رنجیت سنگھ مگروں سکھ راج
مہاراجا رنجیت سنگھ نے 15 ہاڑھ سمت 1856 (بکرمی تقویم) نوں لہور اتے قبضہ کرکے خالصہ راج دی نیہہ رکھی اتے اس توں ٹھیک 40 ورھے بعد 15 ہاڑھ سمت 1896 (بکرمی) مطابق 27 جون 1839 نوں مہاراجا نے 59 ورھاں دی عمر بھوگ کے لہور وچ ہی دیہہ تیاگ دتی ۔ مہاراجا دے اکھاں میٹدے ہی خالصہ راج دا سورج ڈھلنا شروع ہو گیا تے راج دے مضبوط قلعے دیاں بنیاداں وچ تریڑاں پے گئیاں۔ دیکھدے ای دیکھدے سارا پنجاب قتل وغارت دا اکھاڑا بن گیا تے صرف پنج ورھیاں دے اندر ہی شیر پنجاب دا ٹبر اوہناں دے بھائیاں تے وفاداراں نے بے رحمی نال ختم کر دتا۔
مہاراجا رنجیت سنگھ دے ٹبر دا جس طرحاں نال وحشیانہ ڈھنگ نال خاتمہ کیتا گیا، پڑھن اتے سنن والیاں دی روح تک کمب جاندی اے ۔ مہاراجہ دے مرن دے پنج سال دے اندر ہی اوہناں دے پتراں مہاراجہ کھڑک سنگھ، مہاراجہ شیر سنگھ، کنور تارہ سنگھ، کنور پشورا سنگھ، کنور کشمیرا سنگھ، کنور ملتانا سنگھ اتے کنور دلیپ سنگھ وچوں صرف دلیپ سنگھ ہی بچیا رہِ گیا، جو کہ اس ویلے نابالغ سی ۔
ڈوگرےآں دیاں سازشاں
سودھوکھڑک سنگھ
سودھومہاراجا دی موت ہندیاں ہی راج مخالف سازشاں دا دور شروع ہو گیا ۔ سازشاں رچن وچ ماہر جموال خاندان دے راجا دھیان سنگھ ڈوگرا نے اپنے بھائیاں نال مل کے مہاراجا کھڑک سنگھ تے اوہناں دے اکلوتے شہزادے کنور نونہال سنگھ دے درمیان نفرت دی اجیہی کندھ کھڑی کر دتی کہ کھڑک سنگھ نے راج پربندھاں توں منہ موڑ کے لہوری دروازے اندرلی اپنی پرانی حویلی (بعد وچ اس حویلی نوں زمین دوز کرکے مندر لالا نہال چند دے نال لگدے مندر دے باغیچے دا حصہ بنا دتا گیا) وچ رہنا شروع کر دتا ۔ بھائی کانھ سنگھ نابھا 'مہان کوش' دے صفحا 721 اُتے لکھدے نیں کہ کنور صاحب دی چترائی اتے راجپالیسی نوں وچار کے راجا دھیان سنگھ ڈوگرے نے ایرکھا دی اگّ وچ سڑ کے تے سو مطلب نال انھا ہو کے پیؤ پتر وچ پھٹّ پاؤن وچ وڈی کامیابی حاصل کیتی اتے کنور نوں ایہہ سمجھا کے کہ اس دا پیؤ لہور دا راج انگریزاں دے حوالے کرنا چاؤہندا اے ، کنور نوں پیؤ دا جانی دشمن بنا دتا ۔ کنور نونہال سنگھ نے اپنے پیؤ نوں نظربند رکھ کے راج-کاج اپنے ہتھ وچ لے لیا تے راج دا کل مختار اتے وزیراعظم دھیان سنگھ ڈوگرے نوں نامزد کر دتا۔ کنور نے دھیان سنگھ نوں ایہہ ذمہ واری سواپ تاں دتی پر راج نال متعلق(متعلق) بہتے معاملیاں وچ اوہ دھیان سنگھ دے فیصلیاں دے الٹ اپنی رائے دندا رہا ۔ دھیان سنگھ اس نوں لے کے کنور توں ناراض تے غصے وچ رہن لگیا ۔
