مہر سنگھ گجراتی
مہر سنگھ گجراتی پنجابی دا لکھاری سی اس دا تعلق مشہور لکھاری کیسر سنگھ چھبر دے خاندان نال اے ۔ ایہہ اوہو گھرانہ اے ، جس نوں ساہتکاراں دا جدی پشتی گھرانہ کیہا جا سکدا اے ، جس وچ کیسر سنگھ توں پہلاں بھائی چونپا سنگھ اتے بعد وچ سنت داس ، سیوا سنگھ ، مہر سنگھ اتے سہائی سنگھ وغیرہ لکھاری آؤندے ہن ۔ مہر سنگھ گجراتی اپنے وڈے-وڈیریاں بارے دسدا اے کہ اس دے دادا کیسر سنگھ چھبر اتے پیؤ سیوا سنگھ دی رچی پڑھن لکھن ، ساہت رچنا کرن اتے حکمت دی سی ۔ مہر سنگھ وی فارسی ، اردو ، پنجابی وغیرہ بولیاں دا چنگا جانکار سی اتے اس دا اپنا شوق وی ساہت رچنا کرنا ، پڑھنا پڑھاؤنا اتے دوا دارو کرنا سی ۔
جم سودھو
مہر سنگھ گجراتی دا جم اٹھارویں صدی دے انتلے اک دو دہاکیاں دا منیا جا سکدا اے ۔ بھاویں کہ اوہ ودھیرے سرگرم سکھ راج دے ویلے رہا ۔ اس دا راجا سچیت سنگھ ( گلاب سنگھ ڈوگرا اتے دھیان سنگھ ڈوگرے دا بھرا ) نال خاص پیار سی اتے اسے کر کے اس دا راجا سچیت سنگھ دی جگیر والے علاقے وچ آؤن جان کافی سی ۔ مہر سنگھ گجراتی دی سبھ توں مشہور لکھت پنجاب دا رؤس نا قصہ اے ، جو اس نے اک انگریز افسر جاہن بیم نوں پنجاب دا اتہاس پڑھاؤن واسطے 1859 وچ لکھی ۔ اس نے اک انگریز جاں کہہ لؤ کہ پنجاب دا اتہاس ، بولی اتے رہنی-سہنی توں بالکل کورے انسان نوں ایہناں سبھ چیزاں دی جانکاری کرواؤنی اے ، اس لئی اوہ ایہناں نال متعلق ہر اک بریکی نوں دھیان وچ رکھن دی کوشش کردا اے ۔ لکھتی اتہاس شروع ہون دے یگ توں پہلاں توں لے کے اس نے 1857 تک دا اتہاس پنجاب دا رؤس نا قصہ وچ لکھن دا اپرالا کیتا اے ۔ اس نے کئی تھانئیں بھارت دے اتہاس بارے وی جانکاری کرائی اے ، پر زیادہ کر کے اوہ پنجاب دے اتہاس نوں ہی اپنے دھیان وچ رکھدا اے ۔ بے شک سکھ مسلاں اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ توں پچھوں مطلب 1850 تک دے اتہاس وچ کدھرے-کدھرے دہراء وی لبھدا اے ، پر پھر وی کئی نویاں گلاں دا پتہ لگدا اے ۔
پنجاب دا رؤس نا قصہ سودھو
پنجاب دا رؤس نا قصہ دا سبھ توں اہم اتے ضروری حصہ انگریزاں اتے سکھاں دی دوجی مطلب گجرات اتے چیلیانوالے دی لڑائی اے ۔ اس لڑائی دا اکھیں ویکھیا حال کسے ہور ، اس ویلے دے لکھاری نے نہیں لکھیا ۔ اس توں بناں کجھ واقعے اجیہے ہن ، جنہاں بارے مہر سنگھ گجراتی نے باقی شاعراں نالوں ودھیرے وستار دتا اے ۔ ایہہ واقعے ہن-راجا ہیرا سنگھ اتے اس دے چاچے سچیت سنگھ دی درمیان وڈا وکھے لڑائی ، بھائی ویر سنگھ نورنگ آبادیئے دے ڈیرے اپر راجا ہیرا سنگھ دا حملہ اتے دیوان مول راج دی بغاوت ۔ مہر سنگھ گجراتی دسدا اے کہ راجا ہیرا سنگھ دے صلاح کار پنڈت جلھے دیاں ودھیکیاں اتے کبولاں توں تنگ آ کے سکھ سپاہیاں نے راجا سچیت سنگھ کول فریاد آ کیتی جو اس وقت جموں بیٹھا سی ۔ سکھ سپاہیاں نے راجا سچیت سنگھ نوں جموں توں اس بھروسے نال سدّ لیاندا کہ اوہ راجا ہیرا سنگھ دے خلاف مہمّ وچ اس دا ساتھ دینگے ۔ مہر سنگھ مطابق راجا ہیرا سنگھ نے سبھ افسراں نوں وفاداری دا واسطہ پا کے اتے کنٹھے کڑیاں دا لالچ دے کے اپنے ول کر لیا ۔ لالچی فوجی ہیرا سنگھ والے پاسے جھک گئے ۔ آخر راجا ہیرا سنگھ اتے راجا سچیت سنگھ دیاں فوجاں درمیان لڑائی چھڑ پئی ، جس وچ سچیت سنگھ اتے اس دے کئی ساتھی مارے گئے ۔
بابا ویر سنگھ دے ڈیرے تے حملہ سودھو
بابا ویر سنگھ نورنگابادیئے دے ڈیرے اپر راجا ہیرا سنگھ ولوں کیتے گئے حملے بارے وی مہر سنگھ گجراتی نے اپنے ویلے دے ہورناں لکھاریاں نالوں ودھیرے جانکاری کرائی اے ۔ بابا ویر سنگھ نے اونے دے بابا صاحب سنگھ بیدی توں پچھوں اس ڈیرے دی واگڈور سمبھالی ، جتھے اوہ پہلاں ورتاوا ہندا سی ۔ جد اس نے اپنے ڈیرے دی واگڈور سمبھالی تاں لنگر ہور وی ودھیا طریقے نال چلن لگا ۔ ہر طرحاں دے لوڑوند اس دے ڈیرے وچ پرشاد پانی چھکن لئی آؤندے ۔ ویر سنگھ دے اگے دو چیلے سن ، مہاراج سنگھ اتے خدا سنگھ ۔ ایہہ سماں سی جد رنجیت سنگھ دے مرن پچھوں لاہور دربار وچ آپادھاپی پئی ہوئی سی تے درباری اک دوجے دے لہو دے تہائے بنے ہوئے سن ۔ ویلے دے چکر نے ڈیرے وچ لہنا سنگھ سندھاوالیا دے وڈے بھرا وساوا سنگھ ، کنور کشمیرا سنگھ اتے اتر سنگھ سندھاوالیا نوں اک تھاں اکٹھا کر دتا ۔ راجا ہیرا سنگھ دی نظر وچ ایہہ تنے لاہور دربار دے باغی بھگوڑے سن ۔ جد راجا ہیرا سنگھ نوں ڈیرے وچ ایہناں دے اکٹھ دا پتہ لگا تاں اس نے بابا ویر سنگھ نوں اک چٹھی لکھی کہ تسیں تاں فقیر آدمی ہو ، اس لئی تہاڈے ڈیرے وچ بھگوڑیاں دا کیہ کم ؟ چنگا اے کہ تسیں ایہناں نوں ڈیرے وچوں باہر کڈھ دیوو ، نہیں تاں اسیں سختی ورتانگے ۔ بابا ویر سنگھ نے انکار کر دتا ۔ الٹا اس نے اپنے سیوکاں نوں حکم کر دتا کہ کسے اپر ہتھ وی نہیں چکنا ۔ ہیرا سنگھ دی فوج نے ڈیرے اپر چڑھائی کر دتی ، جس وچ بابا ویر سنگھ سمیت کافی لوک مارے گئے ۔
دوسری اینگلو سکھ جنگ سودھو
