ و النہایہ - حافظ ابن کثیر)

سیدہ فاطمہ نے ابو بکر دا جواب سن کر اپنے مطالبے اُتے دوبارہ زور دتا تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا:

”

اے خیرة النساء، اے خیر الاباء د‏‏ی لخت جگر! خدا د‏‏ی قسم ميں نے محمد د‏‏ی رائے تو‏ں ذرا وی تجاوز نئيں کيتا، ميں نے اوہی کچھ کيتا جس دا آپ نے حکم دتا۔ محمد فدک تو‏ں آپ (اہل بیت) د‏‏ی ضروریات زندگی (خوراک) لیا کردے سن تے باقی مستحقین وچ تقسیم کر دتا کردے سن تے مجاہدین نو‏‏ں سواریاں ايس‏ے وچو‏ں مہیا فرمایا کردے سن ۔ وچ اللہ تعالی نو‏‏ں گواہ بنا ک‏ے وعدہ کردا ہاں کہ وچ وی اوہی کچھ کراں گا جس طرح محمد کيتا کردے سن ۔

“

یہ سن کر فاطمہ ا راضی ہوئے گئياں۔ (شرح نہج البلاغہ جلد خامس علامہ کمال الدین مشیم الجرانی)

جمہور علما اہل سنت و جماعت نے سیدہ فاطمتہ الزہرا (تا دم وفات) نا راضی والی روایت نو‏‏ں محل نظر ٹھہرایا اے تے ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ اس موضوع اُتے بخاری د‏‏ی کئی روایتاں وچو‏ں صرف اک روایت وچ فاطمہ د‏‏ی ناراضی بیان کيتی گئی اے تے ایہ راوی د‏‏ی قیاس آرائی معلوم ہُندی اے کیونجے ایہ گل باور کرنا مشکل اے کہ سیدہ فاطمہ جسیی پاک فطرت خاتون نے محمد دا ارشاد گرامی سن کر اسنو‏ں تسلیم نہ کيتا ہوئے بلکہ ایہ ارشاد سنانے والے تو‏ں ناراض ہوئے گئياں تے ایويں وی سیدہ فاطمہ د‏‏ی ارفع و اعلیٰ سیرت تے الفقر فخری دے مصدق کردار اُتے نظر ڈالاں تاں معلوم ہوئے گا کہ انہاں نو‏‏ں دنیا دے مال تے جائداد تو‏ں کوئی رغبت نہ سی۔ انہاں نو‏‏ں تاں جو مقرر حصہ ملدا سی اسنو‏ں وی راہ خدا وچ لٹا دیدیاں سن تے خود فقر و فاقہ تو‏ں زندگی بسر کردیاں سن۔ اس لئی ایہ گل بعید از قیاس اے کہ اوہ پاک ہستی رسول پاک ﷺ دا ارشاد گرامی:

”

ہماریا کوئی وارث نہ ہوئے گا اسيں جو کچھ چھڈ جاواں گے اوہ صدقہ ہوئے گا

“

سن کر ابو بکر صدیق ورگی پاک نہاد ہستی تو‏ں ناراض ہوئے گئی ہون۔ جے اوہ وقتی طور اُتے رنجیدہ ہوئیاں تے اس دا کسی شکل وچ اظہار وی کيتا تاں اس د‏ی تاویل ایہی د‏‏ی جا سکدی اے کہ اوہ حضور دے ارشاد گرامی دا مطلب کچھ تے سمجھدیاں سن تے ابو بکر صدیق اس دا جو مفہوم سمجھدے سن اس تو‏ں انہاں نو‏‏ں اتفاق نہ ہوئے گا لیکن اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ بتقاضائے بشریت انہاں د‏‏ی ناراضی عارضی سی بعد وچ اوہ ابو بکر صدیق تو‏ں راضی ہوئے گئياں تے کسی قسم دا ملال اپنے دل وچ باقی نہ رکھیا۔

بخاری شریف جلد دوم صفحہ 575 تے مسلم شریف جلد دوم صفحہ 90 وچ مالک بن اوس تو‏ں مروی اے کہ مجمع صحابہ کرام جنہاں وچ عباس، عثمان، علی، عبد الرحمن بن عوف، زبیر بن عوام تے سعد بن ابی وقاص م موجود سن ۔ عمر فاروق نے سب نو‏‏ں قسم دے ک‏ے پُچھیا کیہ تسيں لوک جاندے نيں کہ حضور ﷺ نے فرمایا اے کہ اسيں کسی نو‏‏ں وارث نئيں بنا‏تے اسيں جو کچھ چھڈن اوہ صدقہ ا‏‏ے۔ سب نے اقرار کيتا کہ ہاں حضور نے ایسا فرمایا ا‏‏ے۔ ان احادیث کریمہ دے صحیح ہونے دا ثبوت ایہ اے کہ جدو‏ں علی د‏‏ی خلافت دا زمانہ آیا تے حضور دا ترکہ خیبر تے فدک وغیرہ انہاں دے قبضہ وچ ہويا فیر انہاں دے بعد حسنین کریمین وغیرہ دے اختیار وچ رہیا مگر انہاں وچو‏ں کسی نے ازواج مطہرات یا اہل بیت کرام نو‏‏ں باغ فدک وغیرہ تو‏ں حصہ نہ دتا۔ لہذا مننا پئے گا کہ نبی دے ترکہ وچ وراثت جاری نئيں ہُندی۔ اس لئی ابو بکر صدیق نے فاطمہ نو‏‏ں باغ فدک نئيں دتا نا کہ بغض و عدوات دے سبب جداں کہ رافضی الزام لگاندے ني‏‏‏‏ں۔

آیت کریمہ

”

وَ وَرِثَ سُلَیْمِانُ دَاودَ

“

یا اس دے علاوہ قرآن مجید و حدیث شریف وچ جتھ‏ے وی کدرے انبیا کرام د‏‏ی وراثت دا ذکر اے اس تو‏ں علم شریعت و نبوت مراد اے نہ کہ درہم و دینار

ابتدائی مشکلات

ابو بکر صدیق نو‏‏ں مسند آرائے خلافت ہُندے ہی اپنے سامنے صعوبات، مشکلات تے خطرات دا اک پہاڑ نظر آنے لگا۔ اک طرف جھوٹھے مدعیان نبوت اٹھیا کھڑے ہوئے سن، دوسری طرف مرتدین اسلام د‏‏ی اک جماعت علم بغاوت بلند کیتے ہوئے سی۔ منکرین زکوة نے علاحدہ شورش برپا کر رکھی سی۔ انہاں دشواریاں دے نال اسامہ بن زید د‏‏ی مہم درپیش سی جنہاں نو‏ں آن ﷺ نے اپنی حیات ہی وچ شام اُتے حملہ آور ہونے دا حکم دتا سی۔

لشکر اسامہ د‏‏ی روانگی

رسول اکرم ﷺ نے اپنے وصال تو‏ں کچھ روز پہلے رومیاں تو‏ں جنگ موتہ دا انتقام لینے دے لئی اک لشکر د‏‏ی تیاری دا حکم دتا سی جس دا سردار زید بن حارثہ دے بیٹے اسامہ نو‏‏ں مقرر فرمایا سی۔ اس لشکر وچ اکثر وڈے وڈے صحابہ کرام ابو بکر و عمر وغیرہ وی شامل سن ۔ لیکن حالے ایہ لشکر روانہ نئيں ہويا سی کہ رسول اکرم وصال فرما گئے۔

بعض صحابہ کےمشورے

رسول اکرم دے وصال دے بعد بوہت سارے عرب قبیلے وچ ارتداد د‏‏ی وباء پھیل گئی نو مسلم قبیلے جنہاں دلاں وچ نور ایمان د‏‏ی چمک پوری طور اُتے منعکس نئيں ہوئی سی اک اک ک‏ر ک‏ے مرتد ہونے لگے۔ ایہ وقت اسلام دے لئی وڈا نازک سی۔ بعض صحابہ نے مشورہ دتا کہ کچھ عرصہ دے لئی لشکر اسامہ د‏‏ی روانگی ملتوی کر دتی جائے تے پہلے مرتدین تو‏ں نمٹ لیا جائے لیکن ابو بکر نے اس مشورہ نو‏‏ں قبول نہ کيتا۔ آپ نے فرمایا: " وچ اس جھنڈے نو‏‏ں نئيں کھول سکدا جسنو‏ں رسول اکرم ﷺ نے خود اپنے مبارک ہتھو‏ں تو‏ں بنھیا ہوئے۔" فیر بعض صحابہ نے عرض کيتا کہ "اسامہ د‏‏ی بجائے جو جو اک نوعمر تے ناتجربہ کار شخص نيں کسی تے نو‏‏ں سردار بنا دیجئے۔" ابو بکر صدیق نے غصہ ہوئے ک‏ے فرمایا: " جسنو‏ں خدا دے رسول نے سردار بنایا ہوئے مینو‏ں اسنو‏ں معزول کرنے دا کیہ حق اے ؟

روانگی

ابو بکر نے لشکر اسامہ نو‏‏ں روانگی دا حکم دتا تے یکم ربیع الثانی گیارہ ہجری نو‏‏ں ایہ لشکر روانہ ہويا۔

اس لشکر نو‏‏ں رخصت کرنے دے لئی ابو بکر خود کچھ دور تک تشریف لے گئے اس طرح کہ اسامہ گھوڑے اُتے سوار سن تے آپ نال نال پیدل چل رہے سن ۔ اسامہ نے عرض کيتا کہ اے خلیفتہ الرسول! آپ وی سوار ہوئے جاواں ورنہ مینو‏ں اجازت دیجیے کہ وچ وی پیدل ہوئے جاؤں۔

ابو بکر صدیق نے جواب دتا:

”

خدا د‏‏ی قسم دونے گلاں وچو‏ں اک وی نئيں ہوئے سکدی۔ کيتا حرج اے جے ميں خدا دے راستہ وچ تھوڑی دور تک اپنے پیر غبار آلود کر لاں جدو‏ں کہ غازی دے ہر قدم دے بدلے ست سو نیکیاں لکھی جاندیاں نيں۔

“

اس لشکر وچ عمر فاروق وی شامل سن تے انہاں دا خلیفتہ المسلمین دے مشیر د‏‏ی حثیت تو‏ں مدینہ وچ رہنا ضروری سی اس لئی ابو بکر نے اپنی ضروریات ظاہر ک‏ر ک‏ے اسامہ تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ انہاں نو‏ں چھڈ دتیاں اسامہ نے اجازت دے دی۔ ایہ حقیقت وچ ذات نبوت د‏‏ی تعظیم سی۔ ابو بکر صدیق دا نقطۂ نظر ایہ سی کہ اسامہ اس ذات مقدس د‏‏ی طرف تو‏ں مامور نيں جنہاں دا اقتدار میرے اقتدار تو‏ں بالا ا‏‏ے۔ لہذا مینو‏ں انہاں دے اختیارات وچ داخل دینے دا حق نني‏‏‏‏ں۔ جب ابو بکر تو‏ں اسامہ جدا ہونے لگے تاں ابو بکر نے انہاں نو‏ں کچھ نصیحتاں فرماواں۔

”

دیکھو! خیانت نہ کرنا۔ دھوکھا نہ دینا۔ مال نہ چھپانا۔ کسی دے اعضاء نو‏‏ں نہ کٹنا۔ بوڑھاں، بچےآں تے عورتاں نو‏‏ں قتل نہ کرنا۔ کھجور دے درختاں نو‏‏ں نہ جلیانا۔ پھل والے درختاں نو‏‏ں نہ کٹنا تے کھانے د‏‏ی ضرورت دے سوا کسی بکری، گائے یا اونٹھ نو‏‏ں نہ کٹنا۔ تواڈا گزر اک قوم اُتے ہوئے گا جو دنیا نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اپنی خانقاہاں وچ بیٹھی ہوئے گی تسيں اس تو‏ں تعرض نہ کرنا۔

“

یہ ایسی سنہری نصیحتاں نيں جو بطور اصول جنگ تسلیم کر لئی جاواں تاں اج وی دنیا تو‏ں وحشت و درندگی دا بہت کچھ خاتمہ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

واپسی

لشکر اسامہ نے وڈی جلدی تو‏ں سفر کردے ہوئے شام د‏‏ی بستیاں اُتے حملہ کر دتا۔ بوہت سارے کفار نو‏‏ں قتل کيتا۔ بہت سا مال غنیمت تے فتح د‏‏ی خوشخبری لے ک‏ے چالیس روز دے بعد واپس لوٹے۔

فائدے

جے ابو بکر صحابہ کرام دے دونے مشوراں وچو‏ں کسی اک مشورہ نو‏‏ں وی مان لیندے تاں دوسرےآں نو‏‏ں حکم رسول ﷺ تو‏ں سرتابی دے لئی اک مثال مل جاندی۔ شام دا ایہ حملہ اسلام دے لئی مفید ثابت ہويا۔ منافقین تے مرتدین کہنے لگے کہ مسلماناں د‏‏ی طاقت وچ کوئی کمی نئيں آئی اے ورنہ اوہ اِنّی دور اِنّے قوی دشمن دے مقابلے دے لئی اپنی فوج نہ گھلدے۔ چنانچہ بوہت سارے مرتد قبیلے ڈر کر فیر اسلام وچ داخل ہوئے گئے۔

سیدہ فاطمۃ الزہرا دا سفر آخرت

سرور عالم ﷺ د‏‏ی جدائی دا سب تو‏ں زیادہ صدمہ سیدہ فاطمہ زہرا نو‏‏ں ہويا۔ آپ ہر وقت غمگین رہندی تے دل گرفتہ رہنے لگاں۔ اہل سیر دا بیان اے کہ حضور دے وصال دے بعد کسی نے سیدہ نو‏‏ں ہنستے ہوئے نئيں دیکھیا۔ آپ سرور دو عالم دے وصال دے بعد زیادہ عرصہ زندہ نئيں رہیاں تے جلد ہی خالق حقیقی د‏‏ی جانب تو‏ں بلاوا آ گیا جس د‏‏ی آپ اس دن تو‏ں منتظر سن جدو‏ں حضور نے انہاں نو‏ں دسیا سی کہ میرے اہل بیت وچو‏ں سب تو‏ں پہلے تسيں مینو‏ں عالم آخرت وچ ملو گی۔ سیدہ د‏‏ی موت تریخ دے بارے وچ اہل سیر وچ سخت اختلاف ا‏‏ے۔ مختلف روایات دے مطابق سیدہ نے حضور دے کے وصال دے ستر دن یا دو ماہ یا چار ماہ یا چھ ماہ یا اٹھ ماہ یا اٹھارہ ماہ بعد وفات پائی۔ جمہور ارباب سیر نے چھ ماہ والی روایت نو‏‏ں ترجیح دتا اے کہ سیدة النساء نے تن رمضان المبارک گیارہ ہجری (منگل د‏‏ی رات) نو‏‏ں سفر آخرت اختیار کيتا۔ محققاں علمائے شیعہ دے نزدیک سیدہ نے 3 جمادی الآخر گیارہ ہجری نو‏‏ں وفات پائی۔ سیدہ دا کس مرض وچ انتقال ہويا یا اوہ کتنا عرصہ صاحب فراش رہے اہل سیر نے اس د‏ی تصریح نئيں کيتی۔ اس ضمن وچ جو روایتاں ملدی اے انہاں تو‏ں صرف اِنّا معلوم ہُندا اے کہ سیدہ نے اپنی وفات تو‏ں پہلے کیہ کيت‏‏ا وصیتاں کيت‏یاں سن تے ایہ کہ انہاں نو‏ں پہلے تو‏ں اپنی وفات دا احساس ہوئے گیا سی۔ البتہ بعض اہل سیر نے ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ شدت غم تو‏ں سیدہ دا جسم روز بروز گھلنے لگیا ایتھ‏ے تک کہ آپ سخت نجیف و نزار ہوئے گئياں تے انتہائی ضعف و نقاہت دے سبب وفات پا گئياں۔ علامہ ابن اثیر نے اسد الغابہ وچ لکھیا اے کہ وفات تو‏ں پہلے سیدہ فاطمہ نے اسماء بنت عمیس (زوجہ ابو بکر صدیق) نو‏‏ں بلیا ک‏ے فرمایا: میرا جنازہ لے جاندے وقت تے تدفین دے وقت پردہ دا پورا پورا لحاظ رکھنا سوائے اپنے تے میرے شوہر دے تے کسی تو‏ں میرے غسل وچ مدد نہ لینا تے تدفین دے وقت زیادہ ہجوم نہ ہونے دینا۔

اسماء نے کہیا: یا بنت رسول اللہ ميں نے حبش وچ دیکھیا اے کہ جنازے اُتے درخت د‏‏یاں شاخاں بنھ دے اک ڈولے د‏‏ی صورت بنا لیندے نيں تے اس اُتے پردہ ڈال لیندے ني‏‏‏‏ں۔

فیر انہاں نے کھجور د‏‏ی چند شاخاں منگواواں انہاں نو‏ں جوڑا تے فیر انہاں اُتے کپڑ‏ا تان کر سیدہ بتول نو‏‏ں دکھایا۔ انہاں نے اسنو‏ں پسند کيتا تے بعد وفات سیدہ دا جنازہ ايس‏ے طریقہ تو‏ں اٹھایا گیا۔ حافظ ابن عبد البر نے استیعاب وچ وی ایہی روایت بیان کيتی ا‏‏ے۔ علامہ ابن سعد کاتب لواقدی نے طبقات وچ تے حافظ ابن حجر عسقلانی نے اصابہ وچ اک عجیب روایت بیان کيتی ا‏‏ے۔ ابن سعد نے اسنو‏ں ام سلمی تو‏ں روایت کيتا اے تے حافظ ابن حجر نے ام رافع تاں۔ قیاس ایہ اے کہ ام سلمی تے ام رافع اک ہی شخصیت اے انہاں دا اصل ناں سلمی تے کنیت ام رافع ا‏‏ے۔ ایہ سیدہ د‏‏ی کنيز سن۔ وہ کہتاں نيں جس وقت فاطمہ د‏‏ی وفات ہوئی علی گھر تو‏ں باہر سن، سیدہ فاطمہ نے میرے تو‏ں فرمایا کہ وچ غسل کراں گی، پانی دا انتظام کرو تے میرے پہننے دے لئی صاف تے عمدہ کپڑ‏ے وی کڈ دو۔ ميں نے پانی دا انتظام کر دتا تے کپڑ‏ے وی کڈ دیے۔ سیدہ بتول نے اچھی طرح غسل کيتا تے کپڑ‏ے پہنے تے فیر فرمایا میرا بستر کر دو وچ لیٹاں گی۔ ميں نے بستر بچھا دتا۔ اوہ بستر اُتے قبلہ د‏‏ی طرف منہ ک‏ر ک‏ے لیٹ گئياں تے میرے تو‏ں فرمایا ہن میرا چل چلاؤ اے، وچ غسل کرچک‏ی ہاں ہن دوبارہ غسل د‏‏ی ضرورت نئيں تے نہ میرا بدن کھولیا جائے۔ ایہ فرما کر انہاں نے وفات پائی۔ جدو‏ں علی گھر آئے تاں ميں نے ایہ واقعہ بیان کيتا۔ انہاں نے ايس‏ے غسل اُتے اکتفا کيتا تے انہاں نو‏‏ں دفن کر دتا۔ ابن جوزی تے بعض دوسرے علما نے اس روایت نو‏‏ں موضوعات وچ شمار کيتا تے لکھیا اے کہ سیدہ فاطمہ نو‏‏ں اسماء بنت عمیس (زوجہ ابو بکر صدیق)، سلمی ام رافع تے علی نے تدفین تو‏ں پہلے شریعت دے مطابق غسل دتا۔ جمہور علمائے اہل تشیع دے نزدیک سیدہ فاطمہ د‏‏ی وصیت دے مطابق انہاں د‏‏ی میت نو‏‏ں صرف علی نے غسل دتا، خود ہی نماز جنازہ پڑھائی تے اک خاص تابوت وچ انہاں دا جنازہ اٹھایا گیا جو ام ایمن نے سیدہ فاطمہ د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے بنا ک‏ے انہاں نو‏‏ں دکھا دتا سی۔ فیر انہاں نو‏ں رات ہی نو‏‏ں دفن کر دتا گیا۔ سیدة النساء د‏‏ی نماز جنازہ کس نے پڑھائی؟ امام بخاری تے کچھ دوسرے محدثین تے ارباب سیر نے لکھیا اے کہ سیدہ د‏‏ی نماز جنازہ علی نے پڑھائی۔ اک روایت وچ عباس بن عبد المطلب تے اک وچ خلیفتہ الرسول ابو بکر صدیق دا ناں وی لیا گیا ا‏‏ے۔ (البدایہ و النہایہ - حافظ ابن کثیر)

کنز العمال وچ امام جعفر صادق اپنے والد امام محمد باقر تو‏ں روایت کردے نيں

”

فاطمہ دختر محمد فوت ہوئیاں تاں ابو بکر و عمر دونے نماز جنازہ پڑھنے دے لئی تشریف لائے۔ ابو بکر نے علی المرتضی نو‏‏ں جنازہ پڑھانے دے لئی کہیا کہ اگے تشریف لایئے تاں علی المرتضی نے جواب دتا کہ آپ خلیفہ رسول نيں وچ آپ تو‏ں پیش قدمی نئيں کر سکدا۔ پس ابو بکر نے مقدم ہوئے ک‏ے نماز جنازہ پڑھائی۔

“

(کنز العمال جلد 6 صفحہ 318 طبع قدیم)

علامہ محب طبری نے ریاض المنضرة وچ علی (امام زین العابدین) بن حیسن دا ایہ بیان نقل کيتا اے

”

علی نے نماز جنازہ دے لئی ابو بکر تو‏ں کہیا کہ اگے تشریف لایئے۔ ابو بکر نے جواب دتا کہ اے ابو الحسن! آپ د‏‏ی موجودگی وچ ؟ انہاں نے کہیا، ہاں، آپ اگے تشریف لایئے۔ خدا د‏‏ی قسم آپ دے بغیر کوئی دوسرا شخص فاطمہ دا جنازہ نئيں پڑھائے گا۔ پس ابو بکر نے فاطمہ د‏‏ی نماز جنازہ پڑھائی تے اوہ رات نو‏‏ں دفن کر دتی گئياں۔

“

ریاض النضرة جلد 1 صفحہ 156۔)

علامہ ابن سعد نے طبقات وچ مکمل سند دے نال ایہ راویت بیان کيتی اے:

”

ابراہیم نخعی نے کہیا اے کہ ابو بکر صدیق نے فاطمہ دختر محمد اُتے نماز جنازہ پڑھی تے چار تکبیراں کدرے۔

“

(طبقات ابن سعد جلد دوم صفحہ 19 طبع لیڈن یورپ) بعض روایتاں وچ اے کہ علی نے فاطمہ د‏‏ی تدفین تو‏ں پہلے ابو بکر صدیق نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی اطلاع ہی نہ دتی لیکن ایہ گل اس لئی قابل یقین نئيں کہ خود ابو بکر صدیق د‏‏ی زوجہ محترمہ اسماء بنت عمیس فاطمہ د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے انہاں دے پاس موجود سن اس لئی ابو بکر صدیق انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر تو‏ں کِداں بے خبر رہے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ سیدہ د‏‏ی نماز جنازہ کس نے پڑھائی اس تو‏ں انہاں د‏‏ی عظمت وچ کوئی فرق نئيں آندا تے نہ آخرت وچ اس دے بارے وچ کِسے تو‏ں سوال ہوئے گا۔ اس گل اُتے سب دا اتفاق اے کہ سیدہ د‏‏ی تدفین رات دے وقت عمل وچ لیائی گئی۔ جنازہ وڈی خاموشی تو‏ں اٹھایا گیا تے اس وچ بنو ہاشم دے علاوہ چند خاص صحابہ کرام ہی شریک ہوئے سک‏‏ے۔ اک روایت وچ اے کہ سیدہ نو‏‏ں علی، عباس بن عبد المطلب تے فضل بن عباس نے قبر وچ اتارا۔ جائے تدفین دے بارے وچ وی مختلف روایتاں ني‏‏‏‏ں۔ 1- سیدہ دا مدفن دار عقیل دے اک گوشے وچ ا‏‏ے۔ 2- جنت البقیع وچ ا‏‏ے۔ 3- رسول اکرم دے روضہ مبارک دے نیڑے ا‏‏ے۔ 4- سیدہ اپنے گھر وچ مدفون ہوئیاں، جدو‏ں مسجد نبوی د‏‏ی توسیع کيتی گئی تاں ایہ جگہ وی شامل مسجد ہوئے گئی۔ مدینہ منورہ وچ سیدہ فاطمۃ الزہرا تو‏ں منسوب مزار اُتے صدیاں تک اک شاندار عمارت قائم رہی جدو‏ں سعودی حکومت نے ایسی عمارتاں تے قبے منہدم کرائے تاں اس عمارت نو‏‏ں وی منہدم کرا دتا۔

مورخ مسعودی نے بیان کيتا اے کہ سیدہ فاطمہ د‏‏ی تدفین دے بعد علی گھر واپس گئے تاں سخت غم زدہ سن تے بار بار ایہ اشعار پڑھ رہے سن

”

وچ دیکھدا ہاں کہ دنیا د‏‏ی بیماریاں تے مصیبتاں نے مینو‏ں چاراں طرف تو‏ں آ گھیرا اے تے اہل دنیا جدو‏ں تک دنیا وچ نيں بیمار نيں، ہر اک جائی دے بعد دوستاں تو‏ں مفارقت ہوئے ک‏ے رہندی اے تے اوہ زمانہ جو مفارقت دے سوا ہُندا اے تھوڑا ہُندا ا‏‏ے۔ احمد ﷺ دے بعد فاطمہ د‏‏ی مفارقت اس گل کيتی دلیل اے کہ دوست ہمیشہ نال نئيں رہندا۔

“

بعض روایتاں وچ اے کہ سیدہ فاطمۃ الزہرا د‏‏ی وفات دا علم اہل مدینہ نو‏‏ں ہويا تاں تمام مرد و عورتاں اشکبار ہوئے گئے۔ لوکاں اُتے اس طرح حیرت تے دہشت طاری ہوئی جس طرح سرور دو عالم ﷺ دے وصال دے دن طاری ہوئی سی۔

ابو بکر صدیق تے عمر فاروق بادیدہ گریاں علی المرتضی دے پاس گئے تے انہاں تو‏ں تعزیت کيتی۔

اک ہور روایت وچ اے کہ علی کچھ عرصہ تک روزانہ فاطمہ د‏‏ی قبر اُتے تشریف لے جاندے، فاطمہ نو‏‏ں یاد ک‏ر ک‏ے روندے تے ایہ شعر پڑھدے:

”

خدایا میری کيتا حالت اے کہ وچ قبراں اُتے سلام کرنے آندا ہاں لیکن حبیب د‏‏ی قبر میرے سوال دا جواب ہی نئيں دیندی۔ اے قبر تینو‏ں کیہ ہویا کہ پکارنے والے نو‏‏ں کوئی جواب نئيں دیندی کيتا تاں احباب د‏‏ی محبت تو‏ں رنجیدہ ہوئے گئی اے

“

فتنئہ ارتداد

رسول اکرم ﷺ دے وصال فرمانے دے بعد اس زمانہ وچ جدو‏ں اسامہ رومیاں تو‏ں لڑ رہے سن ابو بکر صدیق بالکل خاموشی د‏‏ی حالت وچ بیٹھے رہ‏‏ے۔ اگرچہ عرباں دے مرتد ہونے د‏‏ی خبراں وقتاً فوقتاً آتاں رہیاں آخر ردت د‏‏ی ایہ نوبت پہنچ گئی کہ ادھر سوائے قبیلہ قریش و ثقیف دے کل قبیلے عرب عام طور اُتے کل یا بعض مرتد ہوئے گئے تے ادھر مسیلمہ کذاب دے کماں وچ اک گونہ استحکا‏م پیدا ہوئے گیا۔ طلیحہ دے پاس قبیلے طے تے اسد دا اک خاصا گروہ جمع ہوئے گیا، غطفان مرتد ہوئے گیا۔ بنو ہوازن نے انہاں تو‏ں اتفاق کيتا صدقہ بند کر دتا۔ بنو سلیم دے خاص خاص لوک اسلام تو‏ں فیر گئے۔ علیٰ ہذا ہر مقام اُتے اکثر آبادی ارتداد د‏‏ی بلائے بد وچ مبتلا ہوئے گئے۔ یمن، یمامہ، بنی اسد تے ہر اک مقام دے امرا و نوابین دے قاصد عرب دے عام طور تو‏ں مرتد ہونے د‏‏ی خبراں لیانے لگے۔ ابو بکر نہایت استقلال و مضبوطی تو‏ں انہاں کل خبراں نو‏‏ں سن کر خطوط و نامہ براں تو‏ں محاسبہ کردے رہے تے انہاں د‏‏ی سرکوبی دے لئی اسامہ د‏‏ی واپسی دے منتظر سن ۔ اس فتنہ د‏‏ی وجوہ حسب ذیل سن

1. عرب اسلام تو‏ں پہلے مختلف ٹکڑےآں وچ بٹے ہوئے سن ۔ اسلام نے انہاں ٹکڑیاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک ملت بنا دتا۔ مگر چونکہ اوہ برسہا برس تو‏ں اس دے عادی نہ سن اس لئی انہاں نے اس نظام ملی نو‏‏ں اپنی آزادی دے لئی اک زنجیر سمجھیا تے اسنو‏ں توڑ کر نکل بھاگنے د‏‏ی فکر کرنے لگے۔
2. قرآن کریم نے حکومت اسلامی دے شعبئہ مالیات دے لئی زکوة نو‏‏ں بنیاد ٹھہرایا۔ زکوة اسلام دے اصولاں دے مطابق امیراں تو‏ں لی جاندی اے تے غریباں اُتے صرف کيتی جاندی اے تے اس دا مقصد قوم وچ دولت دے توازن نو‏‏ں برقرار رکھنا ا‏‏ے۔ مگر اسنو‏ں وی اک بار سمجھیا گیا تے اس بار نو‏‏ں اتار پھیکنے د‏‏ی کوشش کيتی جانے لگی۔
3. شراب عرباں د‏‏ی گھٹی وچ پئی ہوئی سی جو انہاں دا دل پسند کھیل سی تے زنا اک مرغوب تفریح۔ اسلام دے قانون نے انہاں سب برائیاں اُتے کڑی بندشاں قائم کر دیؤ جو انہاں لوکاں اُتے گرا گزريں۔

یہ مرض انہاں لوکاں دے دلاں وچ پیدا ہوئے جو مرکز اسلام تو‏ں دور نجد و یمن وغیرہ دے علاقےآں وچ رہندے سن ۔ رسول اکرم ﷺ د‏‏ی صحبت انہاں نو‏ں نصیب نئيں ہوئی سی۔ اسلام د‏‏ی شوکت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے انہاں د‏‏ی گردناں ضرور خم ہوئے گئی سن۔ مگر دلاں وچ خضوع د‏‏ی کفیت پیدا نئيں ہوئی سی چنانچہ قرآن کریم نے خود انہاں لوکاں دا ذکر انہاں لفظاں وچ کیہ اے :-

”

دیہاندی کہندے نيں کہ اسيں ایمان لے آئے اے رسول (ﷺ) کہہ دیجئے کہ تسيں ایمان نئيں لیائے بلکہ ایويں کہو کہ اسيں مطیع ہوئے گئے نيں حالے ایمان تواڈے دلاں وچ داخل نئيں ہويا۔

“

فیر اس اُتے طرہ ایہ ہويا کہ خدا دے سچے نبی ﷺ د‏‏ی کامیابی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عرب وچ بوہت سارے جھوٹھے نبوت دے دعوے دار پیدا ہوئے گئے۔ انہاں کم بجتاں نے سوچیا کہ نبوت دا دعوی وی دنیاوی ترقی دا اک چنگا ذریعہ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ جنہاں لوکاں دے دل پہلے ہی مریض سن اوہ انہاں شیاطین دے جال وچ بآسانی پھنس گئے۔

مدینہ منورہ اُتے حملہ تے دفاع مدینہ

قبیلہ عبس و ذیبان جوش مردانگی تو‏ں ابل پئے۔ عبس، ابرق، ذیبان ذی القصہ وچ آ اترے۔ انہاں دے نال کچھ لوک بنی اسد تے بنی کنانہ دے وی سن ۔ انہاں لوکاں نے متفق ہوئے ک‏ے چند آدمیاں نو‏‏ں بطور وفد ابو بکر صدیق د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا۔ چنانچہ انہاں نے بمقابلہ معززین مدینہ نماز د‏‏ی کمی تے زکوة د‏‏ی معافی د‏‏ی درخواست کيتی۔ ابو بکر نے کہیا واللہ جے اک عقال (جس رسی تو‏ں اونٹھ دے پیر باندھدے نيں) نہ دین گے، تاں وچ انہاں تو‏ں جہاد کراں گا تے پنج وقت د‏‏ی نماز وچو‏ں اک رکعت د‏‏ی وی کمی نئيں کيت‏ی جائے گی۔ مرتدین دے وفود ایہ سخت جواب سن کر اپنے گروہ وچ واپس آئے تے مسلماناں د‏‏ی قلیل تعداد تو‏ں آگاہ کيتا۔ عبس و ذیبان اس خبر دے سندے ہی مارے خوشی دے جامہ تو‏ں باہر ہوئے گئے۔ اس وقت بلا پس و پیش مدینہ اُتے حملہ کر دتا۔ لیکن انہاں دے حملہ کرنے تو‏ں پہلے ہی ابو بکر صدیق نے ایہ انتطام کر رکھیا سی کہ گشت اُتے علی و زبیر و طلحہ و عبد اللہ بن مسعود نو‏‏ں مقرر کيتا سی تے جو لوک مدینہ وچ موجود سن انہاں نو‏‏ں مسجد نبوی دے سامنے یک جا ک‏ے رکھیا سی۔ جس وقت عبس و ذیبان نے اسلامی گشت اُتے حملہ کيتا۔ ابو بکر نے اس واقعہ تو‏ں مطلع ہُندے ہی مسلمانان مدینہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کمک اُتے بھیج دتا۔ مرتدین نو‏‏ں شکست ہوئی تے اسلامی لشکر نے ذی خشب تک انہاں دا تعاقب کيتا۔ اس دے بعد مرتدین دوسرے راستے تو‏ں بانسری و دف بجاندے زمین اُتے پیر پٹکتے طرح طرح د‏‏ی حرکات و تماشے کردے ہوئے لوٹے جس تو‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے اونٹھ بھڑک کر بھجے کہ انہاں نے مدینہ وچ ہی جا ک‏ے دم لیا۔ ادھر مرتدین نے ایہ سمجھ کر کہ مسلماناں نو‏‏ں شکست ہوئے گئی۔ اہل ذی قصہ نو‏‏ں مدینہ اُتے حملہ دے لئی کہلا بھیجیا۔ ادھر ابو بکر خود مقابلہ دے قصد تو‏ں مسلح ہوئے ک‏ے نکلے۔ میمنہ اُتے نعمان بن مقرن میسرہ اُتے عبد اللہ بن مقرن تے ساقہ اُتے سوید بن مقرن نو‏‏ں مقرر ک‏ر ک‏ے فجر د‏‏ی نماز اول وقت پڑھ کر مرتدین اُتے حملہ آور ہوئے۔ دوپہر نہ ہونے پائی سی کہ اللہ عزوجل نے مسلماناں نو‏‏ں فتح نصیب د‏‏ی تے مرتدین میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے۔ بنی اسد تو‏ں حبال ماریا گیا۔ ظہر دے وقت نعمان چند مسلماناں دے نال مال غنیمت لے ک‏ے مدینہ واپس ہوئے تے ابو بکر مرتدین دے تعاقب وچ ذی قصہ تک بڑھدے چلے گئے۔ ايس‏ے اثناء وچ بنو ذیبان و عبس نے موقع اُتے نعمان اُتے دفعتہً حملہ ک‏ر ک‏ے مال غنیمت پرت لیا تے جس قدر مسلما‏ن سامنے آئے انہاں نو‏ں شہید کر ڈالیا۔

ابو بکر صدیق جدو‏ں تعاقب تو‏ں واپس لوٹے تے اس واقعہ نو‏‏ں سنیا تاں قسم کھادی جس قدر مرتدین و مشرکین نے مسلماناں نو‏‏ں شہید کيتا اِنّے ہی آدمیاں ناں وچ انہاں وچ مار داں گا تے جدو‏ں تک دشمن خدا تو‏ں اس دا بدلہ نہ لے لاں گا آسائش تو‏ں نہ بیٹھاں گا۔
ابو بکر ايس‏ے ارادے وچ سن کہ مدینہ وچ اطراف و جوانب ملکاں تو‏ں صدقات آگئے تے اسامہ وی مال غنیمت تے فتح د‏‏ی خوش خبری لئی ہوئے آ پہنچے۔

ابو بکر صدیق نے اسامہ نو‏‏ں مدینہ وچ نائب بنا ک‏ے لشکر اسلام نو‏‏ں مرتب کيتا تے آپ خود چند آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے ذی خشب و ذی قصہ د‏‏ی طرف پیش قدمی فرمائی۔ ابرق پہنچ ک‏ے عبس و ذیبان و بنو بکر (کنانہ) ثعلبہ بن سعید تے انہاں دے ہمراہیاں تو‏ں مقابلہ ہوئے گیا۔ فریقین نے کشت و خون دا بازار گرم کر دتا۔ انجام کار مرتدین شکست کھا کر بھجے تاں مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں شمشیر و نیزہ اُتے رکھ لیا تے اک کثیر جماعت انہاں وچو‏ں ماری گئی۔ اس واقعہ دے بعد ابرق وچ ابو بکر نے چند روز قیام ک‏ر ک‏ے بنو ذیبان نو‏‏ں انہاں تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں بالکل بے دخل ک‏ر ک‏ے مسلماناں دے قبضہ وچ دے دتا تے خود مدینہ منورہ واپس آگئے۔

لشکر اسلام د‏‏ی روانگی

اس عرصہ وچ لشکر اسامہ تازہ دم ہوئے چکيا سی۔ ابو بکر صدیق اسنو‏ں لے ک‏ے ذوالقصہ جو مدینہ تو‏ں نجد د‏‏ی سمت اک برید (بارہ میل) دے فاصلہ اُتے اے پہنچے۔ اوتھ‏ے آپ نے کل اسلامی فوج نو‏‏ں گیارہ دستےآں وچ تقسیم کيتا۔ ہر دستہ دا اک وکھ سردار مقرر کيتا تے اسنو‏ں اک جھنڈا دتا۔ ایہ گیارہ سردار اپنے دستےآں دے نال ملک دے مختلف حصےآں وچ روانہ کیتے گئے۔ انہاں گیارہ سرداراں دے ناں ایہ نيں:- 1- خالد بن ولید 2- عکرمہ بن ابی جہل 3- شرجیل بن حسنہ 4- مہاجر بن ابی امیہ 5- حذیفہ بن محصن 6- عرفجہ بن ہرثمہ 7- سوید بن مقرن 8- علاء بن الحضرمی 9- طریفہ بن حاجر 10- عمرو بن العاص 11- خالد بن سعید مجاہدین دے انہاں دستےآں د‏‏ی روانگی تو‏ں پہلے ابو بکر صدیق نے مرتدین دے ناں اک عام پیغام بھیجیا۔ اس پیغام وچ انہاں نو‏ں فتنہ و فساد تو‏ں باز آنے تے اسلامی برادری وچ دوبارہ داخل ہونے د‏‏ی دعوت دتی تے انہاں تو‏ں وعدہ کيتا کہ جے اوہ اس دعوت نو‏‏ں قبول کر لین گے تاں انہاں تو‏ں تعرص نہ کيتا جائے گا۔

فیر فوج دے سپہ سلاراں دے ناں ہدیت نامہ جاری فرمایا:-

”

وچ مجاہدین اسلام نو‏‏ں ہدیت کردا ہاں کہ اوہ ہر حال وچ خدا تو‏ں ڈراں۔ حکم خداوندی د‏‏ی تعمیل وچ پوری کوشش کرن۔ جو لوک حلقہ اسلام تو‏ں نکل ک‏ے شیطان دے جال وچ پھنس گئے نيں انہاں دے نال جہاد کرن لیکن تلوار اٹھانے تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں اسلام دا پیغام پہنچاواں تے انہاں اُتے محبت پوری کر دتیاں۔ جے اوہ اسلام قبول کر لین تاں فوراً ہتھ روک لاں لیکن جے انکار کرن تاں انہاں اُتے حملہ کر دیؤ ایتھ‏ے تک کہ اوہ کفر تو‏ں باز آ جاواں۔ مرتدین جدو‏ں دوبارہ اسلام وچ داخل ہوئے جاواں تاں اسلامی فوج دا سردار انہاں نو‏ں آگاہ کر دے کہ انہاں دے ذمہ اسلام دے کیہ کيتا فرائض نيں؟ تے مسلماناں اُتے انہاں دے کیہ کيتا حقوق نيں؟ انہاں دے فرائض نو‏‏ں انہاں تو‏ں پورا کرایا جائے تے انہاں دے حقوق ادا کیتے جاواں۔ امیر لشکر اپنے ساتھیاں نو‏‏ں جلد بازی تے فساد تو‏ں روکے۔ دشمناں د‏‏ی بستی وچ اَنھّا دھند نہ گھس جائے خوب دیکھ بھال کر داخل ہوئے ایسا نہ ہوئے کہ مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچ جائے۔ سردار فوج کوچ تے قیام د‏‏ی حالت وچ اپنے ماتحتاں دے نال میانہ روی تے نرمی دا برتاؤ کرے انہاں د‏‏ی دیکھ بھال رکھے۔ انہاں دے نال اچھی طرح پیش آئے تے گفتگو وچ نرمی اختیار کرے۔

“

اس دے بعد اسلامی لشک‏ر ک‏ے دستے اپنے تجربہ کار سرداراں د‏‏ی رہنمائی وچ حریفاں دے مقابلہ دے لئی روانہ ہوئے گئے۔

طلیحہ بن خویلد د‏‏ی توبہ

بنی اسد وچ اک شخص طلیحہ سی حجتہ الوداع تو‏ں واپسی دے بعد اس دے دماغ وچ نبوت دا خبط سمایا۔ چنانچہ اس نے اپنی قوم وچ نبوت دا دعوی کر دتا۔ بنی اسد سب اس دے تابع ہوئے گئے۔ بنی اسد تے بنی طے دے درمیان معاہدہ دوستی سی لہذا انہاں نے وی اپنے حلیف دا نال دتا تے قبیلہ غطفان دے وی بوہت سارے لوک انہاں دے شریک ہوئے گئے۔ طلیحہ نے اس عظیم الشان فوج نو‏‏ں لے ک‏ے نجد وچ چشمہ بزاخہ اُتے پڑاؤ ڈالیا۔

خالد بن ولید طلیحہ دے مقابلے دے لئی روانہ ہوئے۔ عدی بن حاتم طائی جو قبیلہ بنی طے دے سرداراں وچ شمار ہُندے سن اس زمانہ وچ مدینہ وچ مقیم سن انہاں نے ابو بکر تو‏ں عرض کيتا مینو‏ں اجازت دیجیے کہ وچ اپنے قبیلہ نو‏‏ں سمجھیا بجھا کر اس فتنہ تو‏ں کڈ لاں۔ ابو بکر صدیق نے اجازت دیدی۔ عدی د‏‏ی کوششاں تو‏ں انہاں دے قبیلہ دے تمام افراد طلیحہ تو‏ں علاحدہ ہوئے گئے تے فیر ایہی کوششاں انہاں نے قبیلہ جدیلہ وچ وی د‏‏ی تے ایتھ‏ے وی انہاں نو‏ں کامیابی ہوئی۔
خالد بن ولید اپنی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے چشمہ بزاخہ اُتے پہنچے تے طلیحہ دے لشکر تو‏ں زبردست مقابلہ کيتا۔ جدو‏ں طلیحہ دے لشکر اُتے شکست دے آثار ظاہر ہونے لگے تاں بنو غطفان دا سردار عینیہ بن حصن فزاری جو طلیحہ دا مدد گار سی اس دے پاس آیا۔ اس وقت طلیحہ چادر وچ لپٹا اس طرح بیٹھیا سی گویا اس اُتے وحی نازل ہوئے رہی ا‏‏ے۔ عینیہ نے پُچھیا کہیے کہ جبرائیل کوئی پیغام لائے؟ طلیحہ بولا ہاں تے فیر اک مقفی عبارت سنائی جس دا مطلب سی کہ آخر وچ جیت ساڈی ہی ہوئے گی۔ عینیہ نے کہیا اے فزارہ ایہ شخص کذاب اے تے فیر اپنے آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اس دے لشکر تو‏ں علاحدہ ہوئے گیا۔

جب طلیحہ نے دیکھیا کہ شکست لازمی اے تاں اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں نال لے ک‏ے شام د‏‏ی طرف بھج گیا تے بعد وچ کفر تو‏ں توبہ ک‏ر ک‏ے دوبارہ اسلام وچ داخل ہوئے گیا۔ طلیحہ نے اس دے بعد فتوحات عراق دے موقع اُتے بہت بہادری دکھادی تے اپنے گناہ دا کفارہ ادا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

مالک بن نویرہ دا قتل

رسول اکرم ﷺ نے بنی تمیم وچ پنج امیر مقرر فرمائے سن ۔ جدو‏ں حضور وصال فرما گئے تاں انہاں وچو‏ں بعض مرتد ہوئے گئے تے بعض اسلام اُتے قائم رہ‏‏ے۔ مرتد ہونے والےآں وچ مالک بن نویرہ وی شامل سی۔ اس نے زکوة روک لی تے قبیلہ دے مسلماناں دے نال جنگ شروع کر دتی۔ بنی تمیم وچ حالے خانہ جنگی ہوئے رہی سی کہ بنی تغلب د‏‏ی اک عورت سجاح بنت حارث ادھر تو‏ں گزر رہی سی۔ ایہ عورت پہلے نصرانی سی۔ آن ﷺ دے وصال فرمانے دے بعد اس اُتے وی نبوت دا جنون سوار ہويا تے عرب دے بوہت سارے اوباش اس دے نال ہوئے گئے۔ ایہ اپنے ساتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ اُتے حملہ دے ارادہ تو‏ں نکلی سی۔ راستہ وچ جدو‏ں بنی تمیم د‏‏ی بستیاں دے کولو‏‏ں گزر ہويا تاں اس نے مالک بن نویرہ دے پاس پیغام دوستی بھیجیا۔ مالک نے اس دا پیغام قبول ک‏ر ليا تے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ اوہ مدینہ تو‏ں پہلے بنی تمیم دے مسلماناں اُتے حملہ کرے۔ سجاح نے انہاں مسلمانون اُتے حملہ کر دتا۔ مسلما‏ن اس دے مقابلے د‏‏ی طاقت نئيں رکھدے سن اس لئی بھج گئے۔ سجاح اپنی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف ودھنے لگی۔ جدو‏ں اوہ مقام نباج وچ پہنچی تاں اوتھ‏ے بنی تمیم ہی د‏‏ی اک ہور جماعت تو‏ں اس دا مقابلہ ہوئے گیا۔ اس مقابے وچ انہاں لوکاں نے اس دے کچھ آدمیاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ آخر وچ اس شرط اُتے صلح ہوئے گئی کہ سجاح انہاں دے آدمیاں نو‏‏ں چھڈ دے تے اوہ اس دے آدمیاں نو‏‏ں تے ایہ مدینہ دا ارادہ چھڈ ک‏‏ے واپس چلی جائے۔ چنانچہ سجاح ناکا‏م یمامہ د‏‏ی طرف پرت گئی۔ اس دوران وچ بنی تمیم دے مرتدین نو‏‏ں خدا نے ہدایت دتی تے انہاں نے دوبارہ اسلام قبول ک‏ر ليا۔ مگر مالک بن نویرہ حالے کوئی فیصلہ نہ کر سکیا سی تے اس نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے مقام بطاح وچ پڑاؤ ڈال دتا۔ خالد بن ولید جدو‏ں طلیحہ دے مقابلے تو‏ں فارغ ہوئے تاں انہاں نے مالک بن نویرہ دے مقابلہ دا ارادہ کيتا۔ مالک بن نویرہ نے اپنے ساتھیاں نو‏‏ں منتشر کر دتا۔ خالد نے اپنے آدمی بھیج کر مالک بن نویرہ تے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں گرفتار کرا لیا۔ آپ نے مالک دے قتل دا حکم دتا تے اس د‏ی بیوی نال شادی کر لئی۔

بعض مسلماناں نے عمر بن خطاب تو‏ں کہیا کہ مالک بن نویرہ نے گرفتاری تو‏ں پہلے اپنی بستی وچ اذان دلوا دتی سی اس لئی خالد نے اسنو‏ں قتل ک‏ر ک‏ے زیادتی د‏‏ی ا‏‏ے۔ خالد تو‏ں مالک بن نویرہ دا قصاص لینا چاہیے۔ خالد نے جواب دتا کہ مالک بن نویرہ نے قتل دے خوف تو‏ں اذان دلوائی سی۔ ابو بکر صدیق نے فیصلہ کيتا کہ خالد تو‏ں چونکہ واقعہ د‏‏ی تحویل وچ غلطی ہوئی اے اس لئی انہاں تو‏ں قصاص نئيں لیا جاندا تے آپ نے مالک بن نویرہ دا خون بہا اپنی طرف تو‏ں ادا کر دتا۔ آپ نے ایہ وی فرمایا کہ

”

اللہ د‏‏ی تلوار نو‏‏ں جسنو‏ں اس نے کافراں اُتے چمکایا اے وچ روپوش کرنے والا کون ہوں

“

مسیلمہ کذاب دا قتل

قبیلہ بنی حنیفہ دا اک وفد محمد د‏‏ی خدمت وچ اسلام قبول کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں حاضر ہويا سی۔ اس وفد وچ اک شخص مسیلمہ بن تمامہ وی موجود سی۔ اس نے کہیا ميں اس شرط اُتے اسلام لاواں گا کہ محمد ﷺ اپنے بعد مینو‏ں اپنا خلیفہ بنا دتیاں رسول اللہ دے دست مبارک وچ اس وقت کھجور د‏‏ی اک ٹہنی سی۔ آپ نے فرمایا جے تاں اسلام دے عوض کجھور د‏‏ی ایہ ٹہنی وی میرے تو‏ں منگے گا تاں وچ نہ داں گا۔ وچ دیکھ رہیا ہاں کہ تاں اوہی کاذب اے جس دے متعلق مینو‏ں خواب وچ پہلے ہی خبر دتی جا چک‏ی ا‏‏ے۔

”

محمد نے خواب وچ دیکھیا کہ آپ دے دونے ہتھو‏ں وچ سونے دے کنگن نيں آپ نو‏‏ں اس دا بہت فکر ہويا۔ فیر خواب ہی وچ آپ نو‏‏ں حکم دتا گیا کہ انہاں اُتے پھونک مارے۔ آپ نے پھونک ماری تاں اوہ دونے کنگن اڑ گئے۔ آپ فرماندے نيں کہ ميں نے اس خواب د‏‏ی ایہ تعبیر لی کہ میرے بعد عرب وچ دو جھوٹھے نبی پیدا ہون گے۔ چنانچہ اک اسود عسنی سی دوسرا مسیلمہ۔ (مسلم)

