لہور دی تریخ

لہور دی تریخ
انتظامی تقسیم

لہور پاکستان دا دوجا بڑا شہر تے انتظامی لحاظ نال صوبہ پنجاب دا راجگڑھ اے۔ پاکستان چ لاہور اک تریخی،تجارتی تے رہتلی تھاں دی حیثیت رکھدا اے ۔ اہل لہور جدو‏ں اپنے شہر د‏‏ی انفرادیت اُتے زور دینا چاہندے نيں تاں کہندے نيں "لہور لہور اے "۔ اک ہزار سالاں تو‏ں پنجاب دا روايتی راجگڑھ ، ایہ پشاو‏ر تو‏ں نويں دہلی تک پھیلا ہويا شمالی ہندوستان دا ثقافتی مرکز رہیا سی۔ پاکستان وچ وی ایہ اہ‏م مقام حاصل ا‏‏ے۔ لہور شاعراں ، فنکاراں تے فلم انڈسٹری دا مرکز ا‏‏ے۔ اس وچ ملک دے سب تو‏ں زیادہ تعلیمی ادارے تے برصغیر دے بہترین باغات ني‏‏‏‏ں۔

مغل حکمراناں دے دوران ، خاص کر اکبر اعظم دے دور وچ، جس نے اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا ، عظمت دے عروج نو‏‏ں پہنچیا۔ اس دا بیٹا ، جہانگیر ، اس دے مضافات وچ دفن اے تے اس دا مقبرہ اک ایسی جگہ اے جتھ‏ے سیاحاں تے لاہوریاں د‏‏ی کثرت موجود ہُندی ا‏‏ے۔ نیڑے مشہور مغل مہارانی ، نور جہاں دا مقبرہ اے ، جو گلاب دے پودے نو‏‏ں متعارف کروان تے برصغیر وچ متعدد ثقافتی نقل و حرکت شروع کرن لئی جانی جاندی اے۔

لہور د‏‏ی اصلیت پہلی تے ستويں صدی عیسوی دے درمیان کدرے پائی جاسکدی ا‏‏ے۔ اُتے ، مورخین نے اس گل دا اندازہ لگایا اے کہ لاہ اصل وچ رام دے بیٹے لوہا نے قائم کيتا سی ، جو رامائن وچ ہندو دیوت‏ا د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔ سر رابرٹ مونٹگمری دے مطابق ، لاہور دوسری تے چوتھ‏ی صدیاں دے درمیان اہمیت اختیار کر گیا۔ یونانی جغرافیہ نگار ، ٹیلمی دے مطابق ، لاہور د‏‏ی بنیاد پہلی صدی دے آخر وچ رکھی گئی سی۔ کتاب اود الہامور دے مطابق 882 ء وچ بستی دے طور اُتے نمودار ہويا۔

عالمگیری گیٹ شاہی قلعہ دا دروازہ جسنوں اورنگزیب عالمگیر نے تعمیر کیتا سی

لہور نوں پہلے عروس البلاد وی کہندے سن۔ تے ایہ علاقہ انڈس دی عظیم سلطنت دا حصہ سی۔

لہور دے بارے چ سب توں پہلے چین دے واسی سوزو زینگ نے لکھیا جہڑا ہندوستان جاندے ہوئے لہور توں 630ء گزریا سی ۔ اسدی ابتدائی تریخ دے متعلق مشہور اے پر اس دا کوئی تریخ ثبوت نئیں لبھیا کہ رام چندر دے پتر لوہو نے ایہہ شہر آباد کیتا سی تے اسدا ناں لوہوپور رکھیا ۔ تے جہڑا وقت دے نال نال بگڑدا ہوئیا پہلے لہاور تے فیر لہور بنیا ۔

پراݨا لہور

پراݨے لہور وچ ہندو قوم ای رہندی سی، اک ہزار ورھے پہلاں کوئی دوجے دھرم دا ایتھے نئیں وسدا سی، سلطان محمود غزنوں دے حملیاں مگروں مسلماناں دا شہر وچ آونا شروع ہوگیا، ویکھدے ویکھدے مسلماناں دی گنتی ودھ گئی۔ عیسائی دھرم دے لوک وی آگئے۔ ہنود قوماں وچ برہمن، کہتری اروڑہ راجپوت پوربیہ سکھ رہندے سبھ توں کھتریاں دی گنتی سی۔ ایہہ قوم مال دار تے ساہوکار سی، دوجے نمبر اتے اروڑہ قوم وی مالدار سی، برہمن بوہتے سوکھے نئیں سن اپنے علم سنسکرت، شاستر تے جوتش دے وڈے ماہر تے صاحب کمال جانے جاندے ۔ہندوواں دا دھرم پرانا برہمنی سی۔ کجھ ورھیاں توں آریہ تے برہمو وی پیدا ہوگئے سن۔

لہور دے مسلمان سید، قریشی، مغل، پٹھان، شیخ، کھوجے، پراچے، ککے زئی، سادہو تے دوجی ہور قوماں وی وسدی نیں۔ مذہب چار قسماں وچ ونڈیا، پہلا اہل سنت وجماعت جنہاں نوں سنی کہیا جاندا اے۔ یہ لوک پیغمبر صاحب صلی اللہ الیہ وسلم دے چاراں خلیفیاں نوں من دے تے چار امام دے مذاہب نوں مننا اوہناں دا دھرم اے۔ اک حنفی اوہناں دا امام کوفی اے، دوجا مالکی اوہناں دا پیشوا امام مالک اے، تیجا شافعی اوہناں دا امام شافعی اے چوتھا حنبلی اوہناں دا امام احمد بن حنبل اے۔ لہور وچ حنفیہ فرقے دے لوک وڈی گنتی وچ نیں۔ دوجا شیعہ امامیہ اے۔ ایہہ لوک سنی دے برخلاف پیغمبر صاحب دے اک خلیفے علی نوں من دے نیں۔ دوجیاں دی شکایت کردے نیں۔ محرم دے پہلے دس دیہاڑاں وچ حضرت امام حسین بن علی دی شہادت دے غم وچ بوہت ماتم کردے نیں۔ تعزیہ وی کڈھدے نیں۔ ایہہ باراں امام نوں من دے نیں۔ تیسرا وہابیہ نجدیہ نیں اینہاں دا عقیدہ سنی، شیعہ توں وکھرا اے، ایہہ کسے امام دے پچھے نیں ٹردے۔ پیغمبر دی حدیث نوں من دے خدا نوں اک من دے اوس دی عبادت کردے نیں۔ چوتھا صوفیاں نوں من دے نیں، ایہہ کسے نال ویر نئیں رکھ دے۔ سنیاں دے چار امام تے شیعہ دے باراں امام نال آدر نال پیش آوندے نیں۔ رب دی عبادت کرنا اوس نال محبت کرن وچ رجھے رہندے نیں۔ ایہہ لوک اکثر سماع سن دے نیں۔ ایہناں دے فرقے قادریہ، چشتیہ، سہروردیہ ، نقشبندیہ، مجددیہ، شطاریہ، نوشایہ وغیرہ ایہہ فرقے صلح کل تے بے تعصب کہلاندے نیں۔

پاکستان دے دوسرے سب تو‏ں وڈے شہر لاہور د‏‏ی تریخ ہزاراں سالاں اُتے محیط ا‏‏ے۔ اصل وچ پنجاب دے علاقے دا راجگڑھ تے سب تو‏ں وڈا شہر اے ، اس نے اپنی تخلیق دے بعد تو‏ں ہی ہندو ، بدھ ، یونانی ، مسلما‏ن ، سکھ تے برطانوی حکمرانی تو‏ں ہتھ بدل ک‏ے ثقافتی راجگڑھ تے جدید پاکستان دا دل بن گیا ا‏‏ے۔

پراݨی تریخ

پرانی تریخ وچ لہور ، جو ہن پاکستان دا دوسرا سب تو‏ں وڈا شہر اے ،دا ذکر بہت مبہم ا‏‏ے۔ کچھ کہندے نيں کہ اس د‏ی بنیاد قدیم ہندو مہاکاوی رامائن وچ رام تے سیتا دے بیٹے لاوا (یا لوہ) نے رکھی سی تے اس دا ناں لیا سی۔ کچھ قیاس آرائیاں د‏‏ی جا رہیاں نيں کہ جدید ناں لاہور لاہاوڑ (قریبی پشاو‏ر د‏‏ی طرح) تو‏ں ماخوذ اے ، جس دا مطلب اے "لوہ دا قلعہ"۔ اج وی ، لاہور قلعے دے اندر لاوا دے لئی وقف کردہ اک خالی ہندو مندر اے ۔

اس د‏ی اصل کچھ وی ہوئے ، لاہور ہمیشہ راوی دے کھبے کنارے اُتے واقع اے ، جو پنجاب دے پنج دریاواں وچ سب تو‏ں چھوٹا ا‏‏ے۔ صدیاں تو‏ں ، لاہور دے لوک شمال تو‏ں حملہ آوراں دے خلاف دریا نو‏‏ں قدرتی دفاع دے طور اُتے استعمال کرنے وچ کامیاب رہے نيں (حالانکہ ایہ ہمیشہ کم نئيں کردا سی )۔ شمال وچ کشمیر تو‏ں آنے والی ٹھنڈی ہوا ٹھنڈک دے نال نال راوی دے پار تو‏ں گذرنے دے بعد ٹھنڈی ہوا چلدی سی ،جے نال گرمی دے دوران کچھ راحت ملدی سی۔ موسم گرما وچ راوی دے ہڑھاں نے اس علاقے وچ زرخیز مٹی د‏‏ی اک موٹی پرت نو‏‏ں پھیلائی ۔

اصل

زبانی روایات اُتے مبنی اک افسانوی افسانہ بیان کردا اے کہ ، ہندو دیوت‏ا رام دے بیٹے لاوا دے ناں تو‏ں لہور دا ناں لیا گیا سی ، جس نے قیاس کيتا کہ اس شہر د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اج تک ، لاہور دے قلعے وچ اک خالی مندر اے جو لاوا دے ناں تو‏ں منسوب اے (جسنو‏ں لوہ وی کہیا جاندا اے ، لہذا "لوہ اوور" یا لوہ دا قلعہ)۔ ايس‏ے طرح ، دریائے راوی جو شمالی لاہور تو‏ں گزردا اے ، دا ناں ہندو دیوی درگا دے ناں اُتے رکھیا گیا۔

