دوجی اینگلو سکھ جنگ

دوسری اینگلو-سکھ جنگ
پنج پانیاں دے دیس پنجاب دا نقشہ
تریخ 1848–1849 تھاں پنجاب نتیجہ ایسٹ انڈیا کمپنی دی جت سکھ راج دا خاتمہ
لڑن آلے
ایسٹ انڈیا کمپنی	سکھ راج

دوسری اینگلو-سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔

دوجی اینگلو -سکھ جنگ 1848–49

جنگ پچھے وجہ

خالصہ دربار اتے ہندستان وچ قائم انگریزی راج دیاں فوجاں وچکار ہوئی جنگ جس نال سکھ راج دے علاقیاں نوں انگریزی سامراج وچ شامل کیتا گیا ۔ اصل وچ دوجی انگریز-سکھ لڑائی،انگریز حکمراناں ولوں اوہناں سکھاں اپر قابو پاؤن لئی لڑیا گیا جو ایہہ سمجھکے کھجھے ہوئے سن کہ پہلی اینگلو سکھ جنگ وچ خالصہ فوج انگریزی فوجاں کولوں اپنے ہی کمانڈراں دی غداری جاں انگریزاں دی سازشاں کارن ہاری سی ۔ پر اس دا مکھ کارن نویں گورنر-جنرل لارڈ ڈلہوزی ( 1848–58 ) دی سامراجی خواہشاں دی تکمیل اتے بھارت وچ انگریزی راج نوں شمال مغرب دیاں قدرتی حداں تک پہنچاؤن دی پالیسی سی ۔

نواں معاہدہ

پہلی اینگلو سکھ جنگ دے اخیر وچ مارچ 1846 دے معاہدے مطابق بریٹیش فوج نے سال دے انت وچ لاہور توں واپس چلے جانا سی مگر ایہہ معیاد ختم ہون توں پہلاں ہی سکھ سرداراں اتے دھکو-زوری اک ہور معاہدہ تھوپ دتا گئیا ۔ گورنر جنرل،ہینری ہارڈنگ دے خاص سفیر،فریڈرک کری نے سازشاں کرکے خالصہ دربار دے سرداراں پاسوں بینتی پتر لے لیا جس وچ انگریزی فوج نوں لاہور وکھے تعینات رکھن لئی کیہا گیا ۔ سٹے وجوں 16 دسمبر 1846 نوں بھیرووال وکھے اک نویں معاہدہ کیتا گئی جس مطابق ہینری لارنس نوں لاہور وکھے ریزیڈینٹ تعینات کیتا گیا اتے خالصہ راج دے علاقیاں وچ راج-کاج چلاؤن دے سبھ اختیار اس نوں سونپ دتے گئے ۔ ریزیڈینٹ دے نامزد میمبراں دی کونسل آف ریجینسی مڑ اساری کیتی گئی جس دا مکھی تیز سنگھ نوں تعینات کیتا گیا ۔ انگریزاں نوں امن-قانون قایم رکھن لئی انمتھے ویلے لئی سکھ راج دے علاقیاں وچ تعینات رہن توں چھوٹ دے دتی گئی ۔ اس معاہدے دا مہاراجہ دلیپ سنگھ دے 16 سال دی عمر ہو جان تک لاگوُ رہنا متھیا گیا ۔ جولائی 1847 نوں گورنر جنرل ولوں جاری ہوئے اک ہور اعلان مطابق ریزیڈینٹ دے اختیاراں وچ ہور وادھا کر دتا گیا ۔

انگریزاں دی پالیسی

23 اکتوبر 1847 نوں سر ہینری ہارڈنگ نے ہینری لارنس نوں ایہہ پتر لکھیا :

مہاراجے دی نابالغی دوران ساڈیاں ساریاں کیتیاں گئیاں کاروائیاں ولوں ایہہ واضع کرنا چاہیدا اے کہ مارچ 1846 دی لاہور دے معاہدے دا منشا پنجاب نوں اک آزاد کھیتر بنائی رکھنا نہیں سی ۔ معاہدے وچ شامل کیتی گئی دفعہ 1 مطابق اس علاقے دا مکھی نہ آپ جنگ دا اعلان کر سکدا اے اتے نہ ہی کوئی امن معاہدہ ۔ اوہ تاں اک ایکڑ زمین وی کسے دے ناں تے تبدیل نہیں کر سکدا اتے نہ ہی ویچ سکدا اے ۔ اس نوں اک یورپین افسر وی بھرتی کرن دی کھل نہیں ۔ اوہ اپنے علاقیاں وچ سانوں رستہ دین توں وی انکار نہیں کر سکدا اے ۔ اصلیت ایہہ اے کہ اوہ ساڈی پروانگی توں بناں کوئی وی کم نہیں کر سکدا ۔ اصل وچ اتھوں دے جدی شہزادے ہتھکڑیاں نال بجھے ہوئے ساڈی سرکھیا ماتحت ہن اتے ساڈی مرضی مطابق ہی کم کرنگے ۔ `

مہارانی جنداں=

اک بریٹیش اتہاسکار،جوہن کلارک مارشمین،دے شبداں وچ - ‘ اصل وچ کمپنی دے توپخانے دا اک افسر رنجیت سنگھ دا وارث بن گیا ۔ ` سکھاں نے پنجاب وچ اس طرحاں اپنی طاقت ختم ہون تے غصہ ظاہر کیتا ۔ لاہور وکھے نویں سرکار پورن طور تے بدنام ہو گئی ۔ جالندھر دواب وچ جگیراں دے ختم کرن نال اتے مالیا نظام وچ تبدیلیاں کرن اتے مالیا اگراہن کارن زمیداراں وچ بے چینی پھیل گئی ۔ مہارانی جند کور ( جس بارے لارڈ ڈلہوزی دا کہنا سی کہ اوہ پنجاب وچ اکلی عورت سی جس وچ مرداناپن سی اتے برطانوی ریزیڈینٹ مطابق سکھ دیش بھگت اس دوآلے اکٹھے ہو سکدے ہن ) نوں سخت نگرانی ہیٹھ رکھیا گیا ۔ ہینری لارنس نے ایہہ حکم چاڑھ دتا کہ مہارانی اک مہینے وچ صرف پنج جاں چھ سرداراں نال ہی وچار-وٹاندرا کر سکدی سی اتے اوہ نیپال،جودھپور دے راج گھرانیاں دیاں عورتاں وانگ پردے وچ ہی رہے ۔

سکھ راج نوں برطانوی راج وچ رلاون دا فیصلہ

جنوری 1848 وچ ہینری لارنس نے چھٹی لے لئی اتے لارڈ ہارڈنگ دے نال واپس گھر پرط گیا ۔ ہینری لارنس دی تھاں تے فریڈرک کری دی تعیناتی ہوئی اتے لارڈ ڈلہوزی نواں گورنر-جنرل بنیا ۔ ڈلہوزی اتے کری نوں چھیتی ہی ملتان دی بغاوت دا سامہنا کرنا پیا ۔ اوہناں نے اس گھٹنا نوں بہانہ بنا کے مہاراجہ دلیپ سنگھ دے علاقیاں نوں بھارت وچلے برطانوی راج دے علاقیاں نال رلاؤن دا فیصلہ کر لیا ۔ لاہور وکھے تعینات ریزیڈینٹ نے ملتان دے صوبیدار دیوان مول راج ولوں دتے جان والے لگان وچ وادھا کر دتا ۔ مول راج نے اس منگ دی تکمیل کرن دی اصلاحیت درسائی اتے استعفٰی دے دتا ۔ پھریڈرک کری نے اس دی تھاں تے جنرل کانھ سنگھ نوں تعینات کر دتا اتے دو برطانوی افسراں پی۔اے۔ وانس ایگنیؤ اتے ولیئم اینڈرسن سمیت مول راج توں چارج لین لئی ملتان بھیج دتا ۔ جنرل کانھ سنگھ اتے انگریز افسر 18 اپریل 1848 نوں ملتان پہنچے جس تے دیوان مول راج نے قلعہ خالی کر دتا اتے لاہور دربار دے نمائندیاں نوں چابیاں سونپ دتیاں ۔ مگر اس دے سپاہیاں نے بغاوت کر دتی اتے بریٹیش افسراں نوں اوہناں دے کیمپ وچ ہی مار دتا ۔ ایہہ ملتان دی بغاوت دا ارمبھ سی ۔ نال ہی لاہور توں آئی فوجی گارد دے سپاہی مول راج دے فوجیاں وچ شامل ہو گئے ۔ کری نوں ایہناں واقعے دی اطلاع 21 اپریل نوں مل گئی پر اس نے کاروائی کرن وچ جان-بجھّ کے دیری کیتی ۔ لارڈ ڈلہوزی نے ملتان دی بغاوت دا ٹاکرا کرن لئی پنج مہینے کوئی کاروائی نہ کیتی ۔ اس ویلے دوران سکھ بھاوناواں نوں بھڑکاؤن لئی پورا تان لایا گیا ۔ مہارانی جند کور نوں شیخوپورا قلعے دی قید وچوں جلاوطن کرن دا فیصلہ کیتا گیا اتے اسنوں پہلاں فیروزپور اتے پھر بنارس بھیج دتا گیا ۔ نال ہی بھیرووال دا معاہدہ دی بے شرمی نال النگھنا کرکے،اس دے بھتے دی رقم ڈیڑھ لکھ روپئے توں گھٹا کے باراں ہزار روپئے کر دتی گئی ۔ اس دے پنجاہ ہزار روپئے دے ملّ دے قیمتی گہنے اتے ڈیڑھ لکھ روپیہ نقد وی ضبط کر لئے گئے ۔ انگریزاں ولوں مہارانی متعلق اس توہین آمیز سلوک کارن راج دی جنتا وچ روس پھیل گیا ۔ اتھوں تک کہ افغانستان دے امیر دوست محمد خان نے وی انگریزاں کول ایہہ کہہ کے روس ظاہر کیتا کہ،‘ اس پرکار دا ورتاؤ سارے دھرماں وچ اعتراض یوگ اے ۔ `