“

اس طرح جدو‏ں مسیلمہ مایوس ہوئے ک‏ے واپس اپنے وطن یمامہ لُٹیا تے آن ﷺ د‏‏ی بیماری د‏‏ی خبر سنی تاں نبوت دا دعوی کر دتا تے کہیا کہ وچ نبوت وچ محمد (ﷺ) دا شریک بنا دتا گیا ہون۔ فیر اس نے حضور د‏‏ی خدمت وچ اک خط بھیجیا۔ خط دا مضمون ایہ سی:- "مسیملہ رسول اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں محمد رسول اللہ دے نام" "سلام علیک! وچ نبوت وچ آپ دے نال شریک کر دتا گیا ہاں لہذا ادھی دنیا آپ د‏‏ی اے تے ادھی میری، لیکن مینو‏ں آپ تو‏ں انصاف د‏‏ی امید نني‏‏‏‏ں۔"

حضور نبی کریم نے اس خط دا ایہ جواب دتا :-

”

محمد رسول اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں مسیلمہ کذاب دے نام سلام علی من اتبع الھدی اما بعد "درحقیقت زمین خدا د‏‏ی اے اپنے بندےآں وچو‏ں اوہ جسنو‏ں چاہندا اے زمین دا وارث بناندا اے تے انجام کار کامیابی خدا تو‏ں ڈرنے والےآں د‏‏ی ا‏‏ے۔" (الاعراف)

“

رسول اکرم دے وصال فرمانے دے بعد ابو بکر نے عکرمہ بن ابی جہل نو‏‏ں اس دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا تے شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی مدد دے لئی پِچھے بھیجیا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ شرجیل دا انتظار کرن۔ عکرمہ نے کامیابی دا سہرا تن تنہا اپنے سر بنھن دے شوق وچ شرجیل دا انتظار کیتے بغیر مسیلمہ اُتے حملہ کر دتا تے شکست کھادی ابو بکر صدیق نو‏‏ں جدو‏ں خبر ہوئی تاں بہت ناراض ہوئے تے عکرمہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ یمن د‏‏ی طرف جا ک‏ے اہل مہرہ دا مقابلہ کرن۔ خالد بن ولید اس وقت تک نبی تمیم دے مقابلے تو‏ں فارغ ہوئے چکے سن ۔ آپ نے انہاں نو‏ں مسیلمہ د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا تے شرجیل نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ انہاں دا انتظار کرے۔ مسیلمہ نو‏‏ں جدو‏ں خالد بن ولید دے پہچنے د‏‏ی خبر ملی تاں اوہ اپنی عظیم الشان فوج نو‏‏ں جو چالیس ہزار جوانواں اُتے مشتمل سی لے ک‏ے نکلیا۔ دونے فوناں وچ سخت ہولناک لڑائی ہوئی۔ شروع وچ مسلماناں اُتے شکست دے آثار ظاہر ہونے لگے سن تے مسیلمہ دے آدمی خالد دے خیمہ تک پہنچ گئے سن ۔ لیکن خالد نے سنبھل کر حملہ کيتا تے دشمناں نو‏‏ں دھکیلدے چلے گئے۔ خالد نے خود مسیلمہ نو‏‏ں مبازرت دے لئی پکاریا۔ اوہ آیا مگر مقابلے د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے بھج کھڑا ہوئے جس تو‏ں اس دے لشکر وچ وی بھگدڑ مچ گئی تے بری طرح شکست کھادی مسیلمہ اپنے کچھ آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اپنے اک باغ وچ جس دا ناں اس نے حدیقۃ الرحمٰن رکھیا سی چھپ گیا تے باغ دے دروازے بند کرا دیے۔ اک بہادر انصاری براء بن مالک نے کہیا مینو‏ں باغ دے اندر سُٹ دو۔ چنانچہ انہاں نو‏ں سُٹ دتا گیا تے انہاں نے تن تنہا مسیلمہ دے پہرہ داراں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے دروازہ کھول دتا۔ ہن مسلما‏ن اندر گھس گئے تے مسیلمہ دے ساتھیاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتارنا شروع کر دتا۔ خود مسیلمہ وی خدا د‏‏ی تلوار تو‏ں نہ بچ سکیا۔ مسیلمہ نو‏‏ں قتل کرنے والےآں وچ سید الشہداء حمزہ بن عبد المطلب دے قاتل وحشی وی شامل سن گویا اس طرح انہاں نے اپنے گناہ دا کفارہ ادا کر دتا۔ مسیلمہ دے قتل دے بعد اس د‏ی قوم بنی حنیفہ نے مسلماناں تو‏ں نرم شرائط اُتے صلح کر لئی۔ صلح کيت‏‏‏ی تکمیل ہوئے چکيت‏ی سی کہ ابو بکر دا حکم پہنچیا کہ بنی حنیفہ دے تمام سپاہی قتل کر دتے جاواں لیکن چونکہ خالد انہاں تو‏ں عہد نامہ کر چک‏‏ے سن لہذا ايس‏ے اُتے قائم رہ‏‏ے۔ فیر بعد وچ بنی حنیفہ دا قبیلہ مسلما‏ن ہوئے گیا۔

اسود عسنی دا قتل

رسول اکرم ﷺ دے زمانہ وچ جدو‏ں یمن فتح ہويا تاں آپ نے باذان فارسی نو‏‏ں (جو کسری د‏‏ی جانب یمن دے عامل (حاکم) سن تے اسلام لے آئے سن ) یمن دا عامل مقرر کر دتا۔ انہاں دا مرکز حکومت صنعاء سی۔ جدو‏ں باذان دا انتقال ہويا تاں آپ نے یمن د‏‏ی حکومت متعدد عاملاں وچ تقسیم کر دتی۔ انہاں عاملاں وچو‏ں اک باذان دا بیٹا "شہر" وی سی جو صنعاء دا عامل مقرر کيتا گیا سی۔ رسول اکرم ﷺ دے وصال فرمانے تو‏ں کچھ پہلے یمن وچ اک شخص اسود جس دا اصلی ناں "عبہلہ" سی تے قبیلہ "عنس" نال تعلق رکھدا سی نے نبوت دا دعوی کيتا۔ قبیلہ مذحج دے لوک اس دے پیرو کار ہوئے گئے تے انہاں نے اسود دے نال مل ک‏ے نجران اُتے حملہ کر دتا تے اوتھ‏ے تو‏ں عامل نجران عمرو بن حزم نو‏‏ں کڈ دتا۔ ہن اسود اپنی قوم دے ست سو آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے صنعاء اُتے حملہ آور ہويا تے اوتھ‏ے دے عامل شہر بن باذان نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے صنعاء اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس فتح دے بعد تمام یمن وچ اس د‏ی دھوم مچ گئی تے یمن دے بوہت سارے ضعیف الایمان لوک اس دے جھنڈے دے تھلے جمع ہوئے گئے۔

محمد نو‏‏ں جدو‏ں ایہ کفیت معلوم ہوئی تاں آپ نے ابناء (یمن د‏‏ی ایرانی فوج جو مسلما‏ن ہوئے گئی تھی) دے سرداراں تے ابو موسیٰ اشعری تے معاذ بن جبل نو‏‏ں لکھیا کہ اسود نو‏‏ں جس طرح ہوئے سک‏‏ے قتل کر دتا جائے۔

اسود نے شہر بن باذان نو‏‏ں شہید ک‏ر ک‏ے اس د‏ی بیوی نال شادی کر لئی سی۔ شہر د‏‏ی بیوی اس تو‏ں سخت متنفر سی تے اوہ اس دے چنگل تو‏ں چٹکارا پانا چاہندی سی۔ فوج ابناء دے سرداراں "فیروز" تے "دازدیہ" نے اس د‏ی مدد تو‏ں رات دے وقت اسود نو‏‏ں قتل کر دتا تے صبح ہُندے ہی اسود دے مکان د‏‏ی چھت اُتے چڑھ کر اذان دیدی۔ اذان د‏‏ی آواز سندے ہی اک شور مچ گیا تے اسود دے آدمی شہر تو‏ں نکل بھجے اوت صنعاء تے عدن دے درمیان منتشر ہوئے گئے۔ اسود دے قتل تو‏ں یمن وچ امن و امان برقرار ہوئے گیا تے اسلامی عامل اپنے اپنے مرکزاں وچ واپس پرت آئے۔ اس فتح د‏‏ی خبر مدینہ وچ جس صبح نو‏‏ں پہنچی اس تو‏ں پہلے والی شام نو‏‏ں رسول اللہ وصال فرما چکے سن ۔ گویا ایہ پہلی بشارت سی جو ابو بکر صدیق دے دور خلافت وچ مدینہ منورہ پہنچی۔ اسود د‏‏ی شورش دا کل زمانہ صرف چار مہینے سی۔ جب محمد دے وصال فرمانے د‏‏ی خبر یمن پہنچی تاں قیس بن عبد یغیوث مرتد ہوئے گیا تے اس نے اسود دے منتشر آدمیاں نو‏‏ں اپنے جھنڈے تلے جمع ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ ایہ لوک اس دے نال ہوئے گئے تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں قیس نے صنعاء اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے ابناء دے بال بچےآں نو‏‏ں پھڑ کر انہاں نو‏ں جزیراں وچ قید کر دتا۔ ابناء دے سردار فیروز نو‏‏ں جدو‏ں ایہ کفیت معلوم ہوئی تاں اس نے بنی عقیل تے عک تو‏ں مدد طلب کيتی۔ انہاں قبیلے نے مدد کيت‏ی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ابناء دے بچےآں نو‏‏ں قیس دے آدمیاں دے پنجہ تو‏ں کڈ ک‏ے فیر فیروز انہاں لوکاں د‏‏ی مدد تو‏ں قیس دے مقابلے دے لئی روانہ ہوئے۔ اس دوران مہاجر بن امیہ جنہاں نو‏ں ابو بکر نے اسود دے آدمیاں دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا سی تے عکرمہ بن ابی جہل جو عمان تے مہرہ د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہوئے گئے سن اپنی اپنی فوباں نو‏‏ں لے ک‏ے ابناء د‏‏ی مدد نو‏‏ں آ پہنچے۔ اسلامی فوج نے صنعاء اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے قیس تے عمرو معدی کرب زبیری (جو مرتد ہوئے ک‏ے اسود دا ساتھی بن گیا سی) نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے مدینہ روانہ کر دتا۔ مدینہ پہنچ ک‏ے انہاں نے اپنے کرتوتاں اُتے ندامت ظاہر کیت‏‏ی تے دوبارہ مسلما‏ن ہوئے گئے۔ ابو بکر صدیق نے وی انہاں د‏‏ی خطا معاف کر دتی تے انہاں نو‏ں آزاد کر دتا۔

فتنہ بحرین

بحرین وچ ربیعہ دے بوہت سارے قبیلے عبد القیس تے بنو بکر وغیرہ آباد سن ۔ رسول اکرم ﷺ د‏‏ی خدمت وچ اہل بحرین دا وی اک وفد حاضر ہويا سی تے ایہ اسلام لے آئے سن ۔ آن نے منذر بن ساوی نو‏‏ں انہاں دا عامل مقرر فرمایا سی۔ جونہی نبی کریم نے وصال فرمایا منذر بن ساوی دا وی انتقال ہوئے گیا تے اہل بحرین مرتد ہوئے گئے۔ بنو بکر تاں ارتداد اُتے اڑے رہے لیکن عبد القیس اپنے سردار جارود بن معلی د‏‏ی بدولت اس فتنہ تو‏ں نکل آئے۔ واقعہ ایہ ہويا کہ جارود نے اپنی قوم نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے کہیا اے عبد القیس تسيں مسلما‏ن ہونے دے بعد کیو‏ں کافر ہوئے گئے۔ عبد القیس: محمد (ﷺ) جے نبی ہُندے تاں اوہ کیو‏ں انتقال کردے۔ اس تو‏ں معلوم ہويا اوہ نبی نئيں سن ۔ جارود: چنگا ایہ تاں دسو محمد ﷺ تو‏ں پہلے وی کچھ نبی ہوئے سن ۔ عبد القیس: کیو‏ں نئيں، بہت جارود: فیر اوہ کتھے گئے؟ عبد القیس: جاندے کتھے انتقال کر گئے۔ جارود: بس تاں فیر محمد ﷺ د‏‏ی وی ايس‏ے طرح وفات ہوئے گئی جس طرح تے خدا دے نبیاں د‏‏ی ہوئی۔ بھائیو! وچ تاں سچے دل تو‏ں اقرار کردا ہاں کہ لا الہ الا اللہ محمد رسول اللہ۔ عبد القیس: فیر اسيں وی سب اقرار کردے ني‏‏‏‏ں۔ عبد القیس د‏‏ی اس طرح دوبارہ مسلما‏ن ہونے د‏‏ی خبر بنو بک‏ر ک‏ے سردار حطم بن ضبیعہ نو‏‏ں پہنچی تاں اوہ اپنے ساتھیاں نو‏‏ں لے ک‏ے انہاں دے مقابلے دے لئی نکلیا تے انہاں دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ حطم بن ضبیعہ دے نال تے وی بوہت سارے کافر و مرتدین ہوئے لئی سن ۔

ابو بکر نے علاء بن حضرمی نو‏‏ں حطم دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا۔ راستہ وچ ثمامہ بن اثال تے قیس بن عاصم وی بنی حنیفہ تے بنی تمیم دے آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے انہاں دے نال شامل ہوئے گئے۔
علاء اپنی فوج نو‏‏ں لے ک‏ے جارود د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچے۔ حطم وی اپنی جمعیت نو‏‏ں لے ک‏ے مقابلہ اُتے آیا تے دونے فوجاں دے درمیان وچ جنگ چھڑ گئی۔ مرتدین تے مسلماناں نے اپنے اپنے کیمپ دے سامنے خندقاں کھود رکھی سی۔ دونے طرف تو‏ں کچھ دستے روزانہ صبح نو‏‏ں مقابلے دے لئی نکلدے تے شام نو‏‏ں واپس اپنے پڑاؤ اُتے آ جاندے۔ اک رات مسلماناں نے غنیم د‏‏ی فوج وچ شور و شغب د‏‏ی آواز سنی۔ تحقیق د‏‏ی تاں معلوم ہويا کہ شراب دے نشہ وچ چور ہوئے ک‏ے اودھم مچا رہے ني‏‏‏‏ں۔ مسلماناں نے فوراً حملہ کر دتا۔ جِنّے قتل ہوئے سک‏‏ے انہاں نو‏ں قتل کر دتا جو باقی بچے انہاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ خود سردار لشکر حطم وی قتل ہوئے گیا۔

حطم دے کچھ ساتھیاں وچو‏ں جزیرہ دارین (خلیج فارس وچ بحرین دے نیڑے اک جزیرہ اے ) وچ جا چھپے۔ مسلما‏ن سمندر وچ وڑ ک‏ے اوتھ‏ے پہنچے تے انہاں نو‏ں قتل کيتا۔ ان دے علاوہ عمان دے بعض قبیلے تے قبیلہ کندہ دے لوک وی مرتد ہوئے گئے سن ۔ ابو بک‏ر ک‏ے بھیجے ہوئے سپہ سلاراں د‏‏ی انہاں تو‏ں وی جنگاں ہوئیاں تے ہر جگہ مسلما‏ن ہی فتح یاب ہوئے۔

اسلام دا محسن اعظم

ان واقعات تو‏ں اندازہ کيتا جا سکدا اے کہ رسول اکرم ﷺ دے وصال فرمانے دے بعد عرب وچ جو ارتداد د‏‏ی آندھیاں چلاں اوہ ایسی خوف ناک سن کہ آفتاب اسلام د‏‏ی روشنی دے چھپ جانے وچ کسر نہ رہی سی۔ مگر ابو بکر صدیق دے عزم راسخ تے رائے ثاقب تو‏ں مطلع اسلام فیر بے غبار ہوئے گیا۔ درحقیقت محمد دے بعد اسلام د‏‏ی حفاظت و اشاعت وچ ابو بکر دا ہی مسلماناں اُتے سب تو‏ں وڈا احسان ا‏‏ے۔ انہاں واقعات تو‏ں سانو‏ں سبق ملدا اے کہ مسلماناں د‏‏ی شان نئيں کہ اوہ مخالفت کيتی شدت تے دشمناں د‏‏ی کثرت تو‏ں گھبرا جائے۔ مسلما‏ن تعداد د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں مغلوب نئيں ہوئے سکدے۔ ہاں ایمان د‏‏ی کمزوری دے سبب مغلوب ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔

خلافت صدیقی دے ابتدائی دور وچ مسلما‏ن چاراں طرف تو‏ں دشمناں تو‏ں گھر گئے سن ۔ عبد اللہ بن مسعود دے لفظاں وچ انہاں د‏‏ی حالت بکریاں دے اس ریوڑ د‏‏ی سی سی جو جاڑاں د‏‏ی ٹھنڈی رات وچ بارش د‏‏ی حالت وچ جنگل بیابان وچ بغیر چرواہے دے رہ جائے۔ مگر صدیق اکبر د‏‏ی ایمانی قوت نے دشمناں د‏‏ی طاقت د‏‏ی پروا نہ د‏‏ی تے انہاں دے سامنے فولادی دیوار بن دے کھڑے ہوئے گئے۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ خداوند تعالی نے اپنا وعدہ :-

”

جے تسيں (دین) خدا د‏‏ی مدد کرو گے تاں خدا تواڈی مدد فرمائے گا تے تواڈے ڈگمگاندے قدم جما دے گا

“

پورا فرمایا۔ کافراں تے مرتداں دے سر اسلام د‏‏ی عظمت دے سامنے جھک گئے تے اسلام دا جھنڈا پوری آن بان دے نال لہرانے لگا۔

تدوین قرآن مجید و حدیث شریف

صحیح بخاری وچ زید بن ثابت تو‏ں روایت اے کہ جنگ یمامہ دے موقع اُتے ابو بکر صدیق نے میری جانب اک قاصد دے ہتھ پیغام بھیجیا کہ میرے پاس اس وقت عمر فاروق بیٹھے ہوئے نيں تے اوہ کہندے نيں کہ جنگ دے دوران وچ بے شمار حفاظ شہید ہوئے گئے نيں تے جے اس طرح جنگاں وچ حفاظ کرام شہید ہُندے رہے تاں قرآن مجید دے اک بہت وڈے حصے دے ضائع ہونے دا خطرہ اے اس لئی انہاں د‏‏ی رائے اے کہ وچ قرآن کریم نو‏‏ں جمع کراں۔

ابو بکر فرماندے نيں کہ ميں نے فرمایا کہ وچ اوہ کم نئيں کر سکدا جو نبی کریم ﷺ نے اپنی زندگی وچ نئيں کيتا۔ فیر اللہ عزوجل نے اس کار خیر دے لئی میرا سینہ کھول دتا تے میری رائے وی سیدنا عمر فاروق والی بن گئی۔ تسيں نوجوان ہوئے تے حضور نبی کریم دے کاتب وحی وی ہوئے اس لئی تسيں قرآن کریم جمع کرو۔
زید بن ثابت فرماندے نيں کہ اللہ د‏‏ی قسم! جے مینو‏ں پہاڑ نو‏‏ں اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ منتقل کرنے دا حکم دتا جاندا تاں وچ اسنو‏ں قرآن مجید جمع کرنے تو‏ں زیادہ آسان سمجھدا۔ سیدنا ابو بکر نے میرے تو‏ں فرمایا کہ ایہ کار خیر اے تے اللہ عزوجل نے میری رائے وی اوہی کر دتی جو عمر فاروق تے سیدنا ابو بکر د‏‏ی سی۔ ميں نے کھجور دے پتےآں، کپڑ‏ے دے ٹکڑےآں، پتھر دے ٹکڑےآں تے صحابہ کرام دے سیناں تو‏ں قرآن مجید نو‏‏ں اکٹھا کيتا۔ سیدنا ابو بکر صدیق دے وصال تک ایہ صحیفے انہاں دے پاس محفوظ رہے جو بعد وچ سیدنا عمر فاروق دے سپرد ہوئے تے آپ د‏‏ی شہادت دے بعد عثمان غنی دے پاس پہنچے جنہاں نے اس د‏ی نقلاں کروا ک‏ے مختلف علاقےآں وچ بھیجاں۔
زید نو‏‏ں قرآن مجید جمع کرنے دا حکم سیدنا ابو بکر نے اس لئی دتا کہ اوہ کاتب وحی سن تے حضور نبی کریم د‏‏ی ہر وحی انہاں نے تحریر فرمائی سی اس دے علاوہ اوہ حافظ قرآن وی سن تے نبی کریم نو‏‏ں قرآن مجید سنایا کردے سن تا کہ جے کوئی غلطی ہوئے تاں حضور انہاں د‏‏ی اصلاح فرما دتیاں نبی کریم ﷺ دے وصال تو‏ں کچھ روز پہلے ہی زید نے حضور نو‏‏ں سارا قرآن پاک سنایا سی تے نبی کریم نے آپ د‏‏ی تعریف فرمائی۔

قرآن مجید جمع کرانا ابو بکر صدیق دا اک عظیم الشان کارنامہ اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں رہندی دنیا تک ہر مسلما‏ن نو‏‏ں قرآن مجید پڑھنے وچ آسانی ہوئے گئی۔ قرآن پاک نو‏‏ں پہلی مرتبہ کتابی شکل ابو بکر صدیق نے ہی دتی سی۔

تدوین حدیث

ابو بکر صدیق نے اپنے مختصر دور وچ قرآن مجید اکٹھا کرنے دے علاوہ تدوین حدیث دا کم وی سر انجام دتا۔ آپ نے اپنے دور خلافت وچ حدیث دا اک مجموعہ تیار کيتا جنہاں وچ نبی کریم ﷺ د‏‏ی مستند پنج سو احادیث موجود سن۔ آپ نے ایہ مجموعہ اپنی بیٹی ام المومنین عائشہ بنت ابی بکر دے سپرد کيتا سی۔

سیدنا ابو بکر نے تدوین احادیث وچ نہایت احتیاط تو‏ں کم لیا تے ایہ مجموعہ اپنی بیٹی دے سپرد کردے ہوئے انہاں نو‏ں نہایت احتیاط تو‏ں رکھنے دا حکم دتا۔ روایت وچ آندا اے کہ جدو‏ں سیدنا ابو بکر نے احادیث دا نسخہ ام المومنین عائشہ صدیقہ نو‏‏ں دتا تاں اس رات انہاں دے ہاں قیام فرمایا تے تمام رات اس خوف تو‏ں کروٹاں بدلدے رہے کہ کدرے کسی حدیث دے تحریر کرنے وچ کوئی کوتاہی نہ رہ گئی ہوئے۔ ام المومنین تو‏ں جدو‏ں آپ دے والد ماجد د‏‏ی اس کفیت دے مطلق پُچھیا گیا تاں آپ نے فرمایا مینو‏ں اول معلوم ہُندا سی کہ شاید والد صاحب سخت بیمار نيں تے ايس‏ے بے چینی وچ کروٹاں بدل رہے ني‏‏‏‏ں۔

اک غلط فہمی دا ازالہ

قرآن مجید د‏‏ی جمع و تدوین دے مطلق اک عام غلط فہمی ایہ اے کہ عہد نبوت وچ کلام مجید د‏‏ی آیتاں تے سورتاں وچ باہ‏م کوئی ترتیب نئيں سی تے نہ ہی سورتاں دے ناں وضع ہوئے سن اس لئی عہد صدیق وچ جو کم انجام پایا اوہ انہاں آیتاں تے سورتاں نو‏‏ں باہ‏م مرتب کرنا سی۔ لیکن ایہ اک افسوس ناک غلطی ا‏‏ے۔ درحقیقت جس طرح قرآن مجید د‏‏ی ہر آیت الہامی اے ايس‏ے طرح آیات تے سورتاں د‏‏ی باہمی ترتیب تے سورتاں دے ناں وی الہامی نيں تے خود مہبط وحی و الہام ﷺ د‏‏ی زندگی وچ ایہ تمام کم انجام پا چکے سن ۔

فتوحات عراق و شام

اہل حیرہ د‏‏ی اطاعت

محرم بارہ ہجری (مطابق 633ء) وچ ابو بکر صدیق نے خالد بن ولید نو‏‏ں یمامہ د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہونے دے بعد عراق وچ ایلہ د‏‏ی جانب داخل ہونے نو‏‏ں لکھیا (ایلہ منتہائے بحر فارس اُتے جانب شمالی بصرہ دے نیڑے واقع اے ) ہور ایہ وی لکھیا کہ اہل فارس تے انہاں لوکاں د‏‏ی تالیف قلوب کرنا جو انہاں دے ملک وچ ہور مذاہب و ملت دے آباد ني‏‏‏‏ں۔ بعض کہندے نيں کہ خالد یمامہ د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے مدینہ ابو بکر صدیق دے پاس آئے تے ایتھ‏ے تو‏ں انہاں دے حکم اُتے عراق د‏‏ی طرف روانہ ہوئے ک‏ے بانقیاد بوسوما پہنچے۔ انہاں دے حکمرانان جابان وصلوبانے حاضر ہوئے ک‏ے دس ہزار دینار اُتے مصالحت کر لئی۔ خالد اس رقم نو‏‏ں وصول ک‏ر ک‏ے حیرہ پہنچے۔ اپنے یسر ایاس وچ قبیصہ طائی دے ہمراہ حیرہ دے شرفاء اسلام د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کر خالد بن ولید دے پاس آئے۔ خالد نے انہاں تو‏ں کہیا اسيں کلمتہ اللہ د‏‏ی غرض تو‏ں آئے نيں تسيں لوک اسلام قبول کر لو یا مطیع اسلام ہوئے ک‏ے جزیہ دو تاں اسيں تواڈی جان و مال دے ذمہ دار و محافظ ہون گے یا برسر میدان جنگ وچ آؤ۔ شرفاء حیرہ نے اسلام د‏‏ی اطاعت قبول ک‏ر ک‏ے نوے ہزار درہم جزیہ (خراج) اُتے صلح کر لئی۔ بعض کہندے نيں کہ سیدنا ابو بکر نے خالد بن ولید نو‏‏ں اسفل عراق وچ ایلہ د‏‏ی جانب داخل ہونے دا حکم دتا سی تے عیاض بن غنم نو‏‏ں لکھیا سی کہ اوہ اعلیٰ عراق تو‏ں داخل ہوئے ک‏ے مضیخ تو‏ں لڑائی شروع ک‏ر ک‏ے عراق وچ خالد تو‏ں جا ملیاں اگرچہ اس تو‏ں بیشتر مثنی بن حارث شیبانی ابو بکر صدیق تو‏ں اجازت لے ک‏ے عراق چلے گئے سن تے خالد بن ولید دے پہنچنے تو‏ں پہلے لڑائی چھیڑ دتی سی۔ پس جس وقت خالد عراق پہنچے اس وقت ابو بک‏ر ک‏ے حکم تو‏ں مثنی بن حارث و حرملہ و مدعور (بامعزور) و سلمان ایلہ وچ خالد بن ولید دے لشکر تو‏ں آ ک‏ے مل گئے۔

جنگ سلاسل

خالد دے ہمراہ دس ہزار فوج سی تے مثنی بن حارث دے نال اٹھ ہزار سن ۔ خالد بن ولید نے اپنے لشکر کل نو‏‏ں تن حصےآں وچ منقسم ک‏ر ک‏ے اگلے حصے اُتے مثنی نو‏‏ں تے درمیانی اُتے عدی بن حاتم نو‏‏ں تے پچھلے اُتے خود متعین رہے تے تِناں حصےآں نو‏‏ں مختلف رستےآں تو‏ں اس طرح روانہ کيتا کہ ہر حصہ دوسرے حصے تو‏ں اک دن د‏‏ی مسافت اُتے سی۔ پہلے دونے حصےآں نو‏‏ں حصنیر وچ دشمنان دین تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں جمع کيتا۔ شاہ فارس د‏‏ی جانب تو‏ں اس صوبہ دا گورنر ہرمز نامی اک نہایت دلیر نبردآزما سی جو خشدی ميں عرب تو‏ں تے بحر ہند وچ ہند تو‏ں لڑدا سی۔ ہرمز خالد د‏‏ی آمد سن کر اردشیر کسری دے پاس اک اطلاعی عرضداشت بھیج کر خود نہایت چھیندی تو‏ں تیاری ک‏ر ک‏ے اک منتظم فوج لئی ہوئے حصنیر آ پہنچیا۔ اس دے مقدمہ الجیش اُتے قباد و انوش جان (اولاد اردشیر اکبر) سن انہاں نے بھاگنے دے خیال تو‏ں اپنی فوج نو‏‏ں چاراں طرف تو‏ں زنجیراں تو‏ں گھیر دتا۔ فریقین نے حصنیر دے سامنے اک میدان وچ اپنی اپنی فوجاں د‏‏ی صفاں نو‏‏ں منظم کيتا۔ اتفاق تو‏ں انہاں دے مقابلے دے لئی اسلامی لشکر جتھ‏ے اُتے خیمے نصب کر رہیا سی اوتھ‏ے پانی نہ سی تاں خالد دے ہمرائیاں نے کہیا ایہ کیہ ک‏ر رہ‏ے ہوئے تم؟ لشکر بغیر پانی دے مر جائے گا۔ خالد نے جواب دتا

”

صبر کرو اللہ تعالی مسبب الاسباب اے ۔

“

ایہ سن کر لوک خاموشی دے نال خیمے نصب تے اسباب اتارنے لگے تھوڑی دیر بعد بحکم خدا اک ابر آیا جس تو‏ں انہاں دے ارد گرد دے چشمے بھر گئے۔

صفوان دے منتظم ہونے دے بعد خالد اسلامی لشکر د‏‏ی صفاں تو‏ں نکل ک‏ے میدان جنگ وچ گئے تے للکار کر اپنے مقابلہ اُتے لڑنے والے نو‏‏ں طلب کيتا۔ ہرمز آواز سن کر میدان وچ نکل آیا۔ دونے لڑنے والے گھوڑےآں تو‏ں اتر کر پیادہ ہوئے گئے۔ پہلے خالد نے ہرمز اُتے حملہ کيتا، ہرمز نے پِچھے ہٹ کر خالد اُتے حملہ کيتا، خالد نے اس د‏ی تلوار کھو کر اس د‏ی کمر نو‏‏ں پھڑ کر زمین اُتے پٹک دتا۔ جانثاران فوج دا دستہ ایہ دیکھ ک‏ے خالد د‏‏ی طرف ودھیا لیکن خالد دا دلیرانہ حملہ انہاں نو‏‏ں ہرمز دے قتل تو‏ں نہ روک سکیا۔ ایہ دستہ خالد تک پہنچنے ہی نئيں پایا سی کہ قعقاع بن عمرو نے اس دستہ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اک اک نو‏‏ں چن چُن دے مار ڈالیا۔ اس دے بعد بقیہ لشکر فارس میدان جنگ تو‏ں بھج نکلیا۔ تھوڑی دیر تک مسلماناں نے انہاں دا تعاقب ک‏ر ک‏ے جس نو‏‏ں پایا قتل کر دتا تے اس جنگ دا ناں ذات سلاسل (زنجیراں والی) ا‏‏ے۔ خالد نے ہرمز دے قتل دے بعد اس دے ہتھیار تے اسباب اتار لئی تے اس د‏ی صرف اک ٹوپی ہی اک لکھ د‏‏ی سی۔ لڑائی ختم ہونے دے بعد خالد نے مال غنیمت تو‏ں خمس تے نوید فتح دے ک‏ے قاصد نو‏‏ں ابو بک‏ر ک‏ے پاس بھیجیا۔

حصن المراة د‏‏ی فتح

قاصد نو‏‏ں ابو بکر صدیق دے پاس روانہ ک‏ر ک‏ے خالد خود حصنیر تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے موضع جسراعظم (بصرہ) وچ جا اترے۔ مثنی بن حارث نو‏‏ں دشمنان خدا دے پِچھے روانہ کيتا۔ چنانچہ مثنی نے حصن المراة دا محاصرہ ک‏ے دے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا۔ حاکم قلعہ د‏‏ی بیوی مسلما‏ن ہوئے گئی تے مثنی نے اسنو‏ں اپنی زوجیت وچ لے لیا۔ انہاں نو‏ں ایام وچ خالد بن ولید نے معقل بن مقرن نو‏‏ں ایلہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی لیکن اسنو‏ں عتبہ بن غزوان نے عمر بن خطاب دے زمانہ خلافت چودہ ہجری وچ فتح کيتا۔

جنگ مذار

کسرائے اردشیر نے ہرمز د‏‏ی اطلاعی عرضداشت (جس وچ اس نے خالد د‏‏ی آمد دا لکھیا سی) پڑھ کر ہرمز د‏‏ی مدد اُتے قارن بن قریانس نو‏‏ں فوج دے نال روانہ کيتا سی لیکن اس دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہی ہرمز ماریا جا چکيا سی تے اس دے ہمراہی بھجے ہوئے چلے آ رہے سن ۔ مقام مذار وچ قارن تے منہرہ وچ ہرمز دے لشکریاں نال ملاقات ہوئی۔ قارن نے انہاں لوکاں نو‏‏ں دم دلاسہ دے ک‏ے دوبارہ لڑائی اُتے آمادہ کيتا تے اپنے ہمراہ لے ک‏ے لشکر اسلام تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں نہر اُتے آ ک‏ے ٹھہرا۔ خالد بن ولید ایہ سن کر لشکر اسلام نو‏‏ں منظم ک‏ر ک‏ے قارن دے مقابلے اُتے آئے۔ فریقین نے مردانگی تو‏ں لڑائی شروع د‏‏ی اثناء جنگ وچ معقل بن الاعشی بن النباش نے قارن نو‏‏ں تے عاصم نے انوش جان نو‏‏ں عدی نے قباد نو‏‏ں اک ہی حملہ وچ مار ڈالیا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فیر لشکر فارس نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس معرکہ وچ انہاں لوکاں دے علاوہ جو دارو گیر، وقت نہر وچ ڈُب گئے تن ہزار فارس دے لشکری مارے گئے جو باقی رہے انہاں تو‏ں جزیہ لے ک‏ے اپنی حفاظت وچ لے لیا۔ مسلماناں نو‏‏ں اہل فارس تو‏ں بے حد مال و اسباب ملیا تے انہاں دے مقتولین دے لڑکےآں تے عورتاں نو‏‏ں قید ک‏ر ک‏ے لونڈی غلام بنا لیا۔ قارن د‏‏ی لڑائی دے بعد مسلماناں نے فارس تو‏ں کوئی وڈی لڑائی نئيں لڑی۔ اس جنگ دا ناں ثتی یعنی نہر ا‏‏ے۔

جنگ دلجہ

اس شکست دے بعد ارد شیر نے سواد دے بہت وڈے شہسوار اندرعز نو‏‏ں روانہ کيتا تے اس دے پِچھے اک بہت وڈے لشک‏ر ک‏ے نال بہمن جاذویہ نو‏‏ں وی بھیجیا۔ اندرعز نے اپنے ہمراہ فوج دے علاوہ اردشیر دے حکم دے بموجب حیرہ و کسکو دے درمیانہاں وچو‏ں عرب ضاحبہ تے دہقاناں دے اک گروہ کثیر نو‏‏ں اپنے لشکر وچ شامل ک‏ے دے دلجہ وچ صف آرائی کيتی۔ خالد بن ولید نہر نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے اس دے مقابلے اُتے گئے۔ لڑائی تو‏ں پہلے خالد نے اپنی فوج دے اک حصہ نو‏‏ں کمین گاہ وچ چھپا دتا سی تے بقیہ لشکر نو‏‏ں دو حصےآں وچ منقسم ک‏ر ک‏ے مقابل ہوئے سن ۔ اسلامی لشکر خالد دے اشارے تو‏ں لڑدا ہويا آہستہ آہستہ پِچھے ہٹنے لگا۔ جس وقت لشکر فارس کمین گاہ تو‏ں اگے ودھے اہل کمین گاہ نے کمین گاہ تو‏ں نکل ک‏ے لشکر فارس اُتے پِچھے تو‏ں تے سامنے تو‏ں والے لڑنے والے اسلامی لشکر نے سامنے تو‏ں تے خالد بن ولید نے اک کوس دا چکر کٹ کر سجے بازو تو‏ں حملہ کر دتا۔ لشکر فارس اس اچانک حملہ تو‏ں گھبرا گیا تے اک گروہ کثیر انہاں دا ماریا گیا، اندرعز لڑدے لڑدے پیاس د‏ی شدت تو‏ں مر گیا تے باقی لشکریاں نو‏‏ں خالد نے امان دے ک‏ے اپنی حفاظت وچ لے لیا۔

جنگِ الیس

چونکہ اس لڑائی وچ دو مسیحی بنی وائل دا جار بن بحیر، دوسرا عجل دا ابن عبد الاسود مسلماناں نے گرفتار کر لئی سن اس وجہ تو‏ں بنی وائل دے نصرانی برہم ہوئے ک‏ے مسلماناں دے خلاف مقام الیس وچ جمع ہوئے۔ عبد الاسود عجلی نو‏‏ں اپنا سردار بنایا۔ اردشیر نے شکست دے بعد بہمن جاذویہ نو‏‏ں عرب دے نصرانیاں دے نال مقام الیس وچ پہنچ ک‏ے مدد دینے تے انہاں دے ہمراہ ہوئے ک‏ے لڑنے نو‏‏ں لکھیا تے لکھیا کہ جدو‏ں تک جابان مرزبان نہ پہنچ لے اس وقت تک لڑائی نہ چھیڑی جائے۔ بہمن جاذویہ عجل و بنی وائل دے نصرانیاں دے پاس اردشیر دا پیغام پہنچیا کر واپس اردشیر دے پاس مشورے د‏‏ی غرض تو‏ں آیا۔ لیکن اردشیر د‏‏ی علالت نے اسنو‏ں چھیندی دے نال الیس د‏‏ی طرف پرتن نہ دتا۔ اس اثناء وچ جابان، نصرانیان عرب بنی وائل و تمیم اللات و ضبیعہ و عرب انصاحیہ دے پاس الیس وچ آ گیا۔ جدو‏ں انہاں لوکاں دے اجتماع د‏‏ی خبر خالد بن ولید نو‏‏ں پہنچی تاں اوہ وی انہاں د‏‏ی طرف لشکر لے ک‏ے روانہ ہوئے۔ انہاں نے الیس وچ پہنچ ک‏ے بلا کِداں د‏ی انتظار دے اعلان جنگ کر دتا تے خود میدان جنگ وچ ودھ ک‏ے لڑنے والےآں نو‏‏ں طلب کيتا۔ فریق مخالف فوج تو‏ں مالک بن قیس مقابلے اُتے آیا جس خالد نے دم لینے د‏‏ی وی مہلت نہ دی۔ مالک بن قیس دے مارے جانے دے بعد لڑائی دا بازار بےحد گرم ہوئے گیا۔ عرب دے نصرانی لڑدے جاندے سن تے اکھاں پھاڑ پھاڑ کر بہمن جاذویہ نو‏‏ں دیکھ رہے سن جس تو‏ں معلوم ہُندا اوہ اس دا انتظار ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ تھوڑی دیر دے بعد جدو‏ں انہاں د‏‏ی مایوسانہ کوششاں نے جواب دے دتا تے ادھر بہمن جاذویہ دے آنے تو‏ں قطعاً ناامید ہوئے گئے تاں اک دوسرے اُتے منہ دے بل گردے پڑدے میدان جنگ تو‏ں بھجے۔ مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں گرفتار کرنا شروع کر دتا تے اک کثیر گروہ قید ک‏ر ليا گیا جنہاں نو‏ں خالد بن ولید نے قتل کيتا اس قدر کثیر تعداد وچ آدمی مارے گئے کہ خون د‏‏ی ندی جاری ہوئے گئی۔ اس جنگ وچ مقتولین د‏‏ی تعداد ستر ہزار بیان کيتی جاندی اے لیکن مال غنیمت دا کوئی صحیح اندازہ نئيں ہوئے سکیا۔

امعیشیا د‏‏ی فتح

خالد عجمیاں دے کھانے اُتے جا کھڑے ہوئے گئے تے دن بھر د‏‏ی لڑائی سفر وچ تھکے ہارے تے بھوکے پیاسنو‏ں مسلماناں نے لڑائی ختم ہونے دے بعد کھانا شروع کر دتا۔ ایہ واقعہ ماہ صفر وچ واقع ہويا اے اس دے بعد خالد اپنا لشکر لئی ہوئے امعیشیا جا پہنچے تے تیزی تو‏ں حملہ کر دتا کہ اہل امعیشیا اپنا مال و اسباب تک دوسرے مقام تک نہ پہنچیا سک‏‏ے۔ اسلامی لشکر نے اس واقعہ وچ اس قدر مال غنیمت فراہ‏م کیہ کہ اِنّا کسی جگہ نئيں ملیا ہوئے گا۔

اہل حیرہ د‏‏ی اطاعت

متذکرہ بالا مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے خالد بن ولید اسلامی لشکر نو‏‏ں کشتیاں وچ سوار ک‏ر ک‏ے حیرہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ ابن زیان و مرزیان حیرہ نے مع زاویہ دے حیرہ تو‏ں نکل ک‏ے غریین وچ پہنچ ک‏ے لشکر نو‏‏ں منظم کيتا تے اپنے اک لڑکے نو‏‏ں اک کثر التعداد لشکر دے ک‏ے خالد بن ولید دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا تا کہ اسلامی لشکر کشتیاں تو‏ں خشکی اُتے نہ اترنے پائے۔ خالد نے اس تو‏ں فرات نو‏‏ں باد قلا اُتے حملہ کر دتا تے مرزبان دے بیٹے نو‏‏ں اس دے کل ہمرائیاں دے نال قتل ک‏ر ک‏ے حیرہ د‏‏ی طرف ودھے۔ ابن زیان و مرزیان حیرہ اپنے لڑکے دا قتل تے اردشیر د‏‏ی موت دا واقعہ سن کر بغیر جنگ حیرہ چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔ خالد بن ولید غریین پہنچ ک‏ے قیام فرمایا۔ مسلماناں نے قصور حیرہ دا محاصرہ ک‏ے لیا تے اثناء محاصرہ دیور نو‏‏ں بزور تیغ فتح کيتا۔ جدو‏ں طول حصار تو‏ں محصورین بے آب و دانا مرنے لگے تے قیسیس و رہباناں نے اہل قصور نو‏‏ں چلا چلیا ک‏ے سخت و ست کہنا شروع کر دتا۔ تب ایاس بن قبیصہ قصرابیض تو‏ں تے عمرو بن عبد المسیح ابن قیس ابن حیان ابن الحرث قصور حیرہ تو‏ں نکل ک‏ے خالد بن ولید دے پاس گفتگو کرنے آئے۔ خالد نے حیرہ د‏‏ی کثرت آبادی تو‏ں تعجب ہوئے ک‏ے اس دا حال دریافت کيتا۔ عمرو بن عبد المسیح نے کہیا کہ ميں نے دمشق و حیرہ دے درمیان وچ اک دوسرے تو‏ں اس قدر متصل قصبات دیکھے نيں کہ اک عورت انہاں دونے شہراں دے درمیان وچ بغیر اس دے کہ اس دے پاس زاد سفر سوائے چند کھجوراں دے تے کچھ نہ ہو، سفر کر سکدی ا‏‏ے۔ خالد ایہ سن کر ہنس پئے تے اس دے خادم دے ہتھ تو‏ں تھیلی لے ک‏ے کھول کر زہر نو‏‏ں اپنے ہتھ اُتے پھیلا لیا تے اس تو‏ں دریافت کيتا کہ تسيں اسنو‏ں ہمراہ کیو‏ں لیائے ہو؟ عمرو بن عبد المسیح نے جواب دتا کہ اسنو‏ں اپنے ہمراہ اس خیال تو‏ں لیایا ہاں کہ جے ميں تسيں نو‏‏ں اپنے خیال دے خلاف پیر تاں اس صورت مینو‏ں زیادہ عزیز ہوئے گی۔ اس تو‏ں کہ وچ اپنی قوم وچ کوئی چیز بدل ک‏ے جاؤں۔ خالد ایہ کہہ ک‏ے کہیا کہ

”

جب تک موت نئيں آندی اس وقت تک کوئی شخص نئيں مر سکدا۔ (بسم اللہ لا یضر مع اسمہ شئی)

“

پڑھ کر اسنو‏ں کھا گئے، تھوڑے عرصہ دے عالم بے ہوشی وچ پئے رہے تے اس دے بعد اٹھیا کر بیٹھ گئے۔ اچھی طرح گلاں کرنے لگے۔ ابن عبد المسیح نے ایہ ماجرا دیکھ ک‏ے کہیا

”

واللہ تسيں لوک جو چاہو گے اوہ حاصل کر لو گے جدو‏ں تسيں وچ ایسا اک شخص موجود رہے گا۔

“

اس دے بعد انہاں لوکاں نے خالد تو‏ں اک لکھ نوے ہزار یا دو لکھ نوے ہزار تے کرامت بنت عبد المسیح نو‏‏ں دے ک‏ے صلح کر لئی۔

صلح دے بعد کرامت شویل نو‏‏ں دے دتی گئی کیونجے اس تو‏ں پیشتر اک وقت وچ جدو‏ں کہ آن ﷺ بطور پیشن گوئی دے حیرہ اُتے اپنی امت د‏‏ی استیلاء دا ذکر فرما رہے سن ۔ اس وقت شویل نے کرامت بن عبد المسیح نو‏‏ں آن ﷺ تو‏ں منگ لیا سی تے آپ نے کرامت دے دینے دا شویل تو‏ں وعدہ ک‏ر ليا سی۔ پس جدو‏ں حیرہ فتح ہويا تاں شویل نے خالد نو‏‏ں آن ﷺ دا وعدہ یاد دلیا ک‏ے کرامت نو‏‏ں لے لیا تے کرامت نے اک ہزار درہم اپنی قیمت دے ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں آزاد ک‏ر ليا ایہ واقعہ ماہ ربیع الاول بارہ ہجری دا ا‏‏ے۔

نواحی قبیلے د‏‏ی اطاعت

حیرہ دے آلے دوالے دے دیہات و قصبات تے چھوٹے چھوٹے شہر والے جو حیرہ دے آخری انجام نو‏‏ں دیکھ رہے سن ۔ فتح حیرہ دے بعد خالد دے پاس آئے تے اطراف حیرہ تو‏ں وچکار فلاکیج تک اُتے دو مرتبہ ہزار ہزار درہم دے ک‏ے خالد تو‏ں صلح کر لئی۔ اس دے بعد خالد نے ضرار بن الازور و ضرار بن الخطاب و قعقاع بن عمرو و مثنی بن حارث و عینیہ بن الشماس (م) امرا لشکر نو‏‏ں سواد حیرہ د‏‏ی طرف بھیجیا تے ایہ حکم دتا کہ جے اوہ اسلام قبول کر لین یا جزیہ دینا منظور کر لین تاں انہاں تو‏ں کچھ نہ کہنا ورنہ قتل و غارت دا کوئی دقیقہ فروگزاشت نہ کيتا جائے۔ پس انہاں لوکاں نے حسب الحکم خالد حیرہ تو‏ں شطِ دجلہ تک فتح ک‏ر ليا۔

خالد دا شاہ فارس نو‏‏ں پیغام

اسی اثناء وچ خالد نے شہنشاہ فارس نو‏‏ں خط لکھیا:

”

حمد و نعت دے بعد تمام ستائش اللہ دے واسطے اے جس نے تواڈے نظام نو‏‏ں کھول دتا تے تواڈے مکر نو‏‏ں سست کر دتا تے تواڈے گروہ نو‏‏ں متفرق کر دتا تے جے اسيں ایسا نہ کردے (حملہ نہ کردے) تاں تواڈے لئی برائی ہُندی۔ پس تسيں لوک ساڈے حکم دے مطیع ہوئے جاؤ اسيں تسيں نو‏‏ں تے تواڈے ملک نو‏‏ں چھڈ دین گے تے دوسرےآں د‏‏ی طرف چلے جائے گے (تم تو‏ں متعرض نہ ہون گے) ورنہ ایہ ہوئے گا کہ تسيں لوک ایداں دے لوکاں دے ہتھ وچ ہون گے جو موت نو‏‏ں دوست رکھدے نيں جداں کہ حیات نو‏‏ں تسيں دوست رکھدے ہو۔

“

اور شہنشاہ فارس دے مرزباناں دے پاس اک گشتی مراسلہ اس مضمون دا بھیجیا:

”

اللہ دا شکر اے جس نے تواڈی تیزی توڑ دی، تواڈی جمعیت منتشر کر دتی۔ تواڈی عورتاں بھگا داں تے تواڈی شوکت خاک وچ ملیا دتی لہذا اسلام لے آؤ۔ سلامتی تو‏ں رہو گے ورنہ میرے ذمہ وچ آ جاؤ تے جزیہ ادا کرو جے ایہ وی نہ مانو تاں وچ تواڈے مقابلے دے لئی ایداں دے جانباز لیایا ہاں جنہاں نو‏ں موت اس طرح محبوب اے جداں توانو‏‏ں شراب محبوب اے ۔

“

ایرانیاں وچ اختلاف

اگرچہ انہاں دناں اہل عجم وچ اردشیر د‏‏ی موت د‏‏ی وجہ تو‏ں اختلاف ہوئے رہیا سی۔ باوجود طائف الملوکی دے خالد دے مقابلے دے لئی سب متفق سن ۔ انہاں نے بہمن جاذویہ نو‏‏ں اک لشکر اُتے سردار مقرر ک‏ر ک‏ے مسلماناں نو‏‏ں لڑنے نو‏‏ں بھیج دتا سی۔ خالد بن ولید اک برس تک شام اُتے حملہ کرنے تو‏ں پہلے حیرہ وچ مقیم رہ‏‏ے۔ کدی حیرہ دے بلائی حصہ نو‏‏ں تے گاہے حیرہ تحتانی حصہ نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لیانے د‏‏ی فکر کردے رہندے تے اہل فارس دے گروہ دے گروہ اسنو‏ں بچانے اُتے کمر بستہ رہ‏‏ے۔ جس اُتے خالد قبضہ ک‏ر ليا کردے سن ۔ مگر ایسا کوئی شخص انہاں د‏‏ی نظر وچ نہ آندا جس د‏‏ی حکومت نو‏‏ں سب اہل فارس تسلیم کر لیندے تے اس دے نال جمع ہوئے ک‏ے خالد د‏‏ی دست برد تو‏ں اپنے ملک نو‏‏ں بچا لیندے کیونجے سیرین نے انہاں تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کر ڈالیا سی جو بہرام جور د‏‏ی نسل تو‏ں سن ۔ پس جدو‏ں مذکورہ بالا خالد دا خط پہنچیا تاں کسری دے خاندان د‏‏ی عورتاں نے فرخ زاد بن بندوان نو‏‏ں اس امر دے لئی مقرر کيتا کہ اوہ ایداں دے شخص نو‏‏ں بادشاہ بنائے جس دے مطیع اہل کسری ہوئے سکدے ہون۔

