گجرات دی لڑائی

گجرات دی لڑائی دوجی اینگلو سکھ جنگ دی انتلی لڑائی سی ،دوجی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔

انگریزاں اتے سکھاں وچ انتلی بھڑنت گجرات وچ ہوئی۔ چتر سنگھ اٹاریوالا اپنے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالا نال آ ملیا۔ بھائی مہاراج سنگھ نے وی اپنی فوجی ٹکڑی سہت ساتھ دتا۔ افغانستان دے حاکم امیر دوست محمد خان نے وی سکھاں دی مدد لئی اپنے پتر دی اگوائی وچ تنّ ہزار گھوڑسوار فوج بھیجی۔ اس طرحاں سکھاں دی گنتی چالی ہزار دے قریب سی اتے کلّ توپاں 59 سن۔ انگریز فوج دی گنتی 68 ہزار سی اتے 96 توپاں سن۔ 21 فروری 1849 نوں سویرے دوہاں دلاں وچ گھمسان دا یدھ ہویا۔ خوب توپاں چلیاں۔ اس نوں ‘توپاں دی لڑائی’ وی کیہا جاندا ہے۔ پر سکھ فوجاں دا گولہ-بارود اک گھنٹے توں بعد ختم ہو گیا۔ اس توں بعد انگریزاں دی وڈی پیدل اتے گھوڑسوار فوج سکھ فوج اتے ٹٹ کے پے گئی۔ سکھاں نے بڑی درڑہتا نال یدھ کیتا، پر انگریز فوج دے بہو-گنتی وچ ہون کارن سکھاں دی انت وچ ہار ہوئی اتے چار ہزار توں ودھ فوجی یدھ وچ مارے گئے۔ سکھ فوج 53 توپاں وی کھہا بیٹھی۔ چتر سنگھ، شیر سنگھ اتے مہاراج سنگھ راولپنڈی والے پاسے بھج گئے اتے ہور کجھ راہ نا نکلدا ویکھ کے دوہاں پیو-پتراں نے 10 مارچ 1849 انگریز جنرل گلبرٹ اگے ہتھیار رکھ دتے اتے 14 مارچ نوں باقی دی سکھ-فوج نے وی ہتھیار سٹ دتے۔

سٹہ

اس طرحاں ہندستان وچ انگریزاں نے گجرات دی لڑائی وچ فیصلہ کن جت حاصل کیتی اتے پنجاب نوں برطانوی ہند دا انگ بنا لیا۔ مول راج اتے مہاراج سنگھ نوں کالے پانی بھیج دتا، خالصہ-فوج نوں توڑ کے غیرمسلج کر دتا، سرداراں دی طاقتاں نوں کمزور کر دتا، پنجاب وچ اچے عہدےآں اتے انگریز افسراں نوں نامزد کر دتا اتے پنجاب راج دے پربندھکی ڈھانچے دی پنر-ووستھا کیتی۔ اس طرحاں مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں قایم کیتا اک طاقتور راج اپنیاں اندرلیاں کمزوریاں کرکے ہی برباد ہو گیا اتے پنجاب دے مالک انگریز بن بیٹھے۔

شیر سنگھ اٹاریوالا

شیر سنگھ نے اک وار پھر سمجھوتے دی پیش کش بھیجی، کیونکہ مہاراجہ انگریزاں دے قبضے وچ سی، اس نے صرف ایہی منگیا کہ دلیپ سنگھ نوں بحال کیتا جاوے تے انگریزی فوجاں لاہور چھڈّ جان۔ شیر سنگھ نے ایہہ سنیہا جارج لارینس نوں سفیر بنا کے بھیجیا جو اس دا قیدی سی۔ اس دی تجویز ردّ کر دتی تے انگریزاں نے ہندوستان توں ہور فوج منگوا لئی۔