پٹھاناں دی برطانوی فوج وچ بھرتی

اودھر بنوں وکھے تعینات ریزیڈینٹ دے معاون لیفٹینینٹ ہربرٹ ایڈوارڈیز نے پٹھان سپاہیاں دی بھرتی کرنی شروع کر دتی اتے مقامی کمانڈر وان کورٹلینڈ نوں لے کے ملتان ول کوچ کر دتا اتے نال ہی باغیاں نوں ہتھیار سٹن لئی کیہا ۔ ریزیڈینٹ نے تاں ایڈوارڈیز دی کاروائی نوں پروانگی دے دتی پر لارڈ ڈلہوزی نے اک ماتحت افسر ولوں بناں کسے حکم دے ملتان دا گھیرا پاؤن اتے مول راج دے معاہدے دیاں شرطاں دا برا منایا ۔ اس نے ایڈوارڈیز نوں بری طرحاں جھڑکیا اتے حکم کیتا کہ اوہ اگوں توں اپنے طور تے کوئی کاروائی نہ کرے ۔ پھیر وی ایڈوارڈیز ایہناں حکماں دی پرواہ نہ کردے ہوئے 14 جون نوں سندھ دریا نوں پار کر گیا ۔ چار دناں پچھوں اس نے کنیری وکھے مول راج دیاں فوجاں نوں قراری ہار دتی ۔ ایڈوارڈیز دی اس کاروائی نال سکھ قومی بھاونا مولراج دے حق وچ ہو گئی اتے فوجاں وچ بے چینی پھیل گئی ۔ برطانوی فوجاں خالصہ راج دے سرحدی علاقیاں وچ پہنچنیاں شروع ہو گئیاں ۔ لاہور دی محافظ فوج وچ ہور وادھا کر دتا گیا؛ اسے طرحاں ہور ریجیمینٹاں امبالے اتے فیروزپور پہنچا دتیاں گئیاں ۔ جون 1848 تک سرحد تے فوجاں دی تعیناتی مکمل کر لئی گئی ۔ اس پرکار باری دواب وچ 11،740 فوجی،جالندھر دواب وچ 9،430،کل 21،170 فوجی ملتان دی مقامی جہی بغاوت دا ‘ ٹاکرا` کرن لئی تیار سن ۔

چتر سنگھ تے شیر سنگھ

ہزارہ وکھے تعینات ریزیڈینٹ دے معاون،کیپٹن جیمز ایبٹ نوں ایہہ بھنک پئی کہ ہزارا دا صوبیدار سردار چتر سنگھ اٹاریوالا انگریزاں خلاف اک وڈا بغاوت کھڑی کرن لئی ویونتاں بنا رہا اے ۔ چتر سنگھ دے سر ایہہ الزام مڑھ کے اس دے سارے سنچار-سادھن توڑ دتے گئے ۔ اپرنت ایبٹ نے مسلمان زمیداراں اتے قبائلی بھاڑے دے سپاہیاں نوں نال لے کے اسدے خلاف دھاوا بول دتا ۔ کیپٹن نکلسن نوں ایبٹ دے چتر سنگھ خلاف لگائے الزاماں دی پڑتال لئی کیہا گیا ۔ اس نے چتر سنگھ نوں بغاوت دے الزام توں مکت کر دتا ۔ اسنوں صوبیدار وجوں برخاستگی اتے جگیراں دی ضبطی دی شرط تے معافی دی پیش کش کیتی گئی ۔ چتر سنگھ نے ایہہ نہ منیا ۔ اتھے ایہہ ذکر یوگ اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ویلے توں مشہور مکھی اتے اچ عہدے والے چتر سنگھ دی سپتری نوجوان مہاراجہ دلیپ سنگھ نال منگی ہوئی سی ۔ ایبٹ ولوں اس متعلق اجیہا سلوک نسچے دی توہین سی ۔ جس تے چتر سنگھ دا لڑکا راجا شیر سنگھ اٹاریوالا کرودھت ہو کے ( جو بڑی درڑتا نال دیوان مولراج خلاف ہربرٹ ایڈوارڈیز نال لڑیا سی ) 24 ستمبر 1848 نوں دیوان دیاں فوجاں نال مل گیا ۔

پنجاب اتے واپرن والی ہونی بارے اپنے دیش واسیاں نوں راجا شیر سگھ نے بڑی جذباتی اپیل کیتی اتے اوہناں نوں پنتھ دے پرچم ہیٹھ اکٹھے ہو کے اپنی آزادی قایم رکھن لئی آخری لڑائی لڑن لئی سدا دتا ۔ خالصہ فوج دے کئی پرانے سپاہیاں نے اس سدے دا ہنگارا بھریا اتے اوہ اپنے گھر-گھاٹ چھڈّ کے دیوان مول راج،راجا شیر سنگھ اتے چتر سنگھ نال مل جان لئی تر پئے ۔ لارڈ ڈلہوزی نے ظاہر طور تے خوشی نال ایہہ سبھ خبراں سنیاں کیونکہ ایہہ سبھ کجھ اس دی سکیم مطابق ہی ہو رہا سی ۔ بیرکپر ( کلکتہ ) وکھے 5 اکتوبر 1848 نوں اک عوامی دعوت وچ اس نے اپنے بھاوک پر بااثر بھاشن وچ ایہہ اعلان کیتا :

پہلاں گھٹیاں واقعے اتے اداہرن ( بھارت وچ انگریز سامراج دے پھیلاء دوران دیسی راجیاں دے حشر ول اشارہ اے ) دی پرواہ نہ کردے ہوئے سکھ قوم نے جنگ دا سدا دتا اے اتے سریمان جی،میرے شبداں تے وشواش رکھو کہ اوہناں نال پورے بدلے دی بھاونا نال جنگ کیتی جائیگی ۔ اسیں ہن جنگ دے مڈھلے پڑائ تے نہیں سگوں سکھ قوم اتے پنجاب راج نال جنگ دے مدھ وچ ہاں ۔ میں تلوار کھچّ لئی اے اتے میان پرھے سٹّ دتا اے ۔ جنگ ( جو ہن ساڈے سامھنے اے ) اتے اس توں پہلوں دی کرڑی پالیسی،دوہاں متعلق ہی ایہہ واضع اشارہ ہے`۔

برطانوی فوج دی گنتی

لاہور وکھے ریزیڈینٹ نے اس پالیسی نوں قانونی پکھ توں نیاں-یکت نا منیا اتے عملی طور تے وی اس نوں حمایت یوگ نا سمجھیا گیا ۔ ریزیڈینٹ دا وچار سی کہ اوہ آپ اتے اس دا عملہ سیوگ راج-پربندھ اتے نابالغ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے ہتاں دی راکھی لئی سکھ علاقے وچ موجود سن ۔ لاہور دربار نے ملتان دی بغاوت اتے ہزارا وکھے حالت نال نپٹن لئی ریزیڈینٹ دیاں ساریاں کوششاں وچ اس دی مکمل حمایت کیتی سی ۔ پھیر وی برطانوی فوج جنگ دے اعلان توں بناں ہی سکھ علاقیاں ول بھیج دتی سی ۔ کمانڈر-ان-چیف لارڈ ہیو گپھ اکتوبر دے انت وچ اپنے شملے دے مرکزی دفتر توں چلا آیا اتے نومبر دے مڈھلے دناں وچ ہی وڈی گنتی وچ فروزپور وکھے فوج اکتر ہو گئی ۔ فوج دے چار حصے سن ۔ اس فوج دا لارڈ گف نے نجی طور تے 22 پیدل فوجی ڈویژناں ( 14،419 جوان )،اک رسالہ ڈویزن ( 3،369 گھوڑے ) اتے اک توپ خانا ڈویزن جس وچ 66 توپاں،18 پانؤڈر بیٹریاں ہاتھیاں نال کھچن والیاں تے اٹھ انچی چھوٹیاں توپاں،اس توں علاوہ 6 گھوڑے توپخانے دے دستے اتے 3 لائیٹ اتے 2 بھاری توپاں دی کمان سمبھالی ۔ اس فوج دی کل طاقت 24،404 جوان ( 6،396 یورپین ) بندی سی ۔ لاہور وکھے جنرل وہیلر دی 10،000 جواناں والی قابض فوج نے سکھ راجگڑھ اتے پکا قبضہ کیتا ہویا سی ۔ ملتان دے قلعے دے سامھنے میجر جنرل وشّ ماتحت پہلی پیادہ ڈویزن تعینات سی ۔ برگیڈیئر ہینری ڈنڈاس دی اگوائی والی بمبئی صف ( کالم ) دے پجّ جان نال فوج دی گنتی 21،000 جواناں توں ودھ گئی سی ۔ اس توں علاوہ ملتان وکھے لاہور پیدل فوج دے 53،00 جوان وی برطانیہ ماتحت ہی سن ۔ اس نال ملتان وکھے میجر جنرل وشّ دے کمان ماتحت کل فوج دی گنتی 26،300 جوان سی ۔ عارضی بھرتی والے مسلمان فوجی ایہناں توں وکھرے سن ۔ ایہہ سارے ملا کے اتے باقی دے فوجی دستے جو ہزارا،پشاور،بنوں،گوبندگڑھ،جالندھر اتے ہشیارپور وکھے تعینات سن،کل ملا کے 1،04،666 جوان سن،جنہاں وچ 61،366 مستقل برطانوی فوج دے سن،5،300 لاہور فوج دے اتے 38،000 عارضی فوجی دستے،13،524 رسالے دے،123 فیلڈ اتے 22 بھاری توپاں سن جنہاں نوں پنجاب وچ وکھو وکھ ٹھکانیاں تے تعینات کیتا گیا سی ۔