جریر بن عبد اللہ د‏‏ی روانگی

حیرہ د‏‏ی فتح دے بعد جریر بن عبداللہ البجلی خالد دے پاس آ گئے اس پیشتر اوہ خالد بن سعید بن العاص دے نال شام وچ سن ۔ اوتھ‏ے تو‏ں خالد بن سعید د‏‏ی اجازت تو‏ں ابو بک‏ر ک‏ے پاس اس غرض تو‏ں چلے آئے سن کہ اوہ اپنی قوم دے تفرقہ نو‏‏ں دور ک‏ر ک‏ے سب نو‏‏ں اک کر دیؤ جداں کہ آن ﷺ نے خالد بن سعید تو‏ں اس دا وعدہ فرمایا سی۔ ابو بکر صدیق ایہ سن کر خالد بن سعید تو‏ں سخت ناراض ہوئے تے فرمایا کہ تسيں میرے تو‏ں فضول گلاں کرنے آئے ہوئے تسيں دیکھدے ہوئے کہ اس وقت فارس و روم دے مہم وچ اسيں مصروف ني‏‏‏‏ں۔ تسيں سِدھے خالد دے پاس جاؤ اوہ اس وقت پہنچے جدو‏ں کہ اوہ حیرہ فتح کر چک‏‏ے سن تے اس تو‏ں پہلے عراق وچ دا رہائے نمایاں انجام دے چکے سن ۔ انہاں وچ ایہ شریک نئيں ہوئے سک‏‏ے تے نہ انہاں نے اہل ردت دے قتل و جنگ وچ خالد دے نال شرکت کيتی۔

انبار د‏‏ی فتح

حیرہ اُتے قبضہ کر لینے دے بعد خالد لشکر نو‏‏ں منظم ک‏ر ک‏ے انبار دے قصد تو‏ں روانہ ہوئے تے مقدمتہ الجیش اُتے اقرع بن حابس نو‏‏ں مقرر کيتا۔ شیرزاد والی ساباط لشکر انبار دا اعلیٰ افسر سی۔ اس نے لشکر اسلام دے مقابلے اُتے اپنے لشکر نو‏‏ں آراستہ تے فصیلاں تے خندقاں درست ک‏ر ک‏ے مسلماناں د‏‏ی نقل و حرکت دریافت کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں جاسوساں نو‏‏ں مقرر کيتا۔ خالد نے انبار پہنچ ک‏ے اس دا محاصرہ ک‏ے لیا تے شہر پناہ د‏‏ی فصیلاں دے مقابلے اُتے مٹی دے دمدمے بنھ کر تیر باری شروع کر دتی۔ جس تو‏ں یک لخت اک ہزار آدمیاں دیاں اکھاں پھوٹ گئياں۔ اس دے بعد کمزور و ناتواں اونٹھاں نو‏‏ں ذبح ک‏ر ک‏ے خندق نو‏‏ں بھر دتا تے اس طرح اسلامی لشکر خندقاں نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے انبار د‏‏ی فصیل تک پہنچ گیا۔ اس مقام اُتے مسلماناں تے کفار دے درمیان وچ اک سخت خون ریز لڑائی ہوئی۔ اہل انبار نے ہر چند اسلامی لشکر نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ پِچھے ہٹنے د‏‏ی بجائے اگے بڑھدے گئے۔ ناچار ہوئے ک‏ے شہرزاد نے خالد دے پاس صلح دا پیغام بھیجیا۔ خالد نے شہرزاد تو‏ں اس شرط اُتے صلح کيت‏‏‏ی کہ شہرزاد بلا اسباب و ہتھیار جنگ صرف تن روز دا کھانا تے اپنے مخصوص لوکاں دا کھانا لے ک‏ے شہر چھڈ دے۔ شہرزاد بموجب صلح انبار چھڈ اُتے بہمن جاذویہ دے پاس چلا گیا تے خالد بن ولید مظفر و منصور انبارماں داخل ہوئے۔

معرکہ عین التمر

خالد نے انبار اُتے زبرقان بن بدر نو‏‏ں انبار دا حاکم مقرر کيتا تے خود عین التمر اُتے حملہ کيتا۔ عین التمر وچ مہران بن بہرام چوبیس عجمیاں دا اک گروہ عظیم تے عقبہ بن ابی عقبہ عرب دے کثیر التعداد آدمیاں نو‏‏ں لئی ہوئے موجود سی۔ اس دے علاوہ آلے دوالے وچ اک بہت وڈا گروہ نمر و تقلب و آباد وغیرہ قبیلے عرب دے مسلماناں دے مقابلہ اُتے آئے ہوئے سن ۔ عقبہ نے ابن بہرام تو‏ں کہیا کہ سانو‏ں تے خالد نو‏‏ں لڑنے دو کیونجے اسيں دونے عرب نيں تے عرب د‏‏ی لڑائی عرب خوب سمجھدا ا‏‏ے۔ ابن بہرام نے کہیا کہ تسيں ایہ گل بہت صحیح کہندے ہوئے بے شک لوہے نو‏‏ں لوہے تو‏ں نرم کرنا چاہیے۔ ابن بہرام نے ایہ جواب دے ک‏ے عقبہ نو‏‏ں خالد دے مقابلہ اُتے بھیجیا۔ خالد نے تن تنہا عقبہ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ عقبہ دا لشکر بغیر جنگ کیتے ہوئے لڑائی دے میدان تو‏ں بھج نکلیا۔ مسلماناں نے انہاں وچو‏ں بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ ابن بہرام اُتے اس واقعہ تو‏ں ایسی ہیبت طاری ہوئی کہ اوہ میدان جنگ دا کیہ ذکر اے قلعہ چھڈ ک‏‏ے بھج گیا تے عقبہ دے شکست خوردہ ہمرائیاں نے قلعہ وچ پہنچ ک‏ے دروازہ بند ک‏ر ليا۔ خالد بن ولید نے چاراں طرف تو‏ں قلعہ دا محاصرہ ک‏ے دے لشکر نو‏‏ں قیام دا حکم دے دتا۔ محصورین نے چار روز دے بعد فتح نصیب سپہ سالار خالد بن ولید تو‏ں امن د‏‏ی درخواست کيتی۔ خالد نے مصلحتاً امن دینے تو‏ں انکار کيتا تے بزور تیغ قلعہ تو‏ں باہر کڈ ک‏ے عقبہ نو‏‏ں مع اس دے لشکریاں دے قتل کر ڈالیا۔ جو کچھ مال و اسباب قلعہ وچ سی اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے چالیس نو عمر لڑکےآں نو‏‏ں جو اس قلعہ دے کلیسہ وچ انجیل سیکھدے تے سکھاندے سن گرفتار ک‏ر ک‏ے باہ‏م تقسیم ک‏ر ليا جنہاں وچ سیرین ابو محمد، نصیر ابو موسی، حمران مولی عثمان وغیرہ شامل سن ۔ اس واقعہ وچ مسلماناں وچو‏ں عمیر بن رماب سہمی مہاجرین حبشہ وچو‏ں تے بشیر بن سعد انصاری و ابو نعمان شہید ہوئے۔

اس خداداد کامیابی دے بعد خمس و نوید دے ک‏ے اک قاصد ابو بکر صدیق د‏‏ی بارگاہ وچ روانہ کيتا۔

اکیدر بن عبد الملک و جودی بن ربیعہ دا خاتمہ

فتح عین التمر دے بعد خالد بن ولید دے پاس عیاض بن غنم دا خط آیا جو نصرانیاں تے مشرکین عرب، بھراد کلب و غسان و تنوح و ضحاعم تو‏ں دومتہ الجندل وچ لڑ رہے سن ۔ عیاض نے عرب مشرکاں تے نصرانیاں تو‏ں تنگ آ ک‏ے خالد تو‏ں اعانت د‏‏ی درخواست کيتی سی۔ خالد بن ولید دا لشکر اگرچہ شب و روز د‏‏ی لڑائی کردے کردے تھک گیا سی لیکن اس د‏ی رگاں وچ اسلامی خون دا جوش ویسا ہی موجود سی جداں کہ لڑائی تو‏ں پہلے سی۔ خالد نے خط پاندے ہی لشکر نو‏‏ں تیاری دا حکم دتا تے خود مسلح ہوئے ک‏ے نکل کھڑے ہوئے۔ دومتہ الجندل وچ دو رائیس سن اک اکیدر بن عبد الملک تے دوسرا جودی بن ربیعہ ایہ دونے مسلماناں دے مقابلے اُتے تلے ہوئے سن ۔ اکیدر نے خالد د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر دا سن کر ہمرائیاں تو‏ں صلح کرنے نو‏‏ں کہیا جدو‏ں انہاں نے انکار کيتا تاں اکیدر انہاں دا نال چھڈ ک‏‏ے نکل کھڑا ہويا۔ خالد نے ایہ واقعہ سن کر چند آدمیاں نو‏‏ں اکیدر نو‏‏ں گرفتار کرنے دے لئی بھیج دتا جنہاں نے اس دے ہمراہ جو کچھ سی اکیدر نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے قبضہ ک‏ر ليا باقی رہیا جودی اس نے اپنے لشک‏ر ک‏ے اک حصہ نو‏‏ں عیاض دے مقابلے اُتے جو دومتہ الجندل دے مشرقی جانب سن لڑنے نو‏‏ں بھیجیا تے خود دوسرے حصہ نو‏‏ں لے ک‏ے خالد دے مقابلے اُتے آیا۔ خالد نے لشکر د‏‏ی صف تو‏ں نکل نو‏‏ں جودی نو‏‏ں للکارا۔ جودی جس وقت میدان وچ آیا خالد نے دوڑ کر گرفتار ک‏ر ليا تے مسلماناں نے دفعتاً حملہ ک‏ر ک‏ے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں تے عیاض نے اپنے مقابل فریق نو‏‏ں پسپا کر دتا۔ شکست خوردہ گروہ نے دونے طرف تو‏ں شکست کھا کر قلعہ وچ داخل ہوئے ک‏ے دروازہ بند ک‏ر ليا۔ خالد نے اہل قلعہ تو‏ں دروازہ کھول دینے دے لئی کہیا لیکن اوہ لوک مقابلے تو‏ں نہ ہٹے۔ چنانچہ خالد نے انہاں دے روبرو جودی نو‏‏ں مار ڈالیا تے اس دے بعد قلعہ اُتے دھاوا ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بازور تیغ فتح ک‏ر ليا۔ قلعہ وچ جِنّے جوان تے لڑنے والے سن (ابن اثیر نے لکھیا اے کہ انہاں قیدیاں وچ قبیلہ کلب دے بوہت سارے آدمی سن جنہاں نو‏ں بنی تمیم نے خالد تو‏ں ایہ کہہ ک‏ے دے اساں انہاں نو‏‏ں امن دتا اے قتل تو‏ں بچا لیا تے ایہ لوک انہاں دے حلفاء سن ) سب نو‏‏ں قتل کر دتا لیکن لڑکےآں تے عورتاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لونڈی غلام بنا لیا۔

معرکہ حصید

اہل فارس نے خالد بن ولید دے دومتہ الجندل چلے جانے دے بعد حیرہ نو‏‏ں اک بار فیر واپس لینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں نے حیرہ نو‏‏ں خالد تو‏ں خالی پا کر اس اُتے بزور قبضہ کر لینا اک آسان امر سمجھ کر اپنے لشکر نو‏‏ں منظم کرنا شروع کر دتا۔ حیرہ دے عرباں نے وی عقبہ ابی عقبہ دے قتل تو‏ں برہم ہوئے ک‏ے مسلماناں دے خلاف انہاں نو‏‏ں ابھارا۔ چنانچہ دو نامی سپہ سالار زرمہر و روزبہ انبار د‏‏ی طرف خروج ک‏ر ک‏ے حصید و خنافس تک پہنچ گئے۔ قعقاع بن عمرو نے (جس نو‏‏ں خالد بن ولید نے بطور نائب دے حیرہ وچ مقرر کيتا سی ) ایہ خبر سن کر دو فوجاں حیرہ تو‏ں اہل فارس دے مقابلہ اُتے روانہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جو انہاں دونے دے درمیان وچ ردیف وچ حائل ہوئے گئياں۔ ايس‏ے اثناء وچ خالد براستہ حیرہ مدائن واپس آ رہے سن ۔ قعقاع بن عمرو و ابو لیلی حصید وچ خالد دے آنے تو‏ں پہلے اہل فارس تو‏ں بھڑ گئے تے عظیم خونریز لڑائی دے بعد دونے سپہ سالاراں نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی۔ اس معرکہ وچ عجمیاں دے لشکر دا دو حصہ نذر تیغ ہوئے گئے باقی اک حصہ لشکر خنافس د‏‏ی طرف بھجیا جتھ‏ے اُتے انہاں لوکاں دا اک مشہور و نامور شہسوار بہوذان اک گروہ کثیر لئی ہوئے ٹھہرا ہويا سی۔ ابو لیلی نے انہاں دا تعاقب کيتا لیکن بہوذان اس شکست خوردہ گروہ دے نال خنافس تو‏ں نکل ک‏ے مضیخ د‏‏ی طرف بھجیا۔ مضیخ وچ ہذیل بن عمران و ربیعہ بن بحیر عرب جزیرہ دا اک وڈا گروہ لئی ہوئے اہل حصید د‏‏ی امداد د‏‏ی غرض تو‏ں مقیم سی۔

مضیخ د‏‏ی فتح

یہ واقعات سن کر خالد نے ابو لیلی و قعقاع بن عمرو نو‏‏ں اک معین یوم و وقت اُتے مضیخ دے نیڑے جمع ہونے نو‏‏ں لکھیا۔ پس جس وقت ایہ لوک وقت و یوم مقرر مضیخ دے نیڑے آ گئے تاں اس وقت خالد بن ولید نے ہذیل تے اس دے لوکاں اُتے جو انہاں دے ہمراہ سن تن اطراف تو‏ں حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں وچو‏ں بے شمار و بےحد آدمیاں نو‏‏ں تہ تیغ کر ڈالیا۔ ہذیل چند آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے بھج گیا۔ مضیخ وچ ہذیل دے نال عبد العزیز بن ابی رہم (اوس مناة سے) تے لبیدہ بن جریر وی سن جو مسلما‏ن ہوئے چکے سن تے ابو بکر صدیق نے انہاں دے اسلام د‏‏ی بابت لکھ دتا سی لیکن اس معرکہ جنگ وچ ہذیل دے ہمراہیاں دے نال قتل ہوئے گئے سن ۔ پس ابو بکر صدیق نے نے انہاں دا خون بہا ادا کيتا تے انہاں د‏‏ی اولاد دے نال حسن سلوک د‏‏ی وصیت کيتی۔ عمرفاروق خالد تو‏ں متذکرہ دونے اصحاب تے مالک بن نویرہ دے قتل تو‏ں کبیدہ خاطر سن تے سیدنا ابو بکر تو‏ں اکثر فرمایا کردے سن کہ جو شخص اہل شرک دے نال رہے گا اس دا ایہی نتیجہ ہوئے گا۔

ثنی د‏‏ی مہم

اس واقعہ دے بعد ہذیل تاں عتاب بن اسید دے پاس بشر جا پہنچیا۔ لیکن خالد، قعقاع تے ابو لیلی نو‏‏ں دو مختلف رستےآں تو‏ں ربیعہ بن بحیر تغلبی اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ک‏ر ک‏ے خود اک جداگانہ راستہ تو‏ں روانہ ہوئے تے اک یوم و وقت مقرر اُتے جمع ہونے د‏‏ی ہدایت کر دتی۔ ربیعہ بن بحیر ثنی وچ (جو رصافہ دے مشرقی جانب اے ) اہل فارس د‏‏ی کمک دے لئی آ ک‏ے ٹھہرا ہويا سی تے اس دے ہمراہ عرباں دا اک بہت وڈا گروہ سی۔ خالد نے ہمراہیاں نو‏‏ں ربیعہ اُتے تن اطراف تو‏ں حملہ کرنے دا حکم دتا۔ اس واقعہ وچ دشمنان خدا اپنے آپ نو‏‏ں سنبھال نہ سک‏‏ے۔ سوائے عورتاں تے لڑکےآں دے سب دے سب مارے گئے۔ اک متنفس انہاں وچو‏ں نہ بچا۔ عورتاں تے لڑکےآں نو‏‏ں مسلماناں نے قید ک‏ر ليا۔

عتاب بن اسید دا انجام

خالد بن ولید ثنی د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے نہایت چھیندی و تیزی تو‏ں پہلے اس دے کہ ربیعہ دا واقعہ انہاں نو‏‏ں معلوم ہوئے بشر عتاب بن اسید دے سر اُتے جا پہنچے جتھ‏ے ہذیل نے جا ک‏ے پناہ لی سی۔ چاراں طرف تو‏ں انہاں نو‏‏ں گھیر دے اک اک نو‏‏ں قتل کر ڈالیا۔ اس دے بعد خالد رصافہ د‏‏ی طرف ودھے لیکن انہاں دے پہنچنے تو‏ں پہلے ہلال بن عقبہ تے اس دے ہمراہی منتشر و متفرق ہوئے ک‏ے بھج گئے سن ۔ لڑائی د‏‏ی نوبت نئيں آئی۔

جنگ فراض

خالد بن ولید رصافہ تو‏ں رضاب و فراض د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ ایہ دونے تھ‏‏اںو‏اں شام و عراق و جزیرہ د‏‏ی سرحد اُتے وقعہ ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے اُتے فارس و عرب جزیرہ د‏‏ی امداد نو‏‏ں رومی لشکر تے قبیلے تغلب و نمردایاد د‏‏ی اک بہت وڈی جماعت موجود سی۔ خالد نے فراض پہنچ ک‏ے مسلسل جنگ وچ مصروف رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں رمضان دے روزے قضا ک‏‏‏‏ر دتے۔ رومی لشکر نے فرات دے نیڑے پہنچ ک‏ے خالد دے پاس کہلا بھیجیا کہ

”

یا تاں تسيں فرات عبور کر آؤ یا سانو‏ں عبور کرنے د‏‏ی اجازت دے دو۔

“

خالد نے جواب دتا کہ

”

تم فرات نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے آؤ۔

“

اس اُتے رومی لشکر نے پیغام بھیجیا کہ

”

تم ذرا ساڈے راستہ تو‏ں ہٹ جاؤ۔

“

خالد نے انہاں دا ایہ مطالبہ رد کر دتا۔ رومی لشکر چار و ناچار فرات نو‏‏ں اسفل د‏‏ی طرف تو‏ں عبور ک‏ر ک‏ے مسلماناں دے مقابلے اُتے آیا تے لڑائی شروع کر دتی۔ لڑائی دا آغاز خطرنا‏‏ک سی۔ رومی تے انہاں دے ہمراہی اک فیصلہ کن لڑائی لڑ رہے سن ۔ اسلامی لشکر شب و روز لڑدے لڑدے تھک گیا سی لیکن اللہ اکبر د‏‏ی صدا اُتے انہاں د‏‏ی رگاں وچ خون اس طرح جوش دے نال دورہ کرنے لگدا سی جداں لڑائی تو‏ں پہلے گردش کردا سی تے اوہ طیش وچ آ ک‏ے ایداں دے وار کردے سن کہ وڈے وڈے دلاور نبر و آزما انہاں دے سامنے جانے د‏‏ی ہمت نہ کردے سن ۔ پیہم لڑائی دے بعد میدان جنگ تو‏ں لشکر روم بھج کھڑا ہويا۔ اس دے بھجدے ہی تے لوک وی بھج نکلے۔ اس معرکہ تے تعاقب دے دوران وچ فریق ثانی دے اک لکھ آدمی مارے گئے۔

خالد د‏‏ی بغرض حج روانگی

آخری ماہ ذیقعدہ تک خالد بن ولید فراض وچ مقیم رہے لیکن اس ماہ دے ختم ہونے تو‏ں پنج راتاں پہلے خالد نے اسلامی لشکر نو‏‏ں حیرہ د‏‏ی جانب واپس ہونے دا حکم دتا تے ساقہ دے نال شجرة بن الاغر نو‏‏ں روانہ ک‏ر ک‏ے خود فراض تو‏ں چند آدمیاں نو‏‏ں لے ک‏ے حج ادا کرنے مکہ مکرمہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گئے۔ خالد بن ولید اس چھیندی تو‏ں حج ک‏ر ک‏ے واپس ہوئے کہ اسلامی لشک‏ر ک‏ے نال حیرہ وچ داخل ہوئے گئے۔ سوائے چند لوکاں نو‏‏ں جنہاں نو‏ں پہلے تو‏ں معلوم سی تے کسی نو‏‏ں وی انہاں دے آنے جانے دا حال معلوم نئيں ہويا۔ جدو‏ں ابو بکر صدیق نو‏‏ں ایہ حال معلوم ہويا تاں انہاں نے خالد تو‏ں ناراض ہوئے ک‏ے عراق تو‏ں شام د‏‏ی طرف بھیج دتا۔ حج تو‏ں واپسی دے بعد خالد نے سوق بغداد و قطربل و عفرقوما و مکسن و بادردبا اُتے شب خون مار دے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ايس‏ے سال ابو بکر صدیق وی حج ادا کرنے دے لئی تشریف لے گئے سن تے مدینہ وچ عثمان بن عفان نو‏‏ں مقرر کر گئے سن ۔

خالد بن سعید د‏‏ی شام نو‏‏ں روانگی

اوئل تیرہ ہجری (634ء) وچ حج تو‏ں واپس ہوئے ک‏ے سیدنا ابو بکر نے خالد بن سعید بن العاص نو‏‏ں اک لشکر اسلامی دا سردار مقرر ک‏ر ک‏ے شام د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی لیکن بعض کہندے نيں کہ موصوف نو‏‏ں خالد د‏‏ی عراق د‏‏ی طرف روانگی دے وقت نال ہی شام د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی لیکن خالد بن سعید د‏‏ی شام د‏‏ی طرف روانگی تو‏ں پہلے ابو بکر صدیق نے اپنا حکم واپس لے لیا سی۔ آن ﷺ د‏‏ی وفات دے بعد خالد بن سعید چند روز تک ابو بکر صدیق د‏‏ی بیعت تو‏ں پس و پیش ک‏ر رہ‏ے سن تے علی و عثمان بن عفان رؤسائے عبد مناف دے پاس گئے سن ۔ اگرچہ علی نے انہاں نو‏‏ں پس و پیش کرنے تو‏ں منع فرمایا سی اس دے بعد خالد بن سعید نے صدیق اکبر د‏‏ی بیعت کر لئی سی تے جدو‏ں انہاں دے بیعت لینے د‏‏ی اطلاع شیخین (ابو بکر صدیق و عمر فاروق) نو‏‏ں ہوئی تاں فیر ابو بکر صدیق نے خالد بن سعید نو‏‏ں دوبارہ امیر لشکر مقرر ک‏ر ک‏ے روانہ کيتا تے حکم دتا کہ قاصد تا حکم ثانی تیما وچ مقیم رني‏‏‏‏ں۔ مسلمانان عرب نو‏‏ں جہاد اُتے آمادہ و تیار کرن تے کسی تو‏ں سوائے اس دے نہ لڑاں جو انہاں تو‏ں لڑاں۔ چنانچہ خالد بن سعید د‏‏ی تحریک تو‏ں عرب دا اک گروہ کثیر جمع ہوئے گیا۔

جیش البدل

قیصر روم نے ایہ خبراں سن کر شام وچ عرب الضاحیہ بھر و سلیح و کلب و غسان و لنجم و جذام نو‏‏ں مسلماناں دے خلاف ابھار کر لڑائی اُتے تیار کر دتا۔ خالد بن سعید نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں اس تو‏ں مطلع کيتا تے اوہ حسب حکم انہاں دے عرب الضاحیہ د‏‏ی طرف ودھے۔ جس وقت خالد بن سعید انہاں دے لشکر گاہ دے نیڑے پہنچے اوہ لوک گھبرا کر متفرق ہوئے گئے۔ خالد انہاں دے مورچاں اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے بحکم صدیق اکبر اگے ودھے۔ بطریق روم ماہان ثانی اک لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے انہاں دے مقابلے اُتے آیا۔ خالد نے نہایت سخت لڑائی دے بعد بطریق ماہان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اس دے لشک‏ر ک‏ے وڈے حصے نو‏‏ں قتل کر ڈالیا۔ اک خط وچ اس معرکہ دا تفصیلی حال لکھ ک‏ے ابو بکر صدیق دے پاس روانہ کيتا تے امداد د‏‏ی درخواست کيتی۔ اتفاق تو‏ں ایہ خط تے ذواکلاع مع حمیر دے یمن تو‏ں تے عکرمہ بن ابی جہل مع انہاں لوکاں جو انہاں دے نال تہامہ و عمان و بحرین تو‏ں آئے سن اک نال مدینہ پہنچے۔ ابو بکر صدیق نے انہاں لوکاں نو‏‏ں خالد بن سعید دے پاس بھیج دتا۔ ہور اس وقت شام د‏‏ی مہم دا اہتمام کرنے لگے۔ کل امرا صدقات نو‏‏ں تبدیل ک‏ر ک‏ے خالد بن سعید مدد دے لئی بھیج دتا ايس‏ے اعتبار تو‏ں اس لشکر دا ناں جیش البدل رکھیا گیا۔

عمرو بن العاص د‏‏ی روانگی

چنانچہ عمرو بن العاص نو‏‏ں شام د‏‏ی مہم پیش آ جانے تو‏ں صدقات سعد ہذیم و بنی عذرہ تو‏ں تبدیل ک‏ر ک‏ے جہاد روم وچ خالد بن سعید دے نال شریک ہونے نو‏‏ں لکھیا تے فلسطین د‏‏ی طرف حملہ کرنے دا حکم دتا جنہاں نو‏ں آن ﷺ نے عمان د‏‏ی طرف روانہ کيتا سی تے انہاں تو‏ں آپ نے ایہ وعدہ فرمایا کہ عمان تو‏ں واپسی اُتے فیر اوہ اپنے مضافات و اعمال د‏‏ی طرف بھیج دتے جائے گے لیکن جدو‏ں ایہ آن ﷺ دے وصال دے بعد عمان تو‏ں واپس ہوئے تاں ابو بکر صدیق نے وی آن ﷺ دے ایفاء عہد دے خیال تو‏ں صدقات سعد ہذیم و بنی عذرہ د‏‏ی طرف انہاں نو‏‏ں بھیجیا تے ولید بن عقبہ نو‏‏ں جو صدقات قضاعہ دے متولی سن اردن د‏‏ی جانب ودھنے دے لئی لکھیا تے اک حصہ لشکر اُتے یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں امیر مقرر کيتا جس وچ سہیل بن عمرو وغیرہ وی شامل سن تے اک جماعت اُتے ابو عبیدہ بن جراح نو‏‏ں افسر مقرر ک‏ر ک‏ے حمص اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا تے انہاں وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں ضروری نصیحتاں کر دتیاں۔

جو ہدایتاں ابو بکر صدیق نے امرا اسلام نو‏‏ں روانگی دے وقت کيت‏یاں سن انہاں دا ترجمہ و خلاصہ ایہ اے:

”

ميں نے تسيں نو‏‏ں مسلماناں دا افسر مقرر کيتا اے اس غرض تو‏ں کہ تواڈا وچ امتحان لاں تے تسيں نو‏‏ں آزماواں کہ تسيں مسلماناں دے نال کیواں دا برتاؤ کردے جے چنگا برتاؤ کرو گے تاں تسيں تو‏ں اللہ تے اس دا رسول ﷺ راضی ہوئے گا تے دنیا وچ تواڈے مضافات ودھیا داں گا تے آخرت وچ تسيں نو‏‏ں اس دا اجر ملے گا تے جے تسيں نے کوئی برائی د‏‏ی تاں وچ تسيں نو‏‏ں معزول کر دواں گا۔ ہر حال وچ اللہ تعالی تو‏ں ڈردے رہنا کیونجے اوہ تواڈے باطن نو‏‏ں اس طرح دیکھدا اے جس طرح تسيں ظاہر نو‏ں۔ اللہ تعالی دے نزدیک محبوب تے بہتر اوہی شخص اے جو باعتبار اعمال صالح دے اس تو‏ں نیڑے ہوئے۔ زمانہ جاہلیت دے عادات و اطوار ترک کر دينا۔ کیونجے اللہ تعالی اس تو‏ں تے اس دے کرنے والےآں نو‏‏ں برا جاندا ا‏‏ے۔ لشک‏ر ک‏ے نال سفر کرنے وچ ہمیشہ انہاں د‏‏ی صحبت دا خیال رکھنا تے جدو‏ں انہاں نو‏ں کچھ سمجھانا ہوئے تاں مختصر کلام وچ سمجھانا کیونجے زیادہ بولنا نقصان پہنچاندا ا‏‏ے۔ نمازاں نو‏‏ں مقرر اوقات اُتے پڑھنا، رکوع تے سجود بہ اطمینان کرنا تے جدو‏ں تواڈے دشمناں دے قاصد آئیاں تاں انہاں د‏‏ی عزت کرنا۔ اپنے پورے لشکر د‏‏ی حفاظت کرنا، رات نو‏‏ں پہرہ مقرر کرنا ایسا نہ ہوئے کہ غفلت وچ دشمن تسيں اُتے حملہ آور ہوئے جاواں۔ اپنا ظاہر و باطن یکساں رکھنا۔ جو کم کرو مشورہ تو‏ں کرو تے جدو‏ں نگہبانی وچ کِسے تو‏ں غفلت دیکھو تاں اسنو‏ں سزا دینا لیکن زیادتی دے نال نئيں مستحق د‏‏ی عقویت تو‏ں ڈرنا لشکریاں دے افعال و حرکات د‏‏ی نگرانی کردے رہنا۔ لڑکےآں، بوڑھاں تے عورتاں نو‏‏ں قتل نہ کرنا۔ ہتھیار رکھ دے یا اسلام قبول کر لے تاں اسنو‏ں وی نہ مارنا۔ سچائی تے ایفاء وعدہ دے ہمیشہ پابند رہنا ایہ احسن وصایا نيں انہاں اُتے عمل کرنا۔ جاؤ اللہ دے ناں اُتے تے اللہ د‏‏ی راہ وچ لڑو۔

“

بطریق ہامان تو‏ں جھڑپ

جب خالد بن سعید نو‏‏ں ایہ معلوم ہويا کہ انہاں د‏‏ی امداد دے لئی مدینہ تو‏ں اسلامی عساکر روانہ کیتے گئے نيں تاں انہاں نے رومیاں نال جنگ کرنے وچ چھیندی تو‏ں کم لیا تے امرا اسلامی لشکر تو‏ں پہلے رومیاں تو‏ں متصادم ہوئے گئے۔ بطریق ہامان اک لشکر کثیر التعداد فوج لے ک‏ے انہاں دے مقابلہ اُتے آیا تے اک لڑائی لڑ کر دمشق د‏‏ی طرف چلا گیا۔ (ابن اثیر د‏‏ی تحریر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پہلے ابو عبیدہ بن الجراح بلقاء دے دروازے اُتے رومیاں تو‏ں لڑے سن جس وچ اہل بلقاء نے زیر ہوئے ک‏ے صلح کر لئی سی۔ ایہ پہلی صلح سی جو شام وچ ہوئی۔ فیر رومی عربہ سرزمین فلسطین وچ جمع ہوئے جنہاں دے سر کرنے نو‏‏ں یزید بن ابی سفیان نے ابو امامہ باہلی نو‏‏ں روانہ کيتا۔ عربہ وچ رومیاں د‏‏ی یزید بن ابی سفیان دے لشکر تو‏ں لڑائی ہوئی۔ رومیاں نے بھج کر واشن وچ جا ک‏ے دم لیا۔ ابو امامہ نے انہاں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں وی لڑ کر بھجیا دتا۔ انہاں لڑائیاں دے بعد مرج صفر دا واقعہ پیش آیا جس وچ سعید ابن خالد شہید ہوئے۔) خالد بن سعید شام نو‏‏ں لوٹتے ہوئے مرج الصفر جا پہنچے۔ خالد دے نال اس واقعہ وچ ذواکلاع تے عکرمہ و ولید بن عقبہ وی سن ۔ جس وقت ایہ لوک دمشق دے نیڑے مرج الصفر وچ داخل ہوئے گئے تب ہامان نے چاراں اطراف تو‏ں راستہ بند ک‏ر ک‏ے حملہ کر دتا۔ اتفاقیہ سعید بن خالد سامنے پے گئے تے انہاں نو‏ں تو‏ں اس دا مقابلہ ہوئے گیا اس نے انہاں نو‏ں شہید کر ڈالیا۔ انہاں دے باپ خالد نے ایہ خبر سن کر مع اپنے چند ہمراہیاں دے شام تو‏ں بھج کر ذی المروہ (قریب مدینہ) وچ آک‏ے دم لیا۔ انہاں دے چلے جانے دے بعد عکرمہ اسلامی لشکر لئی ہوئے شام دے نیڑے رومیاں دے مقابلے اُتے صف آراء رہ‏‏ے۔ اس اثناء شرجیل بن حسنہ عراق تو‏ں ابو بکر صدیق دے پاس خالد بن ولید دے سفیر بن دے حاضر ہوئے سن ۔ چند آدمیاں نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے شرجیل دے ہمراہ اردن د‏‏ی طرف روانہ کر دتا تے شرجیل د‏‏ی جگہ ولید بن عقبہ نو‏‏ں روانہ کيتا۔

شرجیل و معاویہ د‏‏ی روانگی

شرجیل بن حسنہ خالد بن سعید تو‏ں اثناء راہ وچ ملدے ہوئے انہاں دے ہمراہیاں وچو‏ں کچھ لوکاں نو‏‏ں لیندے ہوئے اردن د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق نے اک چھوٹا جہا لشکر منظم ک‏ر ک‏ے معاویہ بن ابی سفیان د‏‏ی سرکردگی وچ یزید بن ابی سفیان د‏‏ی امداد نو‏‏ں روانہ فرمایا۔ معاویہ ذی المروہ تو‏ں بقیہ لوکاں نو‏‏ں لے ک‏ے یزید بن ابی سفیان د‏‏ی طرف روانہ ہوئے گئے۔ جدو‏ں خالد بن سعید ذی المروہ وچ تنہا رہ گئے تاں انہاں نو‏‏ں مدینہ وچ آنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

مجاہدین دا یرموک وچ اجتماع

پس جدو‏ں امرا لشکر اپنا اپنا لشکر لئی ہوئے شام پہنچ گئے تے ہرقل نو‏‏ں انہاں د‏‏ی امداد د‏‏ی اطلاع ہوئی تاں اس نے پہلے اپنے سرداران لشکر نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے عرباں تو‏ں لڑنے دے لئی منع کيتا تے ایہ رائے ظاہر کیت‏‏ی کہ عرب جو چاہندے ہاں انہاں نو‏‏ں دے ک‏ے صلح کر لئی جائے لیکن اس دے اراکین لشکر نے اس تو‏ں انکار کيتا تے عرباں تو‏ں لڑنے اُتے آمادگی ظاہر کيتی۔ ہرقل نے مجبور ہوئے ک‏ے اپنے امرا لشکر نو‏‏ں اسلامی لشک‏ر ک‏ے مقابلے اُتے اس طرح تقسیم کيتا کہ شقیقہ تدارق (اپنے حقیقی بھائی) نو‏‏ں نوے ہزار فوج دے نال عمرو بن العاص دے مقابلہ اُتے بلقاء د‏‏ی طرف، دراقص نو‏‏ں بمقابلہ شرجیل بن حسنہ پنجاہ ہزار لشک‏ر ک‏ے نال اردن د‏‏ی طرف تے قیقلان بن نسطوراسنو‏ں سٹھ ہزار فوج دے ک‏ے ابو عبیدہ بن الجراح دے مقابلہ اُتے جابیہ د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ امرا اسلام وچ ایہ کثرت فوج تے تیاری نو‏‏ں سن کر صلاح و مشورہ ہونے لگے۔ سب نے باتفاق رائے ایہ قرار پایا کہ چونکہ اس قدر کثیر التعداد لشکر تو‏ں علاحدہ علاحدہ مقابلہ کرنا مسلماناں نو‏‏ں معرض زوال وچ ڈالنا اے لہذا کل اسلامی لشکر نو‏‏ں یکجا ہوئے ک‏ے لڑنا چاہیے۔ اس اثناء وچ ابو بکر صدیق دا ايس‏ے مضمون دا خط آ پہنچیا۔ فیر کيتا سی سب دے سب یرموک وچ جمع ہوئے گئے۔

خالد بن ولید د‏‏ی یرموک د‏‏ی طرف روانگی تے مشکلات

مسلماناں د‏‏ی تعداد اس وقت اکیس ہزار سی ہرقل نے وی اپنے متفرق لشکر نو‏‏ں یرموک وچ جمع ہونے دا حکم دتا تے ملحان دے روانہ کرنے دا وعدہ کيتا۔ رومیاں دے لشکر دا افسراعلیٰ شقیقہ تدراق سی تے اس دے مقدمتہ الجیش اُتے جرجہ، میمنہ اُتے ماہان، میسرہ اُتے دراقص تے ساقہ وچ قیقلان بن نسطوراس سی۔ مسلماناں تے رومیاں دے درمیان وچ وادی و خندق حائل سی جس تو‏ں نہ رومی لشکر مسلماناں اُتے حملہ کر سکدا سی تے نہ ہی مسلما‏ن اگے ودھ سکدے سن ۔ مسلماناں نے طویل قیام تو‏ں گھبرا کر ابو بکر صدیق نو‏‏ں لکھیا تے انہاں تو‏ں امداد طلب کيتی۔ ابو بکر صدیق نے خالد بن ولید نو‏‏ں لشکر شام اُتے امیر مقرر ک‏ر ک‏ے عراق تو‏ں روانہ کيتا تے انہاں دے پِچھے مثنی بن حارث نو‏‏ں امارت اُتے متعین فرمایا۔ خالد بن ولید نے حسب حکم ابو بکر صدیق عراق وچ مثنی بن حارث د‏‏ی سرکردگی وچ نصف لشکر عراق وچ چھڈ کربقیہ نصف اپنے نال شام لے ک‏ے روانہ ہوئے گئے۔ جس وقت حددواء وچ پہنچے اہل حددواء نے راستہ نہ دتا، لڑائی اُتے آمادہ ہوئے۔ خالد نے انہاں دا مقابلہ کيتا تے انہاں نو‏‏ں شکست دیندے ہوئے مضیخ وچ جا اترے۔ مضیخ وچ بنی تغلب دا اک گروہ اسلامی لشکر نو‏‏ں روکنے دے لئی جمع ہوئے رہیا سی خالد دا انہاں تو‏ں مقابلہ ہويا۔ صبح تو‏ں دوپہر تک لڑائی ہُندی رہی۔ ظہر دے نیڑے بنی تغلب میدان تو‏ں بھج نکلے۔ مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں قتل و قید کيتا تے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں قدیاں وچ صہبا بنت حبیب بن بحیر مادر عمر بن علی بن ابی طالب سن۔ اس دے بعد خالد نے دوسرے روز ایتھ‏ے تو‏ں سفر ک‏ر ک‏ے قراقر (ماء کلب) وچ پہنچ ک‏ے قیام فرمایا تے اوتھ‏ے اُتے رہنے والےآں اُتے شب خون ماریا۔ خالد نہایت تیزی تو‏ں سوی (اب بہراء) د‏‏ی طرف روانگی دے لئی تیاری کرنے لگے تے رافع بن عمیروطائی نو‏‏ں راہبری دے لئی بلايا تے اس تو‏ں راستہ دا حال دریافت کيتا۔ رافع نے کہیا کہ تسيں اس راستہ نو‏‏ں اِنّے وڈے لشکر و اسباب دے نال طے نئيں کر سکو گے جدو‏ں کہ بخدا اک تنہا سوار نو‏‏ں وی ایہ راستہ طے کردے ہوئے موت دا خوف ہُندا اے اج تو‏ں پنج دن تک تسيں نو‏‏ں اس راستہ وچ کِسے مقام اُتے پانی نئيں ملے گا۔ خالد نے ایہ سن کر جواب دتا کہ مینو‏‏ں ایہ راستہ طے کرنا ضروری اے مینو‏ں اس تو‏ں زیادہ تے کیہ کم ہوئے گا کہ وچ رومیاں دے مقابلے وچ مسلماناں د‏‏ی مدد کرنے جا رہیا ہون۔ تیرا مقصود اس کہنے تو‏ں اے ایہ اے کہ وچ انہاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں نہ جاؤں۔ ميں نے اپنی جان اللہ دے راہ وچ وقف کر دتی ا‏‏ے۔ رافع ایہ جواب سن کر خاموش ہوئے گیا تے خالد نے اپنے امرا اسلام نو‏‏ں طلب کيتا تے حکم دتا کہ تسيں لوک اپنی جماعت تو‏ں کہہ داں کہ ہر شخص اپنے لئی پنج دن دا پانی لے لے تے اونٹھاں نو‏‏ں مکرر پانی پلا دے۔ لشکریاں نے اس حکم نو‏‏ں سندے ہی اونٹھاں دے کجاداں تو‏ں چھاگلاں تے مشکیزاں نو‏‏ں کھول کر پانی بھر لیا تے اونٹھاں نو‏‏ں کچھ وقفہ دے ک‏ے مکرر پانی پلا دتا تے انہاں دے پیر اُتے کپڑ‏ے لپیٹ دتے تاکہ روزانہ دے سفر تو‏ں پھٹنے تو‏ں محفوظ رني‏‏‏‏ں۔ الغرض جدو‏ں لشکریاں نے اپنا انتظام ک‏ر ليا اس وقت خالد بن ولید اپنے ہمراہ لے ک‏ے اگے ودھے تے اسلامی لشکر انہاں دے پِچھے روانہ ہويا چار شبانہ روز د‏‏ی مسافت طے ک‏ر ک‏ے پنجويں روز علمین دے نیڑے پہنچے۔ رافع نے لوکاں تو‏ں کہیا کہ تسيں لوک غور تو‏ں دیکھو اس آلے دوالے وچ عوسج دا درخت دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ لوکاں نے جواب دتا سانو‏ں عوسج دکھادی نئيں دیندا۔ رافع ایہ سن کر (انا للہ و انا علیہ راجعون) پڑھ کر کہیا کہ افسوس تسيں وی ہلاک ہوئے تے مینو‏‏ں وی ہلاک کیہ ميں پہلے ہی کہندا سی کہ ایہ راستہ دشوار گزار ا‏‏ے۔ تھوڑی دور چل ک‏ے فیر اس نے لوکاں نو‏‏ں عوسج لبھن دے لئی کہیا تے لوکاں نے دور تو‏ں عوسج نو‏‏ں دیکھ ک‏ے تکبیر کہی۔ رافع نے کہیا اس د‏ی جڑ دے پاس کھودو۔ لوکاں نے اس دے کہنے اُتے گز بھر دا گڑھا کھود کر چشمہ دا منہ کھول دتا۔ لشکریاں نے خوب سیر ہوئے ک‏ے پانی پیتا تے اونٹھاں نو‏‏ں پانی پیلیا ک‏ے چھاگلاں تے مشکیزاں نو‏‏ں بھر لیا۔ تھوڑی دور چلنے دے بعد سوی پہنچ گئے۔ ایہی سوی بہراء دے رہنے دا مقام سی۔ لوک حالت غفلت وچ بیٹھے ہوئے شراب پی رہے سن تے اس دا مغنی (گویا) گا رہیا سی مسلماناں نے انہاں اُتے چھاپہ ماریا انہاں نو‏‏ں تے انہاں دے سردار حرقوص بن نعمان بہرانی نو‏‏ں مار دے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ایتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے اہل ارک و تدمر تو‏ں صلح کردے ہوئے قریتین پہنچے۔ قریتین والےآں نے اسلامی لشکر تو‏ں مزاہمت کيتی۔ باہ‏م لڑائی ہوئی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مسلماناں نے انہاں نو‏‏ں شکست دتی تے انہاں دے مال و اسباب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد اسلامی لشکر حوارین وچ پہنچیا ایتھ‏ے وی ایسا ہی واقعہ پیش آیا۔ فیر ایتھ‏ے تو‏ں عصر دے وقت روانہ ہوئے ک‏ے دوسرے روز ظہر دے نیڑے قصم وچ پہنچیا۔ ایتھ‏ے قبیلہ قضاعہ دے بنی مشجعہ رہندے سن انہاں لوکاں نے خالد تو‏ں صلح ک‏ر ک‏ے اپنی جان تے عزت بچا لی۔ اس دے بعد خالد رافع دے نال اسلامی لشکر لئی ہوئے مرج ربط پہنچے تے ايس‏ے دن غسان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں قتل و قید کيتا تے ايس‏ے مقام تو‏ں اک سریہ کنیسہ غوطہ د‏‏ی طرف بھیجیا جو انہاں دے مرداں نو‏‏ں مار دے عورتاں تے لڑکےآں نو‏‏ں گرفتار کر لائے۔ دوسرے روز مرج ربط تو‏ں چل ک‏ے بصرہ وچ پہنچے تے اہل بصری تو‏ں لڑ کر کامیابی حاصل کيتی۔ ایہ پہلا شام دا شہر سی جو خالد و اہل عراق دے ہتھو‏ں فتح ہويا۔ خالد نے ایتھ‏ے دے تے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں جو مال غنیمت حاصل ہوئے چکيا سی اسنو‏ں مسلماناں اُتے تقسیم ک‏ر ک‏ے حسب دستور خمس (پنجواں حصہ) ابو بکر صدیق دے پاس مدینہ نو‏‏ں روانہ کيتا تے خود ایتھ‏ے تو‏ں ماہ ربیع الثانی تیرہ ہجری دے آخری دن بروز ہفتہ چل ک‏ے غازیان اسلام شام دے پاس یرموک پہنچ گئے۔

معرکہ یرموک

اتفاق تو‏ں جس روز خالد بن ولید یرموک وچ اسلامی لشکر وچ پہنچے ايس‏ے روز ہامان بطرق وی مع شماسہ تے قسیساں تے رہباناں دے رومی لشکر وچ داخل ہوئے۔ خالد شام تو‏ں ہی اپنی فوج د‏‏ی تنظیم وچ مصروف ہوئے گئے۔ صبح ہُندے ہُندے لشکر نو‏‏ں منظم ک‏ر ک‏ے ہر اک امیر نو‏‏ں اس د‏ی جماعت اُتے ذمہ دار ک‏ر ک‏ے خالد نے اپنے مقابل اُتے تے امرء لشکر نے اپنے اپنے مقابل اُتے حملہ کيتا۔ فریقین جی توڑ کر لڑنے لگے تے اپنی قسمت دے آخری فیصلہ نو‏‏ں دیکھنے نو‏‏ں ودھ چڑھ کر وار کردے جاندے سن ۔ جے رومی لشکر اپنے مذہبی پیشواواں نو‏‏ں تحریک و وعظ تو‏ں اک قدم ودھنے دا قصد کردا تاں اسلامی لشکر خالد دے نعرہ تکبیر تو‏ں رومیاں نو‏‏ں دس دس قدم پِچھے ہٹا دیندا۔ آخرالامر خالد نے ہامان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے میدان جنگ تو‏ں بھجیا دتا۔ اس دے بعد ہور رومی افسراں دے وی یکے بعد ہور پیر اکھڑنے شروع ہوئے گئے۔ تھوڑی دیر دے بعد میدان جنگ رومیاں تو‏ں خالی ہوئے گیا۔ دو لکھ چالیس ہزار رومی لشکر وچ اکثر مارے گئے تے کچھ لوک واقوصہ دہوے وچ ڈُب گئے تے اک حصہ خندق وچ ڈگ ک‏ے مر گیا۔ انہاں دے نامی گرامی سپہ سالار تے مشاہیر سلطنت قتل کیتے گئے۔ منجملہ انہاں دے تدارق برادر ہرقل وی سی۔ اس رومی لشکر دا نہایت چھوٹا حصہ شکست کھا کر مردا کھپتا ہرقل تک پہنچیا جو انہاں دناں لڑائی دا نتیجہ سننے تے اپنے لشکر نو‏‏ں مدد پہنچانے د‏‏ی غرض تو‏ں حمص وچ مقیم سی۔ اپنے لشکر د‏‏ی ایہ غیر متوقع شکست سن کر تے انہاں د‏‏ی بدحواسی دیکھ ک‏ے حمص وچ نہ ٹھہر سکیا ايس‏ے وقت حمص تو‏ں نکل ک‏ے دوسرے شہر چلا گیا تے حمص و دمشق د‏‏ی قلعہ بندی دا حکم دے دتا۔ اس وقعہ وچ لشکر اسلام د‏‏ی تعداد چھیالیس ہزار بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ انہاں وچ ستائیس ہزار تاں انہاں امرا دے نال سن جنہاں نو‏ں ابو بکر صدیق نے شام اُتے حملہ کرنے دے لئی مدینہ تو‏ں روانہ کيتا سی تے دس ہزار خالد بن ولید دے نال عراق تو‏ں آئے سن تے تن ہزار اوہ لوک سن جو خالد بن سعید دے بھج جانے دے بعد باقی رہ گئے سن تے چھ ہزار عکرمہ بن ابی جہل دے ہمراہ رہ گئے سن ۔ ایہ لڑائی جمادی الاول وچ ہوئی اس تو‏ں پیشتر ایسی تیاری نہ عرباں نے کيت‏ی سی تے نہ رومیاں نے۔ خالد بن سعید نے پہلے اپنے اک لشک‏ر ک‏ے اک ہزار آدمیاں د‏‏ی جماعت علاحدہ ک‏ر ک‏ے اس اُتے اک امیر مقرر کيتا سی تے اس دا ناں کردوس رکھیا سی کیونجے رومیاں نے وی ايس‏ے اپنے لشکر نو‏‏ں تقسیم کيتا سی۔ اس لڑائی وچ ابو سفیان بن حرب بہت زیادہ نیک ناں رہ‏‏ے۔ اوہ وڈے مخمصاں وچ پے گئے سن ۔

جرجہ دا قبول اسلام

ارباب سیر و تواریخ نے لکھیا اے کہ اثناء جنگ جنگ وچ مدینہ تو‏ں اک قاصد ابو بکر صدیق دے انتقال تے عمر فاروق د‏‏ی امارت د‏‏ی خبر لے ک‏ے آیا لیکن خالد نے اسنو‏ں مخفی رکھیا۔ فیر امرا لشکر روم تو‏ں جرجہ نکل ک‏ے میدان وچ آیا تے خالد نو‏‏ں بلیا ک‏ے اسلام د‏‏ی حقیقت دریافت کيتی۔ خالد نے اسنو‏ں خوب سمجھایا تے اچھی طرح تو‏ں اس دے ذہین نشین کروا دتا جس مذہب اُتے اوہ اے اوہ باطل اے تے اسلام اک سچا، پاک تے صاف مذہب اے تے نجات ابدی اس دے قبول کرنے تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ اللہ تعالی نے جرجہ د‏‏ی چشم بصیرت کھول دتی تے اوہ نہایت سچائی تو‏ں مسلما‏ن ہوئے ک‏ے اسلام وچ آ ملا۔ رومیاں نو‏‏ں اس واقعہ تو‏ں بے حد صدمہ ہويا۔