انگریز قیدیاں نال پنجابی کیہو جیہا وہار کردے راے، اس بارے اختلاف ہو سکدے ہن۔ بریٹیش سپاہیاں نے تاں اس دی ہمیشہ صفت کیتی پر انگریز اتہاسکار اس نوں نہیں مندے راے۔ انگریزی فوج دے ماتحت افسراں نے لکھیا کہ 9000 گھوڑسوار تے پیادہ فوج دے جو لوک قیدی بنائے سن، اوہناں وچوں دو نوں شیر سنگھ نے ستکار دے کے چھڈّ دتا پر اوہ واپس بھیجے جان دا افسوس محسوس کر راے سن، کیونکہ اوہناں نوں شہزادیاں وانگ رکھیا جا رہا سی۔ اوہناں نوں رجواں کھانا تے وسکی-برانڈی وی دتی گئی تے پھر جان لگیاں دی جیب وچ 10-10 روپئے وی پائے۔

گجرات وکھے تباہی

21 جنوری، 1849

شیر سنگھ اٹاریوالا چناب ول ودھیا۔ گجرات شہر تے دریا دے وچکار گھوڑے دی سنم دی شکل دا مورچہ بنایا۔ گھوڑے دی اس سنم دے دوواں کناریاں اپر دریا دے سکے ہوئے وہن سن۔ انگریزی فوجاں پنڈ لاسوری وچ دوبارہ اکٹھیاں ہوئیاں تے گجرات ول ودھیاں۔ اوہناں دا سجا پاسہ چناب دے نال جاندا سی تے کھبے پاسے اس دا اک سکا وہن سی۔ جنرل وشّ جہڑا ملتان توں وہلا ہو گیا سی، دشمن دیاں صفاں وچ وادھا کر رہا سی۔

پنجابی توپاں دے پکھوں وی ہلکے سن تے فوجیاں دی گنتی دے پکھوں وی۔ پنجابیاں کول 59 توپاں سن تے انگریزاں کول 66 توپاں سن۔ افغان توپ خانہ جہڑا دوست محمد خان دے پتر اکرم خان دی کمانڈ ہیٹھ سی، اس اپر پورا بھروسہ نہیں سی کیتا جا سکدا، کیونکہ ایہہ لڑائی پنجابیاں تے انگریزاں وچالے سی۔

ایہہ لڑائی چٹے دن دی دھپّ وچ شروع ہوئی۔ انگریزی فوجاں نے سویر دے ساڈھے ستّ وجے اگے ودھنا شروع کیتا۔ پنجابیاں نوں جویں اپنی جت دا بھروسہ نہیں سی، پہلاں دی طرحاں ہن وی چھیتی ہی توپاں دے گولے سٹن لگ پئے تے جہڑا برود پہلاں ہی گھٹ سی، اس نوں بے لوڑا برباد کرن لگ پئے۔ رینج وچ آؤن ویلے انگریز رک گئے اتے اپنیاں توپاں نوں اس پاسے اڈجسٹ کیتا، جدھروں پنجابیاں دے گولے آ راے سن۔ ڈیڈھ گھنٹہ تک توپاں گرجدیاں رہیاں تے اخیر پنجابی توپاں خاموش ہو گئیاں۔ جدوں ایہناں دیاں توپاں اجے چل ہی رہیاں سن کہ انگریزی فوج دے گھوڑسواراں تے پیادہ دستیاں نے زوردار حملہ کیتا۔ افغان توپاں نے دشمن نوں روکن دی کوشش کیتی پر پھر پچھے ہٹ گئیاں۔ اس طرحاں پنجابیاں دا اک ہور حصہ انگریزی گولیاں دی مار دے ساہمنے آ گیا۔ پنجابیاں نے بریٹیش گھوڑسوار تے پیادہ فوجاں دا حملہ پہلاں دی طرحاں ہی نجٹھیا۔ اک وار پھر تھاکروال نے لکھیا کہ، 'چلیانوالا دی طرحاں اتھے وی سکھ سنگین نال حملہ کرن والے دی کھبے ہتھ نال سنگین روکدے تے سجے ہتھ نال پیٹ وچ تلوار کھوبھ دندے۔ سکھ سرے تک دی بہادری دکھا رہے سن۔' تھاکروال نے سکھ بندوقچیاں بارے وی لکھیا کہ اوہ آخری دم تک لڑدے رہے۔