سکھ فوج دی گنتی

اس دے مقابلے سکھ فوجاں دی گنتی کافی گھٹ سی ۔ لارڈ گف ول بھیجیاں رپورٹاں مطابق چیلیانوالا ( حال ضلع گجرات )،رامنگر ( حال ضلع گجرانوالا ) وکھے سکھ فوج دی گنتی 30،000 اتے 40،000 جواناں وچکار سی اتے گجرات وکھے 60،000 جوان اتے 60 توپاں واقع سن ۔ نسچے ہی ایہہ گنتی کافی ودھا چڑھا کے دسی گئی اے ۔ رنجیت سنگھ دی طاقتور خالصہ فوج 1846 وچ،سبھراواں وکھے ہوئی سندھی پچھوں توڑی جا چکی سی ۔ اس دے سپاہیاں نوں برطانوی ادھیکاریاں نے کھنڈا دتا سی ۔ اس دے جنرلاں نوں وی برخاست کیتا جا چکا سی جاں کئیاں نوں لالچ دے کے اپنے ول کر لیا گیا سی ۔ جگیرداراں تے انحصار فوج بھکھمری دا شکار ہو گئی سی ۔ 25 بٹالیئناں دی رہند کھونہد فوج ( 20،000 جوان ) اتے 12،000 گھوڑ-چڑھے جو مارچ 1846 مطابق برطانوی کنٹرول ہیٹھاں سی،دور دراڈے قلعیوں دی راکھی لئی تعینات کر دتی گئی سی ۔ لاہور وکھے صرف 6،500 جوان ہی سن ۔ اسے پرکار پشاور وکھے 3،000 جوان،گوبندگڑھ قلعے وچ 2،000 جوان،ہزارا وکھے 3،000،بنوں اتے ٹونک 1،300 جوان،اٹک 700 جوان اتے کوہاٹ وکھے 500 جوان سن ۔ ساری فوج دے باقی رہندے 3،000 جوان سارے پنجاب وچ کئیاں چھوٹیاں چھوٹیاں تھاواں تے گھلھ دتے گئے ۔

خالصہ فوج دیاں باغی ٹکڑیاں

خالصہ فوج دیاں ہزارا،پشاور،ٹونک اتے بنوں کوہاٹ اتے اٹک والیاں ٹکڑیاں باغیاں نال مل گئیاں ۔ ایہناں دی گنتی کل ملا کے 9،400 جوان سی جس وچ ملتان وکھے شیر سنگھ دیاں فوجاں دے 900 پیدل اتے 3،400 گھوڑ-چڑھے شامل سن ۔ ایہہ منّ کے وی کہ سارے پنجاب وچ وکھ وکھ تھاواں تے دور دریڈے لگپگ 3،000 جوان رستہ پار کر کے اتر وچ باغیاں نال جا ملدے پھر وی ایہناں سبھ نوں ملا کے سکھ فوجاں دی گنتی 13،000 جوان اتے 9،000 گھوڑ چڑھے توں ودھ نہیں منی جا سکدی ۔ ایہناں نال خالصہ فوج دے برخاست کیتے سپاہی اتے دیش بھگت نوجوان وی 10،000 توں ودھ نہیں سن ۔ پر برخاست کیتے سپاہیاں کول تھوڑھے جاے اگھے جرنیل سن اتے اس توں تھوڑا اسلحہ سی اتے ہتھیاراں دی حصول لئی اوہناں کول کوئی زریعہ وی نہیں سی ۔

جنگ دی شروعات

لارڈ گف 9 نومبر نوں ستلج پار کر گیا اتے 13 نومبر نوں لاہور پہنچ گیا ۔ رچنا دواب وچ تیزی نال چلدے ہوئے اوہ 22 نومبر نوں رامنگر پہنچ گیا ۔ شیر سنگھ دی ساری فوج دریا چناب دے سجے کنارے تے سی ۔ بریگیڈیئر-جنرل کینپبیل نوں اپنے نال تیسری پیدل فوج دی ڈویزن ( 8،171 جوان ) لے کے رامنگر وچلی سکھ فوج نوں تتر بتر کرن دا حکم ملیا ۔ برگیڈیئر-جنرل کریٹن نے جس کول رسالے دی کمان سی،کینپبیل دا ساتھ دتا ۔ رامنگر پہنچن تے کینپبیل نوں پتہ لگا کہ سکھ فوج دریا دے دوسرے پاسے اے ۔ کریٹن کول کافی گنتی وچ رسالہ سی مگر کوئی توپ نہیں سی ۔ اس نے کرنل لین دے ماتحت گھوڑ-توپخانے نوں واپس مڑدے سکھ دستیاں نوں ندی دے ریتڑ وچ ہی الجھا دین دے حکم دتے ۔ پر اس نوں تباہی دا منہ دیکھنا پیا ۔ دریا دے دوسرے کنڈھے تے سکھ توپ خانا اس ہوئی تباہی دے نال ہی تباہکنّ طریقے نال ورھ اٹھیا اتے لین کاہلی وچ گھوڑ-توپخانا،اک بھاری توپ اتے دو اسلحے دیاں گڈیاں چھڈّ کے پچھے ول مڑ پیا ۔ ایہہ توپاں سکھاں دے قبضے وچ آ گئیاں ۔ اچانک ہی سکھ رسالے دا اک دستا توپخانے دے فائر دی رکھیا ہیٹھ دریا پار کر گیا ۔ 14ویں لائیٹ رسالے دے سپاہیاں دا کمانڈر،جس نے لین دے گھوڑ-توپخانے دی مدد لئی جواناں دی اک ٹکڑی دی اگوائی کیتی سی،ماریا گیا ۔ ایہہ حملہ اکامیاب رہا اتے بریٹیش دے 90 افسر مارے گئے جنہاں وچ برگیڈیئر-جنرل کریٹن اتے لیفٹینینٹ-کرنل ہیوالوک اتے 140 گھوڑے سن ۔ رامنگر دی لڑائی وچ سکھاں دی جت ہوئی سی ۔ لارڈ ڈلہوزی نے کینپبیل اتے گف دوہاں نوں بناں کسے حصول والے اس دکھانت لئی دوشی ٹھہرایا ۔ دوسرے پاسے گف نے اس نوں برطانوی جت گردانیا ۔ اس نے اک عامَ حکم راہیں اعلان کیتا،‘ کہ دشمن نوں ہر موقعے تے بڑے معرکے نال پچھاڑ دتا گیا اے اتے اوہ بربادی توں بچن لئی توپاں دے فائر ہیٹھ دریا دے دوسرے کنڈھے چلے گئے ہن ۔ `

برطانوی فوجاں دی اس بھانج توں اک ہفتہ پچھوں فوجاں دریا دے آمنے سامنے کنڈھیاں ‘ تے اک دوجے دے آہمنے-سامنے سن ۔ لارڈ گف بڑی بے صبری نال بھاری توپاں دے پہنچن دی اڈیک کر رہا سی ۔ اس نے 30 نومبر نوں دریا دے پار میجر-جنرل تھیکویل ماتحت اک فوجی ٹکڑی نوں سکھ فوج دی باہی تے حملہ کرن لئی الگ کر دتا ۔ پیدل فوج دے اک ہور برگیڈیئر گوڈبی دی کمان ہیٹھ تھیکویل دیاں فوجاں دی مدد لئی رامنگر توں 10 کلیمیٹر دور دریا پار کرن دا حکم دتا گیا ۔ دریاؤں پار رام نگر توں 3 کلومیٹر دور مکھ لانگھے تے شیر سنگھ دی ساری فوج،جہڑی کہ ہن ودھ کے 12،000 جوان اتے 28 توپاں ہو گئی سی،مضبوطی نال مورچابندی کری بیٹھی سی ۔ تھیکویل دی فوج وزیر آباد ول دریا دے چڑھدے ول نوں 30 کلومیٹر دے لگپگ اگے ودھ گئی اتے دریا پار کر گئی جد کہ گوڈبی دا برگیڈ اس توں 25 کلومیٹر پچھے دریا پار کر چکا سی اتے اوہ 13 دسمبر نوں دوپہر ویلے سکھ چھاؤنی توں صرف 6 کلومیٹر دور سدلاپور وکھے پہنچ گیا سی ۔ اس تے سکھاں نے اپنیاں باہیاں تے پچھواڑے والیاں فوجاں لئی خطرہ محسوس کیتا جس کرکے بھاری سکھ توپخانے نے تھیکویل دے مورچے تے فائر کھولھ دتا ۔ نال ہی سکھ رسالے نے گوڈبی دی فوج دا رستہ روک لیا ۔ اس طرحاں تھیکویل اتے گوڈبی دیاں فوجاں دا میل نہ ہو سکیا ۔ جدوں سورج چھپ گیا تاں ساری سکھ فوج دریا دا کھبا کنڈھا پار کر گئی ۔ شیر سنگھ دی اس کاروائی نے برطانوی فوجاں دی پینتڑیبازی نوں ناکارا بنا دتا جس نال چتر سنگھ دیاں فوجاں دا وی اس نال مل سکنا ممکن ہو گیا ۔ پر برطانوی جرنیل نے بناں لڑائی توں جت دا دعویٰ کیتا ۔ اس نے سدلاپر وکھے صرف 40 جواناں دے تھوڑے جاے نقصان دی رپورٹ بھیجی اتے ایہہ وی دعویٰ کیتا کہ اس دی کمان ہیٹھ فوج نے بہادری دی پرمپرا نوں اچا کیتا اے ۔ اپنی رپورٹ وچ اس نے ایہہ وی جھوٹھ ہی درج کر دتا کہ سکھ تاں 60 بیڑیاں چھڈّ کے پچھے ہٹ گئے سن اتے ایہہ بیڑیاں اس نے قابو کر لئیاں سن ۔