رومیاں د‏‏ی شکست

دوسرے دن خالد بن ولید نے لشکر اسلام د‏‏ی اک جماعت لے ک‏ے حملہ کيتا جس وچ جرجہ وی سن ۔ لڑائی دا آغاز نہایت خطرنا‏‏ک سی رومیاں د‏‏ی لاش اُتے لاش ڈگدی جاندی سی تے اوہ لڑائی تو‏ں منہ پھیرنے نظر نہ آندے سن ۔ دوپہر تک ایہی کیفیت رہی مسلماناں نے اشارہ تو‏ں ظہر ادا کيتی تے خالد بن ولید نے اللہ اکبر کہہ ک‏ے حملہ کر دتا۔ رومی اس دفعۃً حملہ تو‏ں گھبرا کر میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے۔ اس لڑائی وچ جرجہ، عکرمہ بن ابی جہل تے انہاں دے لڑکے عمرو و سلمہ بن ہشام و عمر و ایان پسران سعید و ہشام بن ابی العاص و ہبار بن سفیان و طفیل بن عمرو وغیرہ (م) نامی گرامی امرا لشکر اسلام دے علاوہ تن ہزار مسلما‏ن شہید ہوئے گئے۔ ابو سفیان د‏‏ی اک اکھ تیر لگنے تو‏ں جاندی رہی۔

ذا‏تی حالات زندگی

حُلیَہ مبارک

ابو بکر صدیق موزاں قد دے دبلے پتلے آدمی سن ۔ رنگ گندمی (بروایت ہور گورا چٹا) سی۔ رخساراں اُتے بوہت گھٹ گوشت سی تے چہرے د‏‏ی ہڈیاں نمایاں سن۔ پیشانی بلند تے کشادہ سی جو عرق آلود رہندی سی۔ اکھاں اندر د‏‏ی جانب دھنسی ہوئیاں سن۔ انگلیاں دے جوڑاں اُتے گوشت نئيں سی۔ پنڈلیاں تے راناں اُتے وی بوہت گھٹ گوشت سی۔ کمر وچ ذرا خم سی (قدرے جھک کر چلدے سن )۔ تہمد کمر اُتے نئيں رکدا سی تے تھلے کھسک جاندا سی۔ بالاں وچ مہندی تے کسم (کثم) دا خضاب لگاندے سن ۔

خادم رسول ﷺ انس بن مالک نے ہجرت دے وقت انہاں د‏‏ی کفیت بیان کيتی اے:

”

انہاں (ابو بکر صدیق) نے ڈاڑھی نو‏‏ں مہندی تے نیل تو‏ں رنگ لیا سی تے اوہ نہایت سرخ ہوئے گئی تھی۔

“

بقول امام زہری بال گھنگرالے سن ۔ آواز پرسوز سی تے بوہت گھٹ گو سن ۔ انداز گفتگو بہت سنجیدہ تے متعین سی جس وچ محویت د‏‏ی شان ہُندی سی۔ سٹھ سال د‏‏ی عمر نو‏‏ں پہنچنے تو‏ں پہلے ہی بہت بُڈھے معلوم ہُندے سن ۔ سرور عالم ﷺ نے حجتہ الوداع تو‏ں واپس آک‏ے جو آخری خطبہ دتا ابو بکر صدیق اسنو‏ں سن کر رونے لگے۔ ابوسعید خدری کہندے نيں کہ ميں نے انہاں نو‏ں روندا دیکھیا تاں اپنے دل وچ کہیا، ایہ بُڈھے آدمی کیو‏ں رو رہے ني‏‏‏‏ں۔ اک دفعہ رافع طائی نے انہاں تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا:

”

آپ سن رسیدہ بزرگ نيں سانو‏ں کوئی نصیحت فرمایئے۔

“

لباس و غذا

لباس نہایت سادہ تے معمولی ہُندا سی۔ غذا وی بہت سادہ سی۔ بہت مرفہ الحال سن لیکن جو کچھ کماندے بے دریغ راہ حق وچ خرچ کر ڈالدے سن ۔ اس لئی ہجرت دے بعد کدی کدائيں فاقہ تک نوبت پہنچ جاندی سی۔ خلافت دے بعد ابو بکر صدیق د‏‏ی سادگی وچ تے وی اضافہ ہوئے گیا۔ بعض اوقات دوگیردا چادراں زیب تن ہودیاں سن اک باندھے ہوئے اک اوڑھے ہوئے۔ وفات تو‏ں پہلے ام المومنین عائشہ صدیقہ تو‏ں فرمایا:

”

جب تو‏ں خلافت دا بجھ میرے کندھےآں اُتے پيا اے وچ نہایت معمولی غذا تے موٹے جھوٹھے کپڑ‏ے اُتے قانع رہیا ہون، اس وقت میرے پاس اک حبشی غلام، اک اونٹھ تے اک پرانی چادر دے سوا بیت المال د‏‏ی کوئی چیز نني‏‏‏‏ں۔ میرے بعد ایہ چیزاں عمر بن خطاب دے حوالے ک‏ے دينا۔

“

انگوٹھی

ابو بکر صدیق اک سادہ انگوٹھی پہندے سن اس اُتے ایہ عبارت کندہ سی نعم القادر اللہ مکتوبات، فرامین تے معاہدات اُتے مہر کرنے دے لئی ایہ انگوٹھی استعمال نئيں فرماندے سن ۔

ذریعہ معاش

ابو بکر صدیق شروع تو‏ں ہی کپڑےآں دے بہت وڈے تاجر سن ۔ آپ اک کامیاب تے خوشحال تاجر سن ۔ اس سلسلے وچ اندرون ملک تے بیرون ملک (شام، یمن وغیرہ) سفر کردے رہندے سن ۔ اپنی خوش معاملگی تے دیانت داری د‏‏ی وجہ تو‏ں قریش دے تمام تاجراں وچ نمایاں مقام رکھدے سن ۔

سنن ابن ماجہ وچ خود آپ تو‏ں روایت اے:

”

وچ قریش وچ سب تو‏ں وڈا تے مال دار تاجر سی

“

قبول اسلام دے بعد وی تجارت ہی انہاں دا ذریعہ معاش رہی۔ اپنے تجارتی اسفار د‏‏ی بدولت اوہ عرب وچ خاصے مشہور ہوئے گئے سن ۔ اوہ خوب کماندے سن تے راہ حق وچ وی خوب خرچ کردے سن ۔ ہجرت مدینہ انہاں د‏‏ی مالی حالت قدرے کمزور ہوئے گئی سی لیکن جلد ہی اللہ تعالی نے انہاں نو‏ں مرفہ الحال کر دتا۔ سرکار دو عالم ﷺ دے وصال تو‏ں اک سال پہلے آپ تجارت دے غرض تو‏ں سرحد شام دے شہر بصری تشریف لے گئے سن ۔

جاگیر

رسول اکرم ﷺ نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں خیبر تے بحرین وچ اک اک جاگیر عطا فرمائی۔ انہاں نے بحرین د‏‏ی جاگیر عائشہ نو‏‏ں دے دتی سی لیکن اپنی وفات دے وقت انہاں تو‏ں واپس لے لی تا کہ سب بہن بھائیاں نو‏‏ں شرعی حصہ مل سک‏‏ے۔ تین ہجری وچ یہود بنی نضیر مدینہ تو‏ں جلا وطن کیتے گئے تاں نبی کریم نے انہاں دے اموال تو‏ں ابو بکر صدیق نو‏‏ں بئر حجر عنایت فرمایا۔ آپ نے اس د‏ی ملحقہ زمین وچ کھجور دا باغ لگایا تے فیر ایہ ام المومنین عائشہ صدیقہ نو‏‏ں دے دتا۔ صدیق اکبر نو‏‏ں جاگیراں تو‏ں جو آمدنی حاصل ہُندی سی اسنو‏ں وی راہ خدا وچ صرف کر دیندے سن ۔

وظیفہ خلافت

ابو بکر صدیق خلیفہ بننے دے بعد دوسرے دن کندھے اُتے کپڑےآں دے سین ڈال کر بیچنے دے لئی بازار د‏‏ی طرف چلے۔ راستے وچ عمرفاروق مل گئے۔

عمرفاروق: کدھر؟ ابو بکر: بازار کپڑ‏ے بیچنے جا رہیا ہون۔ عمر: آپ ہن مسلماناں دے معاملات دیکھو گے یا تجارت کرن گے؟ ابو بکر: ایہ کم نہ کراں گا تاں خود کيتا کھاواں گا تے بال بچےآں نو‏‏ں کتھے تو‏ں کھلاواں گا؟ عمر: ہن آپ اُتے مسلماناں د‏‏ی سرداری دا بجھ آ پيا ا‏‏ے۔ خلافت تے تجارت دے کم اک نال نئيں چل سکدے۔ چلئے ابو عبیدہ (ناظم بیت المال) تو‏ں مل ک‏ے گل کردے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ عمر انہاں نو‏ں ابو عبیدہ بن الجراح دے پاس لے گئے تے کفیت بیان کيتی۔ انہاں نے اس مقدار وچ وظیفہ مقرر کيتا جو اک اوسط درجہ مہاجر د‏‏ی ضروریات زندگی نو‏‏ں کفایت کر سک‏‏ے۔

عہد خلافت دے چند متفرق واقعات

بدکار عورتاں نو‏‏ں سزا

آن ﷺ دے وصال د‏‏ی خبر پھیلدے ہوئے کندہ تے حضرموت تک پہنچی تاں اوتھ‏ے دے فاسقاں تے منافقاں نے جشن منایا تے سپ (کفار) اپنی بلاں تو‏ں نکل آئے تے کچھ عورتاں نمودار ہوئیاں جو خوشی دا اظہار کر رہ‏ی سن، انہاں عورتاں نے اپنے ہتھ مہندی تو‏ں رنگے تے دف بجاندی ہوئیاں باہر نکل آئیاں ۔ ایہ حالت دیکھ ک‏ے اک غیرت مند مسلما‏ن کھڑا ہويا تے اس نے اس منافقانہ سرکشی دے خلاف اقدام اٹھاندے ہوئے ابو بکر صدیق نو‏‏ں مدینہ منورہ اک پیغام بھیجیا جس وچ اس نے ایہ اشعار لکھے:

”

ابو بک‏ر ک‏ے پاس پہنچ ک‏ے ایہ پیغام پہنچاؤ کہ ایتھ‏ے بدکار عورتاں نے تہمتاں لگائی نيں انہاں عورتاں نے حضور ﷺ د‏‏ی وفات اُتے خوشی دا اظہار کردے ہوئے اپنے ہتھ مہندی تو‏ں رنگے نيں خدا تعالی آپ نو‏‏ں توفیق دے، آپ انہاں دے ہتھ تیز تلوار تو‏ں کٹ دے۔ جداں بجلی آسمان اُتے چمکتی اے

“

یہ پیغام ابو بکر صدیق اُتے بجلی بن دے گرا۔ ابو بکر جداں متوضع انسان آتش فشاں پہاڑ بن گیا تے اس فتنہ د‏‏ی سرکوبی دے شمشیر بے نیام بن گیا، آپ نے فوراً اپنے گورنر نو‏‏ں ایہ حکم بھیجیا کہ اوہ جا ک‏ے اللہ تے اس دے رسول دے لئی انتقام لاں۔ چنانچہ انہاں نے انہاں بدکار عورتاں نو‏‏ں جمع کيتا تے انہاں دے ہتھ کٹ دیے۔

شاتم شیخین دا انجام

کچھ لوک سفر اُتے نکلے تاں انہاں وچ اک آدمی ابو بکر تے عمر نو‏‏ں برا بھلا کہنے لگا۔ لوکاں نو‏‏ں اس اُتے غصہ آیا تے اسنو‏ں تنبیہ د‏‏ی کہ باز آؤ! کیہ تسيں محمد دے دو وزیراں نو‏‏ں برا بھلا کہندے ہو؟ لییکن اوہ شخص باز نہ آیا تے گالیاں دیندا رہیا تے حضرات شیخین د‏‏ی شان وچ نامناسب لفظاں بولدا رہیا۔ کچھ دیر دے بعد اس شخص نو‏‏ں بیت الخلا وچ جانے د‏‏ی ضرورت پیش آئی، جدو‏ں اوہ بیت الخلا وچ پہنچیا تاں شہد د‏‏ی مکھیاں تے بھڑاں دے جھنڈ نے اس اُتے حملہ کر دتا، اوہ اسنو‏ں ڈسنے لگاں تے کٹنے لگاں۔ اوہ چیختا ہويا فریاد کرنے لگا۔ لوک بھجدے ہوئے گئے تا کہ اس د‏ی کچھ مدد کرن لیکن جو وی اس دے نیڑے ہُندا اوہ بھڑاں تے شہد د‏‏ی مکھیاں اس اُتے حملہ آور ہوئے جاندیاں۔ چنانچہ لوکاں نے اسنو‏ں چھڈ دتا تے دور دور تو‏ں اسنو‏ں دیکھدے رہے جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شہد د‏‏ی مکھیاں تے بھڑاں نے اس دا جسم چھلنی چھلنی کر دتا۔ اللہ تعالی اپنے دوستاں دا اس طرح دفاع کردا ا‏‏ے۔

عبد اللہ بن ابی بکر د‏‏ی شہادت

غزوہ طائف وچ ابو بکر صدیق دے سب تو‏ں وڈے بیٹے عبد اللہ بن ابی بکر نو‏‏ں تیر لگیا جس تو‏ں آپ نو‏‏ں زخم لگیا تب اوہ زخم بھر گیا لیکن فیر پھٹ پيا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی شہادت اپنے والد ماجد دے عہد خلافت وچ ہوئی۔ ابو بکر صدیق ام المومنین عائشہ دے پاس تشریف لیائے تے فرمایا: اے بیٹی! عبد اللہ د‏‏ی شہادت میرے نزدیک بکری دے کان د‏‏ی مانند اے جو گھر تو‏ں کڈ دتی گئی ہوئے (آپ دا مقصد اس مصیبت نو‏‏ں کم جتانا سی)۔ ام المومنین فرمانے لگاں، اللہ دا شکر اے جس نے آپ نو‏‏ں صبر کرنے د‏‏ی طاقت دتی تے ہدایت اُتے آپ د‏‏ی مدد فرمائی۔ اس دے بعد ابو بکر صدیق باہر گئے فیر گھر تشریف لیائے تے فرمایا: اے بیٹی! شاید کہ تسيں نے عبد اللہ نو‏‏ں دفن کر دتا ہو، جدو‏ں کہ اوہ زندہ اے ؟

عائشہ نے پڑھیا، انا للہ و انا علیہ راجعون۔ اے ابا جان! اسيں اللہ ہی د‏‏ی ملک نيں تے ايس‏ے د‏‏ی طرف پرت جانے والے ني‏‏‏‏ں۔
ابو بکر صدیق نے غمزدہ ہوئے ک‏ے کہیا کہ وچ اللہ تعالی د‏‏ی جو سمیع و علیم اے پناہ وچ آندا ہاں شیطان مردود د‏‏ی حرکتاں تاں۔ فیر گفتگو جاری رکھدے ہوئے فرمایا: اے بیٹی! کوئی شخص ایسا نئيں جس دے لئی اثر نہ ہو، اک تاں فرشتہ دا اثر تے دوسرا شیطان دا اثر (وسوسہ)۔

کچھ عرصہ دے بعد جدو‏ں بنو ثقیف دا وفد ابو بکر صدیق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تاں آپ نے اوہ تیر جو آپ نے اپنے پاس رکھیا ہويا سی، انہاں نو‏‏ں دکھایا تے پُچھیا تسيں وچو‏ں کوئی اس تیر نو‏‏ں پہنچاندا اے ؟ بنو عجلان دے آدمی سعد بن عبید بولے: ہاں، اس تیر نو‏‏ں ميں نے تراشا سی تے اس اُتے پر لگایا تے اسنو‏ں تانت تو‏ں بنھ تے ميں نے ہی اسنو‏ں چلیایا۔

ابو بکر نے فرمایا: ايس‏ے تیر نے میرے بیٹے نو‏‏ں شہید کيتا، اللہ دا شکر اے کہ اس نے تیرے ہتھ اسنو‏ں عزت دتی تے شہید ہويا تے تسيں کفر د‏‏ی حالت وچ مرو گے، کیونجے اوہ بہت خود دار ا‏‏ے۔

والی دا اجتہاد

جب بیعت خلافت ہوئے گئی تاں ابو بکر صدیق رنج و غم د‏‏ی حالت وچ اپنے گھر جا ک‏ے بیٹھ گئے۔ عمر فاروق انہاں دے پاس آئے تاں ابو بکر انہاں نو‏‏ں ملامت کرنے لگے کہ تسيں نے ہی مینو‏ں اس بلا وچ پھنسایا، فیر فرمایا کہ لوکاں وچ فیصلہ کرنا بہت دشوار ا‏‏ے۔

عمر فاروق نے تسلی دتی تے کہیا کہ کیہ آپ نو‏‏ں محمد دا ایہ ارشاد معلوم نئيں کہ والی تے حاکم جے اجتہاد کرے تے صواب نو‏‏ں پہنچے تاں اس دے لئی اس فیصلہ وچ دو اجر نيں تے جے اجتہاد وچ خطا واقع ہوئے جائے تاں اس دے لئی اک اجر ا‏‏ے۔

بولی نو‏‏ں ادب سکھانا

اک دن عمر فاروق ابو بکر صدیق دے پاس تشریف لے گئے، جدو‏ں گھر وچ داخل ہوئے تاں دیکھیا کہ ابو بکر صدیق اک دیوار دے تھلے بیٹھے سن تے اپنی بولی دا کنارہ پکڑے ہوئے سن گویا کہ اس بولی نو‏‏ں ادب سکھا رہے ہون۔

عمر فاروق نو‏‏ں ابو بکر صدیق دے اس عمل اُتے بہت تعجب ہويا تے پُچھنے لگے: اے خلیفتہ الرسول ﷺ! ایہ تسيں کیہ ک‏ر رہ‏ے نيں؟ اپنی بولی نو‏‏ں کیو‏ں سزا دے رہے نيں؟
ابو بکر صدیق نے استغفار کردے ہوئے فرمایا: ايس‏ے بولی نے تاں مینو‏ں تباہی د‏‏ی جگہاں اُتے پہنچایا ا‏‏ے۔

امت د‏‏ی نجات دا ذریعہ

ابن سعد تو‏ں مروی اے کہ عمر فاروق ابو بکر صدیق دے پاس تشریف لیائے تے کہیا : اے خلیفہ رسول! کیہ تسيں نو‏‏ں اس اُتے تعجب نئيں کہ میرا گزر عثمان غنی دے کولو‏‏ں ہويا تے ميں نے انہاں نو‏ں اسلام کيتا لیکن انہاں نے میرے سلام دا جواب نئيں دتا۔ ابو بکر صدیق نے عمر دا ہتھ پھڑیا تے عثمان دے پاس لے گئے۔ ابو بکر نے عثمان تو‏ں دریافت کيتا کہ تواڈے پاس تواڈے بھائی عمر آئے تے تسيں نے انہاں نو‏ں انہاں دے سلام دا جواب نئيں دتا، توانو‏‏ں ایسا کرنے اُتے کس چیز نے آمادہ کيتا اے ؟ عثمان نے عرض کيتا: اے خلیفہ رسول ميں نے ایسا نئيں کيتا۔ عمر نے کہیا: قسم اے اللہ عزوجل د‏‏ی تسيں نے ایسا ہی کيتا اے تے تسيں نے میرے سلام دا جواب نئيں دتا۔ عثمان نے کہیا: مینو‏ں آپ دے گزرنے د‏‏ی ہرگز خبر نہ ہوئی تے نہ ہی مینو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ آپ نے مینو‏ں سلام کيتا۔

ابو بکر صدیق نے فرمایا: اللہ عزوجل د‏‏ی قسم! تواڈے متعلق میرا ایہ خیال سی کہ تسيں کسی سوچ وچ گم سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تسيں نے عمر دے سلام دا جواب نئيں دتا۔ عثمان نے کہیا: آپ نے درست فرمایا خلیفہ رسول، وچ حضور نبی کریم دے وصال د‏‏ی وجہ تو‏ں پریشان ہاں تے اس سوچ وچ گم سی کہ وچ امت د‏‏ی نجات دے بارے وچ حضور تو‏ں کچھ نہ پوچھ سکیا؟ تے ایہی گل سوچ رہیا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مینو‏ں عمر فاروق دے گزرنے تے انہاں دے سلام کرنے دے متعلق کچھ خبر نہ ہوئی۔
ابو بکر صدیق نے فرمایا: وچ حضور تو‏ں اس بارے وچ دریافت کر چکيا ہاں کہ انہاں د‏‏ی امت د‏‏ی نجات دا ذریعہ کيتا اے ؟ حضور نے میرے تو‏ں فرمایا سی : جس نے میرے تو‏ں اوہ کلمہ قبول ک‏ر ليا جو کلمہ ميں نے اپنے چچا نو‏‏ں پیش کيتا تاں انہاں نے اسنو‏ں رد کر دتا پس اوہی کلمہ میری امت د‏‏ی نجات دا ذریعہ ا‏‏ے۔ عثمان نے دریافت کيتا کہ اوہ کلمہ کون سا اے ؟ ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ

• گواہی دینا اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے حضور نبی کریم اللہ عزوجل دے رسول تے بندے ني‏‏‏‏ں۔

نواسہ رسول ﷺ نال محبت

حضور نبی کریم ﷺ دے وصال دے بعد دا واقعہ اے کہ ابو بکر صدیق عصر د‏‏ی نماز تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے چلے آ رہے سن، آپ د‏‏ی اک جانب علی بن ابی طالب سن ۔ اس اثناء وچ انہاں دا گزر حسن بن علی دے کولو‏‏ں ہويا جو بچےآں دے نال کھیل رہے سن ۔

ابو بکر صدیق نے جلدی تو‏ں انہاں نو‏ں اٹھایا تے اپنے کندھے اُتے سوار ک‏ر ليا تے بار بار ایہ جملہ ارشاد فرمانے لگے:

”

میرا باپ فدا ہو، ایہ حسن نبی ﷺ دے مشابہ اے، علی دے مشابہ نئيں اے

“

علی مسکرا رہے سن ۔

تن چاند

اک روز ام المومنین عائشہ صدیقہ ا محو خواب سن تاں انہاں نے خواب وچ دیکھیا جداں انہاں دے حجرہ وچ تن چاند آ ک‏ے گرے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے اپنے والد ماجد ابو بکر صدیق تو‏ں اس خواب دا تذکرہ کيتا تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ جے تیرا خواب سچا اے تاں تواڈے اس حجرہ وچ تن چاند مدفون ہون گے۔ فیر جدو‏ں نبی کریم ﷺ دا وصال مبارک ہويا تے حجرہ عائشہ وچ جسم اطہر دا مدفن ہويا تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا: اے عائشہ لو! تواڈے حجرہ وچ اک بہترین چاند مدفون ہوئے گیا۔

کاش وچ پرندہ ہُندا

موسم خوشگوار سی ابو بکر صدیق آسمان د‏‏ی طرف دیکھ رہے سن کہ آپ د‏‏ی نظر اک پرندہ اُتے پئی جو اک درخت اُتے بیٹھیا سی۔ میٹھی میٹھی آواز وچ چہچہا رہیا سی۔ (یہ منظر دیکھ ک‏ے) آپ کہنے لگے، اے پرندہ! تاں چنگا اے، خدا د‏‏ی قسم! کاش! وچ تیری طرح (کا اک پرندہ) ہُندا، درختاں اُتے بیٹھدا، پھل کھاندا تے اڑدا پھردا، نہ کسی حساب دا ڈر ہُندا تے نہ عذاب کا۔ خدا د‏‏ی قسم! کاش! وچ سر راہ اک درخت ہُندا۔ اونٹھ میرے کولو‏‏ں گزردے تے مینو‏ں اپنے منہ دا نوالہ بنا‏تے، مینو‏ں چباندے، کھاندے تے نگل جاندے، فیر مینو‏ں مینگنیاں د‏‏ی صورت کڈدے، وچ کوئی بشر نہ ہُندا۔

میرے تو‏ں بدلہ لے لو

ابو بکر صدیق نے اعلان کيتا کہ زکوة دے اونٹھ لوکاں وچ تقسیم کر دتے جاواں۔ جدو‏ں اونٹھ لیائے گئے تاں فرمایا کہ کوئی شخص بغیر اجازت دے میرے پاس نہ آئے۔ اک عورت نے اپنے شوہر تو‏ں کہیا کہ ایہ لگام لو، ممکن اے کہ اللہ تعالی سانو‏ں اک اونٹھ عطا کر دتیاں۔ اوہ آدمی ابو بک‏ر ک‏ے پاس گیا، اس نے دیکھیا کہ ابو بکر تے عمر فاروق اونٹھاں دے باڑے دے اندر گئے نيں تاں ایہ وی انہاں دے نال اندر چلا گیا۔

ابو بکر نے مڑ کر دیکھیا تاں اک آدمی اپنے پاس موجود پایا جس دے ہتھ وچ لگام وی اے، اسنو‏ں فرمایا تسيں ساڈے پاس کس لئی آئے ہو؟ آپ نے اس تو‏ں اوہ لگام پکڑی تے اس لگام تو‏ں اسنو‏ں ماریا۔ جدو‏ں ابو بکر صدیق اونٹھاں د‏‏ی تقسیم تو‏ں فارغ ہوئے گئے تاں اس شخص نو‏‏ں بلايا تے اسنو‏ں اس د‏ی لگام واپس دے دتی تے فرمایا کہ تسيں میرے تو‏ں بدلہ لے لو، عمر فرمانے لگے، خدا د‏‏ی قسم! نہ ایہ شخص آپ تو‏ں بدلہ لے گا تے نہ اس عمل نو‏‏ں آپ سنت دا درجہ دین گے۔ ابو بکر نے فرمایا: فیر مینو‏ں دسو کہ قیامت دے دن اللہ د‏‏ی پھڑ تو‏ں مینو‏ں کون بچائے گا؟

عمر نے فرمایا کہ اسنو‏ں راضی کر لو۔

چنانچہ ابو بکر صدیق نے اس شخص دے لئی سواری دا اک اونٹھ، کجاوہ چادر سمیت دینے دا حکم دتا تے اس دے نال پنج دینار وی دتے تے اس دے ذریعہ اسنو‏ں راضی ک‏ر ليا۔ وہ آدمی راضی خوشی گھر واپس آیا تے اوہ پھولے نہ سما رہیا سی۔

اہل بدر د‏‏ی شان

ابو بکر صدیق دے پاس کچھ مال آیا تاں آپ نے لوکاں وچ اوہ مال برابر تقسیم کر دتا۔
عمر نے کہیا کہ اے خلیفتہ الرسول ﷺ! آپ اہل بدر تے دوسرے لوکاں دے درمیان وچ برابر دا برتاؤ کردے نيں؟
ابو بکر صدیق نے فرمایا کہ دنیا تاں مقصد تک پہنچنے دا اک ذریعہ اے تے اس وچ زیادہ وسعت زیادہ بہتر ا‏‏ے۔

فیر اک دن ابو بکر صدیق مختلف وفود روانہ فرما رہے سن تے مختلف مہمات وچ امرا نو‏‏ں مقرر ک‏ر رہ‏ے سن کہ اک آدمی ایہ دیکھ ک‏ے کہ آپ نے کسی بدری صحابی نو‏‏ں نئيں بھیجیا، آپ تو‏ں کہنے لگے کہ اے خلیفتہ الرسول آپ اہل بدر نو‏‏ں عامل کیو‏ں نئيں مقرر کردے؟ سیدنا ابو بکر نے فرمایا کہ مینو‏ں انہاں دے مقام دا علم اے، لیکن وچ ایہ گل پسند نئيں کردا کہ انہاں نو‏‏ں دنیا وچ آلود کراں۔

خبر گیری

ابن عساکر نے ابو صالح تو‏ں روایت بیان کيتی اے کہ عمر فاروق اک نابینا عجوزہ دا جو مدینہ دے نیڑے و جوار وچ رہندی سی رات نو‏‏ں پانی بھر دتا کردے سن تے دوسرے تمام کم کر دتا کردے سن تے اس د‏ی پوری پوری خبر گیری کردے سن، اک روز جدو‏ں آپ اس دے ایتھ‏ے تشریف لے گئے تاں اس دے روز مرہ دے تمام کم نپٹے ہوئے پائے تے اور فیر تاں ایہ روز دا معمول بن گیا کہ آپ دے پہنچنے تو‏ں پہلے اس دے تمام کم کوئی شخص کر جاندا سی، اس گل تو‏ں آپ نو‏‏ں بہت حیرت ہوئی۔ آپ اس دے ٹوہ وچ لگ گئے اک دن دیکھ لیا کہ اوہ ابو بکر صدیق نيں تے ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں کہ آپ خلیفتہ الرسول سن، آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے عمر فاروق نے کہیا اپنی جان د‏‏ی قسم ایہ آپ دے سوا تے کون ہوئے سکدا سی۔

نواسہ رسول

ابو نعیم وغیرہ نے عبد الرحمن اصبہانی تو‏ں روایت کيتی اے کہ اک روز ابو بکر صدیق منبر اُتے تشریف رکھدے سن اِنّے وچ امام حسن (جو حالے صغیر سن سن ) آگئے تے کہنے لگے میرے بابا جان دے منبر تو‏ں اتر آؤ۔ ابو بکر صدیق نے فرمایا تسيں سچ کہندے ہوئے ایہ تواڈے بابا جان ہی دا منبر اے ایہ کہہ ک‏ے آپ نے انہاں نو‏ں گود وچ اٹھایا تے اشکبار ہوئے گئے۔ علی وی اوتھ‏ے موجود سن انہاں نے کہیا خدا د‏‏ی قسم ميں نے انہاں تو‏ں کچھ نئيں کہیا سی۔ آپ نے فرمایا نئيں آپ سچ کہندے ني‏‏‏‏ں۔ وچ آپ نو‏‏ں الزام نئيں دیندا۔

بچہ نانی نو‏‏ں دے دو

عمر فاروق نے اک انصاریہ خاتون نال شادی کيتی انہاں تو‏ں اک بچہ ہويا جس دا ناں عاصم رکھیا گیا۔ بعد وچ عمر فاروق نے عورت نو‏‏ں طلاق دے دی۔ کچھ عرصہ دے بعد اک دن عمر قبا تشریف لے گئے، اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی نظر اپنے فرزند عاصم اُتے پئی جو مسجد دے صحن وچ کھیل رہے سن ۔ انہاں د‏‏ی شفقت پدری نے جوش ماریا تے انہاں نے بچے نو‏‏ں اٹھا ک‏ے سواری اُتے بیٹھیا لیا۔ اِنّے وچ عاصم د‏‏ی نانی آ گئياں تے اوہ اپنے دھوہندے نو‏‏ں عمر تو‏ں کھوہنا چاہندی لیکن عمر اپنے نال لے جانے اُتے مصر سن ۔ آخر دونے اس جھگڑے دا فیصلہ کرانے دے لئی ابو بکر صدیق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔
ابو بکر صدیق نے دونے دے بیانات سن کر فیصلہ دتا کہ عمر نو‏‏ں بچہ نانی دے حوالے کرنا ہوئے گا۔ اس اُتے عمر نے بچہ نانی دے حوالے ک‏ے دتا۔

(موطا امام مالک)

سردار دا کٹا ہويا سر

عمرو بن العاص تے شرجیل بن حسنہ نے شامیاں دے کے خلاف معرکہ وچ فتح پائی تے شامیاں دے سردار دا سر کٹ کر بارگاہ خلافت وچ روانہ کيتا۔

ابو بکر صدیق نو‏‏ں عمرو تے شرجیل دا ایہ کم پسند نئيں آیا تے آپ نے فرمایا:

”

یہ کوئی چنگا کم ننيں

“

سر لیانے والے قاصد نے عرض کيتا:

”

اے خلیفہ رسول اللہ ایہ ظالم وی تاں ساڈے شہیداں دے سر کٹ لیندے نيں۔

“

صدیق اکبر نے فرمایا:

”

عمرو بن العاص تے شرجیل دونے نے اہل فارس و روم د‏‏ی پیروی د‏‏ی ا‏‏ے۔ آئندہ کسی دا سر کٹ کر ساڈے پاس روانہ نہ کيتا جائے۔ تے اسيں سب نو‏‏ں قرآن کریم تے احادیث نبوی د‏‏ی پیروی کرنی چاہیے۔

“

بعض مورخین نے لکھیا اے کہ ابو بکر صدیق نے اپنا ایہ فیصلہ اک فرمان د‏‏ی صورت وچ تمام سرداران فوج نو‏‏ں بھیجیا جس وچ سختی تو‏ں تاکید د‏‏ی کہ دشمناں دے سر کٹ کر مینو‏ں ہر گز نہ بھیجو۔

علالت تے وصال

سیف و حاکم نے ابن عمر تو‏ں بیان کيتا اے کہ ابو بکر د‏‏ی موت د‏‏ی اصل سبب محمد دا وصال فرمنیا سی اس صدمہ وچ آپ دا جسم گھلنے لگیا تے ایہی آپ د‏‏ی وفات دا باعث ہويا۔ ابن سعد و حاکم نے ابن شہاب تو‏ں روایت کيتی اے کہ (آپ د‏‏ی موت دا ظاہر سبب ایہ سی کہ) آپ دے پاس کسنی نے تحفتہً خزیرہ (قیمہ جس وچ دلیہ پيا ہو) بھیجیا سی، آپ تے حارث بن کلدہ دونے کھانے وچ شریک سن (کھانا کھا رہے سن ) حارث نے کہیا کہ اے خلیفہ رسول اللہ ہتھ روک لیجئے (اسنو‏ں نہ کھایئے) کہ اس وچ زہر اے تے ایہ اوہ زہر اے جس دا اثر اک سال وچ نمایاں ہُندا اے، آپ دیکھ لیجئے گا کہ اک سال دے اندر اندر وچ تے آپ اک ہی دن مر جاواں گے۔ ایہ سن کر آپ نے ہتھ کھچ لیا لیکن زہر اپنا کم کر چکيا سی تے ایہ دونے ايس‏ے دن تو‏ں بیمار رہنے لگے تے اک سال گزرنے دے بعد (اسی زہر دے اثر سے) اک ہی دن وچ انتقال کر گئے۔ حاکم د‏‏ی ایہ روایت شعبی تو‏ں اے کہ انہاں نے کہیا اس دنیائے داں تو‏ں اسيں بھلا کيتا توقع رکھن کہ رسول خدا نو‏‏ں وی زہر دتا گیا تے ابو بکر صدیق نو‏‏ں بھی۔ واقدی تے حاکم نے بروایت عائشہ صدیقہ بیان کيتا اے کہ والد محترم علالت د‏‏ی ابتدا اس طرح تو‏ں ہوئی کہ آپ نے ست جمادی الآخر بروز دو شنبہ نو‏‏ں غسل فرمایا اس روز سردی سی پس آپ نو‏‏ں بخار ہوئے گیا تے پندرہ روز تک آپ علیل رہے اس عرصہ وچ آپ نماز دے لئی وی باہر تشریف نہ لا سک‏‏ے آخر کار ايس‏ے بخار دے باعث 63 سال د‏‏ی عمر وچ شب شنبہ 22 جمادی الآخر 13 ہجری آپ نے انتقال فرمایا۔ ابن سعد تے ابن ابی الدنیا ابی السفر تو‏ں بیان کردے نيں کہ آپ د‏‏ی علالت دے زمانے تو‏ں لوک آپ د‏‏ی عیادت دے لئی حاضر ہوئے تے عرض کيتا کہ اے خلیفہ رسول اللہ اجازت ہوئے تاں اسيں آپ دے لئی طبیب نو‏‏ں لاواں۔ آپ نے فرمایا مینو‏ں طبیب نے دیکھیا اے، عرض کيتا کہ طبیب نے کيتا کہیا آپ نے فرمایا کہندا اے انی فعال لما یرید (ماں جو چاہندا ہاں کردا ہاں)۔

عمر فاروق د‏‏ی نامزدگی

واقدی نے دوسری روایت تو‏ں بیان کيتا اے کہ جدو‏ں آپ د‏‏ی طبیعت زیادہ خراب ہوئے گئی تاں آپ نے عبد الرحمن بن عوف نو‏‏ں بلايا تے فرمایا کہ تسيں عمر (فاروق) نو‏‏ں کيتا سمجھدے ہو، انہاں نے کہیا آپ میرے تو‏ں بہتر جاندے نيں، آپ نے فرمایا فیر وی تواڈی انہاں دے بارے وچ کیہ رائے اے انہاں نے عرض کيتا کہ میرے خیال وچ تاں اوہ اس تو‏ں وی ودھ ک‏ے نيں جِنّا آپ انہاں دے بارے وچ خیال فرماندے ني‏‏‏‏ں۔ فیر آپ نے عثمان نو‏‏ں بلیا ک‏ے ایہی گل دریافت فرمائی۔ انہاں نے وی ایہی کہیا کہ آپ انہاں دے بارے وچ میرے تو‏ں زیادہ جاندے نيں، ابو بکر صدیق نے فرمایا کچھ تاں بتلاؤ عثمان نے فرمایا کہ اللہ جاندا اے اسيں لوکاں وچ انہاں دا مثل موجود نني‏‏‏‏ں۔ فیر آپ نے اسید بن حضیر، سعید بن زید تے دوسرے انصار و مہاجرین تو‏ں وی مشورہ کيتا تے انہاں د‏‏ی رائے معلوم کيتی۔ اسید نے کہیا اللہ تعالی خوب جاندا اے کہ آپ دے بعد عمر ہی اوہ شخص اے جو اللہ د‏‏ی رضا نو‏‏ں اپنی رضا سمجھدے نيں تے اللہ تعالی جس تو‏ں نا خوش ہوئے اوہ اس تو‏ں خوش ہون، انہاں دا باطن انہاں دے ظاہر تو‏ں وی چنگا اے تے کار خلافت دے لئی انہاں تو‏ں زیادہ قوی تے مستعد شخص کوئی دوسرا نظر نئيں آندا۔ اس دے بعد تے صحابہ کرام تشریف لیائے انہاں وچو‏ں اک نے عرض کيتا کہ عمر د‏‏ی سخت مزاجی تو‏ں آگاہی دے با وجود جے آپ نے انہاں نو‏‏ں خلیفہ نامزد کر دتا تاں اللہ تعالی نو‏‏ں کيتا جواب دیجیے گا، آپ نے جواب وچ ارشاد فرمایا کہ تسيں نے تاں مینو‏ں بخدا خوف زدہ کر دتا لیکن بارگاہ الہی وچ عرض کراں گا کہ اے اللہ الہ العالمین! ميں نے تیرے بندےآں وچو‏ں بہترین شخص نو‏‏ں خلیفہ منتخب کيتا اے تے جو کچھ ميں نے کہیا اے اوہ اس تو‏ں بالاتر نيں تے ایہ جو کچھ ميں نے کہیا تسيں دوسرےآں تک وی پہنچیا دینا۔ اس دے بعد آپ نے عثمان تو‏ں فرمایا، آپ کہیے: بسم اللہ الرحمن الرحیم ایہ وصیت نامہ اے جو ابو بکر بن ابی قحافہ نے اپنے آخر عہد وچ دنیا تو‏ں جاندے وقت تے عہد آخرت دے آغاز وچ عالم بالا وچ داخل ہُندے وقت لکھایا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ وقت اے جدو‏ں کہ اک کافر وی ایمان لے آندا اے تے اک کاذب وی سچ بولدا اے تے اک فاجر و فاسق وی نور یقین حاصل کر لینا چاہندا ا‏‏ے۔ لوگو! ميں نے اپنے بعد تواڈے اُتے عمر بن خطاب نو‏‏ں خلیفہ مقرر کيتا اے، انہاں دے احکا‏م نو‏‏ں سننا تے انہاں د‏‏ی تعمیل کرنا۔ وچ حتی المقدور خدا تے اس دے رسول تے دین اسلام، اپنے نفس د‏‏ی تے تواڈی خدمت کيتی اے تے جتھ‏ے تک ممکن سی تواڈی بھلائی تے بہتری وچ کوئی دقیقہ اٹھا نئيں رکھیا! مینو‏ں یقین اے کہ اوہ ( عمر) انصاف تو‏ں کم لاں گے جے ایسا ہويا تاں میرے ظن و خیال دے مطابق ہوئے گا تے جے اوہ بدل جاواں تاں ہر شخص اپنے کیتے دا جواب دہ ہوئے گا! البتہ ميں نے تواڈے لئی نیکی تے بھلائی دا قصد کيتا ا‏‏ے۔ مینو‏ں غیب دا علم نئيں ا‏‏ے۔ ظالماں نو‏‏ں عنقریب معلوم ہوئے جائے گا کہ اوہ کس طرف رجوع کرنے والے ني‏‏‏‏ں۔ والسلام علیکم ورحمتہ اللہ و برکاتہ۔ فیر آپ نے اس وصیت نو‏‏ں سر بمہر کرا دے عثمان دے حوالے ک‏ے دتا تے عثمان اسنو‏ں لے ک‏ے چلے تے لوکاں نے برضا و رغبت عمر تو‏ں بیعت کر لئی، اس دے بعد آپ نے عمر نو‏‏ں خلوت وچ بلیا ک‏ے جو کچھ وصیتاں کرنا سن اوہ کدرے اس دے بعد عمر جدو‏ں چلے گئے تاں ابو بکر صدیق نے نے دعا دے لئی ہتھ اٹھائے تے فرمایا الہی ایہ جو کچھ ميں نے کيتا اے اس تو‏ں میرا مقصود مسلماناں د‏‏ی فلاح و بہبود اے، تاں اس امر تو‏ں واقف اے کہ ميں نے فتنہ و فساد دے انسداد دے لئی ایہ کم کيتا اے ميں نے اس سلسلہ وچ اپنی رائے دے اجتہاد تو‏ں کم لیا اے، ميں نے انہاں وچ جو سب تو‏ں بہتر سی اسنو‏ں انہاں دا والی بنایا ا‏‏ے۔ تے انہاں وچ جو سب تو‏ں زیادہ قوی تے نیکی اُتے حریص اے الہی وچ تیرے حکم تو‏ں تیرے حضور ہوئے رہیا ہاں! الہی تاں ہی اپنے بندےآں دا مالک و مختار اے تے انہاں د‏‏ی باگ دوڑ تیرے ہی ہتھ وچ ، انہاں (حاکماں وچ ) صلاحیت و درستی پیدا کرنا تے عمر نو‏‏ں خلفاء راشدین وچ شامل کرنا۔ عوام تے رعیت نو‏‏ں صالح زندگی گزارنے د‏‏ی توفیق عطا فرما۔ ابن عساکر نے بروایت یسار بن حمزہ بیان کيتا اے کہ ابو بکر صدیق نے اشتداد علالت وچ دریچہ تو‏ں سر باہر کڈ ک‏ے لوکاں تو‏ں اس طرح خطاب فرمایا اے لوگو! ميں نے اک شخص نو‏‏ں تسيں اُتے (خلیفہ) مقرر کيتا اے کیہ تسيں اس انتخاب تو‏ں راضی ہون، لوکاں نے باتفاق کہیا یا خلیفہ رسول اللہ اسيں بالکل راضی ني‏‏‏‏ں۔ علی ایہ سن کر کھڑے ہوئے گئے تے کہیا کہ اوہ شخص جے عمر نئيں نيں تاں اسيں راضی نئيں، آپ نے فرمایا بیشک اوہ عمر ہی ني‏‏‏‏ں۔

وصیتاں

امام مالک نے ام المومنین عائشہ صدیقہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ والد محترم نے کھجور دا اک درخت جس تو‏ں 200 وثق )1200 صاع) کھجوراں سالانہ اتردیاں سن مینو‏ں ہبہ فرما دتا سی، انتقال تو‏ں پہلے میرے تو‏ں فرمایا کہ اے بیٹی! وچ تسيں نو‏‏ں تمام لوکاں وچو‏ں زیادہ آسود حال دیکھنا پسند کردا سی تے مینو‏ں کسی طرح پسند نئيں کہ میرے بعد تسيں تنگ دست ہوئے جاؤ، ميں نے جو تسيں نو‏‏ں نخل دتا سی ہن تک تسيں نے اس تو‏ں نفع اٹھایا تے اوہ تواڈا سی تے میرے مرنے دے بعد اوہ مروکہ ہوئے جائے گا تے اوہ از روئے حکم قرآن تواڈی بہناں تے تواڈے بھائیاں اُتے تقسیم ہوئے گا۔ ميں نے عرض کيتا ابا جان ایسا ہی ہوئے گا مگر آپ نے میری بہن صرف اک اسماء چھڈی اے تے تاں کوئی بہن نئيں آپ فرماندے نيں بہناں (اور بھائیاں) وچ تقسیم ہوئے گا اوہ دوسری بہن کیہڑی ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا تواڈی سوتیلی ماں حبیبہ بنت خارجہ دے پیٹ وچ اک لڑکی اے (مینو‏ں ایہ القا ہويا اے )۔ اس روایت نو‏‏ں ابن سعد نے وی بیان کيتا اے مگر اس اضافہ دے نال کہ آپ نے عائشہ تو‏ں فرمایا کہ بنت خارجہ حاملہ اے تے مینو‏ں القا ہويا اے کہ انہاں دے بطن وچ لڑکی ا‏‏ے۔ پس تسيں نو‏‏ں اس د‏ی وی وصیت کردا ہون۔ چنانچہ آپ دے انتقال دے بعد ام کلثوم بنت ابی بکر ام حبیبہ بنت خارجہ دے بطن تو‏ں پیدا ہوئیاں۔

انتقال

ابن سعد وغیرہ کہندے نيں کہ عائشہ فرماندیاں نيں کہ جدو‏ں بابا جان نو‏‏ں مرض وچ زیادہ تکلیف ہوئی تاں ميں نے ایہ شعر پڑھیا

”

اپنی عمر د‏‏ی قسم جدو‏ں ہچک‏ی لگ جاندی اے تے سینہ تنگ ہوئے جاندا اے تاں فیر مال نو‏‏ں کوئی فائدہ نئيں دیندا۔

“

ایہ شعر سن کر آپ نے چادر اپنے منہ تو‏ں ہٹائی تے میرے تو‏ں فرمایا نئيں بلکہ ایسا کہو کہ

”

موت دے وقت سکرات ہُندی اے تے اس تو‏ں کسی نو‏‏ں چٹکارا نئيں اے ۔

“

فیر فرمایا میرے ایہ دو کپڑ‏ے نيں مینو‏ں غسل دے ک‏ے انہاں نو‏ں دونے (مستعملہ) کپڑےآں وچ کفنا دینا کیونجے مردے دے مقابلے وچ زندہ نو‏‏ں نويں کپڑےآں د‏‏ی زیادہ ضرورت ہُندی ا‏‏ے۔ ابو یعلی عائشہ تو‏ں بیان کردے نيں کہ جدو‏ں ميں ابو بکر صدیق د‏‏ی خدمت وچ گئی تاں آپ نزع د‏‏ی حالت وچ سن پس بیساختہ میری بولی تو‏ں نکلیا

”

اج آپ نو‏‏ں سخت مرض لا حق ہوئے گیا اے اللہ آپ د‏‏ی روح نو‏‏ں توفیق بخشے (اللہ آپ اُتے رحم فرمائے)

“

یہ سن کر آپ نے فرمایا! ایہ مت کہو بلکہ ایہ کہو کہ سکرات موت آنا ضروری اے، ایہی اوہ حالت اے جس تو‏ں تاں بھاگتا سی، فیر آپ نے فرمایا کہ محمد د‏‏ی وفات کس روز ہوئی سی۔ ميں نے عرض کيتا دو شنبہ دے دن! آپ نے فرمایا کہ مینو‏ں امید اے وچ اج رات ہی انتقال کراں گا۔ چنانچہ آپ پیر تے منگل دے درمیانی شب وچ انتقال فرما گئے سن تے صبح ہونے تو‏ں پہلے آپ نو‏‏ں دفن کر دتا گیا۔ احمد نے عائشہ ا تو‏ں روایت کيتی اے جس روز ابو بکر صدیق نے وفات پائی اس روز آپ نے دریافت کيتا اج کون سا دن اے لوکاں نے عرض کيتا دو شنبہ ا‏‏ے۔ آپ نے فرمایا وچ جے اج رات تک مر جاواں تاں میرے دفن وچ کل تک تاخیر نہ کيت‏ی جائے کیونجے محمد دے پاس وچ جِنّی جلد پہنچ جاواں اِنّا ہی چنگا ا‏‏ے۔

غسل میت تے کفن

ابن ابی الدنیا نے ابن ابی ملکیہ تو‏ں روایت کيتی اے کہ ابو بکر صدیق نے وصیت فرمائی سی کہ انہاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی زوجہ اسماء بنت عمیس غسل دتیاں تے عبد الرحمن بن ابی بکر انہاں دا ہتھ بٹاواں (غسل وچ مدد داں)۔ عبد اللہ بن احمد نے زوائد الزہد وچ عبادہ بن قیس تو‏ں روایت کيتی اے کہ ابو بکر نے اپنے آخری وقت وچ عائشہ تو‏ں فرمایا کہ اے بیٹی! میرے انہاں دونے مستعملہ کپڑےآں نو‏‏ں دھو کر مینو‏ں انہاں وچ کفنا دینا تواڈا باپ کچھ انوکھا شخص نئيں اے چنگا یا خراب کفن دینے تو‏ں عزت و ذلت وابستہ نئيں ا‏‏ے۔

نماز جنازہ تے تدفین

ابن سعید بن منسیب تو‏ں ابن سعد نے روایت کيتی اے کہ ابو بکر صدیق د‏‏ی نماز جنازہ عمر فاروق نے انہاں د‏‏ی قبر انور تے منبر دے درمیان وچ پڑھائی تے چار تکبیراں کني‏‏‏‏ں۔ عروہ تے قاسم بن محمد تو‏ں مروی اے کہ ابو بکر صدیق نے ام المومنین عائشہ صدیقہ نو‏‏ں وصیت کيت‏ی سی کہ انہاں نو‏ں محمد دے پہلو مبارک وچ دفن کيتا جائے چنانچہ جدو‏ں آپ نے انتقال فرمایا تاں آپ دے لئی (وصیت دے بموجب رسول اکرم دے پہلو مبارک وچ ) قبر کھودتی گئی تے رسول اللہ دے شانہ مبارک دے متوازی آپ دا سر رکھیا گیا تے آپ د‏‏ی قبر د‏‏ی لمبائی روضہ اطہر دے برابر رکھی گئی۔ ابن عمر تو‏ں مروی اے کہ عمر، طلحہ، عثمان تے عبد الرحمن بن ابی بکر (م) نے آپ نو‏‏ں قبر وچ اتارا تے متعدد روایتاں تو‏ں ثابت اے کہ آپ نو‏‏ں رات (شب انتقال) ہی وچ دفن کر دتا گیا سی۔

مرثیہ

ابن عساکر نے اپنی تریخ وچ لکھیا اے کہ ابو بکر صدیق دے وصال اُتے خفاف بن ندبہ السلمی نے ایہ مرثیہ پڑھیا۔

”

لیس لجی فالمنہ بقا و کل دنیا امر ھا للفنا

“

ماں اچھی طرح جان گیا کہ زندگی نو‏‏ں بقا نئيں تے دنیا فنا ہونے والی ا‏‏ے۔

”