اخیر پنجابی پچھے ہٹن لگ پئے۔ دوپہر تک اوہ گجرات خالی کر گئے۔ انگریزاں نے گجرات اپر قبضہ کر لیا تے پنجابی فوجاں دا پچھا کردے ہوئے اگے ودھے۔ گف ساہمنے والے پاسے سی، سٹرینبش دی ڈوگرا فوج سجے پاسے، امامودین سجے پاسے تے پٹھان فوجاں پچھے چل رہیاں سن۔ ادھر پنجابیاں ولوں شیر سنگھ نوں چھڈّ کے سارے کمانڈر دوڑ گئے سن تے سپاہی اپنی لڑائی آپ ہی لڑدے راے۔ شیر سنگھ دے تن گھوڑے گولیاں لگن کرکے مارے گئے سن۔ آدمی دیر رات تک لڑدے راے تے اوہناں دیاں لاشاں میدان وچ دور-دور کئی میلاں تک کھلریاں پئیاں سن۔ رات ہور وی ڈراؤنی ہوئی پئی سی۔ انورتیا تے جمع کیتا پنجابی برود وڈے دھماکے پیدا کر رہا سی۔ دشمناں نے پنجابی زخمیاں متعلق کوئی ترس نہیں دکھایا۔ انگریز ماتحت افسر نے لکھیا کہ، 'مینوں ایہہ دسدیاں شرم آؤندی اے کہ پچھا کردی جا رہی انگریزی فوج جہڑے زخمی سکھاں نوں بچا سکدی سی، اوہناں نوں وی پھڑ کے جانوں مارن تک دا کم کیتا۔ آخرکار ایہہ لڑائی ہی تباہی کرن دی لڑائی سی۔'

گجرات دی لڑائی نے پنجابی فوجاں نوں گہری سٹّ ماری، جس نوں اوہ درست نہیں کر سکدے سن۔ منیا-پرمنیا غدار گلاب سنگھ ڈوگرا پھر انگریزاں دی مدد وچ آیا۔ اس نے شیر سنگھ دے اتر-مغربی سرحدی علاقے ول ودھن دے رستے نوں روکن واسطے ابورٹ دی مدد کیتی۔ اس طرحاں افغاناں دی مدد لے کے لڑائی جاری رکھن دا امکان وی ختم ہو گئی۔ گلاب سنگھ نے انگریزاں نوں جیہلم پار کرن واسطے کشتیاں وی دتیاں۔ شیر سنگھ نے سمجھوتہ کرن دی کوشش کیتی پر انگریزاں نے بناں شرط ہتھیار سٹن دی منگ کیتی۔

14 مارچ، 1849 نوں لوئیاں دیاں بکلاں نال منہ ڈھکی دوویں اٹاریوالا سردار، پیو تے پتر، انگریزی کیمپ وچ آئے اتے اپنیاں تلواراں جنرل گلبرٹ اگے رکھ دتیاں۔ اوہناں دے مگر سینکڑے سپاہیاں نے ایہی کم کیتا۔ 'کجھ پرانے خالصہ گھلاٹیاں ولوں ہتھیار سٹن دی جھجک صاف نظر آ رہی سی۔ کجھ اپنیاں اکھاں دے اتھرو نہیں چھپا سکے تے بہوتیاں دے چہریاں اپر غصہ تے نفرت جھلکدی سی'، جنرل تھیکویل نے لکھیا کہ چٹی داڑھی والے اک پرانے سپاہی نے تلوار رکھن ویلے سبھ دی ترجمانی کردیاں کیہا، 'اج رنجیت سنگھ مر گیا اے۔'