گجرات دی لڑائی, دوسری اینگلو سکھ جنگ دی فیصلہ کن جنگ

انگلینڈ وچ برطانوی فوجی اتے سیاسی حلقیاں وچ لارڈ گف ولوں پہل قدمی نہ کر سکن کرکے بڑی تنقید ہوئی ۔ لارڈ ڈلہوزی نے کھلے عامَ اس اتے اہلیت دا الزام لایا اتے اپورن کاروائیاں اتے بھاری نقصاناں لئی اس نوں دوشی ٹھہرایا ۔ ایہناں حالات دے دبا ہیٹھ لارڈ گف نے 13 جنوری 1849 نوں چیلیانوالا دی لڑائی لڑی جس وچ اس دی فوج سنگھنے جنگل وچ مورچیاں تے بیٹھی 12000 جواناں دی طاقتور سکھ فوج نال گہگچّ لڑائی وچ الجھ گئی کیونکہ اوہناں دیاں بھاری توپاں جیہلم دریا تے چیلیانوالا اپر ہی ورھ رہیاں سن ۔ برطانوی فوج دیاں تیاریاں نوں سکھاں دی گھیرابندی تے سکھ توپخانے دے تیز فائر نے بڑی بری طرحاں روک لا دتی ۔ لارڈ گف ہچکچا گیا مگر اس نے ترنت لڑائی لئی فوج دی صفبندی کر دتی ۔ مرکز وچ بھاری 18 پاؤنڈر اتے 8 انچ چھوٹیاں توپاں سن،میجر-جنرل گلبرٹ دی سیتالاب پیدل فوج ڈویزن ( 5،248 جوان ) نوں سجے رکھیا گیا ۔ برگیڈیئر پوپ دی سیتالاب رسالہ برگیڈ اتے 14ویں لائیٹ گھوڑ رسالہ فوج گھوڑ-توپخانے دی اک باہی تے تعینات کیتے گئے ۔ کھبے پاسے برگیڈیئر جنرل کینپبیل دی تیسری پیدل فوج دی ڈویزن ( 8،171 جوان ) رکھی گئی جس دی اک باہی ‘ تے وائیٹ دے فسٹ رسالہ برگیڈ اتے 3 گھوڑ-توپخانے دے دستے سن ۔

برطانوی فوج دی گولہ باری

برطانوی توپاں نے سکھ مرکز ‘ تے گولاباری شروع کر دتی ۔ سنگھنا جنگل ہون کرکے حملہ کرن والی فوج لئی ترتیب اتے دلبندی قایم رکھنی ناممکن ہو گئی ۔ اس طرحاں برطانوی برگیڈ اتے ریجمینٹاں اک دوسرے توں اڈرے ہو گئے ۔ میدان-اِ-جنگان رسالے دے حملے لئی معاون ثابت نہ ہویا ۔ توپ خانا اوہناں دی رکھیا کرن وچ اکامیاب رہا ۔ سکھ درڑھ ارادے نال لڑے اتے اوہناں دے توپخانے نے بہتا جانی نقصان کیتا ۔ برطانوی پیدل فوجیاں دا سکھاں دیاں بندوقاں دی گولاباری نال گھان ہو گیا اتے اس پچھوں اپروتھلی سکھ گھوڑ-چڑھیاں دے حملے نے برطانوی رسالے دی کتاربندی مولوں توڑ دتی ۔ جدوں کینپبیل دا حملہ سکھاں نوں مورچیاں وچوں باہر کڈھن وچ اکامیاب رہا تاں خالصہ گھوڑ-سوار جیکارے گجاؤندی بجلی دی طرحاں رنکھیتر وچ آ اترے ۔

دوسرے پاسے برگیڈیئر پینیکئک دا برگیڈ تیز تور نال جنگل وچ اگے چلا گیا جس نوں سکھ توپخانے نے کھدیڑ دتا ۔ برطانوی فوجی مارو گولی اتے گولاباری دے فائر توں بھجّ کے پچھے مڑے ۔ پر ادھی ریجمینٹ پچھے رہِ گئی جو پورن طور تے تباہ ہو گئی ۔ زیادہ بھیانک تباہی گلبرٹ دے ڈویزن دی ہوئی ۔ اتی گھبراہٹ وچ گلبرٹ رک گیا ۔ اس تے سکھاں نے دوجی پیدل فوج دے برگیڈ نوں گھیر لیا ۔ گلبرٹ دے برگیڈ کول نہ تاں توپاں دی رکھیا سی نہ ہی رسالے دی مدد سی ۔ اس پرکار گتھم-گتھی لڑائی وچ برگیڈ نوں دھکیل دتا گیا اتے اوہناں نوں بھاری تباہی نال واپس مڑنا پیا ۔ تن گھنٹے دی گھمسان دی لڑائی پچھوں لارڈ غپھ نے ساری فوج نوں واپس پرتن دا حکم دے دتا ۔ اس لڑائی وچ برطانیہ دے مارے گئے جواناں دی گنتی،2،448 اتے افسراں دی 132 سی اتے چار توپاں کھوہیاں جا چکیاں سن ۔

کمانڈر-ان-چیف نے اس لڑائی وچ جت دا دعویٰ کیتا جس تے گورنر-جنرل نے غصے اتے وینگ نال اس جت نوں ‘ شاید کاوک` کیہا ۔ اس نے افسوس نال ٹپنی کردیاں کیہا،‘ اسیں پرانے منکھاں دی طرحاں جت حاصل کر لئی اے؛ اس طرحاں دی اک ہور جت سانوں تباہ کر دیویگی ۔ ` انگلینڈ وچ عامَ لوکاں وچ غصے دی لہر پسر گئی اتے گف نوں پوری طرحاں برطانیہ دی ہار دا ذمہ وار ٹھہرایا گیا ۔ دیش اندر ملٹری وشیشگ اس نوں ‘ اک بے کار اجیہا عمر وہا چکیا جرنیل کہن لگے جو بناں مدد دے گھوڑے اپر وی نہیں چڑھ سکدا سی ۔ ` انت فیصلہ ہویا کہ لارڈ گف نوں ریٹائرڈ کر دتا جاوے اتے اس دی جگہ سر چارلس نیپیئر نوں تعینات کیتا جاوے ۔ اسے دوران ملتان اپر برطانوی قبضہ ہو گیا اتے دیوان مول راج نے 22 جنوری 1849 نوں میجر جنرل وشّ اگے ہتھیار سٹّ دتے ۔

ادھر لارڈ گف نے 21 فروری 1849 نوں لڑی گئی گجرات دی لڑائی وچ اپنی ساکھ سدھار لئی ۔ سکھ فوج جیہلم دے کنڈھیاں تے پنرگٹھت ہو کے 15 فروری نوں گجرات پہنچی،جتھے چتر سنگھ دی فوج اتے 3،000 افغان گھوڑ-سواراں دی ٹکڑی نے اکرم خان دی کمان ہیٹھ شہر نوں گھیر لیا ۔ 13 فروری نوں میجر-جنرل وشّ دی پہلی ڈویزن ( 13،400 جوان اتے بھاری توپخانے دیاں 30 توپاں ) برطانوی فوج نال مل گئی ۔ بمبئی دا دستا ( 12،100 جوان اتے 3،000 رسالہ ) کجھ دناں پچھوں آ کے اوہناں نال مل گیا ۔ اس طرحاں جواناں دی چوکھی گنتی اتے بھاری توپخانے دی اتمتا کارن لارڈ گف دا حونصلہ مضبوط ہو گیا ۔ اس نے ساری فوج نوں اگے ودھن دا حکم دے دتا ۔ کجھ دناں پچھوں گجرات توں 8 کلومیٹر دور اک پنڈ شادیوال پہنچن تے اس نوں پتہ لگا کہ اس دیاں فوجاں سکھاں دے آمننے-سامننے ہن ۔

گجرات دی لڑائی نوں ہندوستان وچ برطانیہ دے لڑائیاں دے اتہاس وچ سبھ توں ودھ اہم گھٹنا سمجھنا چاہیدا اے ۔ برطانیہ نے شاید اس توں پہلاں کدے وی کسے اک دن دی لڑائی وچ اتنیاں زیادہ توپاں اتے جوان اکٹھے نہیں کیتے سن ۔ برطانیہ دی فوج وچ 56،636 جوان،چار پیدل فوج دیاں ڈویزناں،11،569 گھوڑے،96 میدانی توپاں اتے 67 کھوہیاں ہوئیاں توپاں،جس وچ دس 18 پاؤنڈرز،اتے 8-انچی چھوٹیاں ہاتھیاں نال کھچیاں جاندیاں توپاں شامل سن ۔ اس واضع کارن کرکے گجرات دی لڑائی نوں بہتا کرکے ‘ توپاں دی لڑائی` کیہا گیا اے ۔