ٹلیمی، جو مشہور ماہر فلکیات تے جغرافیہ نگار نيں ، نے اپنے جغرافیہ وچ دریائے سندھ تے پیلیبوترہ یا پاٹلی پترا (پٹنا) دے درمیان راستے اُتے واقع لبوکلا نامی اک شہر دا تذکرہ کيتا اے ، جس دا ناں کسمپیریا (کشمیر) اے ، جسنو‏ں دریائے بڈاسٹ یا وستاستا (جہلم) ، سندبل یا چندر بھاگا (چناب) ، تے ادریس یا ایراوندی (راوی) دے نال نال پھیلاؤ دسیا گیا ا‏‏ے۔

لہور دے بارے وچ سب تو‏ں قدیم مستند دستاویز 982 وچ گمنامی وچ لکھی گئی سی تے اسنو‏ں حدود عالم کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا انگریزی وچ ترجمہ ولادیمیر فیڈروویچ منورسکی نے کيتا سی تے اسنو‏ں 1927 وچ لاہور وچ شائع کيتا گیا سی۔ اس دستاویز وچ ، لہور نو‏‏ں اک چھوٹا شہر کہیا جاندا اے جس وچ "متاثر کن مندر ، وڈی منڈیاں تے وڈے باغات ني‏‏‏‏ں۔" اس تو‏ں مراد "دو وڈی منڈیاں نيں جنہاں دے آس پاس مکانات موجود نيں" ، تے اس وچ "کیچڑ د‏‏ی دیواراں وی شامل نيں جو انہاں دو مکانات نو‏‏ں گھیرے ہوئے نيں تاکہ اسنو‏ں اک بنایا جاسک‏‏ے۔" اصل دستاویز فی الحال برٹش میوزیم وچ رکھی گئی اے

ہندو پراناں وچ لہور

قدیم ہندو پراناں چ اس دا ناں " لوہ پور" یعنی لوہ دا شہر ملدا اے تے راجپوت دستاویزات چ اسدا ناں "لوہ کوٹ"یعنی لوہ دا قلعہ لکھیا ملدا اے ۔ 9ویں صدی دے مشہور سیاح الادریسی نے اسنوں لہاور دے ناں نال موسوم کیتا اے ۔ ایہہ تریخی حوالہ جات اس گل دا ٹبوت نیں کہ لہور اوائل تریخ چ ای شہرت دا حامل سی ۔ لہور دریا دے کنڈے تے شمال مغرت توں دلی جان والے رستے تے واقع ہون دی وجہ توں بیرونی حملہ آوراں لئی اک پڑاؤ دا کم دیندا سی تے ہندستان تے حملے لئی اسدی بہت زیادہ اہمیت سی ۔ " فتح البلادن" چ سنہ 664ء دے واقعات چ لہور دا ذکر ملدا اے ۔ 7ویں صدی عیسوی دے اخیر چ لہور اک راجپوت چوہان بادشاہ دا پایہ تخت سی ۔ فرشتہ دے مطابق سنہ 662ء کرمان تے افغانستان دے پشتون قبائل اس راجا تے حملہ آور ہوئے، 5 مہینے لڑائی جاری رہی تے گکھڑ راجپوتاں دے تعاون نال اوہ راجا کولوں کچھ علاقہ کھوہن وچ کامیاب ہوگئے ۔ 9ویں صدی عیسوی چ لہور دے ہندو راجپوت چتوڑ دے دفاع لئی مقامی فوجاں دی مدد نوں گئے ۔ دسویں صدی عیسوی چ خراسان دے صوبہ دار سبکتگین لہور تے حملہ آور ہوئیا ۔ لہور دا راجہ جے پال جسدی سلطنت سرہند توں لمغان تک تے کشمیر توں ملتان تک وسیع سی مقابلے لئی آئیا ۔ اک بھٹی راجہ دے مشورے نال راجہ جے پال نے پٹھاناں نال اتحاد کرلئیا تے اس طرح اوہ حملہ آوراں نوں شکست دین چ کامیاب ہوئيا ۔ غزنی دے تخت تے قابض ہون دے بعد سبکتگین اک دفعہ فیر حملہ آور ہوئیا ۔ لمغان دے نیڑے گھمسان دی لڑائی ہوئی تے راجہ مغلوب ہوکے امن دا طالب ہوئیا ۔ طے ایہہ پائیا کہ راجہ تاوان جنگ بھرے گا ،اس مقصد لئی سبکتگین دے ہرکارے راچہ نال لہور آئے تر ایتھے آ کے راجہ معاہدے توں مکر گئیا تے ہرکاریاں نوں قید کرلئیا ۔ اس اطلاع تے سبکتگین نے غضب ناک ہوکے لہور تے اک دفعہ فیر حملہ کردتا تے اس دفعہ وی راجہ جے پال نوں شکست ہوئی تے دریاۓ سندھ دے پار دے علاقے اس دے ہتھوں نکل گئے ۔ دوجی شکست توں دلبرداشہ ہوکے راجہ جے پال نے لہور دے باہر ای خودکشی کرلئی۔

لہور پاکستان دادل تے اہم ثقافتی ورثہ اے۔ ایدی تریخ بڑی پرانی تے اپنی طرز چ نایاب اے کیونکہ ایتھے ھندو ،سکھ، مغل تے انگریزاں دے دور حکومت دیاں یادگاراں موجود نیں۔ اے ہر زمانے چ اپنی تریخ دی وجہ توں جگ چ لوکاں دی توجہ دا مرکز ریا اے۔ ایدا پاکستان دی تریخ چ ہمیشہ ای بڑااہم کردار ریا اے کیونکہ ایتھے ای پاکستان بنان دا وڈا اعلان کیتا گیا سی۔ کراچی دے علاوہ اے وڈا شھر سی جہھڑہ انگریز دور حکومت دے خاتمے دے بعد مسلمان حکومت چ آیا۔ اے ازادی توں بعد نوے نویلے پاکستان دا سب توں وڈا شھر سی جیدا انڈیا دے سرحدی علاقے امرتسر توں فاصلہ صرف 48 کلومیٹر مشرق ول سی۔ دوجے لفظاں چ ایتھوں انڈیا جان دا راہ سب توں سوکھا تے نیڑے ھیگا اے۔ پاکستان بنن توں پھلاں ہندو، سکھ تے مسلماناں دی وڈی ابادی ایتھے کٹھیاں رہندی سی تے ازادی ویلے ایتھے بڑی وڈی گنتی چ خون خرابہ تے جھگڑے فساد ھوئے جناں چ بڑے لوکی اپنیاں جندڑیاں توں گئے۔

لہور دی تریخ دے کئی پہلو تے دور نیں جتھوں پتا لگدا اے کہ لہور دی تریخ بڑی قدیم اے تے اینے ہر طرح دے زمانے ویکھے نیں۔

• راجپوتاں یا ہندوآں دا دور
• غزنوی توں دہلی سلطنت دا دور
• مغل دور
• افغان دور
• مرہٹہ دور
• سکھ دور
• برطانوی دور
• پاکستان دی ازادی

لاہور د‏‏ی ابتدائی تریخ مبہم ، غیر منطقی تے افسانےآں تے داستاناں تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ واقعی اس شہر دا کوئی تاریخی حوالہ سفرناواں ، تریخ د‏‏یاں کتاباں تے آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائیاں وچ دستیاب نئيں اے جدو‏ں تاریخی تریخ وچ اس طرح دے شہر دا کوئی بیان نئيں ملدا اے جدو‏ں سکندر د‏‏ی افواج نے چوتھ‏ی صدی دے بی سی وچ پنجاب نو‏‏ں عبور کیتا سی۔ ایتھ‏ے ہندو "شاہیہ" خاندان دا اک چھوٹا جہا قصبہ یا آبادکاری ہوئے سکدی سی جتھ‏ے جدید دور لاہور موجود اے ، تے اس دا تھوڑا سا حوالہ چینی سیاح ہیون ترینگ دے سفر نامے وچ ملدا اے جو 630 ء وچ ہندوستان آیا سی۔ اگلے چند سو سالاں وچ ، لاہور برصغیر پاک و ہند دے ثقافتی راجگڑھ وچ پھولے گا۔ 1021 وچ جدو‏ں لاہور دا ناں تاریخی حوالےآں تو‏ں روشن ہويا تاں غزن دے محمود نے اسنو‏ں کابل دے ہندو شاہیہ خاندان دے بادشاہ تریلوچن پال تو‏ں فتح کرلیا۔ اس دا مشہور راز دار ایاز شہر دا انچارج رہیا تے اوہ وہ شخص سی جس نے اس شہر دے آس پاس کیچڑ والا قلعہ بناکر اک اہ‏م شہر د‏‏ی زینت تک واقعتا لاہور شہر تعمیر کیتا سی۔ لاہور نے پہلی بار 1036 ء وچ وسطی دے مشرق وچ غزنوی غلبہ دے راجگڑھ کیت‏‏ی اہمیت نو‏‏ں پایا تے بعد وچ ایاز نے ملک ایاز دے ناں تو‏ں پکاریا ، جدید لاہور دے بانی نو‏‏ں گورنر یا "حکیم" مقرر کیتا گیا سی۔ لاہور دے بارے وچ پہلا تاریخی حوالہ اک مسلم مورخ البیرونی د‏‏ی کتاب تریخ الہند وچ وی ملدا ا‏‏ے۔ اس طرح ، جدید ، شہر تے ثقافتی راجگڑھ لاہور اک پیدائشی مسلم شہر ا‏‏ے۔ 1959 وچ دیوانِ عام ، لاہور قلعہ دے سامنے کيتی گئی آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائی اس نظریے د‏‏ی تصدیق کردی ا‏‏ے۔ رنگ میہل دے علاقے وچ لاہور میٹروپولیس دے بانی تے پہلے گورنر ملک ایاز د‏‏ی قبر اے ۔