29 مارچ، 1849 نوں لارڈ ڈلہوزی دے سیکٹری ایلیؤٹ نے قلعے دے اندر دربار سدیا۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ پنجاب دے تخت اپر بیٹھا سی۔ ایلیؤٹ نے ہن اک لکھتی اعلان پڑھیا، جس مطابق پنجاب دی بادشاہت ختم ہو چکی سی۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ نے ہیرے والی کلغی اتاری تے تخت توں ہیٹھاں آ گیا، جس اپر اوہ دوبارہ کدے نہیں بیٹھیا سی۔ ہن سچ مچّ مہاراجہ رنجیت سنگھ مر گیا سی۔

بعد دی وارتا

اوہناں پاتراں دی گل کردے ہاں، جنہاں نے پنجابی سلطنت، سکھ راج دے خاتمے وچ اہم رول ادا کیتے۔

مہاراجہ دلیپ سنگھ صرف دس سال دا سی، جدوں اس دی بادشاہت نوں ختم کر دتا گیا سی۔ ایہناں دساں سالاں وچ اس نے دیکھیا کہ اس دی ماں نوں کس طرحاں جروانیاں تے اس دے اپنے غدار لوکاں نے ذلیل کیتا۔ اس نے دیکھیا کہ کس طرحاں اس دے سبندھیاں تے چاہن والیاں نوں اس دیاں اکھاں دے ساہمنے قتل کیتا گیا۔ اس نے دیکھیا کہ کس طرحاں بہت چنگے لگدے بندے بہت ہی بری طرحاں دا وہار کردے راے۔ جدوں اوہ تخت اُتے بیٹھا ہندا سی تاں کئی بندے لوکاں دے ساہمنے اس دے پیر چمدے تے پھر اوہناں وچوں ہی کجھ اس نوں 'باسٹرڈ' دسن لگے ذرا نہ جھجکدے۔ اوہ دنیا دا سبھ توں قیمتی ہیرا 'کوہ نور' اپنی بانہہ اپر پہندا سی پر اپنا تے اپنی ماں دا عزت نال جیون گزارن واسطے اس کول پیسہ نہیں سی۔ اوہ بہت ڈریا ہویا تے بے بس جیہا منڈا سی۔ اس کول بہت سارا پنجاب سی تے بہت سارے پنجابی تے اوہ ایہناں دوواں توں دور ہی رہنا چاہندا سی۔

لارڈ ڈلہوزی نے ڈاکٹر لوگن نوں دلیپ سنگھ دا استاد تعینات کیتا تے اوہناں دی اتر پردیش دے شہر پھتہگڑھ وچ رہائش کروا دتی۔ کجھ مہینیاں بعد ہی انگریزی استاد دیاں سکھیاواں دے اثر ہیٹھ دلیپ سنگھ نے خواہش ظاہر کیتی کہ اوہ سکھ دھرم نوں تلانجلی دے کے عیسائی دھرم اختیار کرنا چاہندا اے تے انگلینڈ جانا چاہندا اے۔ ڈلہوزی ایہہ جان کے خوش ہویا، اس کرکے نہیں کہ چرچ نوں اک وڈی ہستی دی شمولیئت دا لابھ ہووےگا، بلکہ اس کرکے کہ ہن سکھ اس نوں اپنا مہاراجہ منن دی گل کدے نہیں کرنگے۔ بعد وچ اس نے لکھیا کہ سیاسی طور اُتے ایہہ اس توں ودھ کے ہور کجھ نہیں چاہندا سی، کیونکہ ہن اس دا اثر ہمیشہ واسطے ختم ہو گیا سی۔ دو سال دا عارضی وقت پورا ہو جان بعد مہاراج دے وال کٹوا دتے تے اس نوں عیسائی دھرم دا کلمہ پڑھا دتا گیا۔ ڈلہوزی اس گھٹنا نال بہت جذباتی ہو گیا تے لکھیا کہ، 'جے ربّ نے کدے اپنی انگل نال دیوار اپر کجھ لکھیا تاں اوہ اس بچے بارے ضرور لکھیگا تے اس اپر اپنا ہتھ رکھیگا۔'