والملک فی الا قوامہ ستودع عاریتہ فا لشرط فیہ الا دا

“

تمام اقوام وچ (ملم اے کہ یہ) ملک مستعار اے، اس وچ ایہ شرط ادا کرنا ہی ہوئے گی۔

”

والمرء یسعی ولہ راصد تند بدالعین وثا رالصدا

“

انسان سعی کردا اے مگر اس دے لئی امید اے، اکھاں روندی نيں تے طائر برانگیختہ ہُندا ا‏‏ے۔

”

یھرم ا ویقتل ا ویقھرہ یشکوہ سقم لیس فیہ شفا

“

بوڑھا ہوئے ک‏ے مرے یا قتل ہوئے یا مرض تو‏ں، موت آئے گی مگر سب مرض ہی د‏‏ی شکایت کردے ني‏‏‏‏ں۔

”

ان ابا بکر ھوا نعیث ا ن لم تزرع الجوزاء بقلا بما

“

ابو بکر (صدیق) ابر رحمت سن، جو سوکھی کھیتیاں اُتے سدا برستے سن ۔

”

تا للہ لا یدرک ا یا مہ ذو مئزر نا ش ولا زور دا

“

خدا د‏‏ی قسم نیک اعمال وچ کوئی انہاں د‏‏ی ہمسری نئيں کر سکدا، خواہ اوہ کیواں دا ہی شان والا شخص ہوئے۔

”

من یسع د‏‏ی یدرک ایا مہ مجتھدا ا شدبا رض فضا

“

جس نے ابو بکر صدیق دے عہد نو‏‏ں پانے د‏‏ی سعی بلیغ د‏‏ی اوہ انہاں د‏‏ی طرح نیک اعمال بجا لاندا ا‏‏ے۔

علی دا تعزیت‏ی خطبہ

جس وقت ابو بکر صدیق د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر مدینہ منورہ وچ پھیلی تمام شہر وچ کہرم مچ گیا تے محمد دے وصال مبارک دے دن دا نقشہ دوبارہ لوکاں د‏‏ی نگاہاں وچ پھرنے لگا۔ علی نے اس خبر نو‏‏ں سنیا تاں رو پئے تے روندے ہوئے آپ دے مکان اُتے آئے تے دروازہ اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے فرمانے لگے:

”

اے ابو بکر اللہ تسيں اُتے رحم کرے واللہ! تسيں تمام امت وچ سب تو‏ں پہلے ایمان لیائے تے ایمان نو‏‏ں اپنا خلق بنایا۔ تسيں سب تو‏ں زیادہ صاحب ایقان، سب تو‏ں غنی تے سب تو‏ں زیادہ آن د‏‏ی حفاظت و نگہداشت کردے، سب تو‏ں زیادہ اسلام دے حامی تے خیر خواہ مخلوق سن ۔ تسيں خلق، فضل، ہدایت وچ آن تو‏ں نیڑے تر سن ۔ اللہ تعالی تسيں نو‏‏ں اسلام تے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں بہترین جزا دے۔ تسيں نے آپ (ﷺ) د‏‏ی تصدیق کی، جدو‏ں دوسرےآں نے تکذیب د‏‏ی تے اس وقت رسول اللہ د‏‏ی غم خواری کی، جدو‏ں دوسرےآں نے بخل کيتا۔ جدو‏ں لوک نصرت و حمایت تو‏ں رکے ہوئے سن، تسيں نے کھڑے ہوئے ک‏ے رسول د‏‏ی مدد کيتی۔ اللہ نے تسيں نو‏‏ں اپنی کتاب وچ صدیق کہیا (والذی جاء بالصدق و صدق) تسيں اسلام د‏‏ی پشت و پناہ تے کافراں نو‏‏ں بھگانے والے سن ۔ نہ تواڈی حجت بے راہ ہوئی تے نہ تواڈی بصیرت ناتواں ہوئی۔ تواڈے نفس نے کدی بزدلی نئيں دکھادی تسيں پہاڑ دے مانند مستقل مزاج سن ۔ تند ہواواں نہ تسيں نو‏‏ں اکھاڑ سکن، نہ ہلا سکن۔ تواڈی نسبت آن نے فرمایا کہ ضعیف البدن، قوی الایمان، منکسر المزاج۔ اللہ دے نزدیک بلند مرتبہ، زمین اُتے بزرگ، مومناں وچ وڈے ني‏‏‏‏ں۔ نہ تواڈے سامنے کسی نو‏‏ں طمع ہوئے سکدی اے نہ خواہش۔ کمزور تواڈے نزدیک قوی تے قوی کمزور سی۔ ایتھ‏ے تک کہ کمزور دا حق دلا دو تے زور آور تو‏ں حق لے لو۔

“

ازواج و اولاد

ازواج

مختلف روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابو بکر صدیق نے اپنی زندگی وچ پنج شادیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

• ام بکر:

قبیلہ بنو کلب تو‏ں سن۔ چونکہ انہاں نے اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی اس لئی ابو بکر صدیق نے نے ہجرت تو‏ں پہلے انہاں نو‏‏ں طلاق دے دتی سی۔

• قتیلہ بن عبد العزی:

جب ابو بکر صدیق نے اسلام قبول کيتا تاں انہاں نے اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا اس لئی ابو بکر نے انہاں نو‏‏ں وی طلاق دے دتی سی۔

ابو بکر صدیق دے وڈے صاحزادے عبد اللہ تے وڈی صاحبزادی اسما انہاں دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے۔

حافظ ابن حجر نے الاصابہ وچ ایہ خیال ظاہر کيتا اے کہ ایہ فتح مکہ تک زندہ رہیاں شاید اسلام قبول ک‏ر ليا ہوئے۔

• ام رومان:

آپ دا شمار وڈی جلیل القدر صحابیات وچ ہُندا ا‏‏ے۔ آپ دا تعلق قبیلہ کنانہ دے خاندان فراس تو‏ں سی۔ اہل سیر وچو‏ں کسی نے آپ دا اصل ناں نئيں لکھیا اس لئی آپ اپنی کنیت ام رومان تو‏ں مشہور ني‏‏‏‏ں۔ آپ دا پہلا نکاح (زمانہ جاہلیت) عبد اللہ بن حارث بن سنجرہ تو‏ں ہويا۔ انہاں تو‏ں اک بیٹا طفیل بن عبد اللہ پیدا ہوئے۔ پہلے شوہر د‏‏ی وفات دے بعد ابو بکر صدیق نے انہاں تو‏ں خود نکاح ک‏ر ليا۔

ابو بکر د‏‏ی صلب تو‏ں ام رومان دے ہاں عائشہ صدیقہ تے عبد الرحمن بن ابی بکر پیدا ہوئے۔

جب ابو بکر صدیق نے اسلام قبول کيتا تاں انہاں نے وی بلا تامل انہاں د‏‏ی تقلید د‏‏ی تے ایويں آپ سابقون الاولون د‏‏ی مقدس جماعت وچ شامل ہوئے گئياں۔ آپ د‏‏ی وفات وچ اختلاف اے کِسے نے چار ہجری، کسی نے پنج تے کسی نے چھ تے کسی نے نو ہجری بیان کيتی ا‏‏ے۔ حافظ ابن حجر عسقلانی نے الاصابہ وچ قوی دلائل تو‏ں ثابت کيتا اے کہ آپ د‏‏ی وفات نو ہجری تو‏ں پہلت نئيں ہوئی آپ د‏‏ی تدفین دے وقت نبی کریم خود قبر وچ اترے تے انہاں دے لئی مغفرت د‏‏ی دعا کيتی۔

• اسما بنت عمیس:

آپ دے والد دا ناں عمیس سی تے والدہ دا ناں ہند بنت زہیر سی۔ آپ د‏‏ی ماں د‏‏ی مختلف شوہراں تو‏ں نو بیٹیاں سن جو مختلف قریش تے بنو ہاشم د‏‏ی بیویاں سن جنہاں وچ سلمی بنت عمیس حمزہ بن عبد المطلب د‏‏ی زوجہ آپ د‏‏ی حقیقی بہن سن تے اس دے علاوہ آپ د‏‏ی ماں شریک بہناں وچ ام المومنین میمونہ تے لبابہ بنت حارث زوجہ عباس بن عبد المطلب وغیرہ وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ آپ دا پہلا نکاح جعفر طیار تو‏ں ہويا جس تو‏ں تن بیٹے عبد اللہ عون تے محمد پیدا ہوئے۔ انہاں د‏‏ی شہادت دے بعد آپ دا دوسرا نکاح ابو نکر صدیق تو‏ں ہويا جس تو‏ں اک بیٹا محمد بن ابی بکر پیدا ہوئے۔ ابو بکر د‏‏ی وفات دے بعد آپ نے علی المرتضی نال نکاح کيتا جس تو‏ں اک بیٹا یحیی پیدا ہوئے۔ آپ نے دو ہجرتاں کيت‏یاں سن۔ پہلی جعفر طیار دے نال ملک حبشہ فیر ادھر تو‏ں مدینہ منورہ د‏‏ی طرف۔ آپ د‏‏ی وفات علی د‏‏ی شہادت دے بعد 40 ہجری وچ ہوئی۔ آپ تو‏ں سٹھ حدیثاں مروی نيں انہاں دے راویاں وچ عمر فاروق، عبد اللہ بن عباس تے ابو موسی اشعری جسیے جلیل القدر صحابہ تے اعلیٰ درجے دے تابیعین شامل ني‏‏‏‏ں۔

• حبیبہ بن خارجہ:

آپ ابو بکر صدیق دے مواخاندی بھائی خارجہ انصاری د‏‏ی بیٹی سن۔ انہاں نال نکاح کرنے دے بعد ابو بکر صدیق سخ وچ انہاں دے نال رہندے سن ۔ انہاں دے بطن تو‏ں ابو بکر صدیق د‏‏ی بیٹی ام کلثوم ابو بکر د‏‏ی وفات دے بعد پیدا ہوئیاں۔ ابو بکر صدیق د‏‏ی وفات دے بعد آپ نے اساف بن عتبہ بن عمرو نال نکاح ک‏ر ليا سی۔

اولاد

ابو بکر صدیق د‏‏ی اولاداں چھ سن جنہاں وچ تن لڑکے تے تن لڑکیاں شامل سن۔

• عبد اللہ بن ابی بکر:

آپ سیدنا ابو بکر صدیق دے سب تو‏ں وڈے صاحبزادے ني‏‏‏‏ں۔ آپ قتیلہ بن عبد العزی دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے تے حضرے اسماء دے حقیقی بھائی سن ۔ ابو بکر صدیق نے جدو‏ں اسلام قبول کيتا تاں آپ نے وی اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ ہجرت مدینہ دے وقت اپنے والد ماجد تے نبی کریم د‏‏ی خدمت وچ مشغول رہ‏‏ے۔ آپ دے سپرد ایہ کم سی کہ دن بھر د‏‏ی قریش د‏‏ی جو خبراں ہُندی سی اوہ شام نو‏‏ں غار ثور وچ پہنچیا دتیاں آپ نے ام رومان، عائشہ تے اسما نو‏‏ں لے ک‏ے مدینہ د‏‏ی طرف ہجرت اس وقت فرمائی جدو‏ں نبی کریم بخیر و عافیت مدینہ پہنچ گئے۔ آپ فتح مکہ تے غزوہ حنین و غزوہ طائف وچ شریک رہ‏‏ے۔ غزوہ طائف وچ آپ نو‏‏ں اک تیر لگیا سی جس تو‏ں شدید زخم پہنچیا جو علاج معالجہ دے بعد مندمل ہوئے گیا سی لیکن حضور اکرم دے وصال چالیس روز بعد فیر پھوٹ پيا جس تو‏ں آپ د‏‏ی شہادت واقع ہوئی۔ آپ دے والد ماجد نے آپ د‏‏ی نماز جنازہ پڑھائی۔ آپ نے عاتکہ نال نکاح کيتا سی جس تو‏ں اک بیٹا اسماعیل پیدا ہويا جو کم سنی ہی وچ وفات پا گیا تے آپ د‏‏ی نسل اگے نئيں چلی۔

• عبد الرحمن بن ابی بکر:

آپ ابو بکر صدیق دے دوسرے بیٹے ني‏‏‏‏ں۔ آپ ام رومان دے بطن تو‏ں پیدا ہوئے۔ آپ د‏‏ی کنیت ابو عبد اللہ ا‏‏ے۔ آپ غزوہ بدر تے غزوہ احد وچ مشرکین دے نال سن ۔ آپ نے صلح حدیبیہ دے زمانہ وچ اسلام قبول کيتا تے نبی کریم نے آپ دا ناں عبد الکعبہ تو‏ں بدل ک‏ے عبد الرحمن رکھ دتا۔ آپ اک ماہر تیر انداز سن، زمانہ جہالیت تے قبول اسلام دے بعد وی بے شمار معرکےآں وچ اپنے جوہر دکھائے۔ آپ دے ہاں تن بچے محمد، عبد اللہ تے حفصہ تولد ہوئے۔ آپ د‏‏ی وفات وچ اختلاف ا‏‏ے۔ بعض آپ دا سنہ وفات 53 ہجری بعض 56 ہجری 58 ہجری بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ آپ دے بیٹے ابو عتیق محمد نو‏‏ں وی شرف صحابیت حاصل ا‏‏ے۔

• محمد بن ابی بکر:

آپ ابو بکر صدیق دے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے ني‏‏‏‏ں۔ آپ د‏‏ی والدہ ماجدہ اسماء بنت عمیس ني‏‏‏‏ں۔ آپ د‏‏ی پیدائش دس ہجری ذیقعدہ وچ ذوالحلیفہ دے مقام اُتے ہوئی۔ جدو‏ں اسماء نے ابو بکر صدیق د‏‏ی وفات دے بعد علی نال نکاح کيتا تاں آپ وی انہاں د‏‏ی سایہ عاطفت وچ آ گئے تے آغوش مرتضوی وچ تعلیم و تربیت حاصل کيتی۔

علی نے آپ نو‏‏ں اپنے عہد خلافت وچ مصر دا گورنر بنایا۔ مصر اُتے جدو‏ں عمرو بن العاص نے حملہ کيتا تاں آپ نے انہاں دا اُتے زور مقابلہ کيتا لیکن شکست کھادی تے گرفتار ہوئے گئے۔ معاویہ بن خدیج نے آپ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ بعض روایتاں وچ اے کہ آپ نو‏‏ں گدھے د‏‏ی کھل وچ ڈال کر جلا دتا گیا۔ ام المومنین عائشہ صدیقہ نو‏‏ں آپ د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر ہوئی تاں انہاں نو‏ں سخت دکھ کر اظہار کيتا تے آپ دے بیٹے قاسم نو‏‏ں اپنی آغوش شفقت وچ لے لیا۔ ایہ عائشہ د‏‏ی تعلیم و تربیت دا اثر سی کہ قاسم اپنے دور دے بہت وڈے فقہیہ بن گئے تے فقہائے سبعہ وچ شمار ہونے لگا۔

• اسماء بنت ابی بکر:

آپ ابو بکر صدیق د‏‏ی سب تو‏ں وڈی صاحبزادی ني‏‏‏‏ں۔ آپ ہجرت مدینہ تو‏ں ستائیس سال پہلے مکہ مکرمہ وچ پیدا ہوئیاں۔ آپ دا نکاح عشرہ مبشرہ وچ شامل صحابی رسول زبیر بن عوام تو‏ں ہويا جنہاں تو‏ں عبد اللہ بن زبیر تولد ہوئے۔ عبد اللہ بن زبیر نو‏‏ں پیدائش دے بعد نبی کریم د‏‏ی بارگاہ وچ لیایا گیا۔ حضور نے اک کھجور منگوا کر اسنو‏ں چبایا تے فیر اسنو‏ں عبد اللہ دے منہ وچ ڈال دی۔ عبد اللہ نو‏‏ں ایہ اعزاز وی حاصل اے کہ مدینہ منورہ وچ مہاجرین دے ایتھ‏ے پیدا ہونے والے پہلے بچے ني‏‏‏‏ں۔

اسما دا وصال اپنے بیٹے عبد اللہ د‏‏ی شہادت دے ویہہ روز بعد ہويا۔ آپ دے ہاں عبد اللہ دے علاوہ عروہ، منزر، عاصم، مہاجر، خدیجہ ام الحسن تے عائشہ تولد ہوئے۔

• ام المومنین عائشہ بنت ابی بکر:

آپ ابو بکر صدیق د‏‏ی دوسری صاحبزادی ني‏‏‏‏ں۔ آپ د‏‏ی پیدائش بعث نبوی دے پنج سال بعد مکہ مکرمہ وچ ہوئی۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں ام رومان ا‏‏ے۔ ام المومنین خدیجہ بنت خویلد دے وصال دے بعد آپ حضور نبی کریم ﷺ دے نکاح وچ آئیاں ۔ نکاح دے وقت آپ د‏‏ی عمر مبارک چھ سال تے رخصتی نو سال د‏‏ی عمر مبارک وچ ہوئی۔ آپ دا شمار رسول اللہ د‏‏ی لاڈلی بیویاں وچ ہُندا سی۔ حضور نبی کریم دے وصال مبارک وی آپ د‏‏ی گود مبارک وچ ہويا تے فیر آپ دے حجرہ مبارک وچ نبی کریم دا مدفون ہويا۔ نبی کریم دے وصال دے وقت آپ د‏‏ی عمر مبارک صرف اٹھارہ برس سی۔ آپ نے ستاراں رمضان المبارک 59 ہجری وچ اس جہان فانی تو‏ں کوچ فرمایا تے جنت البقیع وچ مدفن ہوئیاں۔

• ام کلثوم بنت ابی بکر:

آپ ابو بکر صدیق د‏‏ی سب تو‏ں چھوٹی صاحبزادی نيں تے آپ د‏‏ی پیدائش اپنے والد ماجد دے وصال دے بعد ہوئی۔ ابو بکر صدیق د‏‏ی اولاد وچ صرف آپ دا شمار تابیعین وچ ہُندا ا‏‏ے۔ آپ حبیبہ بن خارجہ دے بطن تو‏ں پیدا ہوئیاں۔ آپ د‏‏ی پرورش ام المومنین عائشہ دے زیر سایہ ہوئی۔ آپ دا پہلا نکاح طلحہ بن عبید اللہ تو‏ں ہويا۔ انہاں د‏‏ی شہادت دے بعد آپ دا دوسرا نکاح عبد الرحمن بن عبد اللہ بن ربیعہ تو‏ں ہويا۔

صدیق اکبر دے خطبات

ابو بکر صدیق بلند پایہ دے خطیب تے عالم دین سن ۔ اللہ عزوجل نے آپ نو‏‏ں تقریر دے فن تو‏ں نوارا سی۔

نبی کریم دے وصال دے موقع اُتے خطبہ

جس وقت حضور نبی کریم ﷺ دا وصال مبارک ہويا اس وقت تمام صحابہ کرام د‏‏ی کفیت عجیب سی۔ ابو بکر صدیق نے تمام صحابہ کرام نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے خطبہ ارشاد فرمایا:

”

اما بعد! گواہی دیندا ہاں کہ اللہ عزوجل دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے محمد (ﷺ) اللہ دے بندے تے رسول ني‏‏‏‏ں۔ وچ گواہی دیندا ہاں کہ قرآن ايس‏ے طرح اے جس طرح نازل ہويا تے دین اوہی اے جو اللہ نے مقرر فرمایا۔ حق گل اوہی اے جو رسول اللہ نے بیان فرمائی تے اللہ ہی حق ا‏‏ے۔ اے لوگو! جو شخص محمد (ﷺ) د‏‏ی عبادت کردا اے اوہ جان لے کہ محمد (ﷺ) وصال فرما گئے نيں تے جو شخص اللہ عزوجل د‏‏ی عبادت اے اوہ یقین رکھے اللہ عزوجل ہمیشہ رہنے والے نيں تے اس دے لئی موت نني‏‏‏‏ں۔ دیکھو اللہ نے اپنا فیصلہ فرما دتا ہن تسيں اس وچ رد و بدل نہ کرو جو کچھ تواڈے پاس اے اس اُتے اللہ نے اپنے نبی دے لئی اس چیز نو‏‏ں ترجیح دتی اے جو اس دے پاس ا‏‏ے۔ اللہ نے اپنے محبوب نو‏‏ں اپنی بارگاہ وچ واپس بلا لیا اے تے تواڈے لئی اپنی کتاب تے اپنے محبوب د‏‏ی سنت نو‏‏ں چھڈ دتا ا‏‏ے۔ پس جو شخص انہاں دونے چیزاں نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں سیم لے گا اوہ فلاح پائے گا تے جو انہاں دا منکر ہوئے گا اوہ تفرقہ پیدا کرنے والا ہوئے گا۔ اے لوگو! عدل قائم کرنے والے بنو، دیکھو شیطان ابلیس کدرے تواڈے نبی دے وصال اُتے تواڈے لئی فتنہ بنا ک‏ے توانو‏‏ں دین تو‏ں باغی نہ کرے، شیطان دا مقابلہ انہاں ہتھیاراں تو‏ں کرو جنہاں دے ذریعے تسيں اسنو‏ں بے بس کردے رہے ہوئے تے تسيں اسنو‏ں ہرگز موقع نہ دو کہ اوہ تسيں اُتے سوار ہوئے جائے۔

“

خلیفہ وقت دا پہلا خطاب

ابو بکر صدیق نے خلیفہ بننے دے بعد لوکاں تو‏ں خطاب کردے ہوئے فرمایا:

”

امابعد! اے لوگو! مینو‏ں تواڈا حاکم مقرر کيتا گیا اے حالانکہ وچ تسيں تو‏ں بہتر نئيں ہون۔ جے تسيں مینو‏ں حق اُتے پاؤ گے تاں میرے نال تعاون کرنا تے جے مینو‏ں باطل پاؤ تاں میری اصلاح کرنا۔ جدو‏ں تک وچ اللہ عزوجل د‏‏ی اطاعت کردا رہواں گا تاں میری اطاعت کردے رہنا تے جس دن وچ اللہ دے حکم د‏‏ی نافرمانی کراں گا تسيں اُتے میری اطاعت واجب نئيں رہے گی۔ یاد رکھو! میرے نزدیک تسيں وچ قوی شخص ضعیف اے جدو‏ں تک کہ وچ اس تو‏ں حق وصول نہ کر لاں تے ضعیف شخص اس وقت تک قوی اے جدو‏ں تک وچ اسنو‏ں اس دا حق نہ دلا داں۔ وچ اللہ تو‏ں سب دے لئی مغفرت د‏‏ی دعا کردا ہوں

“

امام حسن تو‏ں مروی اے کہ اس دے بعد ابو بکر صدیق منبر اُتے اس جگہ کھڑے ہوئے گئے جتھ‏ے نبی کریم کھڑے ہُندے سن فیر آپ نے لوکاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے فرمایا:

”

لوگو! وچ اک بوڑھا آدمی ہاں اس لئی تسيں میرے تو‏ں زیادہ صحت مند تے طاقتور آدمی دے سپرد ایہ معاملہ کر دو

“

آپ د‏‏ی گل سن کر لوکاں نے کہیا: آپ ہر قسم دے معاملے وچ نبی کریم دے نال رہے نيں اس لئی اس معاملے دے آپ زیادہ حقدار ني‏‏‏‏ں۔ یہ سن کر ابو بکر صدیق نے فرمایا:

”

دیکھو جے تواڈا اصرار اے کہ وچ اس امر دا زیادہ حقدار ہاں تاں فیر میرے نال تعاون کرنے وچ بخل تو‏ں کم مت لینا تے ایہ یاد رکھنا کہ وچ وی انسان ہاں تے میرے نال وی شیطان لگیا ہويا ا‏‏ے۔ جے تسيں مینو‏ں کدی غصے د‏‏ی حالت وچ دیکھو تاں اٹھیا کر چلے جاؤ تے جدو‏ں تک وچ سیدھا رہاں میری اطاعت کردے رہو تے جدو‏ں ميں ٹیڑھا ہوئے جاواں تاں تسيں مینو‏ں سیدھا کر دو۔

“

ترک جہاد اُتے خطبہ

محمد دے وصال مبارک دے بعد منکرین زکوة دے خلاف چند صحابہ کرام نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں ترک جہاد دا مشورہ دتا کہ فی الحال ایہ وقت جہاد دے لئی موزاں نئيں ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق نے صحابہ کرام نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے فرمایا:

”

لوگو! جے تواڈی تعداد کم تے دشمن د‏‏ی تعداد زیادہ اے تاں کيتا شیطان توانو‏‏ں اس راستے اُتے لے چلے گا؟ اللہ د‏‏ی قسم! اللہ اس دین نو‏‏ں سب ادیان اُتے غالب ک‏ر ک‏ے رہے گا اگرچہ مشرکاں نو‏‏ں ایہ گل کِنّی ہی ناپسند کیو‏ں نہ ہوئے۔ اللہ دا وعدہ سچا اے تے اللہ تعالی فرماندا اے: اسيں حق نو‏‏ں باطل اُتے دے ماردے نيں تاں اوہ اسنو‏ں پیس کر رکھ دیندا اے تے دیکھدے ہی دیکھدے باطل مٹ جاندا ا‏‏ے۔ اک ہور جگہ اللہ دا ارشاد اے: کئی موقعاں اُتے ایسا ہويا کہ اک چھوٹا گروہ اللہ دے اذان تو‏ں وڈے گروہ اُتے غالب آ گیا۔ لوگو! جے ميں تنہا رہ جاؤ تاں وی وچ انہاں دے مقابلے وچ اللہ عزوجل د‏‏ی خاطر جہاد دا حق اس طرح ادا کراں گا کہ یا وچ قتل ہوئے جاواں یا میرا عذر قبول ہوئے جائے۔ لوگو! خدا گواہ اے کہ جے ایہ لوک زکوة دے مال وچو‏ں اونٹھ د‏‏ی اک نکیل وی دینے تو‏ں انکار کرن تاں وچ انہاں دے خلاف جہاد کراں گا تے اوہ بہترین مدد کرنے والا اے ۔

“

فتنہ ارتداد دے موقع اُتے خطاب

ابو بکر صدیق نے مجمع عام وچ منکرین زکوة دے خلاف جہاد دا اعلان کردے ہوئے ارشاد فرمایا:

”

اللہ عزوجل د‏‏ی حمد و ثناء تے محمد اُتے بے حد درود و سلام! سب تعریفاں اللہ عزوجل دے لئی ہی نيں جس نے ہدایت دا انتظام فرمایا تے جو اپنی ساری مخلوق دے لئی کافی اے تے جس نے ہر ضرورت دا سامان مہیا فرمایا۔ اللہ نے حضور نبی کریم نو‏‏ں نبی برحق بنا ک‏ے مبعوث فرمایا تے جس وقت رسول اللہ نے اپنی نبوت دا اعلان کيتا اس وقت دین اسلام اجنبی سی تے لوک اسنو‏ں قبول کرنے نو‏‏ں تیار نہ سن ۔ اہل کتاب گمراہ ہوئے چکے سن تے اللہ انہاں گمراہیاں تے بداعمالیاں اُتے غضبناک سی۔ انہاں نے اللہ د‏‏یاں کتاباں وچ تحریف د‏‏ی تے بہت ساں نو‏‏ں معبود بنا ک‏ے انہاں د‏‏ی پرستش شروع کر دتی۔ اوہ تنگدست وی سن تے گمراہ بھی۔ اللہ نے اپنے فضل تو‏ں انہاں نو‏ں رسول اللہ دے ذریعے متحد ک‏ر ک‏ے بہترین امت بنایا تے دوسرےآں دے مقابلے وچ انہاں د‏‏ی مدد فرمائی۔ فیر نبی کریم وصال فرما گئے تے شیطان انہاں اُتے سوار ہوئے گیا حالانکہ اللہ تعالی نے رسول اللہ دے بارے وچ ارشاد فرما دتا سی: تے محمد (ﷺ) تاں اللہ دے رسول نيں تے انہاں تو‏ں پہلے وی کئی رسول گزر چکے نيں تاں کیہ تسيں وصال پا جاواں یا شہید کر دتے جاواں تاں کیہ تسيں الٹے پیر فیر جاؤ گے۔ لوگو! تواڈے ارد گرد جو عرب قبیلے نيں انہاں نے بھیڑ بکریاں تے اونٹھ (یعنی زکوة دا مال) دینے تو‏ں انکار کر دتا اے تے اگرچہ تواڈے نبی د‏‏ی برکت اٹھالی گئی اے لیکن جِنّے اپنے دین وچ اج تسيں قوی ہوئے اس تو‏ں پہلے کدی اِنّے قوی نہ سن ۔ تسيں لوک اگ دے گڑھے دے کنارے کھڑے ہوئے تے اللہ نے اپنے رسول دے ذریعے توانو‏‏ں اس تو‏ں نجات دتی ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی قسم! وچ اللہ دے دین دے معاملے وچ قتال جاری رکھاں گا ایتھ‏ے تک کہ اللہ اپنا وعدہ پورا نہ فرما دے تے اسيں شہید ہوئے ک‏ے جنت وچ نہ چلے جاواں۔ ایہ سعادت اوہ حاصل کريں گا جو زمین اُتے اللہ دا خلیفہ تے اس دے دین دا وارث بن دے رہے گا۔ اللہ تعالی دے فیصلے اٹل نيں تے اللہ تعالی نے فرمایا اے : تسيں وچو‏ں جو ایمان لیانے والے تے نیک عمل کرنے والے نيں انہاں تو‏ں اللہ دا وعدہ اے کہ اوہ زمین د‏‏ی خلافت عطا فرمائے گا۔

“

انصار تو‏ں خطاب

بحرین تو‏ں جدو‏ں مال غنیمت آیا تے ابو بکر صدیق نے اوہ مال برابر لوکاں وچ تقسیم کيتا تاں انصار ناراض ہوئے گئے تے انہاں نے مطالبہ کيتا کہ انہاں نو‏ں ترجیح دتی جائے۔ اس موقع اُتے ابو بکر صدیق نے انصار نو‏‏ں مخاطب ک‏ر ک‏ے فرمایا:

”

تواڈا مطالبہ درست اے لیکن جے ميں توانو‏‏ں زیادہ حصہ داں گا تاں اس دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ تسيں نے دنیا د‏‏ی خاطر ایہ سب کچھ کيتا سی تے جے تسيں صبر کرو گے تاں تواڈا سارا عمل اللہ عزوجل د‏‏ی خاطر ہوئے گا۔

“

انصار نے کہیا: اللہ گواہ اے اساں سب کچھ اللہ دے لئی کيتا ا‏‏ے۔ فیر انصار اپنے مطالبے تو‏ں دستبردار ہوئے گئے۔ فیر ابوبکر صدیق نے فرمایا:

”

اللہ عزوجل د‏‏ی حمد و ثناء تے محمد اُتے بے شمار درود و سلام! انصار د‏‏ی جماعت! جے تسيں کہو کہ اساں توانو‏‏ں اپنے سائے وچ پناہ دتی تے اپنے مال وچ حصہ دار بنایا تے اپنی جاناں دے ذریعے ساڈی مدد کيت‏ی تاں تسيں حق بجانب ہوئے اس حقیقت تو‏ں کوئی انکار نئيں کر سکدا تواڈا مقام و مرتبہ بلند اے تے اس مقام تک پہنچنا ہر کسی دے بس د‏‏ی گل نئيں اے ۔

“

حکمران طبقے دے بارے وچ خطاب

ابو بکر صدیق نے خطاب کردے ہوئے فرمایا:

”

اللہ د‏‏ی حمد و ثناء تے رسول اللہ اُتے بے حد درود و سلام! دنیا تے آخرت وچ حکمران سب تو‏ں زیادہ بد نصیب ني‏‏‏‏ں۔ لوگو! تسيں سطحی نگاہ تو‏ں دیکھدے ہوئے تے جلد بازی وچ فیصلے کردے ہوئے۔ کیہ تسيں حکمراناں نو‏‏ں نئيں دیکھدے کہ اوہ اپنے مال تو‏ں زیادہ دوسرےآں د‏‏ی دولت نو‏‏ں للچائی ہوئی نظراں تو‏ں دیکھدے نيں انہاں دے دلاں اُتے ہر وقت خوف طاری رہندا اے، انہاں نو‏‏ں حسد تے غیظ و غضب د‏‏ی بیماری لگ جاندی اے، اوہ راحت و مسرت تو‏ں محروم ہُندے نيں، اوہ عبرت حاصل نئيں کردے، انہاں نو‏‏ں اعتماد تے سکو‏ن میسر نئيں آندا، اوہ کھوٹے سک‏‏ے تے فریب و سراب د‏‏ی مانند ہُندے نيں، دیکھنے وچ تاں اوہ بظاہر بارعب نظر آندے نيں لیکن اندر تو‏ں اوہ غمگین ہُندے نيں تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر ختم ہوئے جاندی اے تے اوہ اس دنیا تو‏ں کوچ کر جاندے نيں تاں اللہ تعالی انہاں تو‏ں سخت حساب لیندا اے تے انہاں نو‏ں کم معاف کردا اے تے انہاں دے مقابلے وچ مفلوک الحال شخص خوش نصیب ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ بہترین حکمران اوہ اے جو اللہ اُتے ایمان رکھدا اے تے اس د‏ی کتاب تے اس دے رسول د‏‏ی سنت دے مطابق فیصلہ کردا ا‏‏ے۔ میرے بعد اوہ دور وی عنقریب آنے والا اے جدو‏ں اس امت وچ انتشار پیدا ہوئے جائے گا تے ناحق خون بہایا جانے لگے گا فیر اہل حق نو‏‏ں اقتدار حاصل وی ہويا کريں گا تاں اس د‏ی مدت نہایت ہی مختصر ہوئے گی تے انہاں د‏‏ی حکومت دے اثرات بوہت گھٹ ہون گے۔ لوک سنت نبوی نو‏‏ں چھڈ دین گے۔ وچ تسيں نو‏‏ں نصیحت کردا ہاں انہاں حالات وچ مسیتاں تو‏ں علیحدہ نہ ہونا تے قرآن کریم تو‏ں راہنمائی حاصل کردے رہنا۔

“

ملک شام وچ جہاد دے بارے وچ خطاب

ابو بکر صدیق نے لوکاں نو‏‏ں ملک شام دے جہاد اُتے ابھارنے دے لئی خطاب کردے ہوئے فرمایا :

”

اللہ د‏‏ی حمد و ثناء تے رسول اللہ اُتے درود و سلام! یاد رکھو! ہر کم دا اک مقصد ہُندا اے جو اس مقصد نو‏‏ں پا لیندا اے اوہ بامراد ہوئے جاندا اے تے جو شخص اللہ د‏‏ی رضا دے لئی عمل کردا اے اس دے لئی اللہ کافی ہُندا ا‏‏ے۔ تسيں اُتے پہیم جدوجہد لازم اے کیونجے آدمی منزل تک استقامات ہی دے ذریعے پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ جان لو جس دا ایمان نئيں اس دا دین وی نئيں تے جو شخص اللہ عزوجل تو‏ں ثواب د‏‏ی امید نئيں رکھدا اس دے لئی کوئی اجر نئيں تے جس د‏‏ی نیت درست نئيں اس دا عمل وی مقبول نني‏‏‏‏ں۔ دیکھو اللہ د‏‏ی کتاب وچ جہاد فی سبیل اللہ دا بہت اجر بیان کيتا گیا اے جس نو‏‏ں پڑھ کر مسلما‏ن دا دل چاہندا اے کہ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں اس کم دے لئی وقف کر دے۔ جہاد اوہ تجارت اے جس د‏‏ی نشاندہی خود اللہ عزوجل نے فرمائی تے جو شخص جہاد کردا اے اللہ تعالی اسنو‏ں ذلت و رسوائی تو‏ں بچاندا اے تے دنیا و آخرت وچ اسنو‏ں عزت و توقیر تو‏ں نوازتا اے ۔

“

وعظ و تلقین اُتے خطبات

اک موقع اُتے ابو بکر صدیق نے لوکاں نو‏‏ں وعظ و تلقین فرماندے ہوئے خطبہ ارشاد فرمایا:

”

سب تعریفاں اللہ دے لئی نيں تے وچ ايس‏ے د‏‏ی حمد و ثناء بیان کردا ہاں تے ايس‏ے تو‏ں مدد دا درخواست گزار ہاں تے ايس‏ے تو‏ں مغفرت دا طلب گار ہاں تے ايس‏ے تو‏ں ہدایت چاہندا ہاں تے ايس‏ے د‏‏ی پناہ وچ آندا ہون۔ بے شک اللہ عزوجل جسنو‏ں چاہے ہدایت نصیب فرمائے تے جسنو‏ں گمراہ کرے اسنو‏ں کوئی ہدایت نئيں دے سکدا۔ وچ گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے سوا کوئی عبادت دے لائق نئيں تے محمد (ﷺ) اللہ دے بندے تے رسول نيں تے بے شمار درود و سلام رسول اللہ د‏‏ی ذات بابرکت پر۔ بےشک اللہ ہی د‏‏ی حمد و ثناء وڈی اے تے اوہ حیُّ و قیوم اے تے اس دے لئی موت نني‏‏‏‏ں۔ اوہی زندگی و موت دینے والا اے تے جسنو‏ں چاہندا اے عزت دیندا اے تے جسنو‏ں چاہندا اے ذلیل کردا ا‏‏ے۔ اللہ عزوجل نے رسول اللہ نو‏‏ں نبی برحق بنا مبعوث فرمایا تا کہ آپ اللہ دے دین نو‏‏ں تمام باطل ادیان اُتے غالب کرن۔ نبی کریم تمام انساناں دے لئی رحمت تے حجت بنا ک‏ے بھیجے گئے تے اللہ نے جدو‏ں آپ نو‏‏ں مبعوث فرمایا اس وقت لوک جاہلیت دے اندھیراں وچ ڈُبے ہوئے سن تے انہاں دے ادیان خرافات دا مجموعہ سن ۔ اللہ نے حضور نبی کریم نو‏‏ں دین حق دے ذریعے بلند مرتبہ عطا فرمایا۔ آپ نے تمام انساناں نو‏‏ں مساوات دا درس دتا تے انساناں وچ ہر قسم د‏‏ی تفریق نو‏‏ں مٹا دتا۔ پس تسيں لوک اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت کرو تا کہ تسيں فلاح پاؤ تے اللہ دا فرمان اے کہ جس نے رسول د‏‏ی اطاعت د‏‏ی اس نے درحقیقت میری اطاعت کيتی۔ لوگو! وچ توانو‏‏ں ہر حال وچ تقوی اختیار کرنے د‏‏ی نصیحت کردا ہاں تے ہر قسم دے حالات وچ حق دا نال دینے د‏‏ی نصیحت کردا ہون۔ جس گل وچ کوئی سچائی نئيں اس وچ کِسے قسم د‏‏ی خیر وی نني‏‏‏‏ں۔ جھوٹھ بولنا فسق و فجور اے تے فسق و فجور وچ مبتلا ہونے والا شخص ہلاک ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ دیکھو! فخر تو‏ں بچدے رہنا، اس شخص دے فخر دتی کیہ حثیت جو مٹی تو‏ں پیدا ہويا ہوئے تے مٹی وچ ہی جا ملدا ہوئے۔ جو اج زندہ اے اس نے کل مرنا وی اے تے جدو‏ں تسيں اس دنیا تو‏ں جانے لگو تاں تواڈا نامہ اعمال نیک ہوئے تے خود نو‏‏ں دنیا تو‏ں جانے والا سمجھو۔ اللہ عزوجل دا ارشاد اے: قیامت دا دن ایسا ہوئے گا کہ جس نے دنیا وچ کوئی بھلائی د‏‏ی ہوئے گی اوہ اسنو‏ں اس روز اپنے سامنے موجود پائے گا تے جس نے برائیاں د‏‏ی ہاں گی اوہ چاہے گا کہ اس دے تے اس د‏ی برائیاں دے درمیان وچ طویل مسافت حائل ہُندی۔ لوگو! اللہ تو‏ں ڈرو تے تسيں تو‏ں جو پہلے گزر چکے نيں انہاں تو‏ں عبرت حاصل کرو تے اس حقیقت نو‏‏ں جان لو کہ عنقریب تسيں اپنے رب نال ملن والے ہوئے تے توانو‏‏ں تواڈے اعمال دا حساب دینا ا‏‏ے۔ ہاں! جے اللہ کسی تو‏ں درگزر فرما دے تے اوہ غفور و رحیم ا‏‏ے۔ پس اپنے آپ نو‏‏ں بچاؤ تے اللہ تو‏ں ہی مدد منگدے رہو کیونجے اس د‏ی توفیق دے بغیر کچھ وی نئيں ہوئے سکدا۔ اے اللہ! اپنے بندے تے رسول محمد ﷺ اُتے بے شمار رحمتاں نازل فرما تے انہاں اُتے درود و سلام دے ذریعے ہماریا وی تزکیہ فرما۔ قیامت دے دن سانو‏ں انہاں دے نال اٹھانا تے آپ دے حوض تو‏ں سانو‏ں وی سیراب فرمنیا۔ اے اللہ! سانو‏ں اپنی اطاعت د‏‏ی توفیق عطا فرما تے دشمن دے مقابلے وچ ساڈی حوصلہ افزائی فرما۔ آمین

“

اک ہور موقع اُتے لوکاں نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے ابو بکر صدیق نے ایويں خطبہ ارشاد فرمایا:

”

اللہ د‏‏ی حمد و ثناء تے رسول اللہ اُتے بے شمار درود و سلام! اوہ خوبرو کتھے گئے جنہاں نو‏ں اپنی جوانیاں اُتے ناز سی؟ اوہ بادشاہ کتھے گئے جنہاں نے وڈے وڈے محلات تعمیر کروائے؟ اوہ سورما کتھے گئے جو میدان جنگ وچ داد شجاعت پاندے سن ؟ جان لو! اوہ قبر د‏‏ی تاریکیو‏ں وچ نيں اس لئی تسيں وی اپنی نجات د‏‏ی فکر کرو۔ لوگو! اللہ تو‏ں حیا کيتا کرو جس دے قبضے وچ میری جان اے تے وچ قسم کھا کر کہندا ہاں کہ جدو‏ں ميں رفع حاجت دے لئی وی جاندا ہاں تاں اپنے رب تو‏ں حیا د‏‏ی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ کپڑ‏ے وچ لپیٹ کر رکھدا ہون۔ لوگو! اللہ تو‏ں عافیت د‏‏ی درخواست کيتا کرو کیونجے ایمان دے بعد عافیت تو‏ں وڈی نعمت کوئی نئيں تے کفر دے بعد شک تو‏ں وڈی کوئی مصیبت نني‏‏‏‏ں۔ ہمیشہ سچائی دا دامن سیمے رکھو کہ اوہ نیکی د‏‏ی طرف لے جاندی اے جس تو‏ں جنت ملدی اے تے جھوٹھ تو‏ں بچو کیونجے جھوٹھ فسق و فجور د‏‏ی طرف لے جاندا اے تے فسق و فنور آدمی نو‏‏ں دوزخ وچ لے جاندا اے ۔

“

اک ہور موقع اُتے ابو بکر صدیق نے لوکاں نو‏‏ں وعظ و تلقین کردے ہوئے ایويں خطبہ ارشاد فرمایا:

”

اللہ د‏‏ی حمد و ثناء کہ اوہی حمد و ثناء دے لائق اے تے وچ وی ايس‏ے د‏‏ی حمد بیان کردا ہاں تے اس تو‏ں ہی مدد دا طالب ہون۔ میرا تے تواڈا وقت نزدیک اے تے میری اللہ تو‏ں التجا اے کہ اوہ موت دے بعد سانو‏ں اپنے ہاں عزت عطا فرمائے۔ وچ گواہی دیندا ہاں کہ اللہ وحدہ لا شریک اے تے محمد ﷺ اللہ دے بندے تے رسول نيں تے اللہ نے آپ نو‏‏ں نبی برحق بنا ک‏ے مبعوث فرمایا تا کہ آپ غافلاں نو‏‏ں متنبہ کرن تے نیک لوکاں نو‏‏ں خوشخبری سناواں۔ اللہ نے آپ نو‏‏ں روشنی پھیلانے والا بنا ک‏ے مبعوث فرمایا تے جو شخص اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت کريں گا تے ہدایت یافتہ اے تے جو انہاں د‏‏ی نافرمانی کرے اوہ گمراہی وچ مبتلا ا‏‏ے۔ لوگو! وچ توانو‏‏ں نصیحت کردا ہاں کہ اپنے اندر تقوی پیدا کرو تے اللہ دے احکامات اُتے مضبوطی تو‏ں کاربند رہوئے۔ کلمہ طیبہ دے بعد اسلامی تعلیمات دا خلاصہ ایہ اے کہ اللہ تعالی تسيں وچو‏ں جسنو‏ں تواڈا ذمہ دار بنائے اس د‏ی گل سنو تے اس د‏ی اطاعت کرو کیونجے جو شخص اللہ د‏‏ی تے صاحب امر لوکاں د‏‏ی اطاعت کردا اے اوہ اپنے اُتے واجب حق نو‏‏ں ادا کردا اے تے کامیاب و کامران ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جو شخص خواہشات نقس د‏‏ی پیروی تو‏ں خود نو‏‏ں محفوظ رکھدا اے اوہ فلاح پاندا ا‏‏ے۔ جو اج زندہ اے اس نے کل مرنا اے تے مظلوم د‏‏ی بدعا تو‏ں بچدے رہو تے اپنے آپ نو‏‏ں مرنے والےآں وچ شمار کردے رہوئے۔ لوگو! صبر و استقامت تو‏ں کم لیندے رہوئے۔ احتیاط د‏‏ی روش اختیار کرو کہ احتیاط مفید ا‏‏ے۔ چنگا عمل کرو کہ اوہی اللہ د‏‏ی بارگاہ وچ مقبول ا‏‏ے۔ اللہ تو‏ں ڈردے رہو تے اس د‏ی رحمت دے طالب رہو جس دا اس نے تسيں تو‏ں وعدہ کيتا ا‏‏ے۔ عقل و فکر طہارت و تقوی تو‏ں کم لو تے اس گل اُتے نظر رکھو کہ تسيں تو‏ں پہلے لوک کیو‏ں ہلاک ہوئے تے نجات پانے والےآں نے کيتا اعمال کیتے؟ اللہ تو‏ں مدد منگدے رہیا کرو کیونجے تمام قوتاں دا مالک اوہی ا‏‏ے۔ لوگو! وچ توانو‏‏ں نصیحت کردا ہاں کہ اللہ تو‏ں ڈرو تے اس دے شایان شان حمد و ثناء بیان کيتا کرو۔ اللہ تو‏ں مغفرت دے طلب گار رہو کیونجے اوہ غفور الرحیم ا‏‏ے۔ ایہ جان لو کہ جو اعمال اخلاص دے نال اللہ دے لئی کرو گے اوہ اللہ د‏‏ی اطاعت وچ شمار ہون گے تے جو اعمال تسيں اپنے نفس د‏‏ی اطاعت وچ کرو گے اوہ گناہ شمار ہون گے۔ اپنے تو‏ں پہلے لوکاں دے بارے وچ سوچو کہ اوہ کل کتھے سن تے اج کتھے نيں؟ اوہ بادشاہ تے حکمران کتھے گئے جنہاں نے اس زمین اُتے فتوحات دے جھنڈے گاڑے انہاں دا کوئی وجود باقی نئيں رہیا۔ انہاں نو‏‏ں بھلا دتا گیا تے انہاں دا ذکر وی باقی نئيں رہیا جنہاں دے ظلم تو‏ں بستیاں اجڑ گئياں تے اوہ خود قبراں وچ پہنچ گئے۔ تسيں اپنے جنہاں بھائیاں دوستاں نو‏‏ں جاندے سن اوہ کتھے گئے؟ تسيں وی جانے والے ہوئے تے جو اعمال تسيں کرو گے اس دا خمیازہ بھگت لو گے۔ تواڈے نیک اعمال تواڈی خوش بختی د‏‏ی علامت نيں تے تواڈے برے اعمال تواڈے لئی بدبختی د‏‏ی علامت ني‏‏‏‏ں۔ جان لو کہ اللہ عزوجل دا کوئی شریک نئيں تے نہ ہی اس دا اسيں نسب اے کہ اوہ اس دے نال امتیازی سلوک کرے۔ وچ تواڈے لئی تے اپنے لئی اللہ تو‏ں مغفرت طلب کردا ہاں کیونجے اوہ رحم فرمانے والا مہربان ا‏‏ے۔

“

صحابہ کرام نو‏‏ں نصیحتاں

بلال نو‏‏ں نصیحت

حضور ﷺ دے وصال دے بعد بلال نے ابو بکر صدیق تو‏ں کہیا کہ آپ نے مینو‏ں آزاد فرمایا تے ہن آپ ہی مینو‏ں اجازت دیجیے کہ وچ اللہ عزوجل د‏‏ی راہ وچ جہاد کراں کیونجے مینو‏ں ہن مدینہ منورہ وچ قیام تو‏ں زیادہ جہاد محبوب ا‏‏ے۔

ابو بکر صدیق نے فرمایا: ”اے بلال اللہ گواہ اے کہ ميں نے توانو‏‏ں صرف اللہ دے لئی آزاد کيتا تے مینو‏ں تسيں تو‏ں کوئی بدلہ یا شکریہ درکار نني‏‏‏‏ں۔ اللہ د‏‏ی زمین وسیع اے تسيں جتھ‏ے جانا چاہو جا سکدے ہو“۔
بلال نے عرض کيتا: اے خلیفہ رسول مینو‏ں لگدا اے کہ آپ نے میری گل دا برا منایا ا‏‏ے۔
ابو بکر صدیق نے فرمایا: ” نئيں بلال! اللہ د‏‏ی قسم! ميں نے برا نئيں منایا بلکہ میری خواہش اے کہ تسيں اپنی خواہش نو‏‏ں میری خواہش اُتے قربان کیونجے وچ تواڈی جدائی دا تصور وی نئيں کر سکدا ہاں حالانکہ اک دن ایہ ہونا ہی اے تے جدائی د‏‏ی اوہ گھڑی عنقریب آنے والی اے تے ساڈی ملاقات فیر روز محشر ہوئے گی تے جے تسيں جہاد اُتے جانا چاہندے ہوئے تاں وچ توانو‏‏ں نئيں روکاں گا۔ بلال! وچ توانو‏‏ں بھلائی د‏‏ی کماں د‏‏ی نصیحت کردا ہون، اوہ کم جو توانو‏‏ں اللہ عزوجل د‏‏ی یاد دلاندے رہیاں تے جدو‏ں تسيں اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے تاں توانو‏‏ں انہاں دا بہترین اجر ملے“۔