جنگ وچ سکھ ہار

21 فروری دی سویر نوں ساری برطانوی فوج قواعد دی شکل وچ سنشچتتا نال اگے تکنیک ۔ سکھ توپاں نے فائر کھولھ دتا جس نال اوہناں دے ٹکانیاں اتے دوری دا پتہ لگ گیا ۔ برطانوی جنرل نے اچانک تناں ڈویژناں نوں روک لیا اتے سارے توپخانے دی صفبندی نوں فائر کرن دا حکم دے دتا ۔ 100 توپاں دی لگاتار گولاباری،18 پاؤنڈرز اتے 8 انچی چھوٹیاں توپاں دی دو گھنٹے لگاتار چلدی رہی گولاباری نے سکھ توپخانے نوں کھنڈھا کر دتا ۔ جدوں برطانوی توپاں دا غصہ ٹھنڈھا ہو گیا تاں اوہناں دی پیدل فوج دی صفبندی تیزی نال اگے تکنیک ۔ اوہ سکھ پیدل فوج دے مورچیاں نوں قابو کرن وچ کامیاب راے اتے اس پرکار سکھاں نوں رکھیا کوچ توں باہر دھکیل دتا ۔ کجھ ہی گھنٹیاں وچ لڑائی ختم ہو گئی ۔ ساری برطانوی صفبندی نے اگے ودھ کے سکھاں اتے پوری طرحاں قابو پا لیا اتے اوہ گھبراہٹ وچ رن-کھیتر وچوں بھج نکلے ۔ اوہناں دے جواناں دا نقصان 3،000 توں 5،000 تک اتے 53 توپاں انمانیا گیا سی ۔ دوجے پاسے 96 برطانوی مارے گئے اتے 700 زخمی ہوئے ۔ لارڈ ڈلہوزی نے ٹپنی کردیاں ہوئے کیہا،سکھاں نے اوہ دلیری،بہادری تے سرگرمی دکھائی جو اوہناں دی نسل نوں شوبھدی سی ۔ گجرات وکھے برطانوی فوجاں دی فیصلہ کن جت نال 11 مارچ 1849 نوں جنگ-بندی ہو گئی ۔ شیر سنگھ اتے چتر سنگھ نے رسمی طور تے راول پنڈی دے نیڑے میجر-جنرل گلبرٹ اگے ہتھیار سٹّ دتے ۔ سکھ سپاہیاں نے اپنیاں تلواراں نوں چمیاں اتے ہتھیاراں دے ڈھیر تے رکھدیاں اوہ ٹھنڈھا ساہ بھر کے کہہ راے سن ‘ اج رنجیت سنگھ مر گیا ۔ `

لارڈ ڈلہوزی نے 29 مارچ 1849 نوں پنجاب نوں برطانوی راج وچ ملاؤن دا اعلان کر دتا ۔ ڈلہوزی دا غیرملکی سیکٹری ہینری ایلیئٹ اس اعلان دی تائید لئی کونسل آف ریجینسی دے میمبراں اتے نابالغ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے دستخط کرواؤن لئی لاہور پہنچ گیا ۔ لاہور قلعے وچ دربار لگایا گیا جس دے سجے پاسے برطانوی فوجی دستیاں دی لمبی قطار سی اتے کھبے پاسے لاچار سکھ کھڑے سن ۔ وچکار سہمے ہوئے بیٹھے مہاراجہ دلیپ سنگھ نے اک دستاویز تے دستخط کر دتے جس نال اوہ آپدے راج توں ونچت ہو گیا ۔

لڑائی دی وجہ

انگریزاں اتے سکھاں دی دوجی لڑائی (1848-49): ایہہ لڑائی 22 نومبر 1848 توں 21 فروری 1849 وچالے لڑی گئی۔ انگریزاں ولوں من-مرضی نال کیتے بھیرووال دے عہدنامے اتے اس توں بعد لاہور دربار وچ اپنی پکڑ مضبوط کرن دے یتناں توں اوہناں دی سامراجی رچی صاف اگھڑدی سی،جس نوں سہن کرنا سکھاں لئی ممکن نہیں سی۔ اوہ پوری طرحاں غیرمطمئن اتے اپنے فوجی سالار تیز سنگھ،پردھان منتری لال سنگھ اتے راجا گلاب سنگھ ڈوگرا دے کماں تے بدعہدی اتے بہت ناخوش سن۔ پنجاب دے سماجی اتے دھارمی رسماں اتے رواجاں وچ انگریزاں دی دخل- اندازی اتے کجھ روایتی رسماں اتے پابندی لگائی جانی وی پنجابیاں نوں پسند نہیں سی۔اس توں علاوہ سکھ فوجیاں دی گنتی گھٹاؤن اتے تنخواہ دی رقم وچ کمی کرن دے فیصلے وی سکھاں دی مالی حثیت وگاڑ رہے سن۔ مہارانی جنداں نال ماڑا سلوک کرن، اس دی پینشن نوں گھٹا کے پنجابوں باہر بھیجن نال وی لاہور دربار نال وفادار لوک روس نال بھر گئے سن۔ ملتان دے ناظم مول راج،ہزارا دے گورنر چتر سنگھ اٹاریوالے اتے اس دے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے اتے بھائی مہاراج سنگھ دیاں انقلابی کاروائیاں نے انگریزاں نوں سکھاں خلاف فوجی کاروائی کرن لئی اکسایا اتے پنجاب نوں مقامی طور ’تے برطانوی راج-پربندھ ہیٹھ لیاؤن لئی سکیم بناؤن لگ گئے۔ ایہہ سبھ دوجی لڑائی دے ذمہ وار کارن کہے جا سکدے نیں۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں

لڑائی

سبھ توں پہلاں 16 نومبر 1848 نوں برطانوی فوج نے لارڈ گف دی اگوائی ہیٹھ راوی دریا پار کیتا اتے شیر سنگھ اٹاری والے دی چناب دریا کنڈھے ڈیرہ لائی بیٹھی قوج اتے رامنگر دے تھاں اتے 22 نومبر نوں حملہ کر دتا۔ اس لڑائی وچ شیر سنگھ نے بڑی ساودھانی نال اپنے آپ نوں سمبھل کے حملے دا جواب دتا اتے برطانوی فوج نوں تکڑی ہار دتی۔

رامنگر دی ہار توں بعد لارڈ گف نے ڈیڈھ مہینے تک بمبئی توں ہور فوجی مدد پہنچن تک سکھاں نال لڑائی نا کیتی۔ پر اچانک اس نوں پتہ لگا کہ چتر سنگھ اٹاریوالے دی فوج نے اٹک اتے قبضہ کر لیا ہے تاں اس نے شیر سنگھ دی قوج اتے چلیاں-والا تھاں اتے 13 جنوری 1849 نوں حملہ کر دتا تاں جو اس دی فوج نال چتر سنگھ دی سینا دا میل ن ہو جائے۔ سکھاں نے انگریزی فوج دا بڑی درڑہتا نال مقابلہ کیتا اتے لگبھگ 2500 فوجی اتے افسر مار دتے۔ اس نوں انگریزاں دی وڈی ہار سمجھیا جاندا اے۔ اس ہار دے فلسروپ لارڈ گف نوں فوجی سالاری توں ہٹاؤن دا فیصلہ وی کیتا جان لگیا۔

ملتان دی لڑائی

بمبئی توں فوج دے پہنچ جان’تے جنرل وش نے دسمبر 1848 وچ ملتان دے قلعے اتے حملہ کر دتا۔ کئی دن گھیرا پائی رکھیا۔ 30 دسمبر نوں انگریزاں ولوں قلعے اندر سٹے گئے اک گولے نال بارود دے ذخیرے نوں اگّ لگ گئی۔ سٹے وجوں قلعے اندرلا بارود تباہ ہو گیا اتے 500 فوجی مارے گئے۔ مجبور ہو کے مول راج نے اپنی فوج سہت 22 جنوری 1849 نوں ہتھیار سٹ دتے۔ مولراج نوں قید کر لیا گیا اتے قلعے اتے انگریزاں دا قبضہ ہو گیا۔

چیلیانوالا دی لڑائی

چیلیانوالا دی لڑائی سکھاں اتے انگریزاں وچ 13 جنوری 1849 نوں لڑی گئی۔ جس وچ سکھاں دی جت ہوئی۔

پچھوکڑ

انگریزاں ولوں پنجاب اُتے قبضہ کرن مگروں چتر سنگھ تے شیر سنگھ اٹاریوالا اتے انگریزاں وچکار جنگ دیاں تیاریاں دا ماحول تقریباً دو مہینے چلدا رہا۔ دوہاں دھراں وچ پہلی لڑائی رامنگر دی لڑائی 22 نومبر 1848 دے دن رامنگر وچ ہوئی سی جس وچ دوہاں دھراں دا کافی نقصان ہویا۔ انگریزاں دے سینکڑے فوجیاں توں علاوہ، اوہناں دے برگیڈیئر جنرل کیورٹن اتے لیفٹینینٹ کرنل ہیولاک وی مارے گئے۔ اینا نقصان کرواؤن توں بعد انگریز کئی ہفتے سہمے راے اتے اگلا پینتڑا سوچدے پر اپرلے افسراں دا حکم اڈیکدے، راے۔