دلیپ سنگھ اپنے-اپنے نوں پنجابی وی نہیں رکھنا چاہندا سی تے جلدی ہی انگریز جینٹلمین بننا چاہندا سی۔ شروع-شروع وچ ڈلہوزی اس تبدیلی توں جھجکدا سی پر چھیتی ہی سوچیا کہ اس نال سکھ شاہی خاندان والی گل ہی ختم ہو جاوے گی۔ اس نے دلیپ سنگھ نوں اک ساتھی، اک دوست دین دی لسٹ۔ اوہ سورگواسی مہاراجہ شیر سنگھ دا پتر شو دیوَ سنگھ سی، جو مہاراجہ رنجیت سنگھ دے خاندان نال جڑی اکو-اک جیوتّ ہستی سی۔ اس چون بارے لارڈ ڈلہوزی نے واضع شبداں وچ لکھیا، 'شو دیوَ سنگھ اک سمجھدار بچہ اے، جو اپنی بےوقوف ماں نال رہندا اے، جہڑی دلیپ سنگھ دے عیسائی بن جان نال اسے نوں مہاراجہ بنن دا اکو-اک امیدوار سمجھدی اے۔ اس واسطے اساں سوچیا کہ اوہ وی اپنے چاچا دے نال ہی جاوے۔'

ڈلہوزی نے مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں ودائگی ویلے بائیبل بھیٹ کیتی تے کیہا کہ 'ایہہ سبھ طرحاں دے تحفیاں توں اتم اے۔ اس وچ سچی خوشی دے بھید درج ہن، اس دنیا واسطے وی تے بعد دی دنیا واسطے وی۔'

انگلینڈ وچ دلیپ سنگھ لگاتار ببھنگھم پیلیس جاندا سی تے مہارانی وکٹوریا نوں ملدا رہندا سی، جو اس نوں دھرم پتر دا درجہ دندی سی۔ اس نوں 40 ہزار پونڈ سالانہ بھتا تے انگلینڈ دے علاقے سپھوک وچ اک محل تے جگیر دتی۔ اوہ 1861 وچ تھوڑھے وقت واسطے بھارت آیا تے اپنی ماں نوں اپنے نال انگلینڈ لے آیا۔ دو سال بعد اوہ پھر بھارت آیا، مہارانی جنداں دی راکھ لے کے۔ بھارت دے رستے وچ اس نوں اتھوپیئن کڑی بامبا مولر ملی، جس دی ماں ایشیئن تے پیؤ جرمن سی تے اوہناں نے سکندریا وچ شادی کر لئی۔ کجھ سال دوویں سپھوک دے محل وچ اکٹھے رہے۔