مہاراجا کھڑک سنگھ دے ساڈھو چیت سنگھ باجوا (اس نال کھڑک سنگھ دی رانی ایشر کور دی سکی بھتیجی ویاہی ہوئی سی) دی کھڑک سنگھ دیاں اکھاں سامݨے ڈوگریاں ولوں بے رحمی نال قتل کیتی گئی ۔ اس دے بعد صدمے وچ جان اُتے بیماری دی حالت وچ اس نوں دھیان سنگھ دے کہن اُتے سفیدا، کاشہاری اتے رسکپر وغیرہ زہریلے مواد دوائی دے بہانے کھوائے گئے، جس نال 5 نومبر 1840 نوں مہاراجہ کھڑک سنگھ دی موت ہو گی ۔ اس توں بعد ڈوگریاں ولوں ایہہ مشہور کر دتا گیا کہ کنور نے اپنے پیؤ نوں کوئی زہریلی چیز کھوا کے اسدی قتل کیتی اے ۔ موت والے دن ہی دوپہر نوں کھڑک سنگھ دا مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سمادھ دے پاس سسکار کیتا گیا ۔ اس دے نال ہی اس دیاں دو رانیاں؛ رانی ایشر کور پتری سردار لال سنگھ 'سرانوالی' اتے اک ہور رانی (قریب سارے ہی لکھاریاں تے ودواناں نے اس دوسری رانی دا ناں کھیم کور لکھیا اے، جدوں کہ رانی کھیم کور پتری سردار جودھ سنگھ 'کلاس باجوا' دی موت سن 1886 وچ ہویا اتے اوہ مرن تک سرکاری پینشن حاصل(حاصل) کردی رہی) سمیت نوا داسیاں وی ستی ہوئیاں ۔
نونہال سنگھ
سودھوکنور نونہال سنگھ پیؤ دی دیہہ نوں لامبو لاؤندیاں ہی اپنے متر راجا اودھم سنگھ (دھیان سنگھ ڈوگرے دا بھتیجا اتے راجا گلاب سنگھ ڈوگرے دا وڈا پتر) نال شاہی قلعے ول نوں نکل پیا ۔ اصل وچ اسے دن شام نوں رسمی طور اُتے کنور نونہال سنگھ دی شاہی قلعے دے تخت گاہ دیوان عام وچ تاجپوشی کیتی جانی سی ۔ اودھم سنگھ اتے کنور نونہال سنگھ دوویں جیوں ہی حضوری باغ ول مڑن لئی روشنائی دروازے (پرانا ناں اکبری دروازہ) 'چوں نکلے تاں دروازے دی محراب (ڈاٹ) دے اپر بنی دیوار ایہناں اُتے ڈگ گئی، جس نال کنور نوں بھاویں بہتی سٹّ نہ لگی، پر اودھم سنگھ دی موقعے اُتے موت ہو گئی ۔ اس موقعے دا چشمدید گواہ کرنل الیگزینڈر گاڈنر لکھدا اے، 'میں کھڑک سنگھ دے سسکار ویلے موقعے اُتے موجود ساں ۔ جدوں کنور سسکار والے ستھان توں نکلیا تاں راجا دھیان سنگھ ڈوگرا وی وڈیاں-وڈیاں لانگھاں پٹدا ہویا اس دے پچھے-پچھے چل پیا اتے اس نے میرے توپخانے دے سپاہیاں نوں ونگار کے اپنے نال چلن لئی کیہا ۔ اس وقت اودھم سنگھ وی کنور دے نال ہی سی، جس نوں کنور نے اتھوں نکلن لگیاں اچانک اپنے نال لے لیا سی ۔