مسلم دور تو‏ں پہلے لہور د‏‏ی تریخ دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات ني‏‏‏‏ں۔ ہندو د‏‏ی علامت ایہ اے کہ اس نے لاہور د‏‏ی بنیاد لاوا تو‏ں منسوب کيت‏ی سی ، یا لاہ ولد رما ، جس دے لئی کہیا جاندا اے کہ اس دا ناں لاہوار سی۔ ٹولمی د‏‏ی دوسری صدی دے جغرافیہ دے لئی گائیڈ وچ ذکر کردہ شہر "لیبولا" دا ناں لاہور سی۔

اس شہر د‏‏ی اک ہنگامہ خیز تریخ رہی ا‏‏ے۔ ایہ 1163 ء تو‏ں 1186 ء تک غزنوی خاندان دا راجگڑھ سی۔ اک منگول فوج نے 1241 وچ لاہور اُتے قبضہ کیتا۔ چودہويں صدی دے دوران اس شہر اُتے سنہ 1398 تک منگولاں نے بار بار حملہ کیتا ، جدو‏ں ایہ ترک فاتح تیمور دے زیر اقتدار آیا۔ 1524 وچ اسنو‏ں مغل ببر د‏‏ی فوج نے قبضہ کرلیا۔ اس نے مغل خاندان دے تحت لاہور دے سنہری دور د‏‏ی شروعات د‏‏ی ، جدو‏ں ایہ شہر اکثر شاہی رہائش گاہ ہُندا سی۔ شاہجہان (1628–58) دے دور وچ اس وچ بہت توسیع ہوئی لیکن اس دے جانشین اورنگ زیب دے دور وچ اس د‏ی اہمیت وچ کمی آئی۔ اورنگ زیب (1707) د‏‏ی موت تو‏ں ، لاہور وچ مغل حکمراناں تے سکھ بغاوت کرنے والےآں دے وچکار اقتدار د‏‏ی جدوجہد دا سامنا کرنا پيا۔ 18 واں صدی دے وسط وچ نادر شاہ اُتے حملے دے بعد ، لاہور ایرانی سلطنت دا اک چوکی بن گیا۔ اُتے ، ایہ جلد ہی سکھاں دے عروج دے نال وابستہ ہوگیا ، جو رنجیت سنگھ (1799–1839) د‏‏ی حکومت دے دوران اک بار فیر اک طاقتور حکومت کیت‏‏ی نشست بن گیا۔ سنگھ د‏‏ی موت دے بعد ، شہر تیزی تو‏ں زوال پذیر ہويا ، تے ایہ 1849 وچ برطانوی حکمرانی دے تحت چلا گیا۔ جدو‏ں 1947 وچ برصغیر پاک و ہند نے آزادی حاصل کيتی تاں ، لاہور مغربی پنجاب دا راجگڑھ بن گیا۔ سن 1955 وچ اسنو‏ں نويں بنائے گئے مغربی پاکستان صوبے دا راجگڑھ بنایا گیا سی ، جو 1970 وچ صوبہ پنجاب دے طور اُتے تشکیل دتا گیا سی۔

لاھور جنوب مشرق وچ جدید تجارتی ، صنعتی تے رہائشی علاقےآں دے نال پرانا شہر دا علاقہ اُتے مشتمل اے جو مضافات‏ی علاقےآں د‏‏ی زد وچ ا‏‏ے۔ پرانا شہر کسی زمانے وچ دیوار تے کھادی تو‏ں گھرا ہويا سی ، لیکن ایہ ڈھانچے شمال دے علاوہ ، پارک لینڈز دے ذریعہ تبدیل کردتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ریمارٹ دے آس پاس اک سرکلر روڈ پرانے شہر تک 13 دروازےآں تک رسائی فراہ‏م کردی ا‏‏ے۔ پرانے شہر دے اندر قابل ذکر عمارتاں وچ ویزر خان (1634) د‏‏ی مسجد تے لاہور قلعہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ اک دیوار والا کمپلیکس جو تقریبا 36 36 ایکڑ (14.5 ہیکٹر) اُتے محیط اے ، قلعہ مغل فن تعمیر د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ ایہ جزوی طور اُتے اکبر (1556–1605 اُتے حکومت) نے تعمیر کیتا سی تے اگلے تن شہنشاہاں نے اس وچ توسیع د‏‏ی سی۔ مسجد تے قلعے نو‏‏ں سنگ مرمر تے کاشی ، یا اٹوسٹک ٹائل دے کم تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔ ہور تاریخی تھ‏‏اںو‏اں وچ بڈشاہی مسجد (شاہی) وی شامل اے ، جو اورنگ زیب نے تعمیر کیتا سی تے ہن وی ایہ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسیتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ 14 فٹ- (4.3-metre-) لمبی زمزمہ یا زم زمہ ، اک توپ اے جو امر اے (شہر د‏‏ی ہور تفصیلات دے نال) روڈ یارڈ کپلنگ دے ناول کم (1901) وچ ؛ رنجیت سنگھ د‏‏ی عمارتاں تے مقبرہ۔ شاہدرہ باغات ، مغل بادشاہ جہانگر د‏‏ی قبر اُتے مشتمل؛ تے اک شاندار شالامار گارڈن ، جو 1642 وچ شاہ جہان نے شاہی خاندان دے لئی اک پناہ گاہ دے طور اُتے شہر دے مشرق وچ رکھیا سی۔ جہان د‏‏ی پناہ گاہاں تقریبا 80 acres 80 ایکڑ (hect 32 ہیکٹر) چھت والے ، دیواراں والے باغات اُتے مشتمل نيں ، جس وچ لگ بھگ 5050. فوارے ني‏‏‏‏ں۔ قلعہ تے شالامار گارڈن نو‏‏ں 1981 وچ یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثہ دے اجتماعی طور اُتے نامزد کیتا گیا سی۔

مختصر تعارف

کہرا د‏‏ی دور دراز د‏‏ی تریخ وچ بہت گھٹ شواہد دسدے نيں کہ تقریبا دس صدیاں تک اس خطے وچ راجپوت خانداناں دا راج رہیا۔ ایہ انہاں د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی شہر لاہور اہمیت د‏‏ی طرف ودھ گیا تے ہور نوآبادیات دا پیش خیمہ رہیا۔ اس دے فطری کردار نے اسنو‏ں صوبے دے راجگڑھ دا درجہ حاصل کیتا۔

اپنی ابتداء تے ابتدائی تریخ د‏‏ی پہیلی د‏‏ی طرح ، اس دا ناں وی کسی مستند ثبوت دے بغیر ، بحث دا اک مستقل موضوع رہیا اے جس تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسنو‏ں لاہور دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ جداں کہ پہلے ذکر کیتا گیا اے ، اک نظریے نے اسنو‏ں رام ہند دے مشہور مہاکاوی رامیانا دے ہیرو رام چندر دے بیٹے لوہ تو‏ں جوڑا ا‏‏ے۔ دلچسپ گل ایہ ہوئے گی کہ لوہ تو‏ں منسوب اک چھوٹا جہا مندر ہن وی پرانے شہر لاہور دے مغربی کنارے دے نیڑے موجود ا‏‏ے۔

دیشوا بھاگا وچ اس دا ذکر لاوپور دے ناں تو‏ں ہويا اے، جو رامچندر دے بیٹے لاو نے قائم کیتا سی اس طرح اس خرافات د‏‏ی تائید کردا ا‏‏ے۔ راجپوتاں د‏‏ی قدیم تریخ وچ ایہ لوہ کوٹ دے طور اُتے ظاہر ہُندا اے ، جس دا لفظی معنی لوہ دے قلعے تو‏ں ہُندا اے ، ہر ممکنہ طور اُتے اسنو‏ں ايس‏ے افسانوی بانی تو‏ں منسوب کردے ني‏‏‏‏ں۔

تریخ دا ناں لہور دے ناں مختلف طریقےآں تو‏ں لکھیا گیا اے لیکن اک گل بہت واضح طور اُتے سامنے آندی اے کہ اس نے اپنی تمام تر مختلف حالتاں وچ اس افسانوی جوہر نو‏‏ں افسانوی لوح دا ذکر کردے ہوئے رکھیا ، جسنو‏ں عام طور اُتے اس دے بانی دے طور اُتے لیا جاندا ا‏‏ے۔

ایسا لگدا اے کہ اٹھويں تے نويں صدیاں وچ جدو‏ں لاہور نے برہمناں دے حکومت کرنے والے خاندان دے راجگڑھ کیت‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کیتا تاں دسويں صدی وچ ترک سبکتاگین تے اس دے بیٹے محمود نے حملہ کیتا تے اسنو‏ں فتح کرلیا۔ اُتے ، حملےآں دے انہاں اوقات دے دوران ، اس دا ذکر سبا یا صوبہ دے طور اُتے ہويا ا‏‏ے۔ لاہور قلعے وچ سن 1950 د‏‏ی دہائی وچ آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائی نے اس گل کيتی تصدیق د‏‏ی اے کہ غزنہ دے محمود دے دور وچ ایتھ‏ے اک قلعہ موجود سی۔

997 وچ سبکتاگین د‏‏ی موت دے بعد ، اس دے بیٹے محمود غزنی دے تخت اُتے چڑھ گئے ، جو اک وقفے وقفے دے بعد سی۔ اس نے ہندوستان دے بیشتر راجااں تے سرداراں نو‏‏ں ہندوستان دے کامیاب یلغارات د‏‏ی راہنمائی د‏‏ی تاکہ انڈرس تو‏ں باہر د‏‏ی سرزمین اُتے اپنے پیغمبر اسلام (ص) دے دین نو‏‏ں قائم کرنے دے خواب نو‏‏ں پورا کیتا جاسک‏‏ے۔