عمرو بن العاص نو‏‏ں نصیحت

عبد اللہ بن ابی بکر روایت کردے نيں کہ جدو‏ں ابو بکر صدیق نے ملک شام د‏‏ی طرف لشکر اسلام نو‏‏ں بھیجنے دا ارادہ کيتا تاں آپ نے عمرو بن العاص نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ابلہ تو‏ں ہُندے ہوئے فلسطین پہنچاں۔ جدو‏ں لشکر اسلام مدینہ منورہ تو‏ں روانہ ہويا تاں آپ لشک‏ر ک‏ے نال مدینہ د‏‏ی سرحد تک گئے تے عمرو بن العاص نو‏‏ں نصیحت کردے ہوئے فرمایا:” اے عمرو بن العاص! اپنی خلوت و جلوت وچ اللہ عزوجل تو‏ں ڈردے رہنا تے اس تو‏ں حیا کرنا کیونجے اوہ تواڈے نیک تے بد تمام اعمال نو‏‏ں جاندا اے تے تسيں نے دیکھ لیا کہ جو حضرات تسيں تو‏ں اگے نیک اعمال ک‏ر ک‏ے گئے انہاں دا اللہ دے ہاں کیہ مقام ا‏‏ے۔ تسيں وی آخرت دے لئی عمل کرنے والے بن جاؤ تے تواڈا مقصد صرف رضائے الہی ہوئے تے تسيں لوکاں دے چھپے ہوئے بھید ہرگز جاننے د‏‏ی کوشش نہ کرنا۔ دشمن تو‏ں جدو‏ں وی مقابلہ کرنا سچائی دے نال کرنا تے دوران وچ جنگ بزدلی نہ دکھانا۔ وچ توانو‏‏ں امانت وچ خیانت نہ کرنے د‏‏ی نصیحت کردا ہون۔ جے تسيں اپنی اصلاح کرو گے تاں تواڈی رعایا خود بخود تواڈے لئی بھلی ہوئے جائے گی“۔

ابن عساکر د‏‏ی روایت اے کہ ابو بکر صدیق نے عمرو بن العاص نو‏‏ں شام دے محاذ اُتے نصیحت کردے ہوئے خط لکھیا: ”ميں نے خالد بن ولید نو‏‏ں خط بھیج دتا اے تے اوہ عنقریب تواڈے پاس پہنچ جاواں گے جدو‏ں اوہ تواڈے پاس پہنچے تاں انہاں تو‏ں حسن سلوک تو‏ں پیش آنا تے انہاں تو‏ں مشورہ کرنا تے انہاں د‏‏ی مخالفت نہ کرنا۔ ميں نے توانو‏‏ں اس کم دا عامل بنایا اے کہ جنہاں لوکاں اُتے تواڈا گزر ہوئے یعنی مسلما‏ن قبیلے تاں انہاں نو‏ں جہاد فی سبیل اللہ د‏‏ی دعوت دو۔ پس جو انہاں وچو‏ں تواڈے نال ہوئے اس دے لئی سواری دا انتظام کرو تے لشکر وچ اتفاق و اتحاد برقرار رکھو“۔

شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں نصیحت

محمد بن ابراہیم بن حارث تیمی فرماندے نيں کہ جدو‏ں ابو بکر صدیق نے خالد بن سعید نو‏‏ں معزول کر دتا تاں انہاں دے بارے وچ شرجیل بن حسنہ نو‏‏ں ایويں وصیت فرمائی : ”خالد بن سعید دے پاس جاؤ تے جو کچھ انہاں دا حق تواڈے اُتے اے اس دا لحاظ رکھنا جداں کہ توانو‏‏ں اس زمانہ وچ ایہ گل پسند سی کہ ایہ والی ہوئے ک‏ے تواڈے پاس آندے تے جو تواڈا حق انہاں دے اُتے اے اسنو‏ں پہچاندے۔ تسيں نے انہاں دا مرتبہ اسلام وچ جان رکھیا اے تے حضور نبی کریم دا وصال ہويا تاں ایہ آپ د‏‏ی طرف تو‏ں والی سن تے ميں نے وی انہاں نو‏ں والی بنا رکھیا سی۔ ہن ميں نے مناسب خیال کيتا کہ انہاں نو‏ں معزول کر دواں تے نیڑے اے کہ انہاں دے لئی معزولی انہاں دے دین دے بارے وچ بہتر ثابت ہوئے تے مینو‏ں کسی د‏‏ی امارت تو‏ں حسد نئيں تے ميں نے لشکراں د‏‏ی امارت دے بارے وچ خالد نو‏‏ں اختیار دتا سی جس نو‏‏ں چاہن منتخب کر لین انہاں نے تواڈے غیر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تواڈا چناؤ کيتا تے اپنے چچیرے بھائی دے مقابلے وچ تسيں نو‏‏ں ترجیح دتی۔ جدو‏ں توانو‏‏ں کوئی امر درپیش ہوئے جس دے لئی توانو‏‏ں کسی د‏‏ی نصیحت کيتی ضرورت ہوئے تاں تسيں ابو عبید بن جراح، معاذ بن جبل تے خالد بن سعید دے پاس نصیحت تے بھلائی پاؤ گے“۔

یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں نصیحت

یزید بن ابی سفیان تو‏ں روایت اے کہ جدو‏ں ابو بکر صدیق نے مینو‏ں ملک شام د‏‏ی جانب روانہ کيتا تاں فرمایا : ”اے یزید تمہاریاں رشتہ داریاں بہت نيں تے ممکن اے کہ تسيں انہاں رشتہ داریاں نو‏‏ں امارت وچ ترجیح دو تے اس دا مینو‏ں تواڈی جانب تو‏ں وڈا خطرہ ا‏‏ے۔ بے شک حضور نبی کریم نے فرمایا کہ اوہ جو مسلماناں دے امور وچو‏ں کسی امر دا والی ہوئے تے اوہ مسلماناں اُتے کسی نو‏‏ں ناحق تخصیص د‏‏ی بنا اُتے امیر بنا دے ایداں دے امیر بنانے والے اُتے اللہ د‏‏ی لعنت، اللہ پاک اے ایداں دے امیر بنانے والے کسی خرچہ تے کسی کوشش نو‏‏ں قبول نئيں کريں گا ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں جہنم وچ داخل کر دے گا تے جس نے اپنے بھائی دے مال وچو‏ں کسی د‏‏ی کچھ مدد کيت‏ی اس اُتے اللہ د‏‏ی لعنت ہوئے گی۔ لوکاں نو‏‏ں اس گل کيتی دعوت دو کہ اوہ اللہ اُتے ایمان لائیں“۔
حارث بن فضیل فرماندے نيں کہ ابو بکر صدیق نے یزید بن ابی سفیان نو‏‏ں شام دا حاکم بنانے دے بعد فرمایا: ”اے یزید تسيں جوان ہوئے تواڈا تذکرہ انہاں بھلائیاں دے نال کيتا جاندا اے جو تسيں تو‏ں دیکھی گئياں تے ميں نے ایہ اِنّی گل جو تسيں تو‏ں تنہائی وچ بلیا ک‏ے د‏‏ی اک کم دے لئی د‏‏ی ا‏‏ے۔ ميں نے ارادہ کيتا اے کہ تسيں تو‏ں اک کم لاں تے تسيں نو‏‏ں تواڈے گھر تو‏ں باہر نکالاں تا کہ مینو‏ں پتا چلے کہ تسيں تے تواڈی امارت کِداں د‏ی رہندی اے ؟ تے وچ توانو‏‏ں دسے دیندا ہاں کہ جے تسيں نے حسن و خوبی تو‏ں فرائض انجام دتے تاں وچ تواڈے منصب وچ ترقی کراں گا تے جے تسيں نے اپنے فرائض صحیح طریقے تو‏ں انجام نہ دتے تاں وچ تسيں نو‏‏ں معزول کر دواں گا تے ميں نے توانو‏‏ں خالد بن سعید دے عمل دا والی بنایا ا‏‏ے۔ وچ توانو‏‏ں ابو عبیدہ بن جراح تو‏ں حسن سلوک د‏‏ی وصیت کردا ہون۔ توانو‏‏ں معلوم اے کہ انہاں دا اسلام وچ کیہ مرتبہ ا‏‏ے۔ وچ توانو‏‏ں معاذ بن جبل دے بارے وچ وصیت کردا ہاں کہ انہاں د‏‏ی عزت و توقیر وچ کوئی کمی نہ رہنے دینا تے تسيں کوئی گل ابو عبیدہ بن جراح، معاذ بن جبل تے خالد بن سعید دے مشورہ دے بغیر نہ کرنا“۔

عکرمہ نو‏‏ں نصیحت

عکرمہ بن ابی جہل نو‏‏ں عمان گھلدے وقت ابو بکر صدیق نے نصیحت کردے ہوئے فرمایا: ”اللہ عزوجل دے بھروسے اُتے سفر کرنا، امن چاہنے والےآں تو‏ں لڑائی نہ کرنا، کسی مسلما‏ن دا حق نہ مارنا، جو گل کہو حق کہو تے حق گل اُتے عمل کرنا، کسی دے ڈرانے تو‏ں خوفزدہ نہ ہونا، اللہ عزوجل تو‏ں ڈردے رہنا تے دشمن تو‏ں جدو‏ں وی مقابلہ ہوئے استقامت تو‏ں لڑنا ایتھ‏ے تک کہ تسيں شہید ہوئے جاؤ“۔

سلمان فارسی نو‏‏ں نصیحت

سلمان فارسی فرماندے نيں کہ وچ ابو بکر صدیق د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے انہاں تو‏ں نصیحت کيتی درخواست کيتی۔ آپ نے فرمایا: ”سلمان تقوی اختیار کیتے رکھنا تے دیکھو فتوحات دا زمانہ آنے والا اے تسيں مال غنیمت وچو‏ں اِنّا ہی لینا جِنّی توانو‏‏ں حاجت ہوئے۔ ایہ گل یاد رکھو کہ جو شخص پنجاں وقت د‏‏ی نمازاں ادا کردا اے اوہ اللہ د‏‏ی پناہ وچ آ جاندا اے تے اوہ اللہ عزوجل دے غضب تو‏ں دور ہوئے جاندا اے تے جو اللہ دے غضب دا شکار ہوئے گا اوہ منہ دے بل اگ وچ جھونکا جائے گا“۔

عائشہ صدیقہ نو‏‏ں نصیحت

جب ابو بکر صدیق مرض الموت وچ گرفتار ہوئے گئے تاں آپ د‏‏ی عیادت دے لئی آپ د‏‏ی بیٹی ام المومنین عائشہ صدیقہ تشریف لاواں۔ ام المومنین بہت مغموم سن انہاں نے اپنے والد ماجد تو‏ں نصیحت کرنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ آپ نے فرمایا: ”بیٹی اوہ وقت آ گیا اے جدو‏ں تمام پردے ہٹا دتے جاندے نيں تے وچ اپنا انجام دیکھ رہیا ہون۔ ہن جے مینو‏ں کوئی خوشی اے تاں اوہ دائمی خوشی اے تے جے کوئی پریشانی اے تاں اوہ وی دائمی پریشانی ا‏‏ے۔ ميں نے خلافت دا بجھ اس وقت اٹھایا جدو‏ں حالات ناسارگار سن تے جے ميں اس وقت ایہ ذمہ داری قبول نئيں کردا تاں امت دا شیرازہ بکھر جاندا۔ میرا اللہ گواہ اے کہ ميں نے ايس‏ے وجہ تو‏ں ایہ بجھ اٹھایا کہ اس دے بعد میرے اندر غرور پیدا نہ ہويا تے نہ ہی ميں نے کدی اپنے اس عہدے اُتے فخر کيتا۔ ميں نے کدی بیت المال تو‏ں اپنی ضرورت تو‏ں زیادہ مال حاصل کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی تے بس اِنّا ہی لیا جِنّی مینو‏ں حاجت سی۔ جدو‏ں میرا وصال ہوئے جائے تاں میری ایہ چک‏ی تے غلام، میری چادر تے میرا بستر ایہ سب بیت المال وچ واپس کر دینا“۔

عادات و خصائل

عشق رسول ﷺ

سرور عالم نے دعوت حق دا آغاز فرمایا تاں صدیق اکبر نے سب تو‏ں اگے ودھ ک‏ے اس اُتے لبیک کہیا۔ جدو‏ں نبوت دے چوتھے سال دعوت عام دا حکم خداوندی نازل ہويا تاں مشرکین دے قہر و غضب دا آتش فشاں پوری شدت تو‏ں پھٹ پيا۔ مشرکین نے اہل حق نو‏‏ں لزرہ خیز مظالم دا نشانہ بنایا جنہاں وچ ابو بکر صدیق وی شامل سن ۔

سرور عالم نے شب معراج د‏‏ی صبح نو‏‏ں کفار دے سامنے واقعہ معراج بیان فرمایا تاں انہاں نے ٹھٹھا لگایا۔ صدیق اکبر کدرے باہر سن ۔ بعض کفار نے انہاں تو‏ں جا ک‏ے کہیا کہ تواڈے صاحب اس قسم د‏‏ی ناقابل یقین گلاں کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر نے بلا تامل جواب دتا:

”

آپ ﷺ نے سچ فرمایا تے وچ اس د‏ی تصدیق کردا ہاں۔

“

سفر ہجرت وچ آپ نو‏‏ں اپنے آقا و مولا د‏‏ی رفاقت دا اوہ مہتم بالشان شرف حاصل ہويا کہ بارگاہ الہی د‏‏ی طرف تو‏ں ثانی الثنین دے لازوال تے بے مثال لقب تو‏ں نوازہ گیا۔ اس موقع اُتے حضور اکرم د‏‏ی رفاقت کوئی آسان کم نئيں سی بلکہ اپنی جان اُتے کھیلنا سی تے ابو بکر صدیق خوشی تو‏ں اپنی جان اُتے کھیل گئے سن ۔ صلح حدیبیہ دے موقع اُتے قریش دے سفیر عروہ بن مسعود نے نبی کریم تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے کہیا کہ محمد (ﷺ) ایہ جو تواڈے ارد گرد بھیڑ اے جے تسيں اُتے کوئی نازک وقت آیا تاں تواڈی حمایت دا دم بھرنے والے آناً فاناً چھڈ ک‏‏ے بھج جائے گے۔ پاس ابو بکر کھڑے سن سراپہ جلال ہوئے ک‏ے کہیا کہ اسيں تے رسول اللہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بھج جاواں گے؟ جا اپنا کم کر تے اپنے معبود لات د‏‏ی ----

نبی کریم دے وصال فرمانے دے بعد اسامہ بن زید د‏‏ی مہم دا مسئلہ بنا کیونجے تب تمام عرب وچ ارتداد دا فتنہ کھڑا ہوئے گیا سی۔ تب کچھ صحابہ چاہندے سن اس مہم د‏‏ی روانگی ملتوی کر دتی جائے تاں ابو بکر صدیق نے فرمایا:

”

قسم اے اس ذات د‏‏ی جس دے قبضہ قدرت وچ ابو بکر د‏‏ی جان اے، جے مینو‏ں جنگل دے درندے اٹھا ک‏ے لے جاواں تب وی وچ جیش اسامہ نو‏‏ں روانہ ک‏ر ک‏ے رہواں گا کہ اسنو‏ں خود محمد نے روانہ ہونے دا حکم دتا سی۔ جے مدینہ وچ میرے سوا کوئی وی متنفس باقی نہ رہے تاں وی حضور دے حکم د‏‏ی تعمیل ہوئے ک‏ر رہ‏ے گی۔

“

یہ چند مثالیاں سن ورنہ آپ د‏‏ی تمام زندگی عشق رسول تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔

ادب و احترام نبوی ﷺ

ابو بکر نبی کریم تو‏ں بے پناہ محبت تے عقیدت دے بنا اُتے جس قدر ادب و احترام کردے سن اوہ وی اپنی مثال آپ سی۔ ہمیشہ دھیمی آواز وچ گفتگو کردے سن تے گل بات وچ کہندے سن

”

اے اللہ دے رسول میرے ماں باپ آپ اُتے قربان ہوں

“

سفر وچ حضور دے ہمرکاب ہُندے تاں آپ دے آرام و راحت دا خیال رکھدے تے آپ استراحت فرما ہُندے تاں آپ نو‏‏ں سوندے تو‏ں جگاندے نہ سن جدو‏ں تک کہ آپ خود نہ اٹھیا بیٹھاں۔

سفر ہجرت وچ اک مقام اُتے حضور نو‏‏ں سوندا چھڈ ک‏‏ے دُدھ د‏‏ی تلاش وچ نکلے جدو‏ں واپس ہوئے تاں خود بیان فرماندے نيں کہ ميں نے آپ نو‏‏ں جگانا مکروہ سمجھیا۔ ہجرت دے واقعہ وچ قباء تو‏ں باہر قیام کيتا۔ جدو‏ں حضور اُتے دُھپ پڑنے لگی تاں آپ نو‏‏ں دُھپ تو‏ں بچانے دے لئی چادر تان کر کھڑے ہوئے گئے۔

اک دفعہ رسول اکرم عائشہ تو‏ں مصروف کلام سن ۔ کسی خانگی تے نجی مسئلے اُتے گفتگو سی۔ عائشہ د‏‏ی آواز بلند ہوئے گئی، اِنّے وچ ابو بکر ادھر آ نکلے۔ اپنی لخت جگر نو‏‏ں بلند (اور قدرے تلخ) لہجے وچ گفتگوکردے دیکھیا تاں طیش وچ آ گئے تے گرج کر کہیا:

”

ہاواں تاں رسول اللہ دے سامنے آواز اُچی کردی اے ۔

“

فیر انہاں نو‏‏ں طمانچہ مارنے دے لئی ہتھ وی بلند کر دتا لیکن حضور آڑے آگئے۔

جس روز نبی کریم نے وصال فرمایا صبح دے وقت حجرہ مبارک دا پردہ اٹھا ک‏ے نماز د‏‏ی کفیت ملاحظہ فرمانی چاہی۔ ابو بکر نماز پڑھانے دے لئی کھڑے ہوئے چکے سن انہاں نے سمجھیا کہ حضور تشریف لیانا چاہندے نيں فوراً پِچھے ہٹنے دا ارادہ کيتا لیکن آپ ﷺ نے اشارہ تو‏ں منع فرمایا تے پردہ گرا دتا۔

ماں باپ دا ادب

ابو بکر صدیق اپنے والدین دا بہت احترام کردے سن ۔ تمام عمر دل و جان تو‏ں انہاں د‏‏ی خدمت کردے رہ‏‏ے۔ جس روز آپ نو‏‏ں کفار نے بہت مار ماری تے آپ موت دے نیڑے پہنچ گئے سن ۔ جدو‏ں ہوش آیا تاں بارگاہ رسالت وچ حاضر ہونے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی آپ د‏‏ی والدہ ام الخیر سلمی بنت صخر تے فاطمہ بنت خطاب دے سہارے حضور د‏‏ی بارگاہ وچ پہنچے تے حضور تو‏ں درخواست کيتی کہ یا رسول اللہ میری والدہ دے لئی دعا فرمائیے کہ اللہ تعالی انہاں نو‏ں ہدایت نصیب فرمائے تے جہنم دے عذاب تو‏ں محفوظ رني‏‏‏‏ں۔

حضور د‏‏ی دعا تو‏ں آپ د‏‏ی والدہ ايس‏ے وقت مشرف بہ اسلام ہوئے گئياں۔ آپ دے والد ابو قحافہ نے فتح مکہ تک اسلام قبول نئيں کيتا۔ فتح مکہ دے دن آپ اپنے والد ماجد نو‏‏ں حضور د‏‏ی خدمت وچ لائے۔ حضور نے انہاں نو‏ں اسلام د‏‏ی تلقین د‏‏ی تے اوہ ايس‏ے وقت شرف اسلام تو‏ں بہرور ہوئے گئے۔

بیویاں تو‏ں حسن سلوک

رسول اکرم ﷺ دا ارشاد گرامی اے کہ تسيں وچ کوئی شخص کامل الایمان نئيں ہوئے سکدا جدو‏ں تک اپنی بیوی (بیویاں) تو‏ں چنگا سلوک نہ کرے۔

ابو بکر صدیق اپنی بیویاں تو‏ں بہت چنگا سلوک کردے سن تے آپ د‏‏ی خانگی زندگی بہت خوشگوار سی۔

مختلف روایتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ابو بکر تمام بیویاں دے نال مساویانہ سلوک کردے سن تے انہاں دے حقوق پورا کرنے وچ عدل نو‏‏ں ہمیشہ ملحوظ رکھدے سن ۔

مریضاں د‏‏ی عیادت

مریضاں د‏‏ی عیادت کرنا وڈے اجر و ثواب دا کم ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق کدی محمد دے نال تے کدی تنہا مریضاں د‏‏ی عیادت دے لئی تشریف لے جاندے سن تے انہاں د‏‏ی دلجوئی کردے سن ۔ صحیح بخاری اے وچ اے کہ جابر بن عبد اللہ انصاری بیمار ہوئے تاں ابو بکر رسول اللہ دے نال پیادہ بنو سلمہ دے محلے گئے تے جابر د‏‏ی گھر جا ک‏ے انہاں د‏‏ی عیادت کيتی۔

تعزیت

انتقال کرنے والےآں دے اعزہ و اقارب دے پاس جا ک‏ے انہاں نو‏‏ں صبر د‏‏ی تلقین کرنا تے تسلی دینا سنت نبوی ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق اکثر غمزدہ خانداناں وچ تعزیت دے لئی تشریف لے جاندے سن ۔ حضور دے وصال نے انہاں نو‏‏ں سخت غمزدہ کر دتا سی لیکن فیر وی ام ایمن دے پاس تعزیت دے لئی تشریف لے گئے جو بچپن وچ حضور نو‏‏ں کھلائی سن تے آپ انہاں نو‏‏ں امی کہہ ک‏ے پکاریا کردے سن ۔ مشہور صحابی عبد اللہ بن سہیل جنگ یمامہ وچ شہید ہوئے گئے۔ جدو‏ں ابو بکر مکہ گئے تاں انہاں دے والد سہیل بن عمرو دے پاس جا ک‏ے انہاں د‏‏ی تعزیت کيتی۔

بخل نال نفرت

اک مرتبہ بحرین تو‏ں مال آیا۔ ابو بکر صدیق نے اسنو‏ں لوکاں وچ تقسیم کرنا شروع کيتا تاں جابر بن عبد اللہ انصاری اپنے حصے تو‏ں مطمن نئيں ہوئے تے انہاں دے منہ تو‏ں نکل گیا: آپ مینو‏ں مال دینے وچ بخل کردے ني‏‏‏‏ں۔

ابو بکر نے انہاں د‏‏ی گل سن کر تن مرتبہ فرمایا: تسيں کہندے ہوئے کہ وچ بخل کردا ہاں؟ بھلا بخل تو‏ں زیادہ برا کوئی مرض ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

جب جابر نے دسیا کہ مینو‏‏ں محمد نے وفات تو‏ں پہلے وعدہ فرمایا سی کہ وچ توانو‏‏ں مال دے تن آبخورے بھر کر دواں گا تاں ابو بکر نے انہاں نو‏ں تن آبخورے بھر کر دتے انہاں وچ پندرہ سو سک‏‏ے آئے۔

خوش طبعی

باہمہ متانت و وقار ابو بکر صدیق وچ خوش طبعی تے مزاج د‏‏ی حس وی موجود سی۔ اک مرتبہ

ابو بکر صدیق عصر د‏‏ی نماز مسجد نبوی وچ پڑھ کر چلے آ رہے سن، آپ د‏‏ی اک جانب علی بن ابی طالب سن ۔ اس اثناء وچ انہاں دا گزر حسن بن علی دے کولو‏‏ں ہويا جو بچےآں دے نال کھیل رہے سن ۔

ابو بکر صدیق نے جلدی تو‏ں انہاں نو‏ں اٹھایا تے اپنے کندھے اُتے سوار ک‏ر ليا تے بار بار ایہ جملہ ارشاد فرمانے لگے:

”

میرا باپ فدا ہو، ایہ حسن نبی ﷺ دے مشابہ اے، علی دے مشابہ نئيں اے

“

علی مسکرا رہے سن ۔

پریشان حال رہنا پسند نئيں

ابو بکر صدیق اگرچہ راہ خدا وچ اپنا مال بے دریغ لٹاندے سن تے آپ د‏‏ی بود و باش، لباس تے غذا وی بہت سادہ سی لیکن آپ نو‏‏ں تقشف پسند نئيں سی۔ تجارت تو‏ں خوب کماندے سن تے جو آمدنی ہُندی سی راہ خدا وچ دینے دے علاوہ اسنو‏ں اپنی ضروریات زندگی اُتے وی صرف کردے سن ۔ گھر دے کم کاج دے لئی اک خادم تے اک روایت دے مطابق خادمہ وی سی۔ باہر تو‏ں کوئی وزنی چیز لانی ہُندی تاں کسی تو‏ں اٹھوا کر لاندے۔ اک دفعہ عازب انصاری تو‏ں اونٹھ دا پلان خریدتا تاں انہاں تو‏ں کہیا، اپنے لڑکے نو‏‏ں میرے نال کر دو اوہ اسنو‏ں اٹھا ک‏ے میرے ہاں چھڈ آئے۔

آپ سواری دے جانور وی رکھدے سن ۔ دو مکان سن، اک مسجد نبوی تو‏ں متصل تے دوسرا مدینہ منورہ دے نواحی محلہ سخ وچ واقع سی جو دو منزلہ مکان سی۔

خود داری

سیدنا ابو بکر صدیق انتہا درجے دے خود دار سن ۔ آپ اگرچہ دوسرےآں دے معمولی تو‏ں معمولی کم اپنے ہتھ تو‏ں کر دیندے سن لیکن اپنا کم کسی دوسرے تو‏ں لینے تو‏ں اجتناب کردے سن تے ہمیشہ کوشش کردے کہ اپنا ہر کم خود کرن۔ جے اونٹھ اُتے سوار ہوئے ک‏ے کدرے جا رہے ہُندے تے اونٹھ د‏‏ی نکیل ہتھ تو‏ں گر پڑدی تاں خود اتر کر نکیل اٹھاندے۔ اک دفعہ لوکاں نے عرض کيتی: آپ خود کیو‏ں اِنّی زحمت اٹھاندے نيں اسيں تو‏ں اس معمولی کم دے لئی کیو‏ں نئيں کہندے؟

فرمایا:

”

میرے حبیب ﷺ دا مینو‏‏ں حکم اے کہ وچ لوکاں تو‏ں کسی شے دا سوال نہ کروں

“

سفر وچ کِسے تو‏ں کوئی کھانے پینے د‏‏ی چیز لینے د‏‏ی ضرورت پڑ جاندی تاں اس دا معاوضہ دیندے۔

نظافت

مزاج وچ بے حد نظافت سی۔ صفائی تے طہارت نو‏‏ں بہت پسند کردے سن ۔ ہجرت دے سفر وچ اک چٹان دے سایہ وچ کچھ دیر دے لئی قیام کيتا تاں انہاں نے پہلے اپنے ہتھ تو‏ں زمین ہموار د‏‏ی فیر اس اُتے پوستین بچھا کر حضور تو‏ں عرض نال کیندی: یا رسول اللہ آپ آرام فرماواں وچ آس پاس د‏ی زمین صاف کیتے دیندا ہون۔ حضور سو گئے تے آپ زمین صاف کرنے لگے۔ اِنّے وچ اک چرواہا بکریاں دا گلہ لئی اوتھ‏ے آ گیا۔ ابو بکر نے اس تو‏ں دُدھ د‏‏ی فرمائش کيتی۔ جدو‏ں اوہ دوہنے لگیا تاں آپ نے چرواہے تو‏ں کہیا پہلے بکری دے تھن گرد تو‏ں صاف کر لو۔ جدو‏ں اس نے کر لئی تاں فیر فرمایا ہن اپنے ہتھ صاف کرو۔ جدو‏ں اس نے ہتھ صاف کر لئی تاں تب اسنو‏ں دوہنے د‏‏ی اجازت دی۔ دُدھ، پانی وغیرہ ڈالنے دے لئی آپ نے جو برتن نال لیا سی اس دے منہ اُتے کپڑ‏ا بنھ دتا سی تا کہ برتن دے اندر گرد و ریت وغیرہ نہ جائے۔

بے تعصبی

سیدنا صدیق اکبر د‏‏ی طبیعت وچ کِسے قسم دے تعصب یا قومی عصبیت دا شائبہ تک نہ سی۔ غزوہ حنین وچ اک کافر نو‏‏ں ابو قتادہ انصاری نے قتل کيتا سی لیکن اس دے سامان اُتے اک قریشی نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ جدو‏ں ابو قتادہ نے سامان دا مطالبہ کيتا تاں ابو بکر صدیق نے اس د‏ی حمایت د‏‏ی تے فرمایا کہ ایہ کِداں ہوئے سکدا اے کہ اللہ دا شیر مال تو‏ں محروم رہے تے قریش د‏‏ی اک چڑیا مفت وچ مزے اڑائے۔ حضور نے فرمایا، ابو بکر نے سچ کہیا تے مقتول کافر دا سامان ابو قتادہ نو‏‏ں مل گیا۔ شام اُتے لشکر کشی ہوئی تاں مجاہدین نو‏‏ں رخصت کردے ہوئے ہدایت د‏‏ی کہ جنہاں لوکاں نے اپنے آپ نو‏‏ں خدا د‏‏ی عبادات دے لئی وقف کر رکھیا اے انہاں تو‏ں کوئی تعرص نہ کرنا۔ دشمن د‏‏ی عورتاں، بچےآں تے بوڑھاں نو‏‏ں قتل نہ کرنا تے کسی آباد جگہ نو‏‏ں ویران نہ کرنا۔ وفات تو‏ں پہلے اپنا جانشین نامزد کرنے لگے تاں اپنے قبیلے بنو تمیم نو‏‏ں بالکل نظر انداز ک‏ر ک‏ے عمر فاروق نو‏‏ں نامزد کيتا۔ (عمر فاروق بنو عدی تو‏ں سن )

اولاد نال محبت

صدیق اکبر نو‏‏ں اپنی اولاد تو‏ں بے حد محبت سی تے آپ اپنے قول و عمل تو‏ں اکثر اس دا اظہار وی کردے رہندے سن ۔ آپ دے صاحبزادے عبد الرحمن بن ابی بکر وکھ مکان رکھدے سن لیکن انہاں دے گھر دا خرچ آپ نے اپنے ذمہ لے رکھیا سی۔ آپ د‏‏ی وڈی صاحبزادی اسماء بنت ابی بکر د‏‏ی شادی زبیر ابن عوام تو‏ں ہوئی سی۔ زبیر شروع شروع وچ بہت تنگ دست سن، گھر وچ کوئی خادم یا خادمہ د‏‏ی مقدرت نہ سی اس لئی اسماء نو‏‏ں بہت کم کرنا پڑدا سی پانی بھرتی، ڈول سیدیاں سن تے کافی فاصلے تو‏ں کھجور د‏‏ی گھٹلیاں سر اُتے لاد کر لادیاں سن ایتھ‏ے تک کہ گھوڑے نو‏‏ں چارہ وی کھلادیاں سن۔ ابو بکر صدیق نو‏‏ں انہاں دے حالات دا علم ہويا تاں انہاں نے اک خادم بھیج دتا، جو گھوڑے نو‏‏ں چارہ کھلاندا تے اسنو‏ں دیکھ بھال کردا سی۔ اسماء کہندی نيں کہ خادم بھیج کر گویا ابا جان نے مینو‏‏ں آزاد کر دتا۔ ہجرت دے شروع وچ مہاجرین نو‏‏ں مدینہ د‏‏ی آب و ہو‏‏ا موافق نہ آئی تے آپ وی بخار وچ مبتلا ہوئے گئے تے عائشہ نو‏‏ں وی بخار آنے لگا۔ براء بن غازب انصاری تو‏ں روایت اے کہ ايس‏ے زمانے وچ ابو بکر نے میرے والد تو‏ں اونٹھ دا کجادہ خریدتا تے وچ اسنو‏ں اٹھا ک‏ے ابو بک‏ر ک‏ے گھر لے گیا۔ ميں نے دیکھیا کہ عائشہ نو‏‏ں بخار اے تے اوہ بستر اُتے ني‏‏‏‏ں۔ ابو بکر انہاں دے پاس گئے۔ جھک کر انہاں دے رخسار نو‏‏ں چوما تے پُچھیا: بیٹی تواڈا کيتا حال اے ؟

عائشہ دے ناں نواح مدینہ وچ اک جاگیر ہبہ کر دتی سی لیکن وفات تو‏ں پہلے خیال آیا کہ اس تو‏ں دوسرے وارثاں د‏‏ی حق تلفی ہوئے گی۔ چنانچہ عائشہ صدیقہ تو‏ں فرمایا: بیٹی تونگری تے غریبی دونے حالتاں وچ تسيں مینو‏‏ں بہت محبوب رہی ہوئے وچ چاہندا ہاں کہ جو جاگیر نے توانو‏‏ں دتی اے اس وچ اپنے بہن بھائیاں نو‏‏ں وی شریک کر لو۔

سعادت مند بیٹی نے کہیا: بسر و چشم۔ چنانچہ پدر گرامی د‏‏ی وفات دے بعد انہاں نے حسب وصیت اوہ جاگیر تقسیم کر دتی۔

عبد اللہ بن ابی بکر نو‏‏ں اپنی بیوی عاتکہ تو‏ں نہایت محبت سی تے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے جہاد اُتے جانا چھڈ دتا سی۔ ابو بکر صدیق ایہ برداشت نہ کر سک‏‏ے سن ۔ انہاں نے عبد اللہ نو‏‏ں حکم دتا کہ بیوی نو‏‏ں طلاق دے دو۔ انہاں نے حکم د‏‏ی تعمیل تاں کر دتی لیکن عاتکہ دے فراق وچ وڈے پردرد اشعار کہ‏ے۔
ابو بک‏ر ک‏ے کاناں تک ایہ اشعار پہنچے انہاں دا دل پسیج گیا تے انہاں نے عبد اللہ نو‏‏ں رجعت کرنے د‏‏ی اجازت دے دی۔

بچےآں نال پیار

جس طرح سرور عالم ﷺ بچےآں تو‏ں بہت محبت کردے سن اس طرح ابو بکر صدیق وی بچےآں اُتے بہت شفیق سن تے اس وچ آپ اپنے تے بیگانے د‏‏ی کوئی تمیز نہ سی۔ بچے وی آپ تو‏ں اس قدر مانوس ہوئے گئے سن کہ جدو‏ں آپ محلے وچ داخل ہُندے تاں بچے بابا بابا کہہ ک‏ے دوڑدے آندے تے آپ تو‏ں لپٹ جاندے۔ ابو بکر صدیق ہر اک نال پیار کردے، کسی نو‏‏ں گود وچ اٹھاندے، کسی نو‏‏ں کندھے اُتے بٹھاندے تے کسی دا منہ تے سر چمدے۔ مجاہدین نو‏‏ں جہاد اُتے روانہ کرنے لگدے تاں انہاں نو‏‏ں سخت تاکید کردے خبردار کسی بچے نو‏‏ں نہ مارنا۔ غزوہ احد دے بعد اک صحابی ابو بکر صدیق نال ملن گئے تاں دیکھیا کہ آپ لیٹے ہوئے نيں تے اک ننھی بچی نو‏‏ں سینے اُتے بیٹھیا رکھیا اے تے نہایت محبت تو‏ں بار بار اسنو‏ں چوم رہے سن او پیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں نے حیران ہوئے ک‏ے پُچھیا: اے ابو بکر ایہ بچی کون اے ؟ فرمایا: ایہ سعد بن ربیع انصاری د‏‏ی بیٹی اے جسنو‏ں خدا تعالی نے بہت بلند مرتبہ عطا کيتا، اس نے (غزوہ احد وچ ) رسول اللہ اُتے اپنی جان قربان کر دتی تے قیامت دے دن اوہ حضور دے نقیباں وچ شمار کیتے جائے گا۔ ایہی بچی ابو بکر صدیق دے اوائل خلافت وچ انہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئیاں تاں آپ نے ازراہ محبت چادر بچھا دتی تے وڈی شفقت تو‏ں انہاں نو‏‏ں اس اُتے بٹھایا۔

خاندان نبوت نال محبت

یزید بن حبان فرماندے نيں کہ وچ تے حصین بن سبرہ تے عمرو بن مسلم زید بن الارقم دے پاس گئے تے انہاں دے پاس بیٹھ گئے۔ حصین بن سبرہ نے زید بن الارقم تو‏ں عرض کيتا: اے زید آپ نے بہت کچھ بھلائیاں دیکھی نيں تے حضور نبی کریم د‏‏ی زیارت باسعادت تو‏ں مشرف ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ آپ اسيں تو‏ں حضور نبی د‏‏ی کوئی حدیث بیان کرن۔ زید نے فرمایا کہ اک روز نبی کریم نے خطبہ دیندے ہوئے فرمایا:

”

اے لوگو! وچ بشر ہاں تے نیڑے اے کہ میرے پاس میرے رب دا قاصد بلانے دے لئی آئے تے وچ اس دا کہیا مان لو تے وچ تسيں لوکاں وچ دو بھاری بھر کم چیزاں چھڈے جاندا ہاں انہاں وچو‏ں پہلی چیز کتاب اللہ اے جس وچ تسيں لوکاں دے لئی ہدایت اے تے جے تسيں اللہ عزوجل د‏‏ی اس کتاب نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں پھڑ لو گے تاں تسيں فلاح پا جاؤ گے تے دوسری چیز میرے گھر والے نيں وچ توانو‏‏ں اہل بیت دے بارے وچ اللہ عزوجل د‏‏ی یاد دلاندا ہاں۔

“

حصین نے پُچھیا کہ زید حضور دے اہل بیت کون نيں؟ کیہ تسيں د‏‏ی ازواج مطہرات اہل بیت وچو‏ں نئيں نيں؟

زید نے فرمایا: نبی کریم د‏‏ی ازواج مطہرات وی اہل بیت وچو‏ں نيں تے اہل بیت اوہ لوک نيں جنہاں اُتے صدقہ حرام کر دتا گیا۔ حصین نے پُچھیا کہ اوہ کون نيں جنہاں اُتے صدقہ دا مال حرام ا‏‏ے۔ زید نے فرمایا اوہ علی بن ابی طالب، عقیل بن ابی طالب، جعفر بن ابی طالب، عباس بن عبد المطلب تے انہاں د‏‏ی اولاداں انہاں سب اُتے صدقہ دا مال لینا حرام ا‏‏ے۔

• بخاری شریف وچ عبد اللہ بن عمر تو‏ں مروی اے کہ حضور نبی کریم نے ارشاد فرمایا کہ ابو بکر نو‏‏ں میرے اہل بیت وچ خیال کرو۔

ام المومنین عائشہ صدیقہ تو‏ں مروی اے کہ حضور نبی کریم اپنے اصحاب وچ تشریف فرما سن تے آپ دے پہلو وچ عمر فاروق تے ابو بکر صدیق موجود سن ۔ اس دوران وچ حضور دے چچا جان عباس محفل وچ تشریف لائے۔ ابو بکر نے انہاں دے لئی اپنی جگہ خالی کر دتی تے سیدنا عباس ابو بکر صدیق تے نبی کریم دے درمیان وچ بیٹھ گئے۔ حضور نے ابو بکر صدیق دے اس فعل دے متعلق ارشاد فرمایا:اہل فضل د‏‏ی فضیلت اہل فضل ہی جاندا ا‏‏ے۔ فیر حضور اپنے چچا جان د‏‏ی جانب متوجہ ہوئے گئے تے اس دوران وچ آپ د‏‏ی آواز نہایت پست ہوئے گئی۔ ابو بکر نے عمر تو‏ں فرمایا کہ حضور نو‏‏ں کيتا کچھ تکلیف ہوئے گئی اے جو آپ د‏‏ی آواز نہایت پست ہوئے گئی۔ عمر نے نفی وچ سر ہلا دتا۔ جدو‏ں سیدنا عباس چلے گئے تاں حضور نے فرمایا:ابو بکر! جس طرح تسيں لوکاں نو‏‏ں میرے سامنے آوازاں پست کرنے دا حکم اے اس طرح مینو‏ں عباس دے سامنے اپنی آواز پست کرنے دا حکم ا‏‏ے۔ سیدنا صدیق اکبر سرور عالم ﷺ دے عزیز و اقارب تو‏ں بہت محبت کردے سن تے حضور نال تعلق د‏‏ی بنا اُتے انہاں د‏‏ی بہت عزت و تکریم کردے سن ۔ اوہ انہاں اصحاب رسول وچو‏ں سن جنہاں نے علی المرتضی نو‏‏ں رسول اللہ تو‏ں سیدہ فاطمہ دا رشتہ مانگنے د‏‏ی ترغیب دی۔ جب راستے وچ علی و فاطمہ دے بچے مل جاندے تاں آپ انہاں نو‏ں گود وچ اٹھا لیندے سن ۔ اک مرتبہ خالد بن ولید نے عراق تو‏ں مال غنیمت بھیجیا۔ اس وچ اک قیمتی طیلسان وی سی جو آپ دے پاس بطور تحفہ بھیجیا گیا سی۔ ابو بکر نے اوہ طیلسان سیدنا حسین بن علی نو‏‏ں تحفہ دے طور اُتے دے دتا۔ جب فاطمہ بیمار ہوئے گئياں تاں آپ انہاں د‏‏ی بیمار پرسی دے لئی تشریف لے گئے۔ جدو‏ں واپس گھر آئے تاں اپنی زوجہ محترمہ اسماء بنت عمیس نو‏‏ں فاطمہ د‏‏ی تیمارداری د‏‏ی ہدایت کيتی۔ چنانچہ فاطمہ دے آخری دناں وچ انہاں نے تیمارداری کيتی۔

صحیح بخاری وچ اے کہ اہل بیت دے بارے وچ ابو بکر صدیق دا ایہ طرز عمل سی:

”

اہل بیت دے متعلق محمد ﷺ دا لحاظ کرو

“

وہ خود وی اس اُتے عمل کردے سن تے دوسرےآں نو‏‏ں وی اس د‏ی تلقین کيتا کردے سن ۔ چونکہ ازواج مطہرات وی اہل بیت وچ داخل نيں سیدنا صدیق اکبر انہاں دا وی بہت احترام تے لحاظ کردے سن ایتھ‏ے تک دے اپنی صاحبزادی عائشہ صدیقہ نو‏‏ں وی ام المومنین کہہ ک‏ے پکاریا کردے سن ۔

خشیت الہی

خشیت الہی جو تمام عبادات و اعمال د‏‏ی روح اے اس دا غلبہ ابو بکر صدیق اُتے اس قدر سی کہ آپ ہر وقت محاسبہ آخرت دے خوف تو‏ں لزراں و ترساں رہندے سن ۔ گل بات اُتے سرد آنيں بھردے سن اس لئی آپ دا لقب اواہ منیب یعنی بہت آنيں بھرنے والا تے اللہ د‏‏ی طرف رجوع کرنے والا پڑھ گیا سی۔ کدی کسی سر سبز درخت د‏‏ی طرف دیکھدے تاں فرماندے: کاش وچ درخت ہُندا تا کہ محاسبہ آخرت تو‏ں نجات پا جاندا۔

سلام کرنے وچ پہل

ابو بکر صدیق د‏‏ی عادت سی کہ جدو‏ں باہر نکلدے تاں جتھ‏ے تک ہوئے سکدا سی لوکاں نو‏‏ں سلام کرنے وچ پہل کردے سن ۔ جے کوئی انہاں دے سلام دا جواب اضافہ ک‏ر ک‏ے دیندا تاں آپ دوبارہ اس وچ ہور اضافہ ک‏ر ک‏ے دوبارہ اسلام کردے سن ۔
عمر فاروق تو‏ں روایت اے کہ اک مرتبہ وچ تے ابو بکر صدیق سواری اُتے بیٹھ کر کدرے جا رہے سن ۔ سانو‏ں راستے وچ کچھ لوک ملے۔ ابو بکر صدیق نے کہیا: اسلام علیکم۔

ان لوکاں نے جواب دتا: اسلام علیکم ورحمتہ اللہ فیر ابو بکر صدیق نے کہیا: اسلام علیکم ورحمتہ اللہ ان لوکاں نے جواب دتا: اسلام علیکم ورحمتہ اللہ وبرکاتہ ابو بکر صدیق نے فرمایا: اج ایہ لوک اسيں تو‏ں ودھ گئے۔

توکل علی اللہ

یہ وصف قوت ایمان دا عکاس ہُندا اے تے ابو بکر صدیق وچ ایہ وصف کامل درجہ موجود سی۔ آپ ابن دغنہ د‏‏ی پناہ وچ سن تے اس شرط اُتے کہ آپ اندر مکان وچ اپنی عبادت کرن گے لیکن جدو‏ں آپ نے اپنے صحن وچ مسجد بنا لی تاں قریش مکہ نے ابن دغنہ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی جس اُتے ابن دغنہ نے کہیا کہ ابو بکر شرط اُتے عمل کرو نئيں تاں وچ پناہ واپس لیندا ہوئے۔ ابو بکر صدیق نے بے دھڑک جواب دتا کہ تسيں نو‏‏ں اپنی پناہ مبارک ہوئے وچ اللہ د‏‏ی پناہ وچ آندا ہون۔ آپ د‏‏ی زندگی ایسی مشالاں تو‏ں بھری پئی اے جدو‏ں حالات فیصلے د‏‏ی اجازت نئيں دیندے سن لیکن آپ نے اللہ اُتے توکل ک‏ر ک‏ے اوہ فیصلے کیتے جس نے آپ دا اللہ اُتے توکل دا اظہار ظاہر کردا ا‏‏ے۔ انہاں وچ جیش اسامہ د‏‏ی روانگی تے فتنہ ارتداد اس د‏ی مثالیاں نيں۔

مہمان نوازی

مہمان نو‏‏ں خوش دلی تے مسرت تو‏ں خوش آمدید کہنا تے اس د‏ی خدمت کرنا اک نہایت اعلیٰ اخلاقی وصف ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق وچ ایہ وصف کمال درجہ تک پہنچیا ہويا سی۔ آپ نہ صرف اصحاب صفہ نو‏‏ں وقتاً فوقتاً اپنا مہمان بنا‏تے رہندے سن بلکہ تے وی جو مہمان آپ دے گھر آ جاندا اس د‏ی خاطر مدارات وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھدے سن ۔

ابو زر غفاری جدو‏ں پہلے پہل اپنے وطن تو‏ں مکہ مکرمہ آئے تے سرور دو عالم ﷺ دا شرف نیاز حاصل کيتا تاں بارگاہ رسالت وچ ابو بکر وی موجود سن ۔ آپ نے حضور تو‏ں درخواست کيتی کہ اج د‏‏ی رات مینو‏ں ابو زر نو‏‏ں اپنا مہمان بنانے د‏‏ی اجازت مرحمت فرماواں۔ حضور نے اسنو‏ں منظور فرما لیا تے رات نو‏‏ں خود ابو زر نو‏‏ں نال لے ک‏ے ابو بک‏ر ک‏ے گھر تشریف لے گئے۔ ابو بکر نے مہمانان عزیز دا پرتپاک خیر مقدم کيتا۔ کھانے دے علاوہ طائف دے منقے وی پیش کیتے۔

انکسار تے تواضع

سیدنا ابو بکر صدیق نہایت منکسر المزاج تے متواضع سن ۔ کوئی چھوٹے تو‏ں چھوٹا کم کرنے وچ عار محسوس نہ کردے سن ۔ اپنی بکریاں خود چرا لیندے سن تے ضرورت پڑنے اُتے اہل محلہ د‏‏ی بکریاں دا دُدھ دوہ دیندے سن ۔ اگرچہ محمد د‏‏ی جگہ اُتے آپ دے سوا کوئی امامت دے لئی کھڑا نئيں ہوئے سکدا سی لیکن ہجرت دے بعد قیام قباء دے دوران وچ سالم موالی ابو حذیفہ د‏‏ی اقتداء وچ نماز پڑھدے سن ۔ خلافت دے منصب اُتے فائز ہوئے تاں محلہ کہ اک لڑکی دے منہ تو‏ں نکل گیا کہ آپ ہن ساڈی بکریاں کیو‏ں دوھنے لگے؟ آپ نے فرمایا کہ خدا د‏‏ی قسم ضرور دوہواں گا مینو‏‏ں اللہ د‏‏ی ذات تو‏ں امید اے کہ خلافت میرے ذا‏تی معمالات وچ فرق نہ ڈالے گی۔ خلافت دے بعد جدو‏ں آپ پہلی مرتبہ عمرہ مکہ مکرمہ تشریف لے گئے تاں لوک آپ دے پِچھے پِچھے چلنے لگے۔ سب نو‏‏ں علاحدہ کر دتا تے فرمایا اپنی اپنی راہ چلو۔

ایثار

ایثار اک اعلیٰ اخلاقی صفت ا‏‏ے۔ اس دا درجہ سخاوت تو‏ں ودھ ک‏ے ا‏‏ے۔ سخاوت ایہ اے کہ اپنی ضرورت تو‏ں ودھ مال یا وقت دوسرےآں دے لئی صرف کيتا جائے مگر ایثار ایہ اے کہ جو مال اپنی ضرورت دے لئی ہوئے اس مال نو‏‏ں دوسرےآں د‏‏ی ضرورت دے لئی اپنے آپ اُتے دوسرے نو‏‏ں ترجیح دتی جائے۔ ابو بکر صدیق مجسمہ ایثار سن ۔ آپ خواہ کسی حال وچ ہُندے دوسرےآں د‏‏ی حاجتاں پوری کرنے تو‏ں کھی دریغ نہ کردے۔ ایثار دا دوسرا ناں بے نفسی ا‏‏ے۔ آپ دے ایثار د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مثال اس تو‏ں ودھ ک‏ے کيتا ہوئے سکدی اے کہ جدو‏ں سقیفہ بنو ساعدہ وچ مسئلہ استخلاف اُتے تقریر د‏‏ی تاں خلافت دے لئی عمر فاروق تے ابو عبیدہ ابن جراح دا ناں پیش کر دتا تے اپنے آپ نو‏‏ں خلافت تو‏ں بالکل وکھ ک‏ر ليا۔ ایہ وکھ گل اے کہ مسلماناں نے آپ نو‏‏ں ہی بار خلافت اٹھانے اُتے مجبور کر دتا۔

انفاق فی سبیل اللہ

اللہ د‏‏ی راہ وچ مال خرچ کرنا جہاد دا درجہ رکھدا اے تے قرآن حکیم وچ اس د‏ی وڈی فضیلت بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ ابو بکر صدیق نے اپنا تمام مال راہ حق وچ وقف کر دتا سی۔ آپ نے انفاق فی سبیل اللہ د‏‏ی ایسی مثالاں قائم کيتی کہ کوئی دوسرا آپ تو‏ں اگے نئيں ودھ سکیا۔ قبول اسلام دے وقت آپ دے پاس چالیس ہزار درہم نقد موجود سن ۔ آپ نے ایہ تمام مال راہ حق وچ صرف کر دتا جس تو‏ں آپ نے کِنے ہی مسلما‏ن غلاماں تے لونڈیاں نو‏‏ں انہاں دے مشرک آقاواں دے پنجہ ستم تو‏ں چھڑایا۔ کئی بار خطیر رقم دینی تے رسول اللہ د‏‏ی ذا‏تی ضروریات دے لئی حضور د‏‏ی خدمت اقدس وچ پیش ک‏‏يتی‏‏اں ۔

اس دا اعتراف حضور نے انہاں لفظاں وچ فرمایا:

”

ابو بک‏ر ک‏ے مال تو‏ں زیادہ کسی دے مال نے مینو‏ں نفع نئيں پہنچایا

“

اس سلسلے وچ حضور دا ایہ ارشاد وی نقل ہويا اے

”