مینوں اس وقت تک کوئی جانکاری نہیں سی کہ دھیان سنگھ کی کرن جا رہا اے، پر میں جویں ہی موقعے اُتے پہنچیا تد تک ایہہ گھٹنا واپر چکی سی ۔ میرے توپخانے دے اوہ سپاہی جنہاں دھیان سنگھ ڈوگرے دے حکم اُتے اتھے پہلاں توں رکھی گئی پالکی وچ لٹا کے کنور نونہال سنگھ نوں قلعے دے اندر پہنچایا سی، وچوں دو نوں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا، دو نوں ہندستان توں باہر کر دتا گیا، جدوں کہ پنجواں کتھے گیا، اس بارے مینوں کوئی جانکاری حاصل نہیں ہو سکی ۔ اپروکت سپاہیاں وچوں اک نے دسیا سی کہ دیوار ڈگن توں بعد دھیان سنگھ نے اپنے بھتیجے راجا اودھم سنگھ نوں اتھے ہی رہن دتا جدوں کہ سپاہیاں نوں حکم دے کے کنور نوں اتھے پہلاں توں رکھوائی پالکی وچ لٹا کے قلعے دے اندر پہنچاؤن لئی کیہا ۔ جدوں اوہ کنور نوں قلعے دی اک کوٹھڑی وچ لے کے گئے تاں اتھے صرف ڈوگرا سردار دے پہاڑی سپاہی ہی کھڑے سن ۔ پہاڑی سپاہیاں توں علاوہ باقی سبھ نوں قلعے دے باہر بھیج کے دروازے بند کر دتے گئے ۔ سپاہی نے باہر آ کے دسیا کہ کنور دے سر جاں کسے وی انگ اُتے کوئی وڈا زخم نہیں سی، بس اس دے سرہانے اُتے خون دا چھوٹا جیہا نانک شاہی روپئے دے سائز دا خون دا دھبہ لگا سی ۔
کنور نوں شاہی قلعے وچ لجاݨ توں بعد دھیان سنگھ ڈوگرے نے قلعے دے دروازے بند کروا دتے تے سختی نال حکم جاری کیتا کہ کسے نوں وی قلعے دے اندر نہ آؤن دتا جاوے۔ کنور نونہال سنگھ دی بیوی نانکی (سپتری سردار شام سنگھ اٹاری)، اس دی ماں چند کور، سندھاوالیا سردار اتے ہور اہلکار بتھیرے قلعے دے دروازے بھندے راے اتے ترلے منتاں کردے راے پر کسے لئی وی دروازے نہیں کھولھے گئے ۔ دھیان سنگھ نے تیجے دن زبردستی سندھاوالیا سرداراں ولوں قلعے دے دروازے کھلھواؤن اتے دھیان سنگھ ولوں سنیہا بھیج کے بلائے گئے شاہزادہ شیر سنگھ دے بٹالے توں لہور پہنچن اُتے ایہہ بھید ظاہر کیتا کہ کنور نونہال سنگھ دی حادثے والے دن ہی موت ہو گئی سی ۔ جدوں کنور دی دیہہ سسکار لئی لجائی گئی تاں اس دی دیہہ خون نال لت پت سی تے سر بری طرحاں چتھیا ہویا سی، جس نوں ویکھ کے صاف ہو گیا کہ قلعے دے اندر لجان توں بعد کنور دا بہت ماڑا حشر کیتا گیا سی ۔ پیؤ پتر دی اکو دن ہوئی موت دے کارن ایہہ سمسیا کھڑی ہو گئی کہ خالصہ راج دی اگوائی کون کریگا؟ کنور شیر سنگھ نوں تخت اپر بٹھاؤن دی گل چلی تاں گلاب سنگھ ڈوگرا نے چال چل کے رانی چند کور (چند کور دا جم سن 1804 وچ جیمل سنگھ کنھئیا دے گھر فتح گڑھ چوڑیاں وچ ہویا اتے سن 1812 وچ شاہزادہ کھڑک سنگھ نال ویاہ ہون توں بعد سن 1821 وچ اس نے کنور نونہال سنگھ نوں جم دتا) نوں تخت اتے بٹھا دتا ۔ ڈوگریاں دی سکھاوٹ وچ آ کے چند کور نے وی ایہہ بہانہ بنا دتا کہ کنور نونہال سنگھ دی رانی صاحب کور گلوالن حاملہ اے ۔ جیکر اس دے گھر لڑکا پیدا ہویا تاں اوہ مہاراجہ بنیگا اتے اگر لڑکی ہوئی تاں شاہزادہ شیر سنگھ مہاراجہ بنیگا ۔