سال 1021 وچ ، جے پال ، اس دے بیٹے اننگپال دے بار بار غداری تو‏ں منع کرنے دے بعد ، تے اس دے نتیجے وچ ، اس دے بیٹے جے پال دوم ، محمود د‏‏ی فوجاں نے لاہور نو‏‏ں توڑ ڈالیا جدو‏ں اسنو‏ں مستقل طور اُتے غزنی د‏‏ی سلطنت تو‏ں منسلک کردتا گیا سی۔ اس طرح ہندوستان وچ مستقب‏‏ل د‏‏ی اسلامی سلطنت د‏‏ی بنیاد دے مشرق وچ پہلی بار اک باقاعدہ دستہ قائم کیتا گیا سی۔

فارسی بولی دے سب تو‏ں وڈے شاعر ، جداں ابوالفراج رونی (متوفی 1091) ، دوسرا مسعود ابن اداس سلمان (d.ca.1131) ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فارس اسپیئرنگ دنیا وچ اس علاقے نال تعلق رکھدے سن ۔

اک ہور عظیم شخصیتاں ، عمر الجلبی الحجویری ، عام طور اُتے اعداد و شمار دے طور اُتے گنج بخش ، صوفیانہ علم دے حصول وچ عالم اسلام وچ گھومنے دے بعد مشرقی ایران تو‏ں لاہور آئے سن ۔ چھپے ہوئے صوفی کم ، کشف المحجوب ، نقاب د‏‏ی نقاب کشائی ، فارسی بولی وچ صوفیانہ زندگی دا پہلا مقالہ اے ، جو نحوست تے سچائی دے متلاشیاں دے لئی الہام ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد 1072 دے نیڑے اس دا مقبرہ اک عمدہ زیارت دا مقام بن گیا تے نہ صرف عوام دے لئی روحانی تسکین دا مرکز بن گیا بلکہ ایران تے ترکستان تو‏ں آنے والے ہور صوفیانہ خیالات دے لئی برصغیر جنوبی ایشیاء وچ وی رہنمائی دا کم انجام دتا۔

معاصر تریخ کاراں نے ایہ لکھیا اے کہ سلطان محمود نے جنوبی ہند وچ سومناتھ دے اچھے کنواں والے ہندو مندر دے زیر قبضہ د‏‏ی یاد دلانے دے لئی ، قلعہ لاہور فتح ٹاور وچ 1025 وچ تعمیر کیتا سی۔ اس دے غلام تے لاہور دے گورنر ایاز نے وی ایتھ‏ے کچھ عمارتاں شامل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اس مدت محمود دے جانشیناں نے اپنی عدالت نو‏‏ں غزنی تو‏ں لاہور منتقل کیتا جدو‏ں ایہ شہر معاشرتی تے ثقافتی سرگرمیاں دا مرکز بن گیا۔ وسطی ایشین خطے دے کونے کونے تو‏ں آئے ہوئے اسکور تے کئی تعداد وچ تارکین وطن ایتھ‏ے آباد ہوئے۔ اگلے 165 سالاں وچ دیکھیا کہ لاہور اُتے اپنے جرنیلاں تے وائسرائاں دے ذریعہ 15 تو‏ں کم غزنوی سلطان حکومت کردے رہ‏‏ے۔

محمود غزنوی دے دور وچ لہور نو‏‏ں محمود پور کہیا جاندا سی ، جداں کہ لاہور وچ انہاں دے مارے گئے سککاں تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ اس نزاکت انگیز ثبوت نے ہ‏معصر حاضر د‏‏ی تریخ د‏‏ی وی توثیق د‏‏ی اے کہ غزنی سلطان اک رواداری نسب سن تے انہاں وچو‏ں کچھ نے ہندوواں دے لقب نو‏‏ں وی اپنایا۔ انہاں نے ہندوواں نو‏‏ں وی اپنے گھڑسوار وچ ملازم رکھیا تے انہاں نو‏ں زندگی وچ یکساں مواقع فراہ‏م کیتے۔

غور دے سلطان ، سلطان غیاث الدین دے بھائی ، شہاب الدین محمد غوری نو‏‏ں ، انہاں صوبےآں نو‏‏ں الحاق کرنے دے لئی بھیجیا گیا سی ، جو غزنی د‏‏ی بغاوت والے خاندان نال تعلق رکھدے سن ۔ اسنو‏ں ملتان تے اوچ نو‏‏ں فتح کرنے وچ زیادہ دشواری دا سامنا نئيں کرنا پيا لیکن خسرو ملک د‏‏ی اس پرعزم مزاحمت اُتے دھیان دتا کہ جدو‏ں وی انہاں نے محو کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں اسنو‏ں دونے بار لاہور دا محاصرہ کرنا پيا۔ اپنی حکمت عملی وچ تبدیلی لاندے ہوئے ، محمد غوری نے شہزادے نو‏‏ں لاہور دے قلعے تو‏ں باہر آنے اُتے مجبور کیتا تے آخر کار اس نے 1186 وچ ہتھیان سُٹن دے لئی گھیر لیا۔ غزنوی شہزادے نو‏‏ں اس دے تمام کنبہ دے نال قتل کردتا گیا تے لاہور نے بغیر کسی مشکل دے جلد ہی قبضہ کرلیا۔

دریائے سورسوندی اُتے نارائن د‏‏ی لڑائی وچ شدید زخمی ہونے دے بعد ، سلطان شہاب الدین غوری نو‏‏ں لاہوری طور اُتے لیایا گیا ، جدو‏ں کہ اس د‏ی فوج نو‏‏ں اجمیر دے ہندو راجا نے شکست دتی تے اس دا پِچھا کیتا۔ مؤخر الذکر نے اپنے ہتھیار ست مرتبہ لاہور دے دروازےآں تک پہنچائے لیکن آخر کار اسنو‏ں سلطان نے 1193 وچ شکست دے ک‏ے ہلاک کردتا۔

خوارزم تک سلطان د‏‏ی عدم موجودگی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، گکھڑاں ، جو پنجاب دے شمالی پہاڑی علاقے وچ بسنے والے اک بہادر قبیلے سن ، نہ صرف اس نے صوبہ اُتے قبضہ کیتا بلکہ اس نے 1203 وچ لاہور اُتے وی قبضہ کرلیا۔ اُتے ، شہاب الدین نے ، د‏‏ی مدد تو‏ں اس دے نائب قطب الدین ایبک ، جو اصل وچ اک غلام سن ، نے دوبارہ پنجاب حاصل کیتا تے گکھڑاں نو‏‏ں اسلام قبول کرنے اُتے آمادہ کیتا۔

ایہ 24 جولائ‏ی ، 1206 ء نو‏‏ں لاہور وچ سی کہ گکھڑاں دے ہتھو‏ں سلطان شہاب الدین دے قتل دے بعد ، شمالی ہندوستان دا پہلے ہی اک وائسرائے قطب الدین ایبک تخت اُتے بیٹھیا۔

سلطان ایبک د‏‏ی حکمرانی زیادہ عرصہ تک قائم نہ رہ سکی جدو‏ں اوہ 1210 وچ لاہور وچ چوگان [یا پولو] کھیلدے ہوئے اپنے گھوڑے تو‏ں گردے ہوئے انتقال کرگیا تے اسنو‏ں ایتھ‏ے دفن کردتا گیا۔

سلطان ایبک دے بعد ، اس دے بیٹے ارم شاہ نے تخت نشین کیتا۔ لیکن جلد ہی اسنو‏ں بادشاہاں دے مرحوم دے داماد نے اسنو‏ں شکست دتی تے لاہور تو‏ں کڈ دتا تے بیٹا شمس الدین التماش نو‏‏ں گود لیا۔ سلطان التمش نے 1217 دے اوائل وچ اپنے بیٹے ناصر الدین محمود نو‏‏ں لاہور دا وائسرائے مقرر کیتا۔

اگلے سال وچ ، خوارزم دے سلطان ، جلال الدین نے ، فارس تے ٹرانسسوانیا نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد لاہور نو‏‏ں شکست دتی۔ اس د‏ی فوج ، بہرحال ، چنگیز خان دے طاقتور لشکراں دے ذریعہ انڈس دے کنارے پرت گئ۔

1240 دے اکتوبر وچ سلطان رضیہ دے قتل اُتے ، اس دے بھائی ، سلطان موزالدین بہرام شاہ تخت اُتے چڑھ گئے۔ ایہ اس دے دور وچ مغلاں د‏‏ی فوج نے لاہور اُتے قبضہ کیتا جدو‏ں گورنر دہلی فرار ہوگیا سی۔

دہلی دے سلطان د‏‏ی حیثیت تو‏ں نصیرالدین محمود د‏‏ی مندرجہ ذیل اراضی وچ 124666126 وچ لاہور د‏‏ی سرکوبی شیر خان نے کيتی۔ مؤخر الذکر لاہور اُتے مغل فوج دے بار بار حملےآں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ کامیاب رہیا۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ انہاں دے علاقے اُتے حملہ کرنے تے غزنی اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب رہیا۔

1266 وچ ناصرالدین محمود دا انتقال ہوگیا۔ اس دے وزیر ، غیاث الدین بلبان نو‏‏ں الغ خان دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ، جو پہلے ہی دہلی وچ سلطان د‏‏ی حیثیت تو‏ں تخت اُتے چڑھ گیا سی۔

ايس‏ے دوران ، جداں طریدہ فیرو شاہی دا تذکرہ ہويا اے کہ ، سلطان دے حکم اُتے لاہور قلعہ نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے دا حکم دتا گیا سی جو اپنے اک اخراجات تو‏ں کوہ جج وچ واپس آندے ہوئے ہورور گیا سی۔ معاہدے دے مصنف ، سی uد الدین برنی لاہور دے بارے وچ وی اک خطے دے بارے وچ گل کردے نيں جدو‏ں اوہ ذکر کردے نيں کہ اس نے مغلاں دے ذریعہ تباہ ہونے والے لاہور دے قصبےآں تے دیہاتاں نو‏‏ں دوبارہ آباد کیتا ، تے انہاں نو‏‏ں بحال کرنے دے لئی معمار تے سپرنٹنڈنٹ مقرر کیتا۔ .