دلیپ سنگھ تے اس دی ایتھوپیئن مہارانی انگلینڈ وچ مشہور ہستیاں بن گئے۔ اوہ اپنے الاؤنس نالوں ودھ خرچہ کرن لگے۔ قرضہ ودھدا گیا تے اگراہن والیاں دا دباء وی۔ دلیپ دا یورپ دی سماجی زندگی توں وی من اکتا چکا سی۔ اس نے سوچیا کہ کیوں نہ بھارت واپس مڑیا جاوے تے اپنے راج دربار دی بحالی دے اپرالے کیتے جان۔ اس نے بہت سارے بھارتی ریاستی راجیاں تے سکھ سرداراں نال خط-پتر کیتے۔ اپنیاں امیداں پکیاں کرن واسطے اس نے اسے شدت نال عیسائیت نوں ردّ کیتا، جس شدت نال اس نوں اپنایا سی تے اپنے-اپنے نوں سکھ دھرم وچ واپس آ جان دا اعلان کیتا۔ اس نے ہندوستان آؤن دی کوشش کیتی پر ایدن دی جگہ توں واپس بھیج دتا گیا سی۔ اس نے فرانس دی سرکار، روس دی زار، جرمن دے قیصر تے ہور یورپین طاقتاں دی حمایت حاصل کرن دی وی کوشش کیتی۔ اس نے اک آدمی دی پرواسی سرکار وی بنا لئی تے سندھاوالیاں وچوں اک سردار نوں اپنا وزیر اعظم مقرر کیتا۔ اس نے اتر-مغربی سرحد ولوں بھارت اُتے حملے دی دھمکی وی دتی پر نہ پنجاب وچ تے نہ کدھرے ہور کسے نے دلیپ سنگھ نوں گمبھیرتا نال لیا۔ ایہہ شیخ چلی والا دور کجھ سال چلدا رہا۔ ایہہ یقین دوائے جان اُتے کہ اس دے قرضے دا بھگتان کر دتا جاویگا، اس نے اپنے کماں بارے مہارانی توں معافی منگ لئی تے اپنی فضول خرچی والی زندگی دوبارہ شروع کر دتی۔ اپنی اتھوپیئن بیوی دے مرن توں بعد اس نے اک فرانسیسی عورت نال شادی کر لئی۔ دلیپ سنگھ 23 اکتوبر، 1893 نوں پیرس دے اس ہوٹل وچ پورا ہو گیا۔

دلیپ سنگھ دی ماں مہارانی جنداں نوں 1848 وچ لاہور توں نکالا دے دتا گیا سی۔ اس دا بھتا لگاتار پہلاں ڈیڈھ لکھ توں گھٹا کے 48 ہزار سالانہ کیتا تے پھر اخیر وچ 12،000 ہی رہن دتا گیا سی۔ بنارس بھیجن توں پہلاں اس دے سارے ذاتی زیورات وی ضبط کر لئے گئے سن۔ اوہ 18 اپریل، 1849 نوں اپنے پہریداراں نوں چکمہ دے کے کاٹھ منڈو پہنچ گئی۔ اوہ ایہہ سمجھدی سی کہ پنجاب دے لوک انگریزاں خلاف اٹھ کھڑے ہونگے جاں ایہہ امید وی رکھدی سی کہ پنجاب نوں آزاد کرواؤن وچ گورکھے اس دی مدد کرنگے۔ ایہناں ساریاں امیداں اپر پانی پھردا دیکھ کے اس نے پناہگری چھڈّ دتی تے 1861 وچ اس نوں انگلینڈ جا کے اپنے پتر نوں ملن دی آگیا دے دتی گئی۔ اس نے اپنا اک وکھرا گھر کیننگسٹن وچ بنایا، جتھے اوہ دو سال بعد چلانا کر گئی، اک بہت اداس تے بے چین عورت۔ اس دی آخری خواہش سی کہ، 'میریاں ہڈیاں اس ناپاک ملک وچ نہ گلن دینیاں۔' اس دا پتر اس دی راکھ لے کے بھارت وچ ہردوار پہنچیا تے گنگا وچ پرواہ کر دتیاں۔

دیوان مول راج نوں گرفتار کرکے لاہور لے آندا گیا۔ اس اپر وانگ ایگنیؤ تے اینڈرسن دے قتل دا مقدمہ چلایا گیا۔ ایہہ مقدمہ اک قانونی ناٹک ہی سی، کیونکہ لارڈ ڈلہوزی نے اس جرم بارے پہلاں ہی اپنا من بنایا ہویا سی۔ اس دی سنوائی توں تن مہینے پہلاں ڈلہوزی نے لکھیا سی کہ 'میں اس نوں پھانسی نہیں دے سکدا پر میں اس نوں اجیہی چیز دیوانگا، جو اوہ وی سوچیگا کہ پھانسی نالوں ہزار گنا بھیڑی اے۔ میں اس نوں ہزاراں میل دور سمندروں پار اس تھاں اپر بھیجانگا، جس نوں لوک 'کالا پانی' کہندے ہن تے اوہ موت نالوں زیادہ بھینکر اے۔' تن ججاں دے بینچ والی عدالت نے مول راج نوں ایہناں دو انگریزی افسراں دی موت وچ شامل منیا تے موت دی سزا سنائی، جو بعد وچ بدل کے کالے پانی دی کر دتی گئی۔ جویں ڈلہوزی نے پہلاں ہی اندازہ لگایا سی کہ مول راج کالے پانی توں بہت گھبرا جاویگا، اوہ کلکتے وچ کشتی دا انتظار کردے بیمار ہو گیا۔ اس نے مرن واسطے بنارس جان دی آگیا منگی۔ ایہہ آگیا منظور کر لئی گئی تے اوہ پوتر شہر دے رستے وچ ہی 11 اگست، 1851 نوں مر گیا۔ اس دی عمر 36 سال دی سی۔