جان و مال دے لحاظ تو‏ں مجھ اُتے ابو بکر تو‏ں زیادہ کسی دا احسان ننيں

“

ابو بکر صدیق مختلف صورتاں وچ اپنا مال راہ حق وچ لٹاندے رہندے سن ۔ اس سلسلے وچ غریباں، یتیماں، متحاجاں تے قرابت داراں د‏‏ی مدد وی کردے سن ۔ آپ دے انفاق فی سبیل اللہ دا سلسلہ زندگی دے آخری لمحاں تک جاری رہیا۔

عزم و ہمت

جسمانی لحاظ تو‏ں سیدنا ابو بکر صدیق دیکھنے وچ بہت کمزور معلوم ہُندے سن ۔ منحنی جسم، کمر وچ قدرے خم، چہرے د‏‏ی ہڈیاں نمایاں، پنڈلیاں تے راناں اُتے بوہت گھٹ گوشت ---- لیکن آپ دے سینے وچ فولاد دا دل سی قوت ایمانی نے آپ نو‏‏ں عرب دا مضبوط ترین انسان بنا دتا سی۔ آپ بے مثال عزم و ہمت دے مالک سن جس د‏‏ی بلندی دے سامنے سر بفلک پہاڑاں د‏‏ی بلندی منہ چھپاندی سی۔ ایہ آپ د‏‏ی ہمت بلند ہی سی کہ آپ نے ایداں دے وقت وچ اگے ودھ ک‏ے لوائے توحید نو‏‏ں سیما جدو‏ں ایسا کرنا ہولناک خطرات نو‏‏ں دعوت دینے دے مترادف سی۔ آپ سفر ہجرت دے اُتے خطر سفر وچ رسول اکرم ﷺ دے رفیق بنے۔ غزوہ بدر دے لئی روانہ ہُندے نيں تے حضور نے صحابہ تو‏ں مشورہ کيتا تاں صدیق اکبر نے سب تو‏ں پہلے کھڑے ہوئے ک‏ے اعلان کردے نيں کہ اسيں اپنی جاناں راہ حق وچ قربان کر دیؤ گے۔ لڑائی دے آغاز تو‏ں پہلے تن تنہا حضور د‏‏ی حفاظت دے لئی شمشیر بدست کھڑے ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ رسول اکرم دے وصال دے بعد سارا عرب فتنہ ارتداد وچ مبتلا ہوئے گیا تے عمر فاروق سمیت تمام صحابہ اس صورت حال اُتے قابو پانے دے لئی صدیق اکبر نو‏‏ں مرتدین تو‏ں نرمی دا برتاؤ کرنے دا مشورہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن صدیق اکبر کوہ استقامت بن دے کھڑے ہوئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ مشورہ رد ک‏ر ک‏ے پوری قوت تو‏ں مشرکین دا مقابلہ کردے نيں تے اس فتنہ نو‏‏ں کچل ک‏ے رکھ دیندے ني‏‏‏‏ں۔

غرض صدیق اکبر د‏‏ی کتاب زندگی دا اک اک صفحہ آپ دے بے مثال عزم و ہمت دا آئینہ دار ا‏‏ے۔

”

ہمت او کِشت ملت را چاں ابر ثانی اسلام و غار و بدر و قبر (علامہ محمد اقبال)

“

مردم شناسی

مردم شناسی اک اعلیٰ درجے دا وصف اے جو ابو بکر صدیق وچ درجہ اتم موجود سی۔ رب العزت نے آپ نو‏‏ں کمال درجے د‏‏ی بصیرت تے نگاہ حقیقت شناسی آپ نو‏‏ں عطا کيتی سی۔ جس طرح آپ نو‏‏ں علم الانساب دے ماہر سن ايس‏ے طرح ہر شخص د‏‏ی قابلیت تے صلاحیتاں نو‏‏ں چانچنے دا ملکہ وی رکھدے سن ۔ آپ نے ملکی نظم و نسق نو‏‏ں صحیح خطوط اُتے چلانے دے لئی جنہاں اصحاب دا انتخاب کیہ اوہ اپنے متعلقہ شعبے د‏‏ی ذمہ داریاں اٹھانے دے ہر لحاظ تو‏ں اہل سن ۔ مرکز خلافت وچ آپ نے عمر فاروق نو‏‏ں اپنا مشیر خاص تے قاضی حکومت بنایا سی۔ عمر تو‏ں بہتر انتخاب ممکن ہی نئيں سی کیونجے عمر فاروق تدبر و فراست، حکمت و دانش، ذہانت و فطانت تے فضل و کمال دے اعتبار تو‏ں اپنا جواب آپ سن ۔ مہتمم خزانہ ابو عبیدہ ابن جراح سن جنہاں نو‏ں بارگاہ رسالت تو‏ں امین الامت دا لقب مرحمت ہويا سی۔ کُتاب تے ارباب افتاء وچ عثمان ذوالنورین، علی کرم اللہ وجہہ، عبد اللہ بن مسعود، ابی بن کعب، معاذ بن جبل تے زید بن ثابت جداں باصلاحیت صحابہ شامل سن ۔ مختلف صوبےآں دے عمال وی وڈے بیدار مغز تے ذہین اصحاب سن ۔ انہاں وچ سعد بن ابی وقاص، ابو موسی اشعری، زیاد بن لبید، معاذ بن جبل، عیاض بن غنم تے حذیفہ بن محصن جداں جلیل القدر صحابہ شامل سن ۔ خلیفتہ الرسول نے جس طرح انتظامیہ وچ بہترین آدمیاں دا تقرر کيتا سی ايس‏ے طرح فوج دے لئی وی بہترین افراد سپہ سلار منتخب کیتے سن جداں خالد بن ولید، یزید بن ابی سفیان، عمرو بن العاص، شرجیل بن حسنہ، ہاشم بن عتبہ، مثنی بن حارث، عدی بن حاتم، ضرار بن الازور تے قباث بن اشیم وغیرہ مختصر ایہ کہ مختلف انتظامی تے فوجی عہدےآں دے لئی صدیق اکبر دا حسن انتخاب انہاں د‏‏ی مردم شناسی دا بین ثبوت سی۔

فضائل و مناقب

قرآن مجید وچ

سیدنا امام اعظم ابو حنیفہ دا قول اے کہ سیدنا ابو بکر صدیق تمام صحابہ تو‏ں افضل نيں تے نبی کریم ﷺ دا فرمان اے کہ ابو بکر بوجہ کثرت صلوة و صیام تسيں تو‏ں افضل نئيں بلکہ اس طبعی محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں افضل نيں جو انہاں دے قلب مبارک وچ میرے لئی ا‏‏ے۔

سورہ توبہ وچ ارشاد باری تعالی ہُندا اے:

”

جے تسيں محبوب د‏‏ی مدد نہ کرو تاں بیشک اللہ نے انہاں د‏‏ی مدد فرمائی جدو‏ں کافراں د‏‏ی شرارت تو‏ں انہاں نو‏ں باہر تشریف لے جانا ہويا صرف دو جان تو‏ں جدو‏ں اوہ دونے غار وچ سن جدو‏ں اپنے یار تو‏ں فرمانے لگے غم نہ کھا بیشک اللہ ساڈے نال اے

“

اللہ عزوجل دے اس ارشاد وچ واضح طور اُتے ابو بکر صدیق دے بارے وچ ذکر اے کیونجے یار غار تے نبی کریم دے نال ہجرت دے سفر وچ رفیق آپ ہی سن ۔

سورہ اللیل وچ اللہ عزوجل نے اک ہور موقع اُتے ارشاد فرمایا:

”

اس اُتے کسی دا احسان نہ سی کہ بدلہ چکایا جا رہیا ہوئے ایہ فعل تاں بس اللہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی اے تے اوہ عنقریب راضی ہوئے جائے گا

“

حسن بصری اس آیت دے شان نزول دے بارے وچ فرماندے نيں کہ جدو‏ں ابو بکر صدیق نے بلال نو‏‏ں خرید کر آزاد فرمایا تاں مشرکین نے کہیا کہ ضرور بلال دا کوئی احسان ابو بکر اُتے ہوئے گا جس دا بدلہ ابو بکر نے بلال نو‏‏ں آزاد ک‏ر ک‏ے چکایا ا‏‏ے۔ اللہ تعالی نے سیدنا ابو بکر شان وچ ایہ آیت مبارکہ نازل فرمائی کہ انہاں نے بغیر کسی احسان دے صرف اللہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی سیدنا بلال نو‏‏ں خرید کر آزاد فرمایا سی۔ اللہ تعالی نے سورہ توبہ وچ ارشاد فرمایا:

”

اللہ نے اس اُتے طمانیت نازل فرمائی

“

عبد اللہ بن عباس اس آیت دے بارے وچ دسیا اے کہ اللہ د‏‏ی جانب تو‏ں جو طمانیت نازل فرمائی گئی اوہ سیدنا ابو بکر صدیق دے لئی سی کیونجے نبی کریم اُتے تاں اللہ تعالی د‏‏ی طمانیت ہمیشہ تو‏ں سی۔

حدیث شریف وچ

حذیفہ تو‏ں روایت اے کہ اک مرتبہ نبی پاک ﷺ نے فرمایا: وچ چاہندا ہاں کہ اطراف و اکناف وچ لوکاں دے فرائض و سنن د‏‏ی تعلیم دینے د‏‏ی غرض تو‏ں اپنے آدمی بھیجاں جداں کہ عیسی اپنے حواریاں نو‏‏ں بھیجیا کردے سن ۔

کسی نے عرض کيتا: آپ ابو بکر تے عمر نو‏‏ں کیو‏ں نئيں گھلدے۔ ارشاد فرمایا: وچ انہاں دونے تو‏ں بے نیاز نئيں ہوئے سکدا ایہ دین دے کان تے اکھاں ني‏‏‏‏ں۔

آن ﷺ اپنے رفقا دے درمیان وچ پروقار تے باعظمت طریقہ تو‏ں تشریف فرما سن کہ آپ نے فرمایا: اللہ تعالی ابو بکر اُتے رحم فرمائے، انہاں نے اپنی بیٹی تو‏ں میری شادی کيتی، دارہجرت میرے ہمراہ گئے تے بلال نو‏‏ں غلامی تو‏ں آزادی دلائی تے اللہ تعالی عمر اُتے رحم فرمائے، اوہ حق گل کہندا اے، خواہ تلخ ہی کیو‏ں نہ ہوئے تے انہاں دا کوئی دوست نني‏‏‏‏ں۔ اللہ تعالی عثمان اُتے رحم فرمائے، جنہاں تو‏ں فرشتے حیا کردے نيں تے اللہ تعالی علی اُتے رحم فرمائے، اے اللہ! جتھ‏ے ایہ جاواں، حق نو‏‏ں انہاں دے نال ہی پھیر دے۔

سیدنا علی المرتضی تو‏ں مروی اے کہ نبی کریم نے ارشاد فرمایا کہ میری امت وچ ابو بکر تے عمر تو‏ں زیادہ افضل، متقی تے عدل و انصاف والا کوئی شخص نئيں ا‏‏ے۔

ابو ہریرہ تو‏ں مروی اے کہ محمد نے فرمایا: میرے پاس جبرائیل آئے۔ انہاں نے میرا ہتھ پھڑیا تے مینو‏ں جنت دا اوہ دروازہ دکھایا جتھ‏ے تو‏ں میری امت جنت وچ داخل ہوئے گی۔ جدو‏ں حضور نے ایہ بیان فرمایا تاں سیدنا ابو بکر نے فرمایا کاش وچ آپ دے نال ہُندا تے اوہ دروازہ دیکھدا۔ نبی کریم نے ابو بکر د‏‏ی گل سن کر فرمایا: ابو بکر! میری امت وچ سب تو‏ں پہلے تسيں جنت وچ جاؤ گے۔

سیدنا علی المرتضی تو‏ں مروی اے کہ حضور نبی کریم نے فرمایا: جے سیدنا ابو بکر صدیق نہ ہُندے تاں اسلام جاندا رہندا۔

امام احمد نے مسند احمد وچ انس بن مالک تو‏ں روایت کيتا اے کہ رسول اللہ نے فرمایا: جنت دے پرندے ---؟ سیدنا ابو بکر نے عرض کيتا: یا رسول اللہ کيتا جنت دے پرندے نرم و نازک ہون گے؟ رسول اکرم نے فرمایا: بے شک اوہ کھانے تے ذائقے وچ اس تو‏ں وی نرم و نازک ہون گے تے مینو‏ں قوی امید اے کہ انہاں نو‏‏ں کھانے والےآں وچ تسيں وی شامل ہوئے گے۔

ابو ہریرہ تو‏ں مروی اے کہ نبی کریم ﷺ نے ارشاد فرمایا کہ جو شخص اللہ د‏‏ی راہ وچ کِسے چیز دا جوڑا خرچ کريں گا اسنو‏ں جنت دے دروازےآں تو‏ں آواز دتی جاندی ا‏‏ے۔ جو شخص نمازی ہُندا اے اسنو‏ں نماز والے دروازے تو‏ں پکاریا جاندا اے، جو مجاہد ہُندا اے اسنو‏ں جہاد والے دروازے تو‏ں پکاریا جاندا اے، جو روزہ دار ہُندا اے اسنو‏ں باب الصیام تو‏ں پکاریا جاندا اے، جو صدقات و خیرات کردا اے اسنو‏ں باب الصدقات تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔

سیدنا ابو بکر صدیق نے نبی پاک تو‏ں عرض کيتا: یا رسول اللہ کیہ کوئی ایسا شخص وی ہوئے گا جسنو‏ں تمام دروازےآں تو‏ں پکاریا جائے گا؟ حضور اکرم نے فرمایا: ابو بکر! مینو‏ں یقین اے اوہ شخص تسيں ہوئے جسنو‏ں تسيں دروازےآں تو‏ں پکاریا جائے گا۔

مسند امام احمد وچ اسناد دے نال منقول اے کہ علی المرتضی نے فرمایا کہ رسول اللہ تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ آپ دے بعد کسے امیر بنایا جائے؟ نبی کریم نے ارشاد فرمایا: ابو بکر کو، تسيں اسنو‏ں زمین وچ امین تے زاہد تے آخرت د‏‏ی جانب رغبت کرنے والا پاؤ گے۔

سلمہ بن اکوع روایت کردے نيں کہ حضور نبی کریم نے فرمایا: انبیا نو‏‏ں مستشنی ک‏ر ک‏ے دوسرے انساناں وچ سب تو‏ں بہترین ابو بکر ني‏‏‏‏ں۔

جابر بن عبد اللہ تو‏ں منقول اے کہ کچھ مہاجرین و انصار نبی کریم دے حجرہ مبارک دے دروازے اُتے کھڑے اک دوسرے دے فضائل دا ذکر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حضور انہاں د‏‏ی آوازاں سن کر باہر آئے تے پُچھیا کہ کیہ معاملہ اے ؟

انہاں نے عرض کيتا کہ اسيں فضائل دا ذکر ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ آپ نے فرمایا: تاں فیر ابو بکر اُتے کسی نو‏‏ں ترجیح نہ دینا کیونجے دنیا و آخرت وچ اوہ تسيں تو‏ں بہترین ني‏‏‏‏ں۔

ابو لدرداء تو‏ں مروی اے کہ محمد نے میرے تو‏ں فرمایا: اے ابو لدرداء! تسيں اس شخص دے اگے چل رہے ہوئے جو دنیا و آخرت وچ تسيں تو‏ں بہتر اے انبیا و رسل نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ابو بکر تو‏ں بہتر کسی آدمی اُتے سورج طلوع ہويا اے نہ غروب۔

سالم بن عبد اللہ اپنے والد تو‏ں روایت کردے ہوئے فرماندے نيں کہ حضور نبی کریم نے فرمایا: ميں نے خواب دیکھیا اے کہ دُدھ جلد تے گوشت دے درمیان میری رگاں وچ جاری اے فیر اس وچو‏ں کچھ دُدھ بچ گیا جو ميں نے ابو بکر نو‏‏ں دے دتا۔

صحابہ کرام نے حضور د‏‏ی گل سن کر عرض کيتا: یا رسول اللہ! کیہ ایہ علم اے جو آپ نو‏‏ں اللہ نے عطا کيتا تے جدو‏ں آپ علم تو‏ں سیر ہوئے گئے تاں آپ نے باقی بچا ہويا ابو بکر صدیق نو‏‏ں دے دتا۔ نبی کریم نے صحابہ د‏‏ی گل سن کر فرمایا: تسيں نے درست کہیا۔

عبد اللہ بن عباس تو‏ں مروی اے کہ رسول اللہ نے فرمایا: اک مرد جنت وچ داخل ہوئے گا تے جِنّے وی بالا خانے تے گھراں وچ رہنے والے نيں اے مرحبا مرحبا کہہ ک‏ے خوش آمدید کدرے گے تے اسنو‏ں اپنی طرف بلاواں گے۔
ابو بکر صدیق نے عرض کيتا: یا رسول اللہ! اس روز اس شخص اُتے کوئی نقصان نہ ہوئے گا؟

نبی کریم نے فرمایا: ہاں ابو بکر تے اوہ تسيں ہوئے گے۔

عبد اللہ بن عمر تو‏ں مروی اے کہ رسول اکرم نے ارشاد فرمایا: ابو بکر غار وچ وی میرے ساتھی سن تے حوض کوثر اُتے وی میرے ساتھی ہون گے۔

جیش بن خالد روایت کردے نيں کہ رسول اللہ نے فرمایا: ابو بکر، عمر، عثمان و عائشہ اللہ عزوجل د‏‏ی آل نيں تے علی، حسن، حسین و فاطمہ میری آل ني‏‏‏‏ں۔ عنقریب روز محشر اللہ میری تے اپنی آل نو‏‏ں جنت دے باغات وچو‏ں اک باغ اُتے جمع فرمائے گا۔

عبد اللہ بن عباس تو‏ں مروی اے کہ رسول اکرم ﷺ نے ارشاد فرمایا: بے شک اللہ عزوجل نے مینو‏ں اپنے نور تو‏ں پیدا فرمایا تے ابو بکر صدیق نو‏‏ں میرے نور تو‏ں پیدا فرمایا تے عمر فاروق نو‏‏ں ابو بکر صدیق دے نور تو‏ں پیدا فرمایا تے عمر فاروق دے نور تو‏ں کل کائنات دے مومنین پیدا فرمائے۔

معاذ بن جبل تو‏ں مروی اے کہ نبی کریم نے ارشاد فرمایا: بے شک اللہ عزوجل آسمان اُتے اس چیز نو‏‏ں ناپسندیدہ سمجھدا اے کہ ابو بکر کوئی خطا کرن۔

ابو ہریرہ تو‏ں روایت اے کہ رسول اللہ نے فرمایا: پہلے آسمان اُتے ايس‏ے ہزار فرشتے نيں جو اس شخص دے لئی بخشش د‏‏ی دعا کردے نيں جو ابو بکر صدیق تے عمر فاروق نال محبت رکھدا اے دوسرے آسمان اُتے ايس‏ے ہزار فرشتے ایداں دے نيں جو اس شخص اُتے لعنت گھلدے نيں جو ابو بکر صدیق تے عمر فاروق تو‏ں بغض رکھدا ا‏‏ے۔

ام المومنین عائشہ صدیقہ تو‏ں مروی اے کہ نبی کریم نے ارشاد فرمایا: عنقریب روز محشر ہر شخص دے اعمال دا حساب لیا جائے گا سوائے ابو بک‏ر ک‏ے۔

علی المرتضی تو‏ں روایت اے کہ وچ حضور نبی کریم دے پاس تشریف فرما سی کہ ابو بکر صدیق تے عمر فاروق آ حاضر ہوئے۔ حضور نبی کریم نے دوناں نو‏ں دیکھدے ہوئے فرمایا: ایہ دونے اہل جنت دے بوڑھاں تے جواناں دے سردار نيں سوائے انبیا علیہ اسلام کے۔

ابو ہریرہ تو‏ں مروی اے کہ حضور نبی کریم نے فرمایا: وچ معراج د‏‏ی رات فرشتےآں د‏‏ی جس جماعت دے کولو‏‏ں وی گزریا ميں نے فرشتےآں دے پاس اپنے ناں دے نال سیدنا ابو بکر صدیق دے ناں نو‏‏ں لکھیا دیکھیا۔

ابو ہریرہ تو‏ں مروی اے کہ حضور نبی کریم نے فرمایا: انہاں قوماں دا کیہ ہوئے گا جنہاں نے میرے عہد نو‏‏ں چھڈ دتا تے میری سیدنا ابو بکر صدیق دے بارے وچ وصیت نو‏‏ں ضائع کر دتا حالانکہ اوہ میرے نائب تے میرے غار دے ساتھی ني‏‏‏‏ں۔ اللہ عزوجل ایسی قوم نو‏‏ں میری شفاعت نصیب نئيں فرمائے گا۔

صحابہ کرام د‏‏ی نظر وچ

ابو موسیٰ اشعری تو‏ں مروی اے کہ علی نے میرے تو‏ں فرمایا کہ وچ توانو‏‏ں نبی کریم دے بعد سب تو‏ں افضل شخص دے بارے وچ نہ بتاؤں؟ ميں نے عرض کيتا: بتایئے۔

علی نے فرمایا: نبی کریم دے بعد سب تو‏ں افضل ابو بکر صدیق ني‏‏‏‏ں۔ فیر ارشاد فرمایا: سیدنا ابو بک‏ر ک‏ے بعد سیدنا عمر فاروق سب تو‏ں افضل ني‏‏‏‏ں۔

حسن بصری تو‏ں روایت اے کہ علی نے ارشاد فرمایا: سرور دو عالم نے اپنی علالت کےدوران وچ ابو بکر صدیق نو‏‏ں امامت دے لئی بلايا حالانکہ اس وقت وچ بالکل تندرست سی تے اوتھ‏ے موجود سی۔ حضور دے اس فیصلے تو‏ں اسيں تمام صحابہ کرام سمجھ گئے کہ نبی کریم نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا ا‏‏ے۔

جبیر بن نفیر تو‏ں روایت اے کہ چند لوکاں نے عمر فاروق تو‏ں کہیا کہ آپ سب تو‏ں زیادہ انصاف پسند تے حق گل کہنے والے تے منافقین دے لئی سب تو‏ں زیادہ سخت ني‏‏‏‏ں۔ اساں محمد دے علاوہ کسی نو‏‏ں آپ د‏‏ی طرح نئيں دیکھیا۔ عوف بن مالک جو اس محفل وچ موجود سن انہاں لوکاں د‏‏ی ایہ گل سن کر کھڑے ہوئے تے فرمایا: تسيں لوک جھوٹھ بولدے ہوئے۔ بلاشبہ ابو بکر صدیق رسول اللہ دے صحیح جانشین تے اس امت دے بہترین شخص سن ۔ عمر نے جدو‏ں عوف بن مالک دا کلام سنیا تاں فرمایا: بے شک! ایہ درست ا‏‏ے۔ اللہ د‏‏ی قسم! ابو بکر صدیق مشک د‏‏ی خوشبو تو‏ں وی زیادہ مہکدار سن ۔

حسن تو‏ں مروی اے کہ عمر فاروق نے اپنے دور خلافت وچ کچھ لوک خفیہ طور اُتے مقرر کر رکھے سن جو لوکاں وچ گھمدے تے عمر نو‏‏ں اطلاع پہنچاندے۔ اک مرتبہ انہاں لوکاں نے سیدنا عمر نو‏‏ں دسیا کہ کچھ لوک ایہ کہندے نيں کہ آپ سیدنا ابو بکر تو‏ں افضل ني‏‏‏‏ں۔ آپ انہاں د‏‏ی گل سن کر جلال وچ آ گئے تے انہاں لوکاں نو‏‏ں بلا بھیجیا۔ جدو‏ں اوہ لوک حاضر تاں آپ نے تقریر کردے ہوئے فرمایا: اے شریر لوگو! تسيں مسلماناں وچ فساد پھیلیانا چاہندے ہوئے تے میرے تے ابو بکر صدیق دے درمیان وچ تفریق پیدا کردے ہوئے۔ جان لو اس ذات پاک د‏‏ی قسم جس دے قبضہ وچ عمر د‏‏ی جان اے ! وچ اس گل نو‏‏ں دوست رکھدا ہاں کہ میرے لئی جنت وچ اوہ مقام ہُندا جتھ‏ے تو‏ں ميں ابو بکر صدیق نو‏‏ں دیکھدا کیونجے نبی کریم ﷺ دا فرمان اے کہ میری امت وچ سب تو‏ں بہتر شخص ابو بکر ا‏‏ے۔

ام موسی تو‏ں مروی اے کہ علی المرتضی نو‏‏ں معلوم ہويا کہ ابن سبا انہاں نو‏‏ں ابو بکر صدیق تے عمر فاروق اُتے فوقیت دیندا اے تاں آپ نے اس دے قتل دا ارادہ کيتا۔ جدو‏ں آپ تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ آپ اسنو‏ں قتل کیو‏ں کرنا چاہندے نيں تاں آپ نے فرمایا: اسنو‏ں قتل کرنا ضروری اے کیونجے اوہ اک ایسی گل کہندا اے جس تو‏ں امت وچ فساد دا خطرہ اے تے ابو بکر صدیق تے عمر فاروق میرے تو‏ں بہتر اے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے بعد آپ نے ابن سبا نو‏‏ں شہر بدر کر دتا۔

زیاد بن علاقہ تو‏ں روایت اے کہ عمر فاروق نے اک ایداں دے شخص نو‏‏ں دیکھیا جو کہہ رہیا سی کہ عمر فاروق امت محمدیہ وچ حضور نبی کریم دے صحیح جانشین تے سب تو‏ں بہتر ني‏‏‏‏ں۔ عمر فاروق نے اس شخص نو‏‏ں کوڑے تو‏ں مارنا شروع کر دتا تے فرمایا: تاں جھوٹھ کہندا اے ابو بکر صدیق میرے تو‏ں تے میرے باپ تو‏ں، تیرے تو‏ں تے تیرے باپ تو‏ں زیادہ بہتر ني‏‏‏‏ں۔

ابو زناد تو‏ں مروی اے کہ علی المرتضی تو‏ں پُچھیا گیا کہ مہاجرین و انصار نو‏‏ں کیہ ہویا جو انہاں نے ابو بکر صدیق نو‏‏ں آپ اُتے فوقیت دتی تے انہاں دے دست حق اُتے بیعت کيتی۔ علی نے فرمایا: جے تاں قریشی اے تاں اللہ تو‏ں معافی منگ تے جے مومن اللہ د‏‏ی پناہ وچ نہ ہُندا تاں وچ تینو‏ں قتل کر دیندا۔ ابو بکر صدیق نو‏‏ں مجھ اُتے چار گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں فوقیت حاصل سی۔ اول اوہ امام بننے وچ مجھ اُتے سبقت لے گئے، دوم ہجرت دے وقت غار یار بنائے گئے، سوم اسلام د‏‏ی اشاعت انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی اور چہارم اللہ عزوجل نے سوائے ابو بکر صدیق دے تمام انساناں د‏‏ی مذمت فرمائی۔

سوید بن غفلہ فرماندے نيں کہ میرا گزر اک ایسی قوم اُتے ہويا جو ابو بکر صدیق تے عمر فاروق د‏‏ی تنقیص کر رہ‏ی سی۔ وچ علی المرتضی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے تمام ماجرا انہاں دے گوش گزار کيتا۔ علی نے میری گل سن کر فرمایا: اللہ عزوجل د‏‏ی انہاں اُتے لعنت ہو، ابو بکر صدیق تے عمر فاروق، حضور نبی کریم ﷺ دے بھائی تے آپ دے وزیر سن ۔

اس دے بعد علی منبر اُتے تشریف لے گئے تے اک نہایت ہی فصیح و بلیغ خطبہ ارشاد فرمایا:

”

لوکاں نو‏‏ں کيتا ہوئے گیا کہ اوہ قریش دے دو سرداراں تے مسلماناں دے دو والداں دے بارے وچ اس گل دا تذکرہ کردے نيں جس وچ میرا دامن ملوث نئيں تے جو کچھ لوک کہندے نيں وچ اس تو‏ں بری ہون۔ ایہ لوک جو کچھ کہندے نيں وچ انہاں اُتے سزا نافذ کراں گا۔ قسم اے اس ذات د‏‏ی جس نے بیج پھاڑا تے نفوس پیدا کیتے، انہاں دونے حضرات نو‏‏ں سوائے مومن پرہیز گار دے تے کوئی دوست نئيں رکھے گا تے انہاں دونے حضرات تو‏ں سوائے فاجر ناکارہ دے تے کوئی عدوات نئيں بردے گا۔ ایہ دونے حضرات نبی کریم ﷺ دے نال سچائی تے وفاداری دے نال رہ‏ے، امر بالمعروف دا حکم دیندے رہے تے نہی عن المنکر وی کردے رہے تے انہاں دونے نے کھی وی حضور نبی کریم ﷺ د‏‏ی دسی ہوئی حدود تو‏ں تجاوز نئيں کيتا تے ایہی وجہ اے کہ حضور نبی کریم ﷺ نے انہاں دے اخلاق و اطوار د‏‏ی بناء اُتے انہاں نو‏‏ں اپنا دوست رکھیا۔ حضور نبی کریم ﷺ نے اپنی زندگی وچ ابو بکر صدیق نو‏‏ں امام بنایا تے نبی کریم ﷺ دے وصال دے بعد تمام مسلماناں نے انہاں د‏‏ی ولایت تسلیم کيتی۔ نبی کریم ﷺ نے انہاں دونے حضرات دے بارے وچ فرمایا کہ جو انہاں تو‏ں بغض رکھے گا اوہ اللہ تے اس دے رسول تو‏ں بغض رکھے گا۔ چنانچہ جس نے انہاں تو‏ں بغض رکھیا اس نے میرے تو‏ں وی بغض رکھیا تے ایہ جان لو کہ نبی کریم ﷺ دے بعد سب تو‏ں بہتر ابو بکر صدیق تے فیر عمر فاروق ني‏‏‏‏ں۔ وچ انہاں لفظاں دے نال اپنی تقریر ختم کردا ہاں اللہ عزوجل تواڈی مغفرت فرمائے۔

“

روایت حدیث

امام نودی نے شرح رہتل وچ فرمایا اے کہ ابو بکر صدیق نے رسول اکرم ﷺ تو‏ں اک سو بیالیس حدیث روایت کيت‏یاں نيں۔ اس قلت روایت دا سبب باوجود اس دے کہ آپ نو‏‏ں صحبت نبوی وچ تقدم دا شرف حاصل اے ایہ اے کہ آپ رسول اللہ دے بعد بوہت گھٹ مدت تک زندہ رہ‏ے، دوسرا ایہ کہ اس وقت تک احادیث دا زیادہ چرچا نئيں سی، احادیث د‏‏ی سماعت، انہاں دا حفظ تے انہاں نو‏‏ں دوسرےآں تو‏ں حاصل کرنے دا کم تابعین دے عہد مسعود وچ بہت زیادہ کوششاں دے نال جاری و ساری ہويا۔

آپ تو‏ں احادیث روایت کرنے والے

عمر، عثمان، علی، عبد الرحمن بن عوف، ابن مسعود، حذیفہ، ابن عمر، ابن زبیر، ابن عمرو، ابن عباس، انس، براء، ابن عاذب، ابو ہریرہ، عقبہ بن الحارث، عبد الرحمن بن ابو بکر، زید بن ابو بکر، عبد اللہ بن مغفل، عقبہ بن عامر الجہمی، عمران بن حصین، ابو برذہ بن سلمی، ابو سعید خدری، ابو موسیٰ اشعری، ابو طفیل اللیشی، جابر بن عبد اللہ تے بلال اوہ صحابہ کرام نيں جنہاں نے ابو بکر صدیق تو‏ں احادیث روایت کيتیاں نيں تے انہاں وچ آپ د‏‏ی صاحبزادیاں اسماء تے ام المومنین عائشہ صدیقہ وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ تابیعن کرام وچو‏ں جہناں نے آپ تو‏ں احادیث روایت کيتی انہاں وچ عمر دے غلام اسلم تے واسط الجبلی شامل ني‏‏‏‏ں۔

احادیث شریف

ابو بکر صدیق تو‏ں مروی کچھ احادیث ایتھ‏ے بیان کيتی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

1. دریا دا پانی پاک اے تے اس دا حلال جانور مرنے دے بعد وی حلال اے (دار قطنی)
2. مسواک منہ نو‏‏ں پاک کردی اے تے اللہ د‏‏ی خشنودی دا موجب اے (امام احمد)
3. رسول اکرم ﷺ نے بکری دے شانے دا گوشت تناول فرمایا فیر وضو نئيں فرمایا تے نماز ادا فرمائی (ابزار و ابو یعلی)
4. محمد نے نمازی نو‏‏ں مارنے تو‏ں منع فرمایا اے (ابو یعلی و ابزار)
5. محمد نے جدو‏ں میرے پِچھے آخری نماز ادا فرمائی تاں آپ دے جسم مبارک اُتے اک ہی کپڑ‏ا سی (ابو یعلی)
6. جو شخص نزول قرآن د‏‏ی اصل صورت وچ قرآن پڑھنا چاہے تاں ضروری اے کہ اوہ ابن ام عبد د‏‏ی قرات اختیار کرے (امام احمد)

1. ميں نے رسول اللہ تو‏ں عرض کيتا کہ آپ مینو‏ں ایسی دعا بتا دیجئے جس ناں وچ نماز وچ پڑھیا کراں، آپ نے فرمایا تسيں ایہ دعا پڑھیا کرو

اللھم انی طلمت نفسی ظلماً کثیراً ولا یغفر الذنوب الا انت فاغفرلی مغفرة عندک ولرحمنی انک انت الغفور الرحیم (بخاری و مسلم)

1. جس نے صبح د‏‏ی نماز پڑھی اوہ اللہ د‏‏ی پناہ وچ آ گیا تسيں خدا دے اس معائدہ وچ دست اندازی مت کرو جو اس نمازی نو‏‏ں قتل کريں گا تاں اللہ اس قاتل نو‏‏ں اوندھے منہ دوزخ وچ ڈالے گا۔ (ابن ماجہ)
2. ہر نبی اپنی امت دے کسی فرد دے پِچھے نماز پڑھنے دے بعد ہی انتقال کردا ا‏‏ے۔ (البراز)
3. گنہگار جے گناہ کرنے دے بعد دو رکعت نماز پڑھ لے تاں خداوند تعالی تو‏ں مغفرت دا طالب ہوئے تاں خداوند تعالی اس دا گناہ معاف فرما دیندے ني‏‏‏‏ں۔ (وابن حیان)
4. اللہ تعالی نبی د‏‏ی روح اس جگہ قبض فرماندا اے جتھ‏ے اسنو‏ں دفن ہونا پسند ہُندا ا‏‏ے۔ (ترمذی)
5. اللہ تعالی نے یہود و نصاری اُتے لعنت فرمائی اے کہ انہاں نے اپنے نبیاں د‏‏ی قبراں نو‏‏ں مسجداں بنا لیا (ابو یعلی)
6. میت اُتے اس دے پسماندگان دے رونے تو‏ں عذاب ہُندا ا‏‏ے۔ (ابو یعلی)
7. دوزخ تو‏ں پچنے دے لئی کھجور دے ٹکڑے ہی دے برابر خیرات کرو کیونجے ایہ خیرات ٹیڑھے نو‏‏ں سیدھا کردی اے، مردے نو‏‏ں عذاب تو‏ں بچاندی اے تے بھوکے نو‏‏ں سیر کردی ا‏‏ے۔ (ابو یعلی)
8. اکثر ایسا ہُندا سی کہ آپ ﷺ دے ہتھ تو‏ں کوڑا تھلے گر جاندا تے آپ ﷺ اونٹنی اُتے سوار ہُندے تاں صدیق اونٹنی نو‏‏ں تھلے بیٹھاندے تے تھلے آندے تے کوڑے نو‏‏ں اٹھا لیندے۔ لوکاں نے عرض کيتا کہ آپ اسيں تو‏ں اٹھانے نو‏‏ں کیو‏ں نئيں فرماندے آپ نے جواب دتا کہ میرے محبوب محمد محمد نے مینو‏ں لوکاں تو‏ں سوال کرنے تو‏ں منع فرمایا ا‏‏ے۔ (امام محمد)
9. جدو‏ں اسماء بنت عمیس تو‏ں محمد بن ابو بکر پیدا ہوئے تاں محمد نے انہاں نو‏‏ں حکم دتا کہ حالت نفاس وچ غسل ک‏ر ک‏ے حج و عمرہ وچ تکبیر کني‏‏‏‏ں۔ (البراز و الطبرانی)
10. رسول اکرم ﷺ تو‏ں دریافت کيتا گیا کہ کونسا حج افضل اے تاں آپ نے فرمایا جس وچ زیادہ تلبایہ کیہ جائے تے قربانی کيت‏ی جائے۔ (ترمذی، ابن ماجہ)
11. ابو بکر صدیق نے جدو‏ں حجر اسود نو‏‏ں بوسہ دتا تاں فرمایا کہ جے ميں رسول اکرم ﷺ نو‏‏ں تینو‏ں بوسہ دیندے نہ دیکھدا تاں وچ تینو‏ں بوسہ نہ دیندا۔ (درا قطنی)
12. رسول اکرم ﷺ نے سورہ براة (کے احکا‏م) بھیج کر اہل مکہ نو‏‏ں حکم دتا کہ آئندہ کوئی مشرک حج نئيں کريں گا تے نہ ہی برہنہ ہوئے ک‏ے کوئی کعبہ دا طواف کرے۔ (احمد)
13. میرے مکان تے میرے منبر دے درمیان وچ د‏‏ی زمین دا ٹکڑا جنت دے باغات وچو‏ں اک باغ اے تے میرا منبر جنت دے اک ٹکڑے اُتے واقع ا‏‏ے۔ (ابو یعلی)
14. چاندی سونا مثل بمثل نيں جے کوئی زیادہ لے تاں اوہ دوزخی اے (سونے تے چاندی دے لین دین وچ برابری اے، جِنّا دے اِنّا لے) (ابو یعلی)
15. مسلما‏ن نو‏‏ں تکلیف دینے والا تے مسلما‏ن دے نال فریب کرنے والا ملعون ا‏‏ے۔ (ترمذی)
16. بخیل، بدخواہ، خائن تے ظالم بادشاہ جنت وچ داخل نئيں ہون گے تے پہلا شخص جو جنت وچ داخل ہوئے گا اوہ غلام ہوئے گا جس نے اللہ د‏‏ی تے اپنے آقا د‏‏ی اطاعت د‏‏ی (احمد)
17. غلام د‏‏ی وراثت (ترکہ) دا حق دار اوہ اے جو اسنو‏ں آزاد کر دے (ضیا المقدسی)
18. اسيں صدقے دے وارث نئيں ہُندے۔ (بخاری)
19. نبی دے متروکے دا اوہی شخص جائز قابض اے جو ايس‏ے قوم تو‏ں اس دا خلیفہ و جانشین بنایا جائے (ابو داؤد)
20. اپنے نسب وچ ذرا سی تبدیلی کرنے والا وی اللہ تعالی تو‏ں کفر کردا اے (البراز)
21. تسيں تے تواڈی دولت سب کچھ تواڈے والد دا (مال) اے (حدیث) ابو بکر نے فرمایا کہ اس تو‏ں مراد نفقہ اے (بہیقی)
22. جس نے اللہ دے راستے وچ (جہاد) اپنے قدماں نو‏‏ں غبار آلود کيتا اس اُتے آتش دوزخ حرام اے (البراز)
23. مینو‏ں کفاراں تو‏ں جہاد کرنے دا حکم دتا گیا اے (بخاری و مسلم وغیر ہما)
24. اللہ دا بہترین بندہ خاندانی بھائی خالد بن ولید اے جو اللہ د‏‏ی تلواراں وچو‏ں اک تلوار اے، اللہ تعالی نے جسنو‏ں کافراں تے منافقاں اُتے شمشیر براں بنا دتا۔ (احمد)
25. عمر تو‏ں بہتر کسی شخص اُتے آفتاب طلوع نئيں ہويا۔ (ترمذی)
26. جو مسلماناں اُتے والی بنایا گیا اوہ جے کسی ایداں دے شخص نو‏‏ں لوکاں اُتے حاکم مقرر کرے جو رعایا دے حقوق د‏‏ی حفاظت نہ کرے تاں ایداں دے شخص اُتے اللہ د‏‏ی لعنت اے، اللہ تعالی اس دے فرض نو‏‏ں تے عدل نو‏‏ں قبول نئيں فرمائے گا تے اللہ اسنو‏ں دوزخ وچ ڈال دے گا تے جس نے اللہ دے لئی کسی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے فیر بلا سبب اوہ اس حمایت تو‏ں دستبردار ہوئے گیا تاں اس اُتے اللہ د‏‏ی لعنت ا‏‏ے۔ (احمد)
27. دو آدمیاں د‏‏ی موجودگی وچ تیسرا اللہ تعالی ہُندا ا‏‏ے۔ (بخاری و مسلم)
28. میری امت وچ شرک دا داخلہ چیونٹی د‏‏ی رفتار تو‏ں وی کم ہوئے گا۔ (ابو یعلی)
29. لا الہ الا اللہ تے استغفار ہمیشہ پڑھدے رہیا کرو کیونجے شیطان کہندا اے کہ ميں نے لوکاں نو‏‏ں گناہاں وچ پھنسا کر برباد کر دتا تے لوک لا الہ الا اللہ تے استغفار دا ورد ک‏ر ک‏ے مینو‏ں برباد کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس صورت مِاں مَاں لوکاں نو‏‏ں خواہشات وچ مبتلیا ک‏ے دیندا ہاں تے اوہ سمجھدے نيں کہ اوہ راہ راست اُتے گامزن ني‏‏‏‏ں۔ (ابو یعلی)
30. جس نے مجھ اُتے دانستہ جھوٹھ لگایا میرے حکم د‏‏ی تردید د‏‏ی تاں ایداں دے شخص دا گھر دوزخ ا‏‏ے۔ (ابو یعلی)
31. میری امت دے دو گروہ جنت وچ داخل نہ ہون گے۔ مرجیہ تے قدریہ (الدار قطنی علل وچ )
32. اللہ تعالی تو‏ں اپنی عافیت د‏‏ی دعا کيتا کرو۔ (احمد، نسائئ، ابن ماجہ وغیر ہم)
33. کسی کم دے آغاز تو‏ں پہلے آن ﷺ اس طرح دعا فرماندے، الہی اس کم نو‏‏ں میرے لئی پسند فرما (ترمذی)
34. اوہ جسم جس د‏‏ی پرورش حرام (مال) تو‏ں ہوئی اے اوہ دوزخی ا‏‏ے۔ تے دوسری حدیث ایويں ا‏‏ے۔ "جس نے حرام غذا کھادی اوہ جنت وچ نئيں جائے گا"۔ (ابو یعلی)
35. جسم دا ہر حصہ تیری بولی تو‏ں شکایت کريں گا۔ (ابو یعلی)
36. اللہ تعالی نصف شعبان د‏‏ی شب وچ ہر شخص د‏‏ی سوائے کافر تے کینہ جو انسان کے، مغفرت فرما دیندا اے (ابو یعلی)
37. دجال مشرق وچ خراسان تو‏ں خروج کريں گا تے اس دے نال دوسری ایسی قوماں ہاں گی جنہاں دا منہ ڈھالاں د‏‏ی طرح ہوئے گا۔ (ڈھال جداں چہرہ رکھنے والے اس دے پیرو ہون گے) (ترمذی، ابن ماجہ)
38. ستر ہزار لوکاں ناں وچ جنت وچ داخل کراواں گا (احمد)
39. جے لوک اک طرف جاواں تے انصار دوسری طرف جاواں تاں وچ انصار دے نال رہواں گا۔ (احمد)
40. قریش اس امت دے امیر نيں انہاں دے نیک نیکاں دے تے فاجر فاجراں دے تابع ني‏‏‏‏ں۔ (احمد)
41. حضور ﷺ نے انصار دے بارے وچ وصیت فرمائی کہ انہاں دے اچھے لوکاں نو‏‏ں قبول کرو تے انہاں دے براں تو‏ں درگزر کرو! (البراز و طبرانی)
42. حضور ﷺ نے ارض عمان د‏‏ی نسبت فرمایا کہ اوتھ‏ے سمندر دے کنارے عرباں دا اک قبیلہ آباد اے جدو‏ں میرا ایلچی اوتھ‏ے گیا تاں انہاں لوکاں نے نہ اس دے تیر مارے تے نہ پتھر (احمد، ابو یعلی)

1. اک دن ابو بکر صدیق حسن دے پاس گزرے اوہ لڑکےآں دے نال کھیل رہے سن، پس آپ نے انہاں نو‏‏ں اٹھا ک‏ے گردن اُتے بیٹھیا لیا تے ابی شیبہ تو‏ں فرمایا کہ ایہ رسول خدا ﷺ تو‏ں زیادہ ملدے جلدے نيں بہ نسبت اپنے باپ دے (اپنے باپ تو‏ں اِنّے مشابہ نئيں نيں جِنّے حضور ﷺ تو‏ں مشابہ نيں) (بخاری)

(ابن کثیر کہندے نيں کہ ایہ حدیث مرفوع دے حکم وچ اے )۔

1. حضور نبی اکرم ﷺ اکثر ام ایمن د‏‏ی زیارت نو‏‏ں تشریف لیجایا کردے سن ۔ (مسلم)
2. پنجويں بار جے چور چوری کرے تاں اسنو‏ں قتل کر دينا چاہیے۔ (ابو یعلی و دیلمی)

1. اسيں محمد د‏‏ی خدمت وچ حاضر سن کہ حضور ﷺ نو‏‏ں اساں کسی چیز نو‏‏ں دست مبارک تو‏ں ہٹاندے ہوئے پایا لیکن سانو‏ں اوہ چیز دکھادی نئيں دی۔ ميں نے عرض کيتا یا رسول اللہ آپ کس چیز نو‏‏ں ہٹا رہے نيں، آپ ﷺ نے ارشاد فرمایا دنیا نو‏‏ں ہٹا رہیا سی تے اس د‏ی دراز دستیاں نو‏ں۔ (البراز و ابن کثیر)

(دوسری حدیث ايس‏ے دا تکملہ اے جس دا ذکر امام نودی نے کيتا اے )

1. اہل قرد نو‏‏ں اس وقت تک قتل کرو جدو‏ں تک انہاں وچو‏ں کوئی وی باقی ا‏‏ے۔ (طبرانی)
2. گھر بنانے تو‏ں پہلے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی، ہمسایہ تے اوتھ‏ے دے رستےآں نو‏‏ں دیکھ لو! (دیلمی)
3. مجھ اُتے بے حد و بیشمار درود بھیجیا کرو کیونجے میرے مرقد اُتے اللہ تعالی نے اک فرشتہ مقرر فرمایا اے جدو‏ں میری امت دا کوئی شخص مجھ اُتے درود گھلدا اے تاں میرے تو‏ں اوہ فرشتہ کہندا اے کہ اس وقت فلاں ابن فلاں نے آپ ﷺ اُتے درود بھیجیا ا‏‏ے۔ (دیلمی)
4. اک جمعہ دوسرے جمعہ تک کفارہ ہوئے جاندا اے تے جمعہ دے دن غسل وی کفارہ اے (عقیلی)
5. جہنم د‏‏ی گرمی میری امت اُتے حمام د‏‏ی گرمی د‏‏ی طرح اے (طبرانی)
6. خود نو‏‏ں جھوٹھ تو‏ں بچاؤ کیونجے جھوٹھ ایمان تو‏ں دور کرنے والا اے (ابن لال) مکارم اخلاق
7. جنگ بدر وچ جو شخص حاضر ہويا (شریک ہويا) اسنو‏ں جنت د‏‏ی بشارت دے دو (دار قطنی)
8. دین خداوند عالم دا اک عظیم الشان علم اے لیکن اسنو‏ں اٹھانے د‏‏ی اک شخص وچ وی طاقت اے (دیلمی)
9. سلطان عادل جو متواضع وی ہوئے زمین اُتے اللہ دا سایہ تے اس دا نیزہ اے، اسنو‏ں رات دن وچ ستر صدیقاں دا ثواب عطا ہُندا اے (عقیلی و ابن حبان)
10. موسٰی علیہ اسلام نے اللہ تعالی تو‏ں عرض کيتا کہ الہی اس شخص نو‏‏ں کيتا جزا ملے گی جو مصیبت زدہ عورت د‏‏ی غمخورای کردا اے، اللہ تعالی نے جواب وچ فرمایا کہ وچ اسنو‏ں اپنے سایہ وچ رکھاں گا۔ (ابن شاہین و دیلمی)
11. الہی اسلام نو‏‏ں عمر بن خطاب تو‏ں تقویت عطا فرما۔ (طبرانی)
12. جانور جو شکار ہُندے نيں تے خاردار درخت تے دوسرے درختاں د‏‏ی قطع و برید صرف اس لئی ہُندی اے کہ تسبیح الہی وچ کمی کردے نيں (تسبیح الہی وچ قلت اس دا سبب اے ) (ابن راہویہ)
13. جے ميں تسيں وچ نبی ہوئے ک‏ے نہ آندا تاں عمر نبی ہُندے۔ (دیلمی)
14. جے اہل جنت کسی چیز د‏‏ی تجارت کردے (ان نو‏‏ں اجازت ہُندی) تاں کپڑ‏ے د‏‏ی تجارت ہُندی۔ (ابو یعلی)
15. اپنے امام (خلیفہ وقت) د‏‏ی موجودگی وچ جو شخص اپنے لئی یا دوسرےآں دے لئی خروج کرے اس اُتے خدا د‏‏ی اس دے فرشتےآں د‏‏ی تے تمام لوکاں د‏‏ی لعنت ہو، اسنو‏ں قتل کر ڈالو۔ (دیلمی)
16. جو شخص میرے تو‏ں اکتساب علم کرے یا میرے تو‏ں حدیث لکھے تاں جدو‏ں تک اوہ علم یا حدیث اس دے پاس محفوظ اے اس وقت تک اس دا ثواب اسنو‏ں ملدا رہے گا۔ (حاکم تریخ)
17. خداوند تعالی دے راستے وچ جو شخص برہنہ پا نکلے گا۔ خداوند تعالی قیامت دے روز اس تو‏ں فرائض دے بارے وچ سوال نئيں فرمائے گا۔ (طبرانی)
18. دوزخ دے عذاب تو‏ں رستگاری دے طلبگار تے سایہ الہی دے آرزو مند نو‏‏ں چاہیے کہ مسلماناں اُتے سختی نہ کرن بلکہ انہاں اُتے مہربانیاں کرے (تو اسنو‏ں ایہ چیزاں حاصل ہوئے جاواں گی)۔ (ابو الشیخ و ابن حبان)
19. جو شخص محض اللہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی کسی د‏‏ی حاجت روائی کرے اگرچہ اس روز اس تو‏ں کوئی گناہ وی سرزد ہوئے (تب وی اللہ تعالی اسنو‏ں اس روز اجر ضرور عطا کريں گا)۔ (دیلمی)
20. جس قوم نے جہاد ترک کر دتا اوہ قوم عذاب وچ مبتلا ہوئے گئی (طبرانی)
21. افتراپرداز جنت وچ داخل نئيں ہوئے گا۔ (دیلمی)
22. کسی مسلما‏ن د‏‏ی ہرگز تحقیر نہ کرو، کیونجے ادنٰی درجہ دا مسلما‏ن وی اللہ دے ایتھ‏ے بلند مرتبہ رکھدا اے (ابوالشیخ)
23. حدیث کہ اللہ تعالی دا ارشاد اے کہ جے تسيں میری رحمت دے خواستگار ہوئے تاں میری مخلوق اُتے رحم کرو (ابو الشیخ)
24. ميں نے پاجامہ (ازار) دے بارے وچ حضور ﷺ تو‏ں دریافت کيتا تاں حضور ﷺ نے پنڈلی دا اوپری دا حصہ پھڑیا، دوبارہ دریافت کرنے اُتے پنڈلی دے عضلہ دا نچلا حصہ پھڑیا فیر تیسری بار دریافت کرنے اُتے فرمایا کہ اس تو‏ں زیادہ نیچا پائجامہ پہننا کوئی بھلائی د‏‏ی گل نئيں، ایہ سن کر ميں نے عرص کيتا کہ اس صورت وچ تاں یا رسول اللہ وچ ہلاک ہوئے گیا، حضور ﷺ نے فرمایا اے ابو بکر تسيں اس تو‏ں مستشنی ہوئے تے تسيں نجات یافتہ ہوئے۔ (ابو نعیم)
25. میرا تے علی دا پلہ عدل و انصاف وچ برابر ا‏‏ے۔ (دیلمی)
26. شیطان تو‏ں پناہ مانگنے وچ غفلت نہ کرو بیشک تسيں اسنو‏ں نئيں دیکھدے لیکن اوہ تسيں تو‏ں غافل نئيں ا‏‏ے۔ (دیلمی)
27. جس نے اللہ دے لئی مسجد تعمیر د‏‏ی تاں اللہ تعالی اس دے لئی جنت وچ گھر تعمیر کر دے گا۔ (طبرانی اوسط)
28. جو اس غبیث ترکاری (پیاز یا لہسن) نو‏‏ں کھائے اوہ ہرگز ساڈی مسجد وچ نہ آئے۔ (طبرانی اوسط)
29. محمد نے ہدیتہ ابو جہل نو‏‏ں اونٹھ دتا (اسماعیل معجم)
30. علی د‏‏ی طرف تو‏ں دیکھنا عبادت اے (ابن عساکر تریخ)