لڑائی

ستّ ہفتے دی چپّ مگروں برٹش فوجاں اک وار پھر ٹکر لین واسطے تیار ہو گئیاں۔ اگلی لڑائی 13 جنوری 1849 دے دن پنڈ چیلیانوالا وچ ہوئی۔ سکھ فوجی اس لڑائی وچ جی-جان نال لڑے۔ اوہناں دے دلاں وچ پنجاب اُتے انگریزی قبضے خلاف روہ پھیل چکا سی۔ اوہ انگریزاں نوں تارے دکھاؤنا چاہندے سی۔ ادھر انگریز فوجیاں نوں مدکی دی لڑائی اتے فیروزشاہ دی لڑائی دوناں دا بھلیکھا سی پر اوہناں نوں ایہہ نہیں سی پتہ کہ اس لڑائی وچ لال سنگھ ڈوگرا، کنئیا لال، ایدھیا پرساد تے امر ناتھ ورگے غدار اگوائی نہیں سن کر راے بلکہ ایہہ شیراں دی فوج سی، جو جذبات دی چھاں ہیٹھ جوجھ رہی سی۔ اس لڑائی وچ بٹش فوج بری طرحاں تباہ ہو گئی۔ اس لڑائی وچ 2446 انگریز فوجی اتے 132 افسر مارے گئے تے انگریزاں نے چار توپاں وی گوا لئیاں۔

انگریزاں دے بیان

دکھنی ایشیا وچ برتانیاں دیاں لڑائیاں 'چوں چیلیانوالا سبھّ توں ودھ تباہکن سی۔ گرفن اس نوں افغانستان وچ برطانوی فوجاں دے قتل عام وانگ خوفناک دسدا اے۔ ایڈون آرنلڈ نے اس لڑائی بارے کیہا سی کہ جے سکھ اجیہی اک ہور لڑائی جت جاندے تاں برتانیاں دی حکومت نہ صرف پنجاب 'چوں ہی ختم ہو جانی سی بلکہ اوہناں نوں بھارت وچوں وی کڈھ دتا جانا سی۔ جرنیل تھیکول لکھدا اے کہ میرا خیال اے کہ اس گھلوگھارے وچوں میرا اک وی سپاہی نہیں سی بچیا۔۔.۔ اک-اک سکھ ساڈے تنّ-تن سپاہیاں نوں مارن دے قابیل سی۔۔.۔برطانوی فوج سکھ فوجیاں توں اینی خوفزدا سی کہ اوہ میدان وچوں انج بھجّ گئے سن جویں بھیڈاں اپنی جان بچاؤن واسطے بھجدیاں ہن۔

جنگ دیاں وجوہات

دوجی اینگلو سکھ لڑائی ‘چ لڑیاں گئیاں کل تن لڑائیاں وچوں دوجی لڑائی 13 جنوری 1849 نوں سکھ راج پنجاب دیاں خالصہ فوجاں ولوں برطانوی ہند (British-India) دی رلویں انگریز فوج اتے بھارتی فوج دے خلاف “چیلیانوالا” دے میدان وچ لڑی گئی۔ چیلیانوالا پنڈ جہلم دریا دے کنڈھے اتے چڑھدے والے پاسے اے، جو کہ اج-کل پاکستان والے پنجاب دے منڈی بہاؤالدین ضلعے وچ اے۔

لڑائی دا پچھوکڑ

پہلی اینگلو سکھ لڑائی وچ ڈوگریاں دیاں غداریاں کرکے خالصہ فوج انگریزاں خلاف لڑیاں گئیاں لڑائیاں ہار گئی۔ فرنگیاں نے غدار ڈوگریاں نوں انعاماں نال نوازیا۔ گلاب سنگھ ڈوگرے نوں جموں دا خدمختیار راجا بنا دتا اتے لال سنگھ ڈوگرے نوں لاہور دربار دا مکھ منتری اتے تیجا سنگھ نوں فوجا دا مکھی لگا دتا۔ اس اپرنت 16 مارچ 1846 نوں “لاہور دا عہدنامہ” لکھا گیا۔ جس دے تحت “ستلج اتے بیاس” دے وچکار دوآب دا خطہ سکھاں نوں جنگ دے خرچے وجوں انگریزاں نوں دینا پیا۔ اس توں علاوہ ڈیڑھ کروڑ روپئے دا ہور جنگ دا ہرجانہ وی بھرنا پیا۔ انگریزاں ولوں لاہور دربار اتے کجھ ہور روکاں اتے شرطاں وی لا دتیاں گئیاں۔ اس معاہدے توں بعد انجھ تاں لاہور اتے مہاراجہ دلیپ سنگھ دا راج صرف ناں دا ہی راج سی اتے اصل وچ حکومت انگریزاں دی ہی چلدی سی۔ اس دے باوجود وی سکھ اس عہدنامے اتے پہرہ دندا رہے۔ پر جدوں مہارانی جنداں نوں مئی سن 1848 وچ قید کرکے پنجاب توں باہر ہندوستان وچ بھیج دتا گیا تاں سکھاں وچ روہ آ گیا۔ اٹاری والے سردار لاہور دے وفادار سردار سن۔ سنگھ صاحب چتر سنگھ اٹاریوالے نے مہارانی جنداں، مہاراجہ دلیپ سنگھ اتے لاہور دربار نال ہو رہیاں زیادتیاں دا جواب دین لئی اپنے پتر شیر سنگھ اٹاریوالے نوں راضی کیتا۔ اس توں بعد سردار شیر سنگھ اٹاریوالے نے گھرے بیٹھ چکے لاہور دربار دے وفادار راے سرداراں نوں چٹھیاں لکھ کے بلایا۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے چٹھی وچ لکھا کہ “لوکاں دی ماں، مہارانی نوں قید کرکے ہندوستان بھیج دتا اے، مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر مہاراجہ دلیپ سنگھ توں ساڈا پیارا دھرم کھوہیا جا رہا اے”۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے سکھاں نوں سکھ راج پنجاب لئی سر دھڑ دی بازی لگاؤن لئی ونگاریا اتے پنجاب دی دھرتی توں فرنگیاں دی جڑھ پٹّ دین دا عہد کیتا۔

خالصہ فوج دا ویروا

خالصہ فوجاں دی اگوائی شیر سنگھ اٹاریوالا کر رہا سی۔ اس دے نال لاہور دربار دے وفادار سردار آ رلے سن۔ جدوں شیر سنگھ اٹاریوالے نے فرنگیاں خلاف جدوجہد دا سدا دتا تاں ہزارا، پشاور، ٹوک، بنوں، کوہاٹ اتے اٹک وچ انگریزاں خلاف جنگ لئی کمرکسے کر چکیاں ٹکڑیاں نال خالصہ فوجاں دی لاہور وچ بیٹھی ٹکڑی آ رلی۔ جس توں بعد ایہہ گنتی 9400 دے قریب ہو گئی جس وچ شیر سنگھ اٹاریوالے دے 900 پیدل سکھ فوجی اتے 3400 گھوڑسوار سکھ فوجی وی شامل سن۔ اس لڑائی وچ اندازے مطابق گھوڑسوار اتے پیدل خالصہ فوجاں دی گنتی دس ہزار دے قریب سی جناں وچ کافی گنتی نویں سکھاں دی سی، جناں کول نوں فوجی سکھلائی وی نہیں سی، پر اوہ خالصہ راج نوں بچاؤن لئی جنگ دے میدان وچ آن نترے سن۔ باقی خالصہ فوج دی مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سوچ توں اچّ پدھری سکھلائی سی، اوہناں دے لال رنگ دی جیکٹ اتے نیلے رنگ دے پجامے پائے ہوئے سن۔ خالصہ فوج کول رعایتی کرپاناں، ڈھالاں، خنجر، نیزے، اتے بندوقاں وغیرہ ہتھیار سن۔ اس لڑائی وچ جنرل گفّ مطابق خالصہ فوج کول 65 توپاں سن، جو کہ اسادھارن انکڑا اے۔

انگریز اتے بھارتی فوج دا ویروا

فرنگی فوجاں دی اگوائی جنرل سر ہگّ گفّ کر رہا سی۔ جنرل گفّ برطانوی فوج دا اوہ بہادر جرنیل سی جس نے نپولیئن خلاف پینینسولر دی لڑائی (1807–14) وچ بہادری دے جوہر دکھائے ہن۔ جنرل گفّ کول باراں ہزار دے قریب فوجی دستے سن، جناں وچ چار گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں ( 3rd, 9th, 14th, and 16th Light Dragoons – the 9th, and 16th being lancers) اتے 12 پیدل ریجیمیٹاں (9th, 10th, 24th, 29th, 31st, 32nd, 50th, 53rd, 60th, 62nd and 80th regiments) سن۔ برطانوی فوج نے گوڑے نیلے رنگ دی جیکٹ اتے پینٹ پائی ہوئی سی۔

ہندوستان فوج وچوں سیکھاوتی گھوڑ-سوار اتے پیدل ریجیمنٹ، 2 گورکھا ریجیمیٹاں سمیت 9 گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں، 13 انیمت گھوڑ-سوار ریجیمیٹاں اتے 48 پیدل ریجیمیٹاں سن۔ ہندوستانی فوج دے لال کوٹ اتے کالی دھوتی پائی ہوئی سی۔

جنرل گفّ دی فوج دے ہتھیاراں دی گل کریئے تاں لیسر ریجیمنٹ کول بھالا (Lance) سی، باقی گھوڑ-سوار اتے پیدل فوج کول تلواراں سن اتے کاربائین ساریاں کول سی۔