اصلی قاتل گودر سنگھ وی پھڑیا ہویا سی۔ اوہ مجرم قرار دتا گیا تے اس نوں پھانسی دی سزا ملی۔

کاہن سنگھ، جس نے مول راج دی جگہ ملتان دا گورنر بننا سی، بہت الونڈی تے تکلیف کٹّ کے پورا ہویا۔ انگریز افسراں دے قتل توں بعد اس نوں تے اس دے پتر نوں گرفتار کرکے، ہتھکڑیاں تے بیڑیاں لگا کے قلعے دی دور کوٹھڑی وچ قید کر دتا گیا سی۔

جدوں 30 دسمبر، 1848 نوں قلعے دے اندر برود دے ذخیرے نوں اگّ لگی تاں نہ صرف حفاظتی سپاہیاں دی ہی موت ہوئی، اندر بنے قیدخانے دی چھت وی ڈگّ پئی۔ جدوں کدے بعد وچ ملبہ صاف کیتا تاں اس وچوں ہڈیاں دے دو پنجر ملے، اک وڈے بندے دا تے اک بچے دا، دوواں دے ہتھاں تے پیراں وچ سنگل لگے ہوئے سن۔

چتر سنگھ تے شیر سنگھ نال جنگی قیدیاں والا سلوک کیتا گیا سی۔ جدوں نویں مالکاں نے لاہور دے تخت اپر چنگی طرحاں قبضہ جما لیا تاں اوہناں نوں پیرول اپر رہاء کر دتا کہ اوہ پنڈ، اٹاری، وچ اپنی رٹائر زندگی بصر کر سکن۔ باو جود انگریزاں ولوں روکن دی پوری کوشش دے ایہناں دوواں اٹاری والیاں نوں لوک شیر بہادر سمجھدے رہے۔ پنجاب بورڈ دے پردھان نے ایہناں توں چھٹکارا حاصل کرن واسطے اک عجیب قسم دا بہانہ بنایا۔ سورج گرہن دے وقت ایہناں سرداراں نے براہمناں دا غذا کیتا سی۔ اس نوں پیرول دیاں شرطاں دی النگھنا قرار دتا گیا۔ پردھان نے ایہناں دوواں نوں گرفتار کرکے جلاوطن کر دتا۔ ایہناں دے نال ہی کجھ ہور جویں کہ لال سنگھ مورانیا نال وی اسے طرحاں کیتا۔ چتر سنگھ تے شیر سنگھ، دوواں دی جلاوطنی وچ موت ہوئی۔