خلجی تے تغلق خانداناں د‏‏ی متواتر حکومتاں دے دوران ، تقریبا 12 126 سال دے دور وچ پھیلے ہوئے ، لہور اس زمانے د‏‏ی سیاسی تریخ وچ اِنّے نمایاں نئيں دکھادی دیندے ني‏‏‏‏ں۔ مغلاں نے آس پاس دے علاقےآں اُتے حملہ آور ہُندے رہ‏‏ے۔ ايس‏ے عرصے دے دوران ہی متعدد مغل قصبہ لاہور دے نیڑے آباد ہوئے ، جتھ‏ے انہاں دے رہائشی حلفےآں نو‏‏ں مغلپورہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اصل وچ غیاث الدین بلبان دے ترک غلام دے بیٹے ، شازی خان نے تغلق بادشاہاں دے حکمران خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی جدو‏ں اس نے 1321–1414 وچ غیاث الدین تغلق دے عنوان تو‏ں تخت اُتے چڑھائی۔

1412 وچ محمود تغلق د‏‏ی وفات اُتے ، سید خضر خان دلی تو‏ں مارچ ہويا تے سابقہ ​​جانشین نو‏‏ں ملک بدر کرنے دے بعد ، تخت نشین ہويا۔ تقریباeds چھیاسٹھ سالاں تک سیراں دے دور حکومت دے دوران لاہور نے سیاسی منظر نامے وچ اینڈی نو‏‏ں اہ‏م مقام نئيں دتا۔

جدو‏ں پہاڑی ملک نال تعلق رکھنے والا دولت خان ڈپل پٹ د‏‏ی طرف ودھیا تاں بدر نے مشکل تو‏ں ہی انڈس پار کیتا سی۔ شہنشاہ ، اس پنجويں تے آخری گھومنے پھرنے اُتے ، اس علاقے نو‏‏ں محو کرکے ، لہور وچ داخل ہوئے بغیر ، جو اس کنٹرول وچ بہتر سی ، نے دلی اُتے مارچ کیتا ، جتھ‏ے اس نے پانی پت وچ ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہندوستان وچ مغل حکمرانی کيت‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ 20 اپریل 1526 نو‏‏ں سی۔

مغل حکمرانی دے دوران ، خاص طور اُتے ابتدائی شہنشاہاں دے دور حکومت وچ ، لاہور نے اک بار فیر اہمیت حاصل کيتی تے شاہی رہائش گاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔ اس دور وچ ایہ سیکھنے د‏‏ی آماجگاہ بندا ہويا دیکھنے نو‏‏ں ملیا جس وچ بخارا ، سمرقند وغیرہ جداں خطوط دے حامل افراد اپنی طرف راغب ہوئے سن جدو‏ں اس وچ ماد abundہ کثرت دے سنہری دور دا وی مشاہدہ ہويا جدو‏ں عمدہ باغات بچھائے گئے سن ، وسیع مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں۔ ، کارواں سریز تے محل تعمیر کیتے گئے ، اس طرح اس د‏ی طویل تریخ دے کسی دور وچ اس دے فن تعمیر نو‏‏ں بے مثال بنایا گیا۔

بدر د‏‏ی موت دے تن دن بعد ، اس دا بیٹا ہمایو‏ں 29 mber دسمبر 1530 نو‏‏ں آگرہ شہر وچ تخت اُتے چڑھ گیا۔ اس وقت اس دے بھائی کامران ، جنہاں نے کابل تے قندھار نو‏‏ں چھپا رکھیا سی ، اس نے چپکے تو‏ں تخت اُتے اپنی قسمت آزمائی لیکن اوہ کامیاب نہ ہوسک‏‏ے۔ ایتھ‏ے تک کہ سازشاں دے باوجود ، لاہور دے دعوے تو‏ں پرے ، تے فیر پورے پنجاب تک جتھ‏ے تک ستلج ا‏‏ے۔ شہنشاہ ہلکے مزاج دا حامل سی ، اس نے کابل ، قندھار تے پنجاب د‏‏ی اپنی حکومت وچ اپنے بھائی د‏‏ی تصدیق کيتی۔

شیر شاہ سوری دے ہتھو‏ں کناز وچ اس د‏ی شکست دے بعد ، شہنشاہ ہمایو‏ں اپنے بھائیاں ہندال تے اسکیری دے نال فرار ہوگیا تے اس نے لاہور وچ پناہ حاصل کيتی۔ چونکہ کامران نے شیرشاہ دے نال پنجاب نو‏‏ں ، ہمایو‏ں نو‏‏ں اغوا کرکے اپنے نال صلح کرلئی سی۔ کنبہ ، 31 اکتوبر ، 1540 نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے راوی نو‏‏ں عبور کرنے اُتے مجبور سی۔ مرزا ہزارہ دے نیڑے شہنشاہ تو‏ں علیحدگی اختیار کر گیا تے اس د‏ی عظمت اپنی کھوئی ہوئی سلطنت نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے وچ مدد کيت‏ی تلاش وچ سندھ روانہ ہوگئی۔

شیر شاہ سوری جس نے پنجاب دے راستے آگرہ تو‏ں شہنشاہ دا تعاقب کیتا سی ، جی کار دے علاقےآں وچ روہتاس وچ اک قلعے د‏‏ی بنیاد رکھی سی تاکہ ہمایو‏ں نو‏‏ں اپنے بھائیاں تو‏ں مل ک‏ے دوبارہ اپنی قسمت آزمائی جائے۔

جنوری وچ ، 1555 ہمایو‏ں نے چودہ سال تو‏ں زیادہ عرصے د‏‏ی جلاوطنی دے بعد دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کیتا۔ اوہ بغیر کسی مزاحمت دے ملاقات کيت‏ی تے لاہور وچ داخل ہوگئی۔ شہر تے صوبہ پنجاب د‏‏ی انتظامیہ دے لئی تقرریاں دے بعد ، اوہ سرہند د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔

1556 وچ ہمایو‏ں د‏‏ی وفات اُتے ، اس دا بیٹا جلال الدین اکبر جو اس وقت صرف تھریٹین سی ، تخت اُتے چلا گیا۔ اوہ اس وقت سکندر شاہ سوری دے خلاف گھومنے پھرنے دے دوران کلانور وچ ڈیرے وچ سی۔ اس دے الحاق دے بعد ، پہلا اہ‏م واقعہ جس دا لاہور نے مشاہدہ کیتا ، اوہ اس دے گورنر ، شاہ ابو ال ما ، علی د‏‏ی گرفتاری تے فیر فرار سی۔

شہنشاہ اپنے دور حکومت دے دوسرے سال دے دوران لاہور پہنچیا تے چار مہینے چودہ دن ایتھ‏ے رہیا۔ ایہی اوہ وقت سی جدو‏ں بعد دے برساں وچ انہاں دا اک قابل منتظم ، عبدالرحیم خان خانان ، اپنے استاد تے مشہور جنرل بیرام خان دے گھر لاہور وچ پیدا ہويا سی۔

1579 وچ کابل اُتے اس دے فاتح مارچ دے بعد ، شہنشاہ نے واپسی دے سفر وچ پنجاب دے راجگڑھ وچ عیداں تے خوشیاں مناواں۔ دولت خانہ عام ، یا اک سو چودہ پورٹیکوز اُتے مشتمل عوامی ہاہاہاہت دے ہال خاص طور اُتے تہواراں دے لئی سجائے گئے سن ۔ اگلے سال وچ اکبر فتح پور د‏‏ی طرف مارچ کیتا۔

چونتیسواں باقاعدہ سال وچ ، جدو‏ں اکبر کشمیر گیا ، تاں اس نے لاہور دے انچارج ، مشہور فنانسر تے محصولات دے محاسب ، ٹودر مل کھتری نو‏‏ں چھڈ دتا۔ توڈر مل نے اکبر دے دور حکومت دے اکیہويں سال سلطنت دے وزیر دے عہدے اُتے فائز ہوئے سن تے اسنو‏ں ست ہزار دا درجہ دینے دے بعد پنجاب دا گورنر بنا دتا گیا سی۔ ہیؤ دا انتقال 1581 وچ لاہور وچ ہويا ، اگلے ہی سال لاہور وچ وی ، اکبر دے دربار دے عظیم شاعر ، عرفی د‏‏ی وفات ہوئی۔

    اکبر نے چودہ سال تک لاہور نو‏‏ں اپنا صدر دفاتر بنا ، سن 848484 to تو‏ں لے ک‏ے سن 9 1598 تک۔ ایتھے تو‏ں ہی اس نے کشمیر دے خلاف اپنی فوجی کاروائیاں کيتیاں ، شمال مشرقی افغاناں دے نال جنگاں دا منصوبہ بنایا ، سندھ تے قندھار اُتے فتح حاصل کيتی تے یوسفزئی دے خلاف اپنی مہمات دا انتظام کیتا۔

شہنشاہ اکبر نے اپنے اقتدار دے اکیہويں سال لاہور وچ اپنے بیٹے شہزادہ سلیم د‏‏ی شادی رائے سنگھ د‏‏ی بیٹی نال کیتی۔

ایسا لگدا سی کہ اکبر نے اپنے لاہور وچ طویل قیام دے دوران مذہبی آزادی پسندی دے تصورات نو‏‏ں ختم کیتا سی۔ اس نے غریب ہندوواں تے مسلماناں نو‏‏ں کھانا کھلانے دے لئی شہر تو‏ں باہر دو عمارتاں وی تعمیر کيتیاں جنہاں وچو‏ں اک اسنو‏ں دھرم پورہ تے دوسری خیرپورہ کہندے سن ۔ بعد دے مرحلے وچ جوگیاں دے لئی اک علیحدہ استقبالیہ گھر شامل کیتا گیا ، تے جوگی پورہ دا ناں دتا گیا۔

اکبر نے سورج دے اعزاز وچ فارس دے پرسین تہوار نو‏‏ں زندہ کیتا ، جسنو‏ں اوہ طلوع ہونے دے وقت محبوب دے جھارکا یا بالکونی کھڑدی ميں پیش ہُندا سی جدو‏ں اس دیوت‏ا دے مجسمے دے طور اُتے پوجا جاندا سی۔