رام نگر دی لڑائی

دوجی اینگلو سکھ جنگ دی پہلی لڑائی رام نگر دے تھاں تے جھناں دریا دے کنڈھے تے ہوئی۔ شیر سنگھ اٹاریوالا خالصہ دربار دے وفادار سرداراں اتے خالصہ فوج سمیت جیہلم دریا ول نوں ودھ رہا سی۔ جنرل گفّ نوں خبر ملی کہ اوہ اپنے پیؤ سردار چتر سنگھ اٹاریوالے نوں پیشاور وچ جا ملیگا۔ جیکر ایہہ دووے سردار مل گئے تاں فوج دی گنتی ودھ جاوے گی۔ اس لئی اس نے 22 نومبر 1848 دی رات نوں خالصہ فوج اتے برگیڈیئر جنرل کیپبل نے 3 انفینٹری ڈوزن دے 8171 فوجیاں نال حملہ کر دتا۔ جنرل گفّ سکھاں نوں چناب دے چڑدے پاسے ہی روکنا چاہندا سی۔ سکھاں نے جوابی کاروائی کیتی تاں فرنگی اک وڈی توپ اتے 2 بارود دیاں بوگیاں (گڈے) چھڈّ کے بھجّ گئے، جہڑی کہ سکھ نے اپنے قبضے وچ کر لئی۔ سکھ جھناں دریاں پار کر گئے اتے برطانوی فوج دے قریب ڈیڈھ سو فوجی اس لڑائی دا شکار بنے، جناں 12 افسر وی شامل سن۔ اس لڑائی وچ فرنگیاں دے 140 گھوڑیاں دا وی نقصان ہوئیا۔ لیفیٹینینٹ کولونیل ہیولوک دی لاش جھناں دریاں دے کنڈھے 12ویں دن لبھی۔ ہیولوک دا سر دھڑ توں وکھ سی اتے لتاں-باہاں وی لگبھگ وڈھیاں ہوئیاں سن۔ اس دے نال 9 ہور سپاہیاں دیاں لاشاں ملیاں۔ اس لڑائی وچ برگیڈیئر جنرل کوریٹن دی موت وی برطانوی فوجاں لئی وڈا گھاٹا سی۔ انگریز فوج خالصہ راج پنجاب دیاں فوجاں نوں روکن وچ نکام رہی اتے اس نقصان توں بعد اوہ پچھے ہٹّ گئے۔ اس طرحاں اس چھوٹی جہی لڑائی وچ خالصہ فوجاں نے جت درج کروائی۔

لڑائی دا مڈھ: 10 جنوری 1849 نوں جنرل گفّ نوں خبر ملی کہ سردار چتر سنگھ اٹاریوالا اتے اس دا افغان دوست، امیر دوست محمد خان فوجاں سمیت جیہلم دریاں ول تر پئے ہن۔ اوہناں سوچیاں کہ جیکر اوہ سردار شیر سنگھ اٹاریوالے نوں آن ملے تاں خالصہ فوج دی طاقت بہت ودھ جاوے گی۔ گورنر جنرل لارڈ ڈلہوزی نے جنرل گپھّ نوں چھیتی توں چھیتی شیر سنگھ اٹاریوالے تے حملہ کرن دا حکم سنا دتا۔

انگریزاں ولوں دیوان مولراج نوں گرفتار کرکے ملتان نوں دوبارہ اپنے قبضے وچ کرن توں بعد برطانوی اتے بمبے ریاست دی فوج دے مکھی جنرل وش نوں فوج سمیت جنرل گفّ دی مدد لئی بھیج دتا۔

لڑائی دی ویوتبندی

جنرل گفّ اگے ودھدا ہویا سکھ فوج دے 8 میل دے گھیرے وچ نیڑے تک چلے گیا۔ خالصہ فوج دے پچھے جیہلم دریا سی، اتے اگے جنرل گفّ دی اگوائی وچ برطانوی اتے ہندوستانی فوجاں سن۔ خالصہ فوج نے دیری نہ کردے ہوئے چیلیانوالا پنڈ وچ مورچابندی کر لئی۔ خالصہ فوج نوں تن حصیاں وچ ونڈیا گیا- کھبے ہتھ رسول پنڈ والے پاسے سردار شیر سنگھ اٹاریوالا ٹبے دے اتے توپاں بیڑ کے سرلتھّ یودھیاں نال اس جنگ دی کمان سنبھال رہا سی؛ وچکار سنگھنی جھڑی دی اوٹ لے کے توپاں نال مورچابندی کیتی گئی سی اتے سجے ہتھ توپاں اتے 4 بٹالیئناں نال برطانوی اتے ہندوستانی فوجاں دے آہو لاؤن لئی خالصہ فوج دے بیر بے صبری نال اڈیک کر راے سن۔ سکھلائی توں بناں لڑن آئے سکھاں نوں پچھے رکھیا گیا سی۔

جنرل گفّ ولوں فوجاں نوں اگے ودھن دا حکم دتا گیا سی۔ سکھاں ولوں گھیرا تنگ ہندا دیکھ کے گولاباری کیتی گئی۔ پھر جنرل گفّ نے فوج نوں روک لیا اتے مورچابندی کرن دا حکم دے دتا۔ جنرل گپھّ نے پیدل فوج نوں دو ڈوزن وچ ونڈیا اتے دوناں نوں دو برگیڈاں دتیاں۔ کھبے ہتھ توں کیپبل ڈوجن وچ ہوگن اتے پینیکؤک برگیڈ، گلبرٹ ڈوجن وچ ماؤٹین اتے گوڈبائے برگیڈ۔ پینی دی برگیڈ نوں رزرو رکھیا۔ وائیٹ دی گھوڑسوار برگیڈ باہرلے ہتھ کھبے پاسے اتے پوپ دی گھوڑسوار برگڈ نوں سجے ہتھ رکھیا۔

جنرل گفّ دے من وچ ڈر سی کہ کتے خالصہ فوج رات نوں حملہ نہ کر دیوے، اس لئی اس نے 13 جنوری نوں شام 3 وجے دے قریب آپ خالصہ فوجاں تے حملہ کر دتا۔ پہلے ہی ہلےوچ سکھ فوجاں نے سجی باہی والی کیپبل ڈوزن جس دی اگوائی پینیکؤک کر رہا سی اس دا وڈا نقصان کیتا۔ سکھاں نے 24وی پیدل ریجیمینٹ لگبھگ ختم ہی کر دتی، جس کرکے باقیاں نوں پچھے ہٹنا پیا۔ اس ہلے وچ برگیڈیئر پینیکؤک، اس دا پتر،لیفٹینینٹ کوولونیل بروکس، 24ویں ریجیمینٹ دا کمانڈر، اتے دو ہور افسراں دی جان دا نقصان ہویا اتے سکھاں نے اس ریجیمینٹ دا جھنڈا کھوہ لیا۔

سکھاں نے بھارتی فوج دی 25ویں اتے 45ویں بنگال نیٹو انپھینٹری جس وچ سیکھاوتی اتے گورکھا ریجیمینٹاں سن دا بھاری نقصان کیتا۔ سکھاں نے ایہناں دے پنجاں وچوں چار جھنڈے وی کھوہ لئے اتے ایہہ جنگ دے میدان وچوں واپس بھجّ آئے۔

ہوگن برگیڈ نے جنرل کیپبل دی اگوائی وچ جھاڑیاں دے سنگھنے جنگل دی اوٹ لے کے سکھاں تے حملہ کیتا۔ اس نوں کافی سفلتا ملی اتے سکھاں دا کافی نقصان ہویا۔ اس حملے وچ گھوڑسوار اتے پیدل دستے دوویں سن۔ ایچ۔ ایم 61ویں پیدل انپھینٹری گھوڑسوار فوج دی مدد اتے آئی پر سکھ فوج نے سجے پاسے 46ویں بنگال نیٹو انپھینٹری تے حملے کرکے اس نوں کھدیڑ دتا۔

کھبے پاسے جنرل وائیٹ دی گھوڑسوار برگیڈ جنرل شیر سنگھ دا ساہمنا کر رہی سی۔ تیجی کنگج اون لائیٹ ڈریگنج دی ٹکڑی نال کیپٹن انٹ نے اس دی کمان سمبھالی اتے جھاڑیاں وچوں تیزی نال حملہ کر دتا۔ گھوڑسوار ڈویزن دا جنرل تھیکول اس دا دی مدد لئی اس دے مگر ہی سی۔ شیر سنگھ اٹاریوالے نے اس دا زبردست جواب دتا اتے تیجی کنگج لائیٹ ڈریگن دے سارے افسر پھٹڑ ہو گئے۔

سجے پاسے جنرل پوپ نے اپنی برگیڈ نوں اگے ودھن لئی کیہا؛ سجے پاسے 9ویں لینسرج دیاں 2 ٹکڑیاں، پہلی اتے 6ویں بنگال لائیٹ کاویری وچکار اتے کھبے ہتھ 14ویں کنگج لائیٹ ڈریگنج 10 توپاں نال سی۔ جنرل پوپ نے سکھاں ول ودھن دا حکم دتا، جواب وچ سکھاں نے بنگال کاویری دیاں ٹکڑیاں پچھے دھکّ دتیاں۔ 2 ہور برطانوی ریجیمیٹاں نے ایہی کوشش کیتی پر اوہ وی کامیاب نہ ہو سکے۔

رات دے ہنیرے وچ گہگچّ لڑائی لڑی جا رہی سی۔ خالصہ راج پنجاب دی سکھ فوج دا وی کافی نقصان ہو چکا سی۔ پر سردار شیر سنگھ اٹاریوالا اس جنگ دی بہت سوجھوانی نال اگوائی کر رہا سی۔ بری طرحاں پھٹڑ ہوئے سکھ وی ہتھیار سٹن لئی راضی نہیں سن اتے اوہ لہو لہان ہوئے جنگ دے میدان وچ خالصہ راج دا پرچم لہراؤن اتے لاہور دربار نوں اک وار پھر پورن آزاد کرواؤن لئی جوجھ راے سن۔ اس توں پچھوں رات دے ہنیرے وچ زوردار مینہہ پینا شروع ہو گیا۔ جنرل گفّ نے بھاری نقصان ہو جان کارن اپنی فوج نوں لڑائی وچوں پچھے ہٹن دا حکم دے دتا۔