اس کہانی دے کجھ ہور پاتر وی ہن، جنہاں بارے اتہاس وچ بہت گھٹ جانکاری ملدی اے۔ جدوں اٹاریوالا سرداراں نے ہتھیار سٹّ دتے سن، ادوں وی بہت سارے لوک سن، جنہاں نے لڑائی جاری رکھن دا فیصلہ لیا سی۔ اوہناں وچوں مکھ بھائی مہاراج سنگھ، کرنل رچھپال سنگھ تے نرائن سنگھ شامل سن۔ اوہ پنڈ-پنڈ جا کے کساناں وچ پرچار کردے راے کہ اوہ انگریزاں نوں تسلیم نہ کرن۔ انگریزاں نے ایہناں نوں زندہ جاں مردہ پھڑن واسطے وڈے انعام رکھے پر لوکاں نے اجیہا نہیں کیتا تے ایہناں نوں کوئی دھوکھا نہیں دتا۔ آخر ایہناں دے خلاف اک وڈا پولیس دا جال وچھایا گیا۔ نرائن سنگھ نوں زندہ پھڑ لیا گیا سی۔ کرنل رچھپال سنگھ نوں جدوں پھڑیا تاں اوہ بری طرحاں زخمی سی۔ بھائی مہاراج دے سر اپر 10،000 روپئے دا انعام سی۔ اوہ 28 دسمبر، 1849 نوں اپنے بناں ہتھیاراں دے 30 عقیدت منداں سمیت پھڑیا گیا سی۔ جدوں اس نوں پھڑ کے جالندھر لیاندا گیا تاں سپاہیاں نے بندوقاں ہیٹھاں رکھ کے تے اپنے گوڈے مودھے مار کے اس نوں متھا ٹیکیا۔ اگلے کجھ دن بہت سارے لوک، ہندو، سکھ تے مسلمان، اس جیل دی دیوار نال لگ کے متھا ٹیکدے راے، جتھے بھائی مہاراج سنگھ نوں قید رکھیا سی۔ مسٹر وانسیٹارٹ جس نے اس نوں گرفتار کیتا سی، لکھدا اے کہ 'گرو کوئی سادھارن انسان نہیں اے۔ اوہ اپنی قوم دے لوکاں واسطے اسے طرحاں اے، جس طرحاں کٹڑ اسائیاں واسطے یسو مسیح اے۔' سرکار بھارت وچ ہی اس خلاف کھلھی عدالت دے مقدمے دا خطرہ نہیں لے سکدی سی۔ اس نوں جلاوطن کرکے سنگاپور بھیج دتا گیا۔ 3 سال واسطے بھائی جی نوں جیل دے اک وکھرے سیل وچ رکھیا گیا، جتھے 5 جولائی، 1856 نوں اس دی موت ہو گئی۔

جتھے بھائی مہاراج سنگھ دا سسکار کیتا گیا سی، اتھے اج اک نکی جہی سمادھ اے۔ اس دے نزدیک ہی اک وڈا ہسپتال بنیا ہویا اے۔ دن تے رات دے ہریک وقت، آدمیاں تے عورتاں، چینی، ملے، تامل تے پنجابی اس سمادھ اپر عقیدت لے کے جاندے ہن۔ اتھے پھلّ تے پیسیاں دی بھیٹ کردے ہن تے مومبتیاں جاں دیوے وی جگاؤندے ہن۔ حالانکہ اوہناں وچوں کسے نوں وی اس دا ناں بھائی مہاراج سنگھ کرکے نہیں پتہ۔ اس نوں اتھے صرف 'کرنی والا بابا' کیہا جاندا اے۔

پنجاب دے اندر جنہاں لوکاں نے پھروزشاہ، سبھراواں، چلیانوالا تے گجرات وچ لڑائیاں لڑیاں، اوہناں دیاں یاداں جلدی ہی بھلا دتیاں گئیاں۔ پنجاب اپر قبضے توں صرف 8 سال بعد ہی 1857 دا غدر ہو گیا سی۔ بھارت دی آخری آزاد بادشاہت ختم ہون اپر دکھی ہون دی بجائے بہت سارے لوک اپنے-اپنے نوں انگریزاں دے وڈے وفادار ہون اپر مان محسوس کردے سن۔ انگریزاں خلاف لڑن والے اپنے بہادر بزرگاں متعلق عقیدت رکھن دی بجائے اوہ اپنے-اپنے نوں 'مہان برطانوی سلطنت دی تلوار' اکھوا کے خوش سن۔ اس طرحاں اتہاس دی سلیٹ اپر پونجھا مار دتا گیا۔