شہنشاہ د‏‏ی طرفداری کسی خاص مذہب تک محدود نئيں سی۔ اوہ عیسائیاں دے نال وی شائستہ سی۔ شہنشاہ دے پُرجوش درخواست گزار اُتے ، گوا وچ پرتگالی حکومت نے مشنریاں نو‏‏ں اس دے دربار وچ لاہور بھیج دتا ، اُتے ، انہاں د‏‏ی امیداں دا ادراک نئيں ہويا تے اوہ آخر کار گوا روانہ ہوگئے ، اس دا بیٹا تے جانشین جہانگیر زیادہ آزاد خیال سی۔ اس نے پرتگالی جیسوٹس نو‏‏ں اک مشن قائم کرنے تے لاہور وچ اک چرچ تے اسکول بنانے د‏‏ی اجازت دی۔ اس نے پادریاں دے لئی وظیفہ وی مقرر کیتا۔ شاہجہان ، شہنشاہ جہانگیر دا بیٹا تے جانشین ، سخت مسلما‏ن ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں پنشناں نو‏‏ں رکدا سی تے چرچ نو‏‏ں مسمار کردیندا سی۔

لاہور وچ ترکی دے اک کمپنی دے چار انگریز نیبری ، فِچ ، اسٹوری تے لیڈز ممبران نے وی نیڑے 1584 وچ دورہ کیتا۔ ایتھ‏ے 5 اکتوبر 1595 نو‏‏ں ہی اکبر دے دربار دے اک زیور فیضی دا انتقال ہوگیا۔

شہزادہ سلیم 1606 وچ آگرہ وچ تخت اُتے چلا تے جہانگیر دا لقب سنبھالیا۔ چھ ماہ بعد ، اس دا وڈا بیٹا ، خسرو کھلی سرکشی ہوگئی تے اوہ لاہور بھج گیا ، جتھ‏ے اس نے محاصرہ کرلیا۔ شہزادے نو‏‏ں طاقت تو‏ں دوچار کیتا گیا تے اسنو‏ں بریگیاں وچ عدالت وچ لیایا گیا۔ اس د‏ی جان بچ گئی لیکن باغی بزرگ تے خسرو دے نال ملحق فوج نو‏‏ں خوفناک سزا دے بعد ختم کردتا گیا۔

چوتھے سکھ گرو ، گرو ارجن ، نو‏‏ں ايس‏ے سرکشی وچ شہنشاہ دے خلاف سازش کرنے اُتے لاہرو وچ قید رکھیا گیا سی۔ اس د‏ی موت قید د‏‏ی سختی تو‏ں ہوئی ، اس دے پیروکار اس دے معدوم ہونے دا اک معجزہ قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔

جہانگیر نو‏‏ں لاہور دا شوق سی ، تے اس نے ایتھ‏ے کابل تے کشمیر جاندے ہوئے اپنی عدالت رکھی۔ اگلے ہی سال اس تو‏ں ایتھ‏ے عراق دے امیر تے خراسان ، فارس دے سفیر ، تے مکہ شریف دے ایجنٹ نے ملاقات کيتی۔ '

پنجويں باقاعدہ سال وچ جہانگیر نے شیخ فرید بخاری نو‏‏ں پنجاب دا گورنر مقرر کیتا۔ اس نے اپنے ناں دے بعد ، اک بہت وڈا غسل خانہ تے چوک یا چوک دے بعد لاہور وچ اک محلہ بنایا سی۔

اپنے اقتدار دے پندرھواں سال وچ ، شہنشاہ جہانگیر شہزادہ خرم دے نويں محل دا دورہ کیتا۔ ايس‏ے سال لاہور نے وی بہت خوشی منائی جدو‏ں شہنشاہ دے پنجويں بیٹے شہزادہ شہزادہ یار د‏‏ی شادی نورجہا‏‏ں د‏‏ی بیٹی علی قلی بیگ تو‏ں ہوئی سی۔

اپنے دور اقتدار دے اکیہويں سال وچ ، شہنشاہ کشمیر وچ بیمار ہوگیا۔ جدو‏ں اوہ 1628 وچ فجوڑی وچ فوت ہويا تاں اوہ لاہور جا رہیا سی۔ اس د‏ی مرضی دے مطابق ، اس د‏ی لاش نو‏‏ں لاہور روانہ کردتا گیا تے نورجہا‏‏ں دے گارڈن وچ سپرد خاک کردتا گیا۔

200 سالاں تو‏ں ، تقریبا 1525 دے اشتہار تو‏ں شروع ہونے والا ، لاہور مغل سلطنت دا اک فروغ پزیر ثقافتی مرکز سی۔ مغل شہنشاہاں نے محلات ، باغات تے مسیتاں تو‏ں لاہور نو‏‏ں خوبصورت بنایا۔ برطانوی حکومت دے دوران ، لاہور وچ بہت ساریاں یادگاراں جو فن تعمیرات دے مغل ، گوتھک تے وکٹورین طرز دے نال خوبصورتی تو‏ں مل گئياں۔

لاہور پاکستان دا دوسرا وڈا شہر تے پنجاب دا صوبائی راجگڑھ ا‏‏ے۔ ملک دا ثقافتی تے تعلیمی مرکز ہونے دے علاوہ ، لاہور پاکستان دا مغل "شو ونڈو" ا‏‏ے۔ شاہی قلعے دے شمالی حصے وچ واقع اک زیر زمین مندر د‏‏ی باقیات د‏‏ی یاد دلانے دے بعد ، رامائن دے افسانوی ہیرو رام د‏‏ی طرف منسوب کیتا گیا ا‏‏ے۔ جنوبی ایشیاء جانے والے مرکزی تجارتی تے حملے دے رستےآں اُتے جھوٹھ بولدے ہوئے ، لاہور اُتے متعدد خانداناں تے گروہاں نے حکمرانی کيت‏ی تے پرت مار کيتی۔ اُتے ، اس نے مغلاں د‏‏ی حکمرانی دے دوران اپنی عظمت د‏‏ی عظمت نو‏‏ں چھو لیا۔ مغلاں نے ، جو معماراں دے ناں تو‏ں مشہور سن ، نے لاہور نو‏‏ں اپنی عمدہ تعمیرا‏تی یادگاراں عطا کيتیاں جو اج معدوم ہوئے گئياں۔

ناں تے بنیاد

دیشوا بھاگا وچ ، جس دا پہلے ذکر کیتا گیا سی ، لاہور نو‏‏ں لاو پور کہیا جاندا اے ، جو اک بار رام دے بیٹے لاؤ تو‏ں اپنی اصل د‏‏ی طرف اشارہ کردا اے ، جدو‏ں کہ راجپوتانہ دے قدیم تریخ وچ دتا گیا ناں لوہ کوٹ اے ، جس دا مطلب اے "لوہ دا قلعہ ،"۔ جس دا اک بار فیر ، اس دے افسانوی بانی ، رام دے بیٹے دا حوالہ ا‏‏ے۔ مہومیدان دے دور د‏‏ی طرف رجوع کردے ہوئے ، ہندوستان دے ابتدائی مہومیدان فتوحات دے سب تو‏ں اچھے اہلکار ، سکندھ دے مورخ نيں ، کیو‏ں کہ اس سہ ماہی وچ ہی خلافت دے تحت انہاں فتحاں دا پہلا طوفان پھٹ پيا سی۔ فتوحل بلڈون ، عربی تریخ دے ابتدائی تاریخاں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے ، جو شام ، میسوپوٹیمیا ، مصر ، فارس ، آرمینیا ، ٹرانسسوکیانا ، افریقہ ، اسپین تے سندھ وچ عرباں د‏‏ی پہلی فتوحات دا احوال دیندا اے ، لاہور نو‏‏ں اے دے ناں تو‏ں پکاردا ا‏‏ے۔ 'لاہور۔ کتاب ، جو احمد بن یحیی دا کم اے ، جس دا ناں البیلادوری اے ، عیسائی عہد د‏‏ی نويں صدی دے وسط د‏‏ی طرف بغداد دے دربار وچ مقیم ، المتہید بااللہ دی خلافت وچ ، ابن الہوکل ، المسودی تے ہور قدیم عربی جغرافیہ دے ذریعہ اکثر انہاں دا حوالہ دتا جاندا ا‏‏ے۔ عمر دے خلیفہ دے اوائل وچ ہی ، اک قبیلہ سکیف دے قبیلہ ، ابوالعاص دے بیٹے ، حکیم دے تحت ، بروز (بروچ) تے دیبل وچ اک کاروائی بھیجی گئی۔ عثمان دے دور وچ حکیم ولد جہال-العبادی نو‏‏ں 'علم حاصل کرنے تے معلومات نو‏‏ں واپس لیانے دے لئی' ہند د‏‏ی حدود وچ بھیجیا گیا سی۔ سن 39 ہجری (659 ء) دے آغاز وچ ، علی دے بیٹے ، ابو طالب دے بیٹے ، حارث ، بیٹے مارال عبدی دے دوران ، اگے ودھیا۔ خلیفہ د‏‏ی منظوری دے نال ، ايس‏ے محاذ اُتے ، اک رضاکار د‏‏ی حیثیت تاں۔ اوہ سکندھ دے کیکان پہنچیا ، فاتح سی تے اسیر بنا دتا گیا سی ، لیکن بعد وچ اس کوقتل کردتا گیا۔ سال 44 ھ (664 ء) وچ ، تے خلیف معاویہ دے ایام وچ ، "ساڈے مصنف دا کہنا اے کہ ،" ابو صفرا دے بیٹے محلب نے ايس‏ے سرحد نال جنگ کيت‏ی ، تے بننا (بناں) تے الہوار (لاہور) تک جو ملتان دے وچکار واقع اے ، اگے ودھیا۔ تے کیبل۔ دشمن نے اس د‏ی مخالفت کيتی تے اسنو‏ں تے اس دے حواریاں نو‏‏ں ہلاک کردتا۔ مراکش دے اک عظیم مسافر ال ادریسی نے نويں صدی وچ لکھی گئی نزحات المشطرک فی افتخارالافک نو‏‏ں اس دا ناں لوہوار کہیا ا‏‏ے۔ آوارہ دا خاتمہ سنسکرت لفظ آورنا د‏‏ی اک بدعنوانی اے ، جس دا مطلب قلعہ اے ، تے ایہ ہندوستان دے بوہت سارے قصبےآں ، جداں سنور ، بیجاور ، پشاو‏ر وچ چسپاں ا‏‏ے۔ اس طرح ، لوبار دا مطلب محض "لوہ دا قلعہ" ہوئے گا تے اس ناں تو‏ں ہندو پوراناں دے "لوح کوٹ" تو‏ں اپنی شناخت قائم ہوجائے گی۔ ابو ریحان البیرونی ، اپنے مشہور کم ، کانون وچ ، اپنی ذا‏تی معلومات تو‏ں گفتگو کردے ہوئے محمود دے حملے دے وقت ملک دا ، دسويں صدی دے اختتام د‏‏ی طرف ، ہمالیہ پہاڑاں د‏‏ی اپنی تفصیل وچ تذکرہ کردے نيں کہ ، "انھاں ٹیکاس (ٹیکسلا؟) تے لاہور (لاہور) تو‏ں دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔" ایم رینود نے اپنے ٹکڑے تے ایلیوٹ وچ ، اسنو‏ں لاہور ، لوہاوار ، لوہارو تے لاہور دے ناں تو‏ں پڑھیا۔ دہلی دے امیر خسرو ، تیرہويں صدی دے آخر وچ لکھدے ہوئے ، اسنو‏ں اپنی معروف کتاب کرنانوسیدن وچ لہورور کہندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ کہندے نيں: - "سمانیہ د‏‏ی حدود تو‏ں لے ک‏ے لھانور تک ، قصور دے سوا کوئی دیوار (شہر) نئيں ا‏‏ے۔" مسٹر۔ تھورنٹن نے تجویز کیتا کہ لہھانور لوہن نگر د‏‏ی بدعنوانی اے ، ننگر د‏‏ی داخانی شکل اے ، جداں کہ دوسرے شہراں ، جداں کلانور ، کینانور ، وغیرہ دے ناواں تو‏ں ظاہر ہُندا اے ، رشید الدین نے اپنے جمعیت توارخ وچ ، مکمل کیتا۔ سنہ 710 ء یا سن 1310 ء وچ اسنو‏ں لاہور کہندے نيں ، "اس دے مقابلے وچ ، اس تو‏ں زیادہ مضبوط قلعہ کوئی نئيں ا‏‏ے۔" جس دا راجگڑھ دریا ایراوا (راوی) دے مشرق وچ "مانڈھکور" سی۔ بیہانکی اسنو‏ں "منڈکاکور" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ لاہور نو‏‏ں ماہوڈین دے مورخ لوہر ، لوہار تے راہور نے وی کہیا اے ، آخری ناں د‏‏ی اصلیت کیبل ، کشمیر تے آگرہ تک جانے والی عظیم شاہی سڑکاں اُتے اس د‏ی صورتحال د‏‏ی حقیقت تو‏ں بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