سکھاں اتے انگریزاں دی دوجی لڑائی وی پہلی لڑائی دی طرحاں چھوٹیاں-چھوٹیاں لڑائیاں دی اک کڑی سی ۔ ایہناں کڑیاں وچ دیوان مول راج دی بغاوت ، رام نگر دی لڑائی اتے آخر وچ گجرات دی لڑائی اے ۔ مہر سنگھ گجراتی دا کہنا اے کہ پہلی لڑائی توں بعد دلیپ سنگھ دے گدی `تے بیٹھن نال سبھ کجھ ٹھیک حالت وچ آؤن لگ پیا ، پر کھرودیاں نے ملتان بیٹھے دیوان مول راج نوں بغاوت لئی اکسایا ۔ مول راج آپ ملتان وکھے قلعہ بند ہو کے بیٹھ گیا تے اس نے شیر سنگھ اٹاریوالے نوں گجرات بھیج دتا ۔ انگریزاں اتے لاہور دربار دیاں فوجاں نوں ایہہ خبر وی مل گئی ۔ جھناں دریا دے کنڈھے رام نگر وچ دوہاں دھراں دیاں فوجاں آمھنے- سامھنے ڈٹّ کھلوتیاں ۔ لڑدیاں-لڑدیاں رات پے گئی ۔ جد لڑائی کجھ مٹھی پئی تاں شیر سنگھ اپنی فوج نال چیلیانوالے آ گیا ۔ انگریزی فوجاں اتھے وی پہنچ گئیاں ۔ گھمسان دی لڑائی ہوئی ۔ اس لڑائی وچ صورت سنگھ مجیٹھیا ورگا سرکردہ سردار بہادری نال لڑدا ماریا گیا ۔ شیر سنگھ نے اپنے پتر نال صلاحَ کر کے گجرات آ کے نویں مورچابندی کر لئی ۔ ایتھے وی پیو پتر نوں ہار ہوئی اتے اوہناں انگریز سپہ سالار اگے ہتھیار سٹّ دتے ۔ سرکردے سکھ سردار شیر سنگھ ، چتر سنگھ ، مول راج ، حاکم رائے ، کانھ سنگھ اتے لال سنگھ وغیرہ قید کر کے کلکتے بھیج دتے گئے ۔ کئیاں نوں رتبےآں مطابق جگیراں اتے پینشناں مل گئیاں ۔ دلیپ سنگھ بادشاہت توں لتھّ گیا ۔ اوہ لاہور چل کے کجھ چر فرخ آباد( یو۔پی۔ ) وچ رہا تے کجھ چر مصوری ٹھہر کے اتھوں ولایت چلیا گیا ۔
شاہ محمد نال موازنہ سودھو
پنجاب دا رؤس نا قصہ وچ مہر سنگھ دی لکھن کلا دی سبھ توں وڈی خوبی واقعے دے سن سمت دینے ہن ۔ اوہ بکرمی دے نال-نال ہجری اتے عیسوی سن وی دندا اے ۔ کدھرے-کدھرے دہراء وی اے ۔ اس نے ایہہ رچنا کئی گرنتھاں دے پڑھن توں بعد اتے کئی روایتاں سنن توں مگروں لکھی ۔ مہر سنگھ گجراتی تھاں-تھاں `تے ملکہ وکٹوریا دے راج دی تعریف کردا اتے اپنے لوکاں نوں ننددا اے ۔ شاہ محمد دے الٹ اوہ دیس دی محبت دے جذبے توں سکھنا لگدا اے ، پر اس وچ مہر سنگھ گجراتی دا بوہتا الزام نہیں ۔ اس دا آسان جواب ایہہ اے کہ اتھل-پتھل اتے قتل عام دے جس کشٹ وچوں مہر سنگھ نوں لنگھنا پیا سی ، شاہ محمد نوں نہیں کیونکہ اوہ تاں اپنا جنگ نامہ 1846 وچ لکھ چکا سی ۔ اس لئی شاہ محمد تصویر دا صرف اک رخ ہی پیش کر سکیا اے ۔ مہر سنگھ نے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد دی نگھردی حالت اتے جنگل دے راج ورگی حالت اپنی اکھیں ویکھی سی اتے ہن انگریزاں دے آؤن نال ترقی دا دور وی اس دے سامھنے سی ۔ شاہ محمد وانگ مہر سنگھ گجراتی دیس بھگت جاں قومی شاعر تاں نہیں بن سکیا پر پنجابیاں ولوں اس دور وچ بھوگے سنتاپ نوں پنجاب دا رؤس نا قصہ وچوں اسانی نال پچھانیا جا سکدا اے ۔ اس توں بناں ایہہ رچنا اس ویلے دے پنجاب دی رہنی-بہنی اتے تہذیبی وستاں اپر وی بھرپور روشنی پاؤندی اے ۔