شیر سنگھ
سودھواس اُتے شیر سنگھ بٹالا واپس آ گیا ۔ کجھ ویلے بعد اس گل دا پردافاش ہو گیا کہ کنور نونہال سنگھ دی کوئی وی رانی حاملہ نہیں سی ۔ ڈوگرا سرداراں نے دو حاملہ پہاڑی عورتاں نوں دھن دا لالچ دے کے ایہہ کہہ رکھیا سی کہ جیہدے مُنڈا پیدا ہووے گا، اوہ اوہنوں رانی صاحب کور دی جھولی وچ پا دیوے، مگر دوویں پہاڑناں دے گھر کُڑیاں ہی پیدا ہوئیاں۔ سچ سامݨے آؤن اُتے شیر سنگھ نے لاہور اتے دھاوا بول دتا ۔ ادھر ڈوگرا سرداراں نے خود ہی مہارانی ولوں شہر وچ ایہہ اعلان کروا دتا کہ خالصہ راج دے کجھ دشمن شیر سنگھ نوں بٹالا توں لاور اُتے چڑھائی کرن لئی لے کے آئے ہن اتے شیر سنگھ لہور اُتے قبضہ کرکے رانی نوں باہر کڈھ دیویگا ۔ اس لئی سبھ ڈٹّ کے شیر سنگھ دا مقابلہ کرکے اس نوں روکو۔ اس سبھ دے باو جود شیر سنگھ نے قلعہ لہور اُتے قبضہ کر لیا۔ گلاب سنگھ ڈوگرا شیر سنگھ دے ڈر کارن اس دے آؤن توں پہلاں ہی لٹ-کھسٹّ کرکے فرار ہو گیا ۔ پر کسے طرحاں پنڈت مصر بیلی رام نے اس دی لٹّ وچوں کوہ نور ہیرا بچا کے شیر سنگھ دے حوالے کر دتا ۔
مہاراجہ شیر سنگھ لہور اُتے قابض ہون توں بعد رانی چند کور بھاٹی دروازے (لہور) اندر موجود کنور نونہال سنگھ دی سنی پئی حویلی وچ آ گئی ۔ ادھر شیر سنگھ شکار اتے علاقے دی دیکھ-بھال لئی لاہور توں باہر چلا گیا ۔ گلاب سنگھ اتے دھیان سنگھ نے اک سازش تحت 11 جون 1842 نوں رانی دے سر وچ درد ہون اُتے اس دیاں پہاڑن داسیاں ہیرو، آسو، وسو، بھری، موعدہ، ہسو وغیرہ نے اس نوں دوائی وچ زہر ملا کے دے دتا ۔ اس دے باو جود جد رات نوں اس نوں ہوش آ گئی تاں سزا دے ڈر توں اک پہاڑن لونڈی نے مسالہ کٹن والی سلھ اس دے سر وچ مار کے اس دا قتل کر دتا اتے نال ہی داسیاں نے اس کم دے پورے پیسے نہ ملن کرکے رانی چند کور دے قتل دا وی پرداپھاش کر دتا ۔ اس اُتے دھیان سنگھ نے اک ہور چال چلی اتے داسیاں دی دسی سچائی نوں اک منگھڑت کہانی دسّ کے اوہناں نوں راوی دریا پار لجا کے قتل کر دتا ۔ اس دے بعد اس نے اک انگریز خبر نویس توں ایہہ خبر جاری کروا دتی کہ مہارانی دا قتل شیر سنگھ نے کیتا اے ۔ اس توں پہلاں وی ڈوگریاں نے اک ایسی ہی چال 9 اکتوبر 1839 نوں چیت سنگھ باجوا دا قتل کرن توں بعد چلی سی ۔ ڈوگریاں نے اس وقت وی ایہہ افواہ پھیلاء دتی سی کہ راجا چیت سنگھ باجوا خالصہ راج انگریزاں نوں سواپنا چاہندا سی، اس لئی کنور نونہال سنگھ نے اس دا قتل کر دتا ۔ انجھ تاں سندھاوالیا سردار مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سکے رشتے داراں وچوں سن اتے ہر لڑائی وچ اوہناں مہاراجے دا ساتھ دتا سی پر کنور نونہال سنگھ دے قتل مگروں سندھاوالیا سرداراں نے شیر سنگھ دا ساتھ نہ دے کے مہارانی چند کور دی مدد کیتی، جس کر کے جدوں شاہزادہ شیر سنگھ مہاراجہ بنیاں تاں اس نے سندھاوالیا دیاں جگیراں ضبط کر لئیاں ۔ لہنا سنگھ سندھاوالیا تے کہر سنگھ سندھاوالیا نوں قید کر لیا، جس توں گھبرا کے عطر سنگھ سندھاوالیا تے اجیت سنگھ سندھاوالیا اتھوں فرار ہو گئے ۔ بعد وچ گیانی گرمکھ سنگھ دے کہن اُتے مہاراجہ شیر سنگھ نے لہنا سنگھ تے کہر سنگھ نوں رہاء کر دتا اتے اجیت سنگھ سندھاوالیا نوں وی واپس بلا لیا تے نال ہی چھ لکھ دی جاگیر دے کے پرانے عہدیاں اُتے بحال کر دتا ۔
مہاراجہ شیر سنگھ نوں رستے 'چوں ہٹاؤن لئی ڈوگریاں اتے سندھاوالیا سرداراں نے ملی-بھگت نال اک سکیم بنائی جس دے چلدیاں 15 ستمبر 1843 نوں کھیڈاں دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے ساہمنے اک کھیڈ میلہ کروایا گیا ۔ مہاراجہ لاہور دی شاہبلھول باراندری (نواں نام کوٹ خواجہ سید) وچ کرسی اُتے بیٹھا ہویا سی ۔ مہاراجے دا چچیرا بھرا اجیت سنگھ سندھاوالیا (ایہہ لہنا سنگھ دے بھرا وساوا سنگھ دا پتر سی اتے لہنا سنگھ رشتے وچ شیر سنگھ دا چاچا لگدا سی) 400 گھوڑ سواراں دے اگے چلدا ہویا مہاراجہ دے ساہمنے پیش ہویا اتے ہتھیار رکھن اتے خریدن دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے حضور وچ اک دونالی مولیدار رائیفل پیش کیتی ۔ جیوں ہی شیر سنگھ اس نوں پھڑن لئی اٹھیا، اجیت سنگھ نے اس اُتے گولی چلا دتی اتے اوہ تڑپھ کے اتھے ہی کرسی اتے ڈگ پیا ۔ حالے اوہ آخری ساہ لے ہی رہا سی کہ اجیت سنگھ نے تلوار نال اس دا سر کٹّ کے نیزے اپر چڑھا لیا ۔ ادھر دوسرے پاسے گولی دی آواز سندیاں ہی لہنا سنگھ سندھاوالیا نے تلوار پھڑی اتے مہاراجہ شیر سنگھ دے سپتر شاہزادہ پرتاپ سنگھ ول چل پیا ۔ پرتاپ سنگھ اجے اپنے دادا دے ستکار لئی جھکیا ہی سی کہ خونخار دادے نے اپنے پوترے دی گردن کٹّ کے نیزے اپر ٹنگ لئی۔
دلیپ سنگھ