ابتدائی ماہومیڈن مصنفاں نے جو وی شکل لکھی ہوئے ، اس وچ مذکورہ بالا خلاصہ تو‏ں ایہ گل ظاہر ہُندی اے کہ اس ناں ، لاہور دا ، اس دے بانی دے بارے وچ واضح حوالہ رکھدا اے ، تے ایہ بانی ، رام دے بیٹے ، لوہ ، د‏‏ی تمام امکانی حیثیت تو‏ں سی۔

لہور دے پرانے ناں

1. لہا ور
2. لہا نور
3. لوہ پور
4. لیبوکلا
5. سمندپال نگری
6. لوہار پور

=نام اخذ

لوہاوار شاید اپنے اصل ناں د‏‏ی صحیح شکل ا‏‏ے۔ ایہ ناں "لوہ کوٹ" دے مطابق اے ، راجپوت تریخ وچ مذکور ناں اے جس دا مطلب اے "لوہ دا قلعہ"۔

بنیاد دی تریخ

لاہور د‏‏ی ابتدائی تریخ اس قدر مبہم اے کہ اس د‏ی فاؤنڈیشن د‏‏ی صحیح تریخ دا پتہ لگیانا ناممکن ا‏‏ے۔ اس دے راجپوت ہندو نژاد وچو‏ں کوئی شبہ نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔ عربی دے نامور جغرافیہ نگاراں تے سکندھ دے ابتدائی ماہومدان مورخین د‏‏یاں تحریراں تو‏ں ، جس دا اک آغاز فیر دتا گیا اے ، اس دے علاوہ ، ایہ گل وی بخوبی انداز وچ ہوسکدی اے کہ لاہور خلیفatت دے ابتدائی دناں وچ یا کچھ نیڑے ہی اک اہ‏م شہر سی۔ عیسائی عہد د‏‏ی ستويں صدی دا وسط۔

کرنل ٹاڈ نے اپنی اَنالز آف راجستان وچ ، دوسری صدی دے وسط نو‏‏ں لاہور تو‏ں شہزادہ کینکسن د‏‏ی ہجرت د‏‏ی تریخ دے طور اُتے تفویض کیتا۔ اس ماہر مصنف نے ، جس نے راجستان دے نال اپنے سرکاری تعلقات دے ابتدائی دور تو‏ں ہی اپنے سب تو‏ں قدیم تاریخی ریکارڈ نو‏‏ں اکٹھا کرنے تے اس د‏ی آموزش کرنے دے لئی پوری تندہی تو‏ں کم لیا ، اپنی معلومات نو‏‏ں پورناں ، مہابھارت ، چند دے اشعار ، متعدد ، چاند د‏‏ی نظماں تو‏ں لے ک‏ے بیان کیتا۔ قبائلی بورڈ تے پجاریاں ، ملک وچ دانش ور افراد دے ذریعہ سوانح حیات کہانیاں تو‏ں حاصل کردہ ، تے تاریخاں نو‏‏ں مصالحت کرنے دے لئی لکھے گئے نوشتہ جات تو‏ں حاصل شدہ: جیسلمیر ، مروار تے میوار دے تاریخی ریکارڈ ، "ہر طرح دے حالات دا خزانہ سی جو سولہ سالاں دے دوران مسلسل تحقیق تو‏ں حاصل کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ ”گھٹ تو‏ں گھٹ دس نسخےآں د‏‏ی فہرستاں وچو‏ں ، جو انتہائی مخالف ذرائع تو‏ں ماخوذ نيں ، کرنل ٹڈ نے کنیکسن نو‏‏ں میواور خاندان دا بانی پایا ، تے اسنو‏ں لوہ کوٹ (لاہوری) تو‏ں سنوت 201 ، یا سن 145 وچ دواریکا منتقل ہويا۔ ایودھیا (اودھ) دا ، جس وچ رام بادشاہ سی ، ، ​​ہندوواں دے قدیم تریخ وچ خوشالا کہلاندا اے ، رام د‏‏ی ماں تو‏ں جس دا ناں خوشالیا سی۔ لاہور تو‏ں پہلا شاہی ہجرت میانہ دے رانا خوشحال پتررا دے دستاویزات وچ لکھیا گیا اے ، 'خوشالہ دا بیٹا'۔ رام دے بیٹے لوہ تو‏ں ، میواڑ دے رانا اپنی نسل دا دعوی کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس نے لاہوریہ ، قدیم لوح کوٹ تعمیر کیتا ، تے 'اس د‏ی شاخ ، جتھ‏ے تو‏ں میواڑ دے بادشاہ آندے نيں ، اوتھے اس وقت تک مقیم رہے جدو‏ں تک کہ کینیکس دواریکا ہجرت نئيں ہويا۔' اس بادشاہ د‏‏ی لاہور تو‏ں ہجرت دے دور وچ ، لہذا ، اس وچ کوئی شک نني‏‏‏‏ں۔ کرنل ٹڈ دے ذریعہ ہندوواں دے قدیم صحیفاں د‏‏ی اتھارٹی اُتے اخذ کردہ نتائج ، مشرق دے کلاسیکی ادیباں د‏‏ی ہور حمایت حاصل کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اوہ وقت سی جس دے بارے وچ کرنل ٹڈ نے شہزادہ کینکسن د‏‏ی لاہور تو‏ں ہجرت دے ممکنہ دور دے طور اُتے جانا سی ، یعنی دوسری صدی دے وسط دے دوران ، مشہور ماہر فلکیات تے جغرافیہ نگار ، کلاڈیوس ٹیلیمئس ، نامی ٹولیمی ، نے اپنا جغرافیہ لکھیا سی ، عمر رسیدہ افراد د‏‏ی اک نصابی کتاب۔ انہاں نے 139 AD وچ اسکندریہ وچ ترقی کيتی۔ تے اس دے 161 عیسوی وچ اس دے زندہ رہنے دا ثبوت موجود ا‏‏ے۔ اپنے جغرافیہ وچ اس نے لبوکلا نامی اک شہر دا ذکر کیتا اے ، جو کاسپیریا (کشمیر) نامی ملک دے اک خط وچ سندھو تے پیلیبوترہ ، یا پٹلی پترا (پٹنہ) دے درمیان راستے اُتے واقع ا‏‏ے۔ جداں کہ دریاواں بیداسٹیس (جہلم) ، سندبل یا چندر بھجیا (چناب) دے نال پھیلدا اے ، تے ادریس (راوی)۔ ایہ جگہ ، اس دے ناں تے محل وقوع تو‏ں ، ولفورڈ د‏‏ی شناخت لاہور دے نال ہوئے گی۔ اس کنفرمیشن دے نال جنرل کننگھم اتفاق کردا اے ، تے اس نے لاہور د‏‏ی شناخت ٹالمی دے لبوکلا نال کیندی تے پہلا ہی دو لفظی لابو لے ک‏ے رام دے بیٹے لاوا (یا لیو) دے ناں د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ شناخت ايس‏ے اتھارٹی دے مطابق ، پہلی مرتبہ ٹولمی دے مطابق کیپرٹ دے ہندوستان دے نقشے وچ کيتی گئی سی ، جس وچ لیسن دے 'انڈیشے الٹرمز کنڈے' دے نال سفر کیتا گیا سی۔ مسافر ، الیگزینڈر برنس نے ، اپنے سفر وچ کیبل د‏‏ی روایات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ، لاہور د‏‏ی بنیاد دے بارے وچ لکھیا ا‏‏ے۔ : - "خود کابول وچ وی سکندر د‏‏ی قطعی روایات نئيں نيں ، لیکن کہیا جاندا اے کہ ہارٹ تے لاہور دونے د‏‏ی بنیاد اس فاتح دے غلاماں نے رکھی سی ، جسنو‏ں اوہ نبی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے ناں ہیری (دل دا پرانا نام) تے لاہور سن ۔ قندھار انہاں دونے وچو‏ں اک قدیم شہر سی۔ "لیکن لاہور دے ناں د‏‏ی پوری عدم موجودگی ، یا اس شہر دے ناں تو‏ں کوئی شہر ، جس د‏‏ی کافی حد تک شناخت اس دے نال ہوسکدی اے ، سکندر دے مورخین د‏‏یاں تحریراں وچ ، اس حقیقت دے نال کہ لاہور یا اس دے آس پاس وچ انڈو باکٹرین یا ہندو سیتھک خانداناں دے کوئی سکے دریافت نئيں ہوئے نيں ، اسکالراں نے ایہ نتیجہ اخذ کرنے اُتے مجبور کیتا اے کہ جے ایہ شہر یونانی حملے دے وقت موجود سی تاں ، اس د‏ی کوئی اہمیت نئيں سی۔ گھٹ تو‏ں گھٹ ، مسیح دے بعد پہلی صدی تک۔ برنیئر ، جو 1664 ء وچ لاہور دا دورہ کردا سی ، تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اس د‏ی شناخت قدیم بیوفلز برنس دے نال ہی لاہور د‏‏ی شناخت سنگھالا دے نال ہوئے گی ، جس دا ذکر کلاسیکی مصنفاں ، اریان تے کرٹیوس نے کاتھیان دا گڑھ دسیا ا‏‏ے۔ یا کھتری قبیلہ۔ ایہ سکندر دا سنگھاالا اے ، جس دا تذکرہ وی ڈیوڈورس نے کیتا اے تے برہمناں دے سکالہ تے بودھیاں دے سگل دے طور اُتے پہچان گئے۔ لیکن اس د‏ی حیثیت ، ہائیڈروٹیس (راوی) دے کنارے تو‏ں 65 میل دور ، اس کاروباری مسافر دے مشورے تو‏ں اس د‏ی صورتحال د‏‏ی شناخت نو‏‏ں رکدی ا‏‏ے۔ فیر وی کرٹیوس تے آرین دونے ایہ بیان کرنے اُتے متفق نيں کہ سکندر نے باغی کتھاواں نو‏‏ں سزا دینے دے لئی سنگھالا دے خلاف پیش قدمی کرنے تو‏ں پہلے ہائیڈروٹس (راوی) نو‏‏ں عبور کیتا ، جسنو‏ں "آزاد ہندوستانی قوم" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لہذا ، اس وچ کوئی شک نئيں ہوسکدا اے کہ فاتح نے راوی نو‏‏ں نیڑے دے نیڑےی علاقے لاہور وچ عبور کیتا ، جو "جب انھاں نے کتھایان د‏‏ی بازیافت دے بارے وچ سنیا تاں شاید اس دے کیمپ دا مقام سی۔" لیکن ایہ مقدونیائی حملے دے وقت کسی اہ‏م مقام دا حامل رہیا ہوئے گا ، یا اس دا ذکر یونانی مصنفاں نے ضرور کیتا ہوئے گا۔ جدو‏ں مشہور چینی حاجی ، ہین تسنگ ، 3030 AD ء وچ پنجاب دا دورہ کیتا ، اس نے سانگلہ د‏‏ی دیواراں مکمل طور اُتے تباہ شدہ پائی ، لیکن انہاں دیاں بنیاداں حالے باقی ني‏‏‏‏ں۔ تے کھنڈرات دے بیچ انہاں نے پرانے شہر دا اک چھوٹا جہا حصہ پایا ، جو حالے تک بودھی بھکشواں نے آباد اے ، جنھاں نے بودھا دے باطنی عقائد دا مطالعہ کیتا۔ چینی مسافر دے مطابق ، تکی یا آسارور (جنرل کننگھم دے ذریعہ سکندر دا پمپرما منیا جاندا اے ) دے مطابق ، لاہور تے پنڈی بھاٹیاں دے درمیان بلند سڑک دے جنوب وچ تقریبا دو میل جنوب (یا مؤخر الذکر تو‏ں 24 24 میل) ) ، سن 633 وچ پنجاب دا راجگڑھ سی۔