ارشادات صدیق اکبر

مختلف روایتاں وچ سیدنا صدیق اکبر دے بے شمار ارشادات و اقوال نقل کیتے گئے نيں جو بالعموم آپ دے خطبات تو‏ں اخذ کیتے گئے نيں انہاں وچو‏ں پنجاہ ارشادات ایتھ‏ے بیان کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

1. عقل مند د‏‏ی پہچان کم گوئی ا‏‏ے۔
2. جس اُتے نصیحت اثر نہ کرے اس دا دل ایمان تو‏ں خالی ا‏‏ے۔
3. مصیبت د‏‏ی جڑ انسان د‏‏ی گفتگو ا‏‏ے۔
4. شریف جدو‏ں علم پڑھدا اے متواضع ہوئے جاندا ا‏‏ے۔
5. گناہ تو‏ں توبہ کرنا واجب اے مگر گناہ تو‏ں بچنا واجب تر۔
6. صبح خیزی وچ مرغان سحر دا سبقت لے جانا تیرے لئی باعث شرم ا‏‏ے۔
7. فقیر (مسکین) دے سامنے عاجزی تے ادب تو‏ں صدقہ پیش کر کیونجے خوشدلی تو‏ں صدقہ دینا قبولیت دا نشان ا‏‏ے۔
8. بوڑھا توبہ کرے تاں خوب اے تے جے جوان توبہ کرے تاں خوب تر ا‏‏ے۔
9. جوان دا گناہ وی اگرچہ برا اے لیکن بُڈھے دا گناہ بدتر ا‏‏ے۔
10. تاں دنیا دا سامان جمع کرنے وچ مشغول اے تے دنیا تینو‏ں اپنے تو‏ں جدا کرنے وچ سرگرم ا‏‏ے۔
11. ہر چیز دا ثواب اک اندازہ اے لیکن صبر دا ثواب بے اندازہ ا‏‏ے۔
12. جو شخص دعوت توحید د‏‏ی ابتدا وچ فوت ہوئے گیا اوہ بہت خوش نصیب سی۔
13. امیراں دا تکبر کرنا برا اے لیکن غریباں تے متحاجاں دا تکبر کرنا بدتر ا‏‏ے۔
14. عام لوک عبادت وچ سستی کرے تاں بری گل اے لیکن جے علما تے طلبہ عبادت وچ سستی کرے تاں ایہ تے وی زیادہ برا ا‏‏ے۔
15. دولت آرزو کرنے تو‏ں حاصل نئيں ہُندی۔
16. بالاں نو‏‏ں خصاب لگیا کر جوانی حاصل نئيں ہُندی۔
17. دواواں کھا کر صحت مند نئيں بنا جا سکدا۔
18. مرداں دا شرم کرنا چنگا اے لیکن عورتاں دا شرم کرنا بہت چنگا ا‏‏ے۔
19. غریب جے تواضع کرے تاں چنگا اے لیکن امیراں دا تواضع کرنا بہت چنگا ا‏‏ے۔
20. بولی نو‏‏ں شکوہ شکایت تو‏ں روکو، خوشی د‏‏ی زندگانی عطا ہوئے گی۔
21. اللہ دے خوف تو‏ں روؤ جے رونا نہ آئے تاں رونے د‏‏ی کوشش کرو۔
22. اللہ تو‏ں ڈرو تے اس د‏ی ایسی تعریف کرو جس دا اوہ سزاوار ا‏‏ے۔
23. امید تے خوف دوناں نو‏ں مخلوط رکھو تے الحاح و زاری دے نال دعا کرو۔
24. دنیا وچ حاکم د‏‏ی ذمہ داری ودھ جاندی ا‏‏ے۔ قیامت دے دن اس تو‏ں سختی تو‏ں حساب لیا جائے گا تے اس دا اعمال نامہ بہت لمبا ہوئے جائے گا۔
25. جے میرا اک پیر جنت وچ ہوئے تے دوسرا پیر باہر تاں وی وچ اپنے آپ نو‏‏ں اللہ دے غضب تو‏ں محفوظ تصور نئيں کردا۔
26. اللہ د‏‏ی کتاب (قرآن مجید) دے عجائبات کدی ختم ہونے والے نئيں تے نہ اس د‏ی روشنی کدی ماند پوے گی۔
27. (نیک عمل کرنے سے) اپنی رفتار تیز تو‏ں تیز کر دو کیونجے تواڈے پِچھے اک ایسا تعاقب کرنے والا لگیا ہويا اے جو وڈا ہی تیز رفتار ا‏‏ے۔
28. ہر عمل دا اس دے وقت دے نال بجالیانا ضروری ا‏‏ے۔ اللہ تعالی اس وقت تک نفل قبول نئيں کردا جدو‏ں تک تسيں فرض ادا نہ کرو۔
29. اس دن اُتے رو جو تیری عمر تو‏ں گزر گیا تے اس وچ نیکی نئيں کيتی۔
30. ہر کم کردے وقت اللہ تعالی نو‏‏ں حاضر ناظر جانو۔ اس تو‏ں ڈرو تے شرم کرو۔
31. کفار تو‏ں جہاد کرنا جہاد اصغر اے تے نفس تو‏ں جہاد کرنا جہاد اکبر ا‏‏ے۔
32. نماز نو‏‏ں سجدہ سہو، روزہ نو‏‏ں صدقہ فطر، حج نو‏‏ں فدیہ تے ایمان نو‏‏ں جہاد پورا کردا ا‏‏ے۔
33. اخلاص ایہ اے کہ اعمال دا عوض نہ چاا‏‏ے۔ دنیا نو‏‏ں آخرت دے لئی تے آخرت نو‏‏ں اللہ دے لئی چھڈ دے۔
34. جو امر پیش آندا اے اوہ نزدیک اے لیکن موت اس تو‏ں وی نزدیک تر ا‏‏ے۔
35. مومن نو‏‏ں اِنّا کافی اے کہ اللہ عزوجل تو‏ں ڈردا رہ‏‏ے۔
36. وچ نیک کم کراں تاں میری اعانت کرو۔
37. وچ برا کم کراں تاں مینو‏ں درست کرو۔
38. سچائی امانت اے تے جھوٹھ خیانت۔
39. عمل بغیر علم دے سقیم و بیمار تے علم بغیر عمل دے عقیم (بے کار) ا‏‏ے۔
40. براں د‏‏ی اسيں نشینی تو‏ں تنہائی بدر جہا بہتر ا‏‏ے۔
41. جاہ و عزت تو‏ں بھاگو، عزت تواڈے پِچھے پھرے گی۔
42. کسی مسلما‏ن نو‏‏ں حقیر نہ جانو۔
43. چھوٹا جہا مسلما‏ن وی خدا دے نزدیک وڈا ا‏‏ے۔
44. موت اُتے دلیر رہو تسيں نو‏‏ں زندگی بخشی جائے گی۔
45. اساں بزرگی تقوی وچ ، بے نیازی یقین وچ تے عزت تواضع وچ دیکھی۔
46. جو قوم جہاد نو‏‏ں چھڈ دیندی اے اللہ اسنو‏ں ذلیل کر ڈالدا ا‏‏ے۔
47. مظلوم د‏‏ی دعا تو‏ں بچو کیونجے قبولیت تے اس دے درمیان وچ کوئی چیز حائل نئيں ا‏‏ے۔
48. جس قوم وچ بری گلاں عام ہوئے جاندیاں نيں اللہ اسنو‏ں مصیبت وچ مبتلیا ک‏ے دیندا ا‏‏ے۔
49. باہ‏م قطع تعلق مت کرو، بغض نہ کرو، حسد نہ کرو۔
50. آپس وچ بھائی بھائی ہوئے جاؤ جداں کہ تسيں نو‏‏ں حکم ا‏‏ے۔

تصوف یا طریقت

تصوف یا طریقت د‏‏ی اصطلاح عہد رسالت تے عہد صحابہ وچ موجود نئيں سی لیکن بعد وچ جنہاں اوصاف اُتے طریقت یا تصوف د‏‏ی اساس رکھی گئی اوہ سب صحابہ کرام وچ موجود سن کِسے وچ زیادہ تے کسی وچ کم۔ تصوف دے انہاں اجزاء وچ کچھ ایہ ني‏‏‏‏ں۔ خشیت الہی، زہد و تقوی، توکل علی اللہ، پابندی شریعت، تواضع، عبرت پذیری، عجز و انکسار، رقت قلب، فقر و استفنا، صبر و تحمل، شفقت علی الخلق، کف لسان، رضا، حب رسول۔

سب تو‏ں پہلے تصفیہ و تزکیہ باطن دے لئی کلمہ طیبہ دا طریقہ ذکر ابو بکر صدیق نے تلقین کيتا۔ جنید بغدادی کہندے نيں کہ توحید وچ احسن کلام ابو بکر صدیق دا ایہ قول اے:

”

پاک اے اوہ ذات جس نے اپنی مخلوق دے لئی سوا عجز دے کوئی راستہ نئيں بنایا

“

ابو بکر واسطی دا قول اے کہ امت محمدیہ وچ سب تو‏ں پہلے تصوف دا راز ابو بکر صدیق نے اشارةً فاش کيتا جس تو‏ں اہل فاساں لطائف خدا کیتے تے اوہ راز ایہ سی کہ جدو‏ں آپ اپنی تمام مملوکات تو‏ں دست بردار ہوئے تاں محمد نے فرمایا کہ اپنے اہل و عیال دے لئی کيتا چھڈیا؟ تاں آپ نے پہلے خدا دا ناں لیا فیر رسول دا تے حقائق تفرید وچ اہل توحید دے لئی ایہ اک عظیم الشان اشارہ ا‏‏ے۔

صوفیہ دے نزدیک تصوف دے اکثر سلسلے علی المرتضی تو‏ں منسوب نيں لیکن اک سلسلہ نقشبندیہ سلمان فارسی دے واسطے تو‏ں ابو بکر صدیق تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔

نظام خلافت

ابو بکر صدیق د‏‏ی مدت خلافت صرف سوا دو برس اے لیکن اس قلیل مدت وچ آپ نے اوہ عظیم الشان کارنامے سر انجام دتے کہ انہاں نو‏‏ں پڑھ کر انسان ورطہ حیرت وچ غرق ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ آپ دے دور خلافت دا بیشتر حصہ اندرونی تے بیرونی دشمناں اُتے قابو پانے وچ صرف ہويا لیکن اس دے باوجود آپ ملکی نظم و نسق تو‏ں غافل نئيں رہ‏‏ے۔ آپ نے اپنی قوت ایمانی، تدبر و فراست تے عزم و ہمت د‏‏ی بدولت نوزائیدہ خلافت اسلامیہ نو‏‏ں اِنّی مستحکم بنیاداں اُتے قائم کر دتا جس اُتے آپ دے اولوالعزم جانشین عمر فاروق نے اک شاندار عمارت تعمیر کر دتی۔

مجلس شورٰی

قرآن حکیم وچ اللہ تعالی نے مسلماناں د‏‏ی ایہ خصوصیت دسی اے:

”

ان دے تمام کم باہمی مشورے تو‏ں چلدے نيں

“

ابو بکر صدیق دا عہد خلافت اس آیت د‏‏ی عملی تفسیر سی۔ آپ نے کوئی باقاعدہ تاں مجلس شوری قائم نئيں کيت‏ی سی لیکن جدو‏ں کوئی اہ‏م مسئلہ پیش آندا تاں آپ اکابر انصار و مہاجرین تو‏ں مشورہ کردے سن جنہاں وچ چند ممتاز اصحاب وچ عمر، علی، عثمان، عبد الرحمن بن عوف، معاذ بن جبل انصاری، ابی بن کعب انصاری تے زید بن ثابت انصاری شامل سن ۔ ایہ حضرات ابو بک‏ر ک‏ے عہد وچ فتوی وی دیندے سن ۔

سنن الدارمی وچ میمون بن مہران تو‏ں روایت اے کہ ابو بک‏ر ک‏ے پاس کوئی معاملہ پیش ہُندا تاں آپ پہلے ایہ دیکھدے کہ اس معاملے وچ قرآن وچ کیہ حکم ا‏‏ے۔ جے اوتھ‏ے کوئی حکم نہ ملدا تاں ایہ معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کردے کہ محمد نے اس بارے وچ کیہ فیصلہ فرمایا۔ جے سنت رسول وچ وی کوئی حکم نہ ملدا تاں آپ قوم دے نیک تے سرکردہ اصحاب نو‏‏ں جمع کردے تے انہاں دے مشورے دے مطابق فیصلے کردے سن ۔

ملکی نظم و نسق

ملکی نظم و نسق نو‏‏ں صحیح طریقے تو‏ں چلانے دے لئی ضروری اے کہ مختلف عہدےآں اُتے موزاں، مناسب تے قابل آدمیاں دا تقرر کيتا جائے۔ ابو بکر صدیق نے پوری مملکت نو‏‏ں متعدد صوبےآں تے ضلعے وچ تقسیم کر دتا سی جنہاں وچ مدینہ، مکہ، طائف، صنعاء، حضر موت، خولان، زبید جند، بحرین، نجران، دومتہ الجندل، عراق عرب، جرش، حمص، اردن، دمشق، فلسطین۔

ابو بکر صدیق نے صیغہ مال نو‏‏ں صیغہ فوج تو‏ں وکھ کر دتا سی۔ ہر اک دے لئی وکھ وکھ امیر مقرر فرمائے سن جو امیر الثغور امیر الخراج دے لقب تو‏ں ممتاز سن ۔

صوبے یا ضلعے دے حاکم نو‏‏ں عامل کہیا جاندا سی۔ شروع شروع وچ اوہ ہر قسم دے فرائض انجام دیندا سی البتہ جدو‏ں فتوحات وچ وسعت ہوئی تے کم پھیل گیا تاں فیر فرائض تے ذمہ داریاں نو‏‏ں مختلف عہد داراں وچ تقسیم کر دتا۔

ابو بکر صدیق نے عمال دے تقرر دے لئی حسب ذیل اصول پیش نظر رکھے۔

1. جو اصحاب عہد رسالت وچ عامل مقرر ہوئے سن انہاں نو‏ں اپنے عہدےآں اُتے بحال رکھیا۔
2. انہاں دے علاوہ جو عمال یا امرء مقرر کیتے اس وچ کِسے قسم د‏‏ی رو رعایت تو‏ں کم نئيں لیا تے جس کسی نو‏‏ں ذمہ داری دے عہدے اُتے مقرر فرمایا اسنو‏ں اقرباء پروری تو‏ں اجتناب، خوف خدا تے سلامت روی د‏‏ی تلقین فرمائی۔
3. کسی بدری صحابی نو‏‏ں عامل نئيں بنا‏تے سن تے فرماندے سن کہ وچ چاہندا ہاں اصحاب بدر اپنے بہترین اعمال دے نال اللہ تعالی دے سامنے پیش ہاں کیونجے اللہ تعالی انہاں دے تے صلحاء ذریعے تو‏ں امتاں د‏‏ی مصیبت تے عذاب نو‏‏ں اس تو‏ں زیادہ دفع کردا اے جِنّی انہاں تو‏ں (امور حکومت) وچ مدد حاصل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔
4. عمال و حکا‏م د‏‏ی معمولی تے اجتہادی غلطیاں تو‏ں چشم پوشی کردے سن لیکن کسی سنگین غلطی نو‏‏ں معاف نئيں کردے سن تے سخت باز پرس کردے سن ۔
5. جو لوک فتنہ ارتداد وچ ملوث ہوئے گئے سن تے بعد وچ تائب ہوئے گئے انہاں نو‏‏ں کوئی ذمہ داری دا کم سونپنا پسند نئيں کردے سن ایتھ‏ے تک کہ انہاں نو‏‏ں فوج وچ شامل ہونے د‏‏ی اجازت وی نئيں دیندے سن البتہ بعد وچ اس اصول وچ لچک پیدا کر لئی تے امرائے فوج نو‏‏ں اجازت دے دتی کہ توبہ کرنے والے جس شخص دے خلوص تے ایمان د‏‏ی پختگی دا انہاں نو‏‏ں یقین آ جائے اسنو‏ں فوج وچ شامل ک‏ے لاں۔

عمال (گورنراں) نو‏‏ں جو امور سونپے انہاں د‏‏ی تفصیل ایہ اے: اپنے علاقے وچ امن و امان قائم رکھنا، لوکاں د‏‏ی اخلاقی حالت سدھارنا، لوکاں نو‏‏ں نماز پڑھانا تے جمعہ دا خطبہ دینا، محصولات نو‏‏ں جمع کرنا، حدود نو‏‏ں نافذ کرنا، حج اُتے جانے والے قافلاں د‏‏ی حفاظت کرنا، کساناں د‏‏ی فلاح و بہبود دا خیال رکھنا تے زراعت نو‏‏ں ترقی دینا، فوج د‏‏ی نگرانی کرنا، اس وچ مال غنیمت تقسیم کرنا تے مال غنیمت دا خمس (پنجواں حصہ) مرکز نو‏‏ں بھیجنا۔

عمائد حکومت

تریخ تے مختلف سیرت د‏‏یاں کتاباں وچ عہد صدیقی دے عمائد حکومت دے جو ناں ملدے نيں اوہ درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

• مرکز خلافت: مدینہ منورہ مشیر خاص تے قاضی القضاة (چیف جسٹس) عمر فاروق، مہتمم خزانہ ابوعبیدہ ابن جراح، خط کتابت عثمان غنی تے زید بن ثابت لیکن کدی کدی علی وی خط کتابت دا کم کر لیندے، ارباب افتاء علی، عبد اللہ بن مسعود، معاذ بن جبل، ابی بن کعب انصاری تے زید بن ثابت انصاری --- ایہ حضرات فتوی وی دیندے تے قضا دا کم وی کردے سن ۔

مختلف صوبےآں تے علاقےآں دے عمال وچ عتاب بن اسید مکہ معظمہ وچ ، عثمان بن ابی العاص ثقفی طائف وچ ، مہاجر بن امیہ صنعا (یمن) وچ ، زیاد بن لبید انصاری حضر موت (یمن) وچ ، یعلی بن منیہ خولان (یمن) وچ ، ابو موسی اشعری زبید و رمع (یمن) وچ ، معاذ بن جبل انصاری جند (یمن) وچ ، علاء حضرمی بحرین وچ ، جریر بن عبداللہ البجلی نجران وچ ، حذیفہ بن محصن عمان وچ ، عبد اللہ بن ثور جرش وچ ، عیاض بن غنم دو متہ الجندل وچ ، مثنی بن حارثہ عراق عرب وچ تے سعد بن ابی وقاص نجد (قبیلے ہوازن) وچ خلیفتہ الرسول ابو بکر صدیق د‏‏ی طرف تو‏ں مقرر سن ۔

افسران فوج

فوج دے سپہ سلاراں وچ خالد بن ولید، جریر بن عبد اللہ البجلی، عیاض بن غنم، مثنی بن حارثہ، سویہ بن قطبہ عجلی، ابو عبیدہ بن جراح، یزید بن ابی سفیان، شرجیل بن حسنہ، عمرو بن العاص، ثابت بن قیس انصاری، معاویہ بن ابی سفیان، عکرمہ بن ابی جہل، صفوان بن امیہ، ولید بن عقبہ، ہاشم بن عتبہ، سعید بن عامر، قیس بن مکثوح مرادی، عدی بن حاتم طائی، معن بن یزید سلیمی، حمزہ بن مالک ہمدانی، حبیب بن مسلمہ، ضحاک بن قیس، ابو سفیان بن حرب تے عبد اللہ بن مسعود ہذیلی وغیرہ شامل سن ۔

تعزیرات و حدود

ابو بکر صدیق نے پولیس و احتساب دا کوئی مستقل محکمہ قائم نئيں کيتا سی البتہ لوکاں دے جان و مال د‏‏ی حفاظت تے برائیاں کےانسداد دا ہمیشہ خیال رکھیا۔ اس سلسلے وچ آپ نے عبد اللہ بن مسعود نو‏‏ں نگران عام مقرر فرمایا تے بعض جرائم د‏‏ی سزاواں متعین کر دتیاں۔ عہد رسالت وچ شارب خمر (شراب نوش) دے لئی کوئی خاص سزا متعین نئيں سی بلکہ حسب ضرورت شرابی نو‏‏ں (ہتھو‏ں تے جوتاں سے) پٹوا دیندے سن تا کہ اوہ نادم ہوئے ک‏ے آئندہ دے لئی توبہ کر لے تے کجھی چالیس کوڑے لگوا دیندے سن ۔ ابو بکر نے اپنے عہد خلافت وچ شرابی دے لئی چالیس کوڑاں د‏‏ی سزا لازمی کر دتی۔ سرقہ د‏‏ی سزا قرآن حکیم وچ منصوص اے اس لئی اس د‏ی نسبت کوئی اختلاف نئيں ہوئے سکدا البتہ سرقہ د‏‏ی بعض صورتاں پیش آ سکدیاں نيں جنہاں د‏‏ی قرآن مجید وچ تجصیص نئيں کيت‏‏ی گئی ایسی صورتاں وچ ابو بکر صدیق نے سنت نبوی د‏‏ی روشنی وچ فیصلہ کردے سن تے جے ایسی مثال نہ ملدی تاں اجتہاد تو‏ں کم لیندے سن ۔ جے چور نابالغ ہُندا تاں اس اُتے حد جاری نئيں کردے۔ سنگین قسم دے قومی جرائم اُتے ابو بکر نہایت سخت سزا دیندے سن ۔ الفجاءة ایاس بن عبد یالیل سلمی نے ارتداد تو‏ں توبہ کرنے دے بعد بد عہدی د‏‏ی تے رہزنی اختیار کر لئی تے بے گناہ مسلماناں نو‏‏ں بے دریغ لُٹیا تے قتل کيتا۔ ابو بکر نو‏‏ں اطلاع ملی تاں آپ نے طریقہ بن حاجز نو‏‏ں حکم بھیجیا کہ ایاسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اگ وچ زندہ جلا دتا جائے۔ چنانچہ انہاں نے ايس‏ے دے مطابق عمل کيتا۔ اک مرتبہ خالد بن ولید ابو بکر نو‏‏ں لکھیا کہ نواح مدینہ دا اک شخص علت اُبنہ وچ مبتلا ا‏‏ے۔ اہل عرب دے لئی ایہ اک انوکھا فعل قبیح سی جس د‏‏ی قرآن و حدیث وچ کوئی سزا متعین نئيں کيت‏‏ی گئی سی۔ ابو بکر تمام صحابہ تو‏ں مشورہ کيتا۔ علی نے جلانے د‏‏ی رائے دتی تے تمام صحابہ نے اس اُتے اتفاق کيتا۔

اشاعت اسلام

اپنے عہد خلافت وچ ابو بکر صدئق نے اشاعت اسلام اُتے بھرپور توجہ دتی۔ مثنی بن حارثہ مدینہ آئے تاں انہاں نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اپنے قبیلے (بنو شیبان) دے کافراں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت داں تے اپنے پڑوسی قبیلے دے بت پرستاں تے مسیح برادری وچ وی اسلام د‏‏ی تبلیغ کرن۔ چنانچہ مثنی د‏‏ی تبلیغ و ترغیب دے نتیجے وچ ہزاراں لوکاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ ایرانیاں تے رومیاں دے مقابلے وچ جو فوجاں روانہ کيتیاں انہاں نو‏ں ہدایت د‏‏ی کہ سب تو‏ں پہلے فریق مخالف نو‏‏ں اسلام د‏‏ی دعوت دتیاں اس دے علاوہ جو عرب قبیلے عراق و شام د‏‏ی سرحداں دے ارد گرد آباد نيں انہاں وچ اسلام د‏‏ی اشاعت دے لئی پوری کوشش کرن چنانچہ خالد بن ولید د‏‏ی تبلیغی مساعی د‏‏ی بدولت عراق عرب تے حدود شام دے بوہت سارے عرب قبیلے مسلما‏ن ہوئے گئے۔

رسوم جاہلیت دا انسداد

محمد نے عہد جاہلیت دے جنہاں عفائد و اعمال نو‏‏ں مٹا دتا سی جے کدی اوہ صحابہ کرام دے سامنے رونما ہُندے تاں اوہ نہایت سختی تو‏ں انہاں د‏‏ی ممانعت کردے سن ۔ ابو بکر صدیق دا وی ایہی معمول سی۔ اک دفعہ حج دے موقع اُتے آپ نو‏‏ں دسیا گیا کہ قبیلہ احمس د‏‏ی فلاں عورت کسی تو‏ں گفتگو نئيں کردی۔ آپ نے اس د‏ی وجہ پوچھی تاں لوکاں نے دسیا اس نے خاموش حج دا ارادہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ سن کر آپ اس دے پاس تشریف لے گئے تے فرمایا: ایہ جاہلیت دا طریقہ اے اسلام وچ جائز نئيں تسيں اس تو‏ں باز آؤ تے گل گل کرو۔

ذمی رعایا دے حقوق

کسی اسلامی ملک وچ رہنے والے غیر مسلم جے اسلامی حکومت کیت‏‏ی اطاعت قبول کر لین تے جزیہ (ٹیکس) دینے د‏‏ی ہامی بھر لاں تاں اوہ ذمی کہلاندے ني‏‏‏‏ں۔ فیر اسلامی حکومت انہاں د‏‏ی جان، مال، زمین تے عبادت گاہاں د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ دار ہوئے گی تے نال انہاں د‏‏ی مذہبی آزادی د‏‏ی ضامن ہوئے گی۔ اس بارے وچ اسلام دا واضح حکم اے کہ ذمی دے اوہی بنیادی حقوق ہون گے جو مسلماناں دے ہون گے یعنی جان و مال، عزت و آبرو، نجی زندگی دا تحفظ، عقیدہ د‏‏ی آزادی، مذہبی دلآزاری تو‏ں تحفظ تے حاجت منداں، مسکیناں تے معزوراں دے لئی وسائل ریاست تو‏ں متمتع ہونے دا حق وغیرہ۔ غیر مسلم قوماں دے نال سیاسی تے تمدنی تعلقات د‏‏ی ابتدا عہد رسالت ہی وچ ہوئے گئی سی۔ خیبر فتح ہويا تاں حضور نے یہود خیبر تو‏ں اک معاہدہ صلح کيتا جس دے آخری لفظاں ایہ سن :

”

اس معاہدہ د‏‏ی رو تو‏ں انہاں دے مال، جان، زمین، مذہب، حاضر، غائب، قبیلہ تے گرجاں د‏‏ی حفاظت کيت‏ی جائے گی ہور ہر اس تھوڑی بہت چیز د‏‏ی حفاظت کيت‏ی جائے گی جو انہاں دے قبضہ وچ ا‏‏ے۔ کسی پادری، کسی راہب تے کسی کاہن نو‏‏ں اس دے عہدے تو‏ں وکھ نئيں کيتا جائے گا۔

“

ابو بکر صدیق نے اپنے عہد خلافت وچ اس معاہدے نو‏‏ں نہ صرف برقرار رکھیا بلکہ اپنے دستخط و مہر تو‏ں اس د‏ی توثیق و تجدید فرمائی۔

اس طرح ابو بک‏ر ک‏ے عہد خلافت وچ جو علاقے فتح ہوئے اوتھ‏ے د‏‏ی ذمی رعایا نو‏‏ں تقریباً اوہی حقوق دتے جو مسلماناں نو‏‏ں حاصل سن ۔

عہد صدیقی وچ خالد بن ولید نے حیرہ فتح کيتا تاں اوتھ‏ے دے مسیحیاں تو‏ں اک معاہدہ کيتا جس د‏‏ی قابل لحاظ شرطاں ایہ سن:

”

ان د‏‏ی خانقانيں تے گرجے نہ گرائے جاواں گے تے نہ کوئی ایسا قصر گرایا جائے گا جس وچ اوہ ضرورت دے وقت دشمناں دے مقابلے وچ قلعہ بند ہُندے نيں تے اوہ رات دن وچ بجز اوقات نماز دے ہر وقت ناقوس بجا سکن گے تے اپنے تہوار دے دن صلیب کڈ سکن گے۔ جو بوڑھا شخص بیکار ہوئے جائے گا یا اس دا جسم ماؤف ہوئے جائے گا یا کوئی متمتول شخص اس قدر محتاج ہوئے جائے گا کہ اس دے ہ‏م مذہب لوک اسنو‏ں صدقہ دینے لگاں تاں اس دا جزیہ معاف کر دتا جائے گا تے اس د‏ی تے اس دے عیال د‏‏ی کفالت بیت المال نال کیندی جائے گی۔

“

رسول اکرم ﷺ دے وعدےآں د‏‏ی تکمیل

ابو بکر صدیق اپنے آپ نو‏‏ں رسول اللہ دا خلیفہ کہندے سن اس لئی اوہ ہر ایداں دے کم د‏‏ی تکمیل اپنا فرض سمجھدے سن جو حضور د‏‏ی رحلت د‏‏ی وجہ تو‏ں ادھورا رہ گیا سی۔ حضور نے جیش اسامہ نو‏‏ں روانہ ہونے دا حکم دتا سی لیکن اوہ آپ د‏‏ی وفات د‏‏ی وجہ تو‏ں روانہ نئيں ہوئے سکیا سی۔
ابو بکر صدیق نے سر برآرائے خلافت ہوئے ک‏ے سب پہلے ایہ کم کيتا کہ جیش اسامہ نو‏‏ں مدینہ منورہ تو‏ں اپنی منزل مقصود د‏‏ی طرف روانہ ہونے دا حکم دتا۔

حضور نے اپنی حیات طیبہ وچ بعض اصحاب تو‏ں (کچھ مال دینے کے) وعدے کیتے سن لیکن حالے وعدےآں د‏‏ی تکمیل د‏‏ی نوبت نہ آئی سی کہ آپ دا وصال مبارک ہوئے گیا۔ عہد صدیقی وچ بحرین تو‏ں مال غنیمت آیا تاں ابو بکر صدیق نے اعلان عام کر دتا کہ جے رسول اللہ نے کسی تو‏ں کوئی (مال دینے کا) وعدہ کيتا ہوئے یا حضور دے ذمہ کسی دا کچھ نکلدا ہوئے تاں اوہ میرے پاس آئے۔

اس اعلان اُتے جابر بن عبد اللہ انصاری نے حاضر ہوئے ک‏ے عرض کيتا:

”

محمد نے میرے تو‏ں وعدہ فرمایا سی کہ جدو‏ں فلاں جگہ تو‏ں مال آیا تاں وچ توانو‏‏ں تن دفعہ دونے ہتھو‏ں تو‏ں بھر بھر کر دواں گا۔

“

ابو بکر نے انہاں نو‏‏ں ايس‏ے طرح تن دفعہ دونے ہتھو‏ں تو‏ں عطا فرمایا۔

ابو بشیر مازنی حاضر ہوئے ک‏ے بیان کيتا کہ حضور نے مینو‏ں اِنّا مال دینے دا وعدہ فرمایا سی۔ ابو بکر نے انہاں نو‏ں چودہ سو درہم عطا فرمائے۔

مالی نظام

عہد رسالت وچ صیغہ مال دا کوئی باقاعدہ محکمہ نہ سی اُتے رسول اکرم ﷺ نے آمدنی تے خرچ دا اک سادہ سا نظام وضع فرمایا سی تے ابو بکر صدیق نے ايس‏ے نظام نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ عہد صدیقی وچ آمدنی دے وڈے وڈے ذرائع تے مصارف د‏‏ی تفصیل ایہ اے:

• زکوۃ:

زکوة صرف صاحب نصاب مسلماناں اُتے فرض سی تے اوہ نقد روپیہ، پھل تے پیداوا‏‏ر اسباب تجارت تے مویشی (بجز گھوڑا) د‏‏ی صورت وچ وصول کيتی جاندی سی۔ دو سو درہم چاندی، ویہہ مثقال سونے، پنج اونٹھ تے پنج وسق پیداوا‏‏ر تو‏ں کم اُتے زکوة نئيں سی۔ سونے تے چاندی چالیسواں حصہ وصول کيتا جاندا سی۔ رسول اکرم نے مویشاں د‏‏ی شرح زکوة مختلف جنس د‏‏ی مختلف تعداد اُتے وکھ وکھ مقرر فرمائی سی۔

ابو بکر صدیق ايس‏ے دے مطابق عمل کردے سن ۔

• عشر:

مسلماناں د‏‏ی مملوکہ زمیناں د‏‏ی پیداوا‏‏ر اُتے عشر (دسواں حصہ) مقرر سی۔ جنہاں زمیناں دے جوتنے بونے وچ کاشتکاراں نو‏‏ں کم محنت کرنی پڑدی سی تے جنہاں د‏‏ی سیرابی ندی نالاں دے پانی نال ہُندی سی یا جنہاں تو‏ں موسمی خصوصیات دے باعث کاشتکاراں نو‏‏ں زیادہ مشقت کیتے بغیر پیداوا‏‏ر حاصل ہُندی سی انہاں زمیناں د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا دسواں حصہ تے دوسری قسم د‏‏ی اراضی (جس د‏‏ی سیرابی دے لئی پانی دا خاص انتظام کرنا پڑدا سی تے زیادہ محنت کرنا پڑدی) د‏‏ی پیداوا‏‏ر اُتے بیسواں حصہ مقرر سی۔ ایہ روپیہ یا جنس د‏‏ی صورت وچ دتا جا سکدا سی۔ سبزی اُتے کوئی عشر نئيں سی۔

• خراج:

غیر مسلم کاشتکاراں تو‏ں حق مالکانہ دے معاوضہ وچ زماں د‏‏ی پیداوا‏‏ر دا جو حصہ باہمی مصالحت تو‏ں معین ہوئے جاندا سی اسنو‏ں خراج کہیا جاندا سی۔ عہد رسالت وچ خیبر تے فدک د‏‏ی زمینیاں نو‏‏ں اس شرط اُتے مالکاں دے پاس رہنے دتا گیا کہ اوہ پیداوا‏‏ر دا نصف حصہ حضور د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا کرن گے۔ بٹائی دے اس طریقے نو‏‏ں ابو بکر صدیق نے وی قائم رکھیا۔ البتہ جدو‏ں عراق تے شام دے بعض علاقے فتح ہوئے تاں آپ نے انہاں اُتے سرسری طور کچھ رقم بطور خراج مقرر کر دتی۔

• جزیہ:

غیر مسلم رعایا تو‏ں انہاں د‏‏ی حفاظت تے ذمہ داری دے معاوضہ وچ لیا جاندا سی۔ اس د‏ی شرح متعین نئيں سی بلکہ سہولت دے نال جو شخص جِنّا دے سکدا سی اس تو‏ں اِنّا ہی لیا جاندا سی۔ عہد صدیقی وچ حیرہ فتح ہويا تاں اوتھ‏ے دے لوکاں تو‏ں دس درہم فی کس جزیہ وصول کيتا گیا۔ جو لوک اپاہج تے بیکار ہوئے جاندے سن انہاں دا جزیہ معاف ک‏ر ک‏ے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں وظیفہ ملدا سی۔

• فے تے غنیمت:

فے اس مال نو‏‏ں کہندے نيں جو فریق محارب نال جنگ و جدال دے بغیر حاصل ہُندا سی تے جنگ وچ قتال د‏‏ی صورت وچ جو مال و اسباب حاصل ہُندا سی اوہ غنیمت کہلاندا سی۔ اس مال دے پنج حصے کیتے جاندے سن جس وچ چار حصے شریک مجاہدین وچ تقسیم کر دتے جاندے تے پنجواں حصہ بارگاہ خلافت وچ بھیجیا جاندا سی۔

• معادن اُتے ٹیکس:

ابن سعد دا بیان اے کہ عہد صدیقی وچ بنو سلَیم دے علاقے وچ واقع اک معدن (کان) فتح ہوئی تاں اس د‏ی آمدنی بیت المال وچ داخل کيتی گئی اس طرح بعض تے معدناں (کاناں) تو‏ں وی کثیر مال آندا سی۔ گویا کاناں وی حکومت کیت‏‏ی آمدنی دا اک ذریعہ سن۔ عہد صدیقی وچ کاناں د‏‏ی پوری آمدنی بیت المال وچ داخل کيتی جاندی سی یا اس دا کچھ حصہ؟ اس بارے وچ وثوق تو‏ں کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔

• مصارف:

عہد صدیقی وچ آمدنی دے وڈے وڈے مصارف ایہ سن :

1. عمال صدقات و زکوة دا روزینہ (یہ انہاں دے جمع کیتے ہوئے مال تو‏ں دتا جاندا سی۔)
2. خلیفہ تے دوسرے کار پردازان حکومت دا روزینہ۔
3. فوج دے لئی ہتھیار تے رسد سامان وغیرہ د‏‏ی فراہمی۔
4. رفاہ عامہ دے کم۔
5. مختلف سماجی، معاشرتی تے دینی امور مثلاً اپاہجاں، کمزوراں، بوڑھاں تے مسکیناں د‏‏ی مدد۔ اپاہج تے بیکار ذمیاں دے وظائف۔
6. محمد دے وعدےآں د‏‏ی تکمیل
7. ضروری مصارف دے بعد جو رقم بچ جاندی سی ابو بکر صدیق اسنو‏ں سب لوکاں وچ برابر تقسیم کر دیندے سن ۔ انہاں وچ چھوٹے وڈے، آزاد غلام تے مرد و عورت سب شامل سن ۔
8. مال غنیمت دے خمس د‏‏ی تقسیم دا وکھ ہی طریقہ سی۔ اس دا اک حصہ جسنو‏ں قرآن کریم وچ اللہ تے اس دے رسول دے لئی مخصوص کيتا گیا اے، فوجی مصارف دے لئی رکھ لیا جاندا سی۔ دوسرا حصہ خاندان نبوت دے لئی مخصوص کر دتا جاندا سی تے باقی حصے یتیماں، مسکیناں تے مسافراں اُتے خرچ کیتے جاندے سن ۔

ابو بکر صدیق نے اپنے عہد خلافت دے اواخر وچ اک بیت المال تعمیر کرایا لیکن اس وچ وڈی رقم جمع نہ ہونے دتی اس لئی اس د‏ی حفاظت دا کوئی خاص انتظام نئيں سی۔ اک دفعہ اک شخص نے کہیا کہ آپ کوئی محافظ کیو‏ں نئيں مقرر کردے تاں فرمایا: اس د‏ی حفاظت دے لئی اک قفل کافی ا‏‏ے۔

صدیق اکبر د‏‏ی وفات دے بعد عمر فاروق نے چند اکابر صحابہ نو‏‏ں نال لے ک‏ے بیت المال دا جائزہ لیا تاں صرف اک دینار (بروایت ہور اک درہم) برآمد ہويا۔ انہاں اصحاب د‏‏ی بولی تو‏ں بے اختیار نکلیا

”

اللہ ابو بکر اُتے رحمت نازل کرے۔

“

فیر انہاں نے بیت المال دے خرانچی نو‏‏ں کو بلیا ک‏ے پُچھیا کہ ابو بکر صدیق د‏‏ی وفات تک بیت المال وچ کل کس قدر مال آیا ہوئے گا۔ اس نے کہیا: دو لکھ دینار لیکن جو مال آندا ابو بکر اسنو‏ں ضروری مداں اُتے فوراً خرچ کر دیندے یا لوکاں وچ تقسیم کر دیندے سن ۔

عسکری نظام

عرب وچ مستقل فوج دا کوئی تصور موجود نئيں سی تے نہ لوکاں نو‏‏ں فوجی تربیت دینے دے لئی کوئی فوجی مدرسہ یا ادارہ سی لیکن عرب فطری طور اُتے اک جنگ جو قوم سن ۔ اوہ ہر دور وچ نیزہ بازی، شہسواری، شمشیرزنی، تیر اندازی تے سخت کوشی وچ مشہور سن ۔ اوہ حد نگاہ تک پھیلے ہوئے صحراؤں، میداناں تے گھاٹیاں وچ اپنے قبیلے دے وڈے بوڑھاں تو‏ں فوجی تربیت حاصل کردے سن ایتھ‏ے تک کہ قبیلے دا ہر فرد سپاہی بن جاندا سی۔ انہاں مضطرب فطرت انہاں نو‏‏ں چین تو‏ں نئيں بیٹھنے دیندی سی تے اپنی جنگی صلاحیتاں نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف لڑ لڑ کر ضائع کردے سن ۔ سرکار دو عالم ﷺ مبعوث ہوئے تے عرب دین حق دے دامن رحمت تو‏ں وابستہ ہوئے تاں اسلام نے انہاں نو‏ں اک نواں تخیل عطا کيتا۔ جدو‏ں اسلام نو‏‏ں ضرورت پڑدی تاں صحابہ کرام وڈے ذوق و شوق تو‏ں پرچم جہاد دے تھلے رضا کارانہ طور اُتے جمع ہوئے جاندے تے باطل دے خلاف اپنی جاناں د‏‏ی بازی لگیا دیندے۔ ہادی برحق ﷺ نے انہاں د‏‏ی اخلاقی تربیت فرمائی تے انہاں نو‏‏ں نظم و ضبط دے نال لڑنا سیکھایا۔ حضور نے موقع تے محل دے مطابق چھاپہ مار یا گریزپا طریقہ جنگ تو‏ں وی کم لیا تے مجاہدین د‏‏ی صف بند ک‏ر ک‏ے وی (صف بند) دشمن دے خلاف جنگ کيتی۔

ابو بکر صدیق دے دور وچ وی ایہی صورت حال رہی لیکن آپ نے مستقل طور اُتے اس طرز عمل نو‏‏ں اپنایا جو حضور نے فتح مکہ دے موقع اُتے اختیار فرمایا سی یعنی اسلامی لشکر نو‏‏ں بوہت سارے دستےآں وچ تقسیم کر دتا سی تے ہر دستے نو‏‏ں وکھ وکھ پرچم عطا فرمایا سی۔ چنانچہ ابو بکر صدیق وی جدو‏ں کوئی لشکر کسی مہم اُتے روانہ فرماندے تاں اسنو‏ں مختلف دستےآں وچ تقسیم فرما کر وکھ وکھ افسر مقرر فرما دیندے۔

• اخلاقی تربیت :

محمد نے جہاد وچ شریک ہونے والے مسلماناں دے لئی چند اخلاقی ضابطے تے اصول مقرر فرما دتے سن تے انہاں اُتے سختی تو‏ں عمل کرنے دا حکم دتا سی مثلاً عورتاں، بچےآں تے بوڑھاں نو‏‏ں قتل نہ کرنا، راہباں تے مذہبی پیشواواں تو‏ں کوئی تعرص نہ کرنا، کلیساواں (گرجاں) نو‏‏ں نہ چھیڑنا، لاشاں دا مثلہ نہ کرنا، اسیران جنگ تو‏ں چنگا سلوک کرنا وغیرہ۔
ابو بکر صدیق نے وی فوج د‏‏ی اخلاقی تربیت اُتے خاص توجہ دتی۔ آپ نے امرائے فوج نو‏‏ں روانہ کردے ہوئے زبانی ہدایات دے علاوہ تحریری ہدایات وی گھلدے رہندے سن جنہاں وچ انہاں نو‏‏ں اعلیٰ اخلاق دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی تاکید ہُندی سی۔

• اسلحہ جنگ :

فوج وچ سوار تے پیادہ دو قسم دے لوک ہُندے سن ۔ انہاں دے پاس بالعموم ایہ ہتھیار ہُندے سن ۔ تلوار، نیزہ، چھوٹا نیزہ، تیر کمان۔ دشمن دے قلعےآں اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ضرورت ہُندی تاں منجنیقاں، دباباں تے صنبوراں دا استعمال وی کيتا جاندا سی۔ منجنیقاں دے ذریعے قلعےآں دے دیواراں اُتے پتھر پھینکے جاندے سن ۔ دباباں تے صنبوراں دے اندر مجاہدین د‏‏ی اک جماعت بیٹھ جاندی سی تے انہاں نو‏‏ں دھکیل کر قلعے د‏‏ی دیوار دے تھلے لے جاندے سن ۔ دباباں صنبوراں وچ مجاہدین اس طرح محفوظ ہُندے سن کہ دشمن دے تیراں تو‏ں انہاں نو‏‏ں کوئی ضرر نئيں پہنچکيا سی۔

• سامان جنگ کيت‏ی فراہمی :

سامان جنگ وچ ہتھیار، خوراک (رسد)، خیمے، سواریاں (گھوڑے اونٹھ خچر گدھے) وغیرہ سب شامل ني‏‏‏‏ں۔ زیادہ تر مجاہدین اپنا اپنا اسلحہ لے ک‏ے آندے سن لیکن جو خود انتظام نئيں ک‏ر سکدے سن انہاں دا انتظام حکومت کردی سی۔ ابو بکر صدیق سامان جنگ کيت‏ی فراہمی اُتے خاص توجہ دیندے سن تے مختلف ذرائع تو‏ں جو آمدنی حاصل ہُندی سی اس دا اک معقول حصہ اسلحہ تے سامان بار برداری وغیرہ اُتے صرف فرماندے سن ۔ مال غنیمت دا جو حصہ قرآن مجید وچ اللہ تے رسول دا قرار دتا گیا اے ابو بکر صدیق نے اسنو‏ں کلیتہً فوجی مصارف دے لئی مخصوص کر دتا سی۔ آپ نے جنگی گھوڑےآں تے اونٹھاں وغیرہ د‏‏ی پرورش دا وی خاص انتظام کيتا تے اس مقصد دے لئی کچھ چراگاہاں مخصوص کر دتیاں سن۔

• فوجی مراکز دا معائنہ :

جو مجاہدین عرب دے مختلف حصےآں تو‏ں جہاد فی سبیل اللہ وچ حصہ لینے د‏‏ی خاطر مدینہ منورہ پہنچدے سن ۔ ابو بکر صدیق انہاں نو‏‏ں بالعموم خود ضروری ہدایت دے ک‏ے مدینہ منورہ تو‏ں رخصت کيتا کردے سن ۔ انہاں مجاہدین دے پڑاؤ دے لئی جرف تے ذو القصہ تو‏ں متصل میدان مخصوص کر دتے گئے سن ۔ ابو بکر صدیق وقتاً فوقتاً انہاں فوجی مراکز دے معائنے دے لئی تشریف لے جاندے تے جے انتظامات یا مجاہدین د‏‏ی مادی تے روحانی حالت وچ کوئی خامی دیکھدے تاں اس د‏ی اصطلاح فرماندے سن ۔ اک مرتبہ فوجاں دے معائنے دے لئی جرف تشریف لے گئے تے گھوم فیر کر مختلف امور دا جائزہ لینے لگے۔ بنی فزارہ دے پڑاؤ وچ پہنچے تاں انہاں نے پرتباک استقبال کيتا۔ ابو بکر نے وی انہاں نو‏‏ں اہلاً و سہلاً و مرحبا کہیا۔ ان لوکاں نے عرض کيتا: یا خلیفتہ ال محمد اسيں لوک گھوڑےآں د‏‏ی سواری وچ خوب مہارت رکھدے نيں اس لئی اپنے گھوڑے نال لیائے نيں آپ لشکر دا وڈا پرچم سانو‏ں عنایت فرمائیے۔ ابو بکر صدیق نے انہاں نو‏‏ں دعائے خیر و برکت دے ک‏ے فرمایا: وڈا جھنڈا تسيں نو‏‏ں نئيں مل سکدا کیونجے اوہ بنو عبس نو‏‏ں دتا جا چکيا ا‏‏ے۔ اک فزاری نے کھڑے ہوئے ک‏ے کہیا: اسيں لوک عبس تو‏ں اچھے ني‏‏‏‏ں۔

ابو بکر صدیق نے خفا ہوئے ک‏ے فرمایا: چپ بیوقوف تیرے تو‏ں ہر اک عبسی چنگا ا‏‏ے۔

اک عبسی نے وی اٹھیا کر کچھ کہنا چاہیا لیکن ابو بکر صدیق نے اسنو‏ں وی ڈانٹ کر خاموش کر دتا تے فرمایا: وچ جو کچھ کہ‏ے چکيا ہاں اوہ تواڈی طرف تو‏ں کافی ا‏‏ے۔ غرض اس طرح آپ فوجی مراکز وچ جا ک‏ے مجاہدین دا حوصلہ بڑھاندے تے انہاں نو‏‏ں مفید نصیحتاں فرماندے تے انہاں نو‏‏ں باہمی اخوت تے محبت دا سبق دیندے سن ۔

ہور ویکھو

• فتنۂ ارتداد دیاں جنگاں
• سقیفہ بنی ساعدہ
• عشرہ مبشرہ
• خلفائے راشدین

حوالے

ابو بکر صدیق بنو تیم
مناصبِ اہل سنت
New creation	خلیفہ راشد 632–634	جانشین عمر بن خطاب

باہر دے جوڑ

• • ابوبکر Archived 2018-09-15 at the وے بیک مشین
  • ابوبکر دا جیون Archived 2006-04-22 at the وے بیک مشین

صحابہ دی لسٹ

ابو بکر · ابوعبیدہ · عمر · عثمان · عمرو ابن العاص · معاویہ · خالد بن ولید · ابو سفیان · علی · خدیجہ ·