پھر اگلے تن دناں تک لگاتار مینہہ پیندا رہا، خالصہ فوج جنرل گفّ دیاں فوجاں دی اڈیک کردی رہیں، پر اوہ بھاری نقصان کارن میدان چھڈّ کے پچھے ہٹّ چکے سن۔ اس طرحاں سکھ راج پنجاب دیاں خالصہ فوجاں نے اس سوچ دنیا دی سبھ توں طاقتور برطانوی فوج اتے اس دی حمایتی ہندوستان دیاں سانجھیاں فوجاں اتے تریخی جت درج کیتی۔ اس لڑائیوچ اک گل دا ذکر کرنا بندا اے کہ خالصہ فوج ولوں اس وار خالصہ راج دے وفادار سردار ہی لڑ رہے ہن؛ کوئی غدار اس لڑائی وچ نہیں سی۔

نقصان

چیلیانوالا دی اس لڑائی وچ برطانوی فوجاں دا اینا زیادہ نقصان ہویا کہ بھارتی اپ-براعظم اتے دو صدیاں توں ودھ دے راجدور دوران لڑیاں گئیاں لڑائیاں وچ اوہناں دا اینا نہیں سی ہویا۔ اس لڑائی جنرل گفّ دی فوج دے لگبھگ 2800 فوجی مارے گئے سن، جناں وچ 132 افسر وی سن۔ پینیکؤل برگیڈ دی ایچ۔ایم 25ویں ریجیمینٹ دا سبھ توں ودھ نقصان ہویا اس دے 590 فوجی مارے گئے سن؛ جس وچ 14 افسر وی سن۔ جنرل نیٹ دی ایچ۔ ایم۔ تیجی کنگز اون لائیٹ ڈریگن لگبھگ ساری پھٹڑ ہو چکی سی۔ برگیڈیئر پوپ کھدّ عامَ اس لڑائی وچ بری طرحاں پھٹڑ ہو گیا سی۔ 14ویں کنگج لائیٹ ڈریگن دا افسر جنرل کؤرٹن اس لڑائی وچ ماریا گیا، اس دا پیؤ برگیڈیئر کؤرٹن رامنگر دی لڑائی وچ ماریا گیا سی۔

سکھ فوج دا وی بھاری نقصان ہویا، اندازے مطابق ایہہ نقصان ہزاراں وچ ہو سکدا اے پر کتے وی سکھاں ولوں ایہہ انکڑے درج نہیں کیتے گئے۔

لڑائی توں بعد

• برطانوی پریس اتے برطانوی لوک اس بھیانک لڑائی توں بعد سہم گئے سن۔ برطانوی سرکار نے جنرل گفّ دی تھاں کمانڈر ان چیف بزرگ افسر لورڈ نیپیئر نوں لگاؤن دا فیصلہ کر لیا سی۔

• برطانوی پارلیمینٹ وچ اس لڑائی وچ ہوئے نقصان کارن ماتم منایا گیا۔

• ایڈون آرنلڈ نے اس لڑائی وارے لکھا کہ جے سکھ اجیہی اک ہور لڑائی جت جاندے تاں برتانیاں نے پنجاب ول منہ نہیں کرنا سی۔

• جرنل تھیکول نے کیہا کہ: میرا خیال اے کہ اس مہانناس وچوں میرا اک وی سپاہی نہیں سی بچیا۔ برطانوی فوج سکھ فوجیاں توں عینی ڈر گئی سی اوہ میدان وچوں انجھ بھجے جویں بھیڈاں اپنی جان بچا کے بھجدیاں ہن ۔

گجرات دی لڑائی

انگریزاں اتے سکھاں وچ انتلی نرنائک بھڑنت گجرات وچ ہوئی۔ چتر سنگھ اٹاریوالا اپنے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے نال آ ملیا۔ بھائی مہاراج سنگھ نے وی اپنی فوجی ٹکڑی سہت ساتھ دتا۔ افغانستان دے حاکم امیر دوست محمد خان نے وی سکھاں دی مدد لئی اپنے پتر دی اگوائی وچ تنّ ہزار گھوڑسوار فوج بھیجی۔ اس طرحاں سکھاں دی گنتی چالی ہزار دے قریب سی اتے کلّ توپاں 59 سن۔ انگریز فوج دی گنتی 68 ہزار سی اتے 96 توپاں سن۔ 21 فروری 1849 نوں سویرے دوہاں دلاں وچ گھمسان دا یدھ ہویا۔ خوب توپاں چلیاں۔ اس نوں ‘توپاں دی لڑائی’ وی کیہا جاندا ہے۔ پر سکھ فوجاں دا گولہ-بارود اک گھنٹے توں بعد ختم ہو گیا۔ اس توں بعد انگریزاں دی وڈی پیدل اتے گھوڑسوار فوج سکھ فوج اتے ٹٹ کے پے گئی۔ سکھاں نے بڑی درڑہتا نال یدھ کیتا، پر انگریز سینا دے بہو-گنتی وچ ہون کارن سکھاں دی انت وچ ہار ہوئی اتے چار ہزار توں ودھ فوجی یدھ وچ مارے گئے۔ سکھ فوج 53 توپاں وی کھہا بیٹھی۔ چتر سنگھ، شیر سنگھ اتے مہاراج سنگھ راولپنڈی والے پاسے بھج گئے اتے ہور کجھ راہ نا نکلدا ویکھ کے دوہاں پیو-پتراں نے 10 مارچ 1849 انگریز جنرل گلبرٹ اگے ہتھیار رکھ دتے اتے 14 مارچ نوں باقی دی سکھ-فوج نے وی ہتھیار سٹ دتے۔

21 فروری 1849--گجرات وچ سکھاں تے انگریزاں دی لڑائی : 13 جنوری، 1849 دے دن چیلیانوالا دی لڑائی وچ سکھ فوجاں جیتو رہیاں سن۔ اگلی لڑائی 21 فروری، 1849 دے دن گجرات ش دی گنتی بہتی نہیں تے اوہناں کول اسلحہ وی تھوڑا اے تاں اوہناں نے سکھاں نوں سارے پاسیاں توں گھیرا پا لیا اتے سکھاں اُتے انہیواہ گولاباری شروع کر دتی۔ گولیاں دی بوچھاڑ توں بچن واسطے سکھ فوجی ادھر-ادھر بھجے۔ بریٹیش فوجاں نے دوڑدے سکھ فوجیاں دا پچھا کیتا۔ کئی-کئی انگریزاں نے اکلے-اکلے سکھ نوں گھیر-گھیر کے ماریا۔ بریٹیش فوجاں نے اک وی سکھ نوں گرفتار نہ کیتا۔ اوہناں نوں چیلیانوالا دا اینا غصہ سی کہ اوہ زخمی پئے سکھاں نوں وی گولیاں مار-مار کے ماردے رہے، گولیاں لگن نال بری طرحاں زخمی ہوئے پئے سکھاں نوں تلواراں نال وڈھدے رہے۔ بریٹیش فوجاں نے بڑی بے رحمی نال اپنی پچھلی ہار دا غصہ کڈھیا۔ بریٹیش فوجاں نے اس دن تن توں پنج ہزار تک سکھ قتل کیتے۔ ایہہ سی بریٹیش فوج دی بہادریہر دے باہر لڑی گئی۔ اس لڑائی ویلے چتر سنگھ دا ساتھ دین واسطے افغان فوجاں وی پجیاں سن، پر این موقعے اُتے ایہہ فوجاں بناں لڑے واپس چلیاں گئیاں۔ ہن سکھ اکلے لڑ رہے سن۔ اوہناں کول لڑن واسطے صرف تلواراں سن۔ اس وار بریٹیش فوجاں دی گنتی وی بہت زیادہ سی۔ اوہ اپنیاں ساریاں توپاں وی لیائے سن۔ دراصل ایہہ توپاں دی جنگ سی جس وچ سکھ فوجاں اوہناں دا مقبلا نہیں سن کر سکدیاں۔ توپاں تے بندوقاں نال لیس انگریز فوجاں نال تلواراں والے سکھ کنا-ک چر لڑ سکدے سن! جد انگریزاں نے ویکھیا کہ سکھ فوجاں

سٹہ

اس طرحاں ہندستان وچ انگریزاں نے گجرات دی لڑائی وچ فیصلہ کن جت حاصل کیتی اتے پنجاب نوں برطانوی ہند دا انگ بنا لیا۔ مول راج اتے مہاراج سنگھ نوں کالے پانی بھیج دتا، خالصہ-فوج نوں توڑ کے غیرمسلج کر دتا، سرداراں دی طاقتاں نوں کمزور کر دتا، پنجاب وچ اچے عہدےآں اتے انگریز افسراں نوں نامزد کر دتا اتے پنجاب راج دے پربندھکی ڈھانچے دی پنر-ووستھا کیتی۔ اس طرحاں مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں قایم کیتا اک طاقتور راج اپنیاں اندرلیاں کمزوریاں کرکے ہی برباد ہو گیا اتے پنجاب دے مالک انگریز بن بیٹھے۔

ہورویکھو

• اینگلو سکھ جنگاں

حوالے