سودھواجیت سنگھ تے لہنا سنگھ سندھاوالیا دے قلعے وچ پہنچن اُتے دھیان سنگھ ڈوگرے نے صلاحَ دتی کہ جنتا تے فوج وچ شترقی قایم کرن لئی ترنت راج وچ رانی جند کور دے پتر دلیپ سنگھ (جم 6 ستمبر 1838) نوں راج-گدی اُتے بٹھاؤن اتے اس (دھیان سنگھ ڈوگرے) نوں مہاراجے دا وڈا وزیر بنائے جان متعلق منادی کروا دتی جاوے ۔ اس ویلے دھیان سنگھ ڈوگرا اس سچائی توں پوری طرحاں انجان سی کہ سندھاوالیا سرداراں نے اس دا گھات کرن لئی اک وڈی سکیم بنا رکھی اے ۔ ویکھدیاں ہی ویکھدیاں سندھاوالیا سرداراں دے فوجیاں نے دھیان سنگھ نوں گھیرے وچ لے لیا اتے اجیت سنگھ نے گولی مار کے اس دی قتل کر دتی ۔ اس دے بعد اس دی لاش دے چھوٹے-چھوٹے ٹکڑے کرکے توپاں ڈھالن والے کارخانے دی نالی وچ سٹوا دتے ۔ ادھر مہاراجہ شیر سنگھ اتے اس دے شہزادے دے کٹے سیس لاہور شاہی قلعے وچوں مل جان اُتے شاہبلھول دی ولگن وچ دوواں دیاں لاشاں نوں اکو انگیٹھے وچ سسکار کر دتا گیا ۔ اتھے ہی بعد وچ شیر سنگھ دی بیوی رانی دھرم کور رندھاوی ولوں چبوترے اپر چونے گچّ تے گمبددار سمادھ دی عمارت اساری گئی ۔ سندھاوالیا سرداراں نے دھیان سنگھ دے قتل کیتے جان دی خبر نوں خفیہ رکھیا اتے شہر وچ کنور دلیپ سنگھ دے مہاراجہ اتے دھیان سنگھ ڈوگرا دے وڈا وزیر قائم کیتے جان متعلق ڈھنڈورا پھروا دتا ۔ اس دے نال ہی اوہناں مصر لال سنگھ دے ہتھ دھیان سنگھ دی انگوٹھی بھیج کے دھیان سنگھ دی طرفوں راجا ہیرا سنگھ تے سچیت سنگھ نوں قلعے وچ بلوا لیا ۔ میاں کیسری سنگھ نے شکّ پین اُتے جدوں پتہ کروایا تاں سچائی اوہناں ساہمنے آ گئی ۔ اپنے پیؤ دھیان سنگھ ڈوگرا دے قتل کیتے جان دی جانکاری ملن اُتے ہیرا سنگھ نے پنڈت جلے اتے میاں سچیت سنگھ نوں نال لے کے فوج دے عہدیداراں نال میٹنگ کیتی اتے اوہناں نوں سندھاوالیا سرداراں ولوں مہاراجہ شیر سنگھ، کنور پرتاپ سنگھ اتے دھیان سنگھ ڈوگرا نوں بے رحمی نال قتل کیتے جان دی جانکاری دتی ۔ اس نے فوج نوں یعقین دوایا کہ جیکر اوہ لاہور قلعے وچوں سندھاوالیا سرداراں تے اوہناں دی فوج دا صفایا کر دوے تاں فوج دی طلب ڈیوڈھی کر دتی جاوے گی ۔اس اُتے فوج نے قلعے اُتے حملہ کرکے پہلاں اجیت سنگھ سندھاوالیا اتے پھر گولی لگن نال زخمی ہوئے اس دے چاچے لہنا سنگھ نوں گرفتار کرکے دوہاں دے سر دھڑاں توں الگ کر دتے ۔ اس توں بعد دلیپ سنگھ نوں مہاراجہ نامزد کرن اُتے ہیرا سنگھ ڈوگرا نوں پرمکھ وزیر بنا دتا گیا ۔ اس نے وزیر بندیاں ہی گیانی گرمکھ سنگھ، مصر بیلی رام اتے دربار دے ہور سرداراں دا قتل کروا دتا ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے باقی بچے شہزادے کنور کشمیرا سنگھ اتے کنور پشورا سنگھ نے مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں ڈوگریاں دے چنگل 'چوں بچاؤن لئی بغاوت کر دتی ۔ ہیرا سنگھ نے کنور پشورا سنگھ اتے کشمیرا سنگھ نوں اپنے قبضے وچ لے لیا اتے بعد وچ سن 1844 وچ سمجھوتہ کرکے اوہناں نوں چھڈّ دتا | مگر جلدی بعد راج جوگی بابا بیر سنگھ نورنگ آباد دی چھاؤنی اُتے حملہ کرکے ہیرا سنگھ نے 7 مئی 1844 نوں کنور کشمیرا سنگھ (23 سال) دا قتل کر دتا ۔ اس بارے پتہ لگن اُتے خالصہ فوج نے ہیرا سنگھ ڈوگرا اُتے حملہ کرکے 21 دسمبر 1844 نوں اس دا سر کٹّ کے اس دا جلوس کڈھیا ۔ بعد وچ کنور پشورا سنگھ نے گلاب سنگھ ڈوگرا دیاں گلاں وچ آ کے رانی جند کور اتے دلیپ سنگھ دے خلاف راج وچوں حصہ لین لئی بغاوت کر دتی، جس نوں رانی جنداں (جند کور دا جم سن 1817 پنڈ چاڑھ ضلع سیالکوٹ تحصیل ظفروال وچ ہویا) دے بھرا وزیر جواہر سنگھ نے بڑی بے رحمی نال 30 اگست 1845 نوں قتل کر دتا ۔ اس دے بعد بھڑکی خالصہ فوج نے 21 ستمبر 1845 نوں جواہر سنگھ دا قتل کر دتا ۔ تریخی دستاویزاں وچ درج اے کہ رانی جند کور سکھ فوج ہتھوں قتل ہوئے اپنے بھرا دے ویوگ وچ نت وال کھلھے چھڈّ کے اپنیاں داسیاں نال اپنی شہر والی حویلی توں پیدل چل کے لاہور شہر دے مستی دروازے توں باہر بدامی باغ والے پاسے موجود جواہر سنگھ دی سمادھ اُتے جایا کردی سی ۔
سکھ راج دا خاتمہ
سودھوجواہر سنگھ دی موت توں بعد راج دی ساری طاقت مصر لال سنگھ تے تیز سنگھ ہتھ آ گئی ۔ اوہناں خالصہ فوجاں نوں بھڑکا کے انگریزاں نال لڑائی چھیڑ لئی ۔ سکھ راج دیاں فوجاں پوری بہادری نال لڑائی کرن دے باو جود اپنے جرنیلاں، راج دے وزیراعظم راجا لال سنگھ، کمانڈر-ان-چیف تیز سنگھ اتے گلاب سنگھ ڈوگرا وغیرہ دی غداری صدقہ ایہہ لڑائی ہار گئیاں اتے 29 مارچ 1849 نوں برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی نے سکھ راج دا انت کرکے پنجاب نوں انگریزی راج وچ ملا لیا ۔ حالانکہ قومی شاعر شاہ محمد نے اپنی شاعری 'جنگ نامہ' دے 44-47 بیت وچ سکھ فوج نوں بھڑکا کے ایہہ لڑائی شروع کرواؤن اتے اس دی ہار دا کارن پوری طرحاں نال رانی جند کور نوں ٹھہرایا اے ۔
سکھ راج دے خاتمے مگروں
سودھوپنجاب اُتے قابض ہون توں بعد انگریز مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں لندن لے گئے اتے اتھے 8 مارچ 1853 نوں اس دا دھرم پرورتن کرا کے اس نوں عیسائی بنا دتا گیا | 23 اکتوبر 1893 نوں اس دا ودیش وچ ہی دہانت ہو گیا اتے 10 مارچ 1957 نوں اس دی پہلی زنانی بمبا دے چھ بچیاں وچوں باقی بچی پتری شہزادی بمبا صوفیہ دلیپ سنگھ دے لاہور وچ موت ہون توں بعد سکھ راج دی آخری نشانی وی ہمیشہ لئی الوپ ہو گئی ۔