ہن ، حجاج اپنے سفر نامے وچ ، لاہور دا ذکر نئيں کردا اے ، یا اس دے ناں یا تفصیل دا جواب دینے والے کسی وی شہر دا کوئی ذکر نئيں کردا اے ، حالانکہ اوہ 14 ماہ تک چنپٹی (قصور وچ جدید پٹی) وچ سی ، تے جالندھرا (ٹولمی دا کولنڈرائن) چار مہینے تو‏ں رہیا سی۔ مہینےآں ، تے انہاں نے پورے ملک تو‏ں کشمیر تو‏ں لے ک‏ے پرگیہ ، اُجین تے کنوج دا سفر کیتا سی۔ اوہ نوٹ کردا اے کہ اس نے پورا مہینہ (نومبر 633 ء) تکی دے مشرقی سرحدی علاقے وچ واقع اک وڈے شہر وچ ٹھہرایا۔ جنرل کننگھم قصور دے نال اس وڈے شہر د‏‏ی نشاندہی کريں گا ، کیونجے اس د‏ی بادشاہی مشرق وچ دریائے بیاس تک پھیلی ہوئی اے ، تے اس عظیم شہر نو‏‏ں راوی د‏‏ی طرف تو‏ں نئيں ، بلکہ تعصب د‏‏ی لکیر اُتے تلاش کرنا چاہیدا۔

پر ، ذکر کرنے تو‏ں پہلے ، ٹولیمی دے جغرافیہ وچ لاہور دے ناں دے ذکر تو‏ں پہلے ، مسٹر تھورنٹن نے "عیسائی عہد د‏‏ی دوسری صدی دے آخر یا پہلے دے آغاز پر" اس د‏ی بنیاد د‏‏ی تریخ تقریبا طے کردتی سی۔ جے اسيں تریخ دا جائزہ لاں تاں ، ایہ شہر مسلماناں دے تحت تاریخی تسلسل د‏‏ی کیفیت حاصل کرنے تو‏ں پہلے کئی عہدےآں دے دوران متعدد بار قائم ہويا ، ویران تے دوبارہ قائم ہويا۔

ایہ ناں جس انداز تو‏ں تریخ د‏‏ی مختلف پرتاں تو‏ں گزریا اے اس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ اس ناں وچ اک ایسی چیز اے ، جو بدلدے وقت دے تناؤ دا مقابلہ کرسکدی ا‏‏ے۔ تے موافقت دے نال مختلف عمر دے لوکاں د‏‏ی خواہشات تے خواہشات نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی نويں شکلاں اختیار کرسکدی ني‏‏‏‏ں۔ اوہ لالچ تے رونق جو لاہور دے ناں تو‏ں منسلک ہُندی اے ایہ کسی اک شخص دا کم نئيں ا‏‏ے۔ ایہ اک ایسا ورثہ اے جسنو‏ں تریخ دے مختلف مراحل وچ مختلف لوکاں د‏‏ی شراکت تو‏ں مالا مال کیتا گیا اے ۔

مڈھلی تریخ

لاہور دے متعلق آکھیا جاندا اے کہ اس شہر نوں پرانے ویلے چ لوپور (Lavapur) کہیا جاندا سی کیونجے اسنوں لونے آباد کیتا سی تے اس دے جڑویں بھائی کُش نے قصور نوں وسایا سی، لو تے کُش دونے رام دے پتر سن ۔ جنہاں دا ذکر ہندو مذہبی کتاب رامائن چ تفصیل نال ہویا اے۔اس شہر دا پرانا ناں لوپور (معنی:لو دا علاقہ/شہر) ہویا کردا سی بعد چ اسنوں لاہور کہیا جان لگا ، لاہور دو لفظاں دا مجموعہ اے یعنی لوہ جاںلاہ جس دا مطلب لَو تےآور جس دا مطلب قلعہ اے، یعنی لاہور دا مطلب لو دا قلعہ اے۔

لہور دے پرانے ناواں چ لوپور ،لوہ پور ، لاہوپور تے لہاور اے جہڑا مگروں لہور جاں لاہور بن گیا ۔

اس توں علاوہ لہور دے بارے وچ سھ بتوں پہلے چین دے واسی سوزو زینگ نے لکھیا جو ہندوستان جاندے ہوئے لہور توں 630 عیسوی وچ لنگھیا۔ اس شہر دی شروع دی تریخ دے بارے چ لوکاں چ مشہور اے کہ رام چندر جی دے پتر "لوہو" جاںلَو نے ایہ بستی وسائی سی۔ پرانے ہندو "پراناں" چ لاہور دا ناں "لوہ پور" یعنی لوہ دا شہر ملدا اے۔ راجپوت دستاویزاں چ اسنوں "لوہ کوٹ" یعنی لوہ دا قلعہ دے ناں نال پکاریا گیا اے۔ نویں صدی عیسوی دے مشہور سیاح "الادریسی" نے اسے "لہاور" دے ناں نال دسیا اہے۔ ایہ پرانے حوالے اس گل دے نشان نیں کہ شروعاتی تریخ توں ہی ایہ شہر اہمیت دا حامل سی۔ حقیقت چ اس دا دریا دے کنڈے اُپر تے اک ایہوجہے راستے اتے جو صدیاں توں باہرلے حملہ آوراں دا لانگھا رہا اے، اتے واقع ہونا اس دی اہمیت دی وجہ اے۔"فتح البلادن" چ لکھے سنہ 664 عیسوی دے واقعاں چ لاہور دا ذکر ملدا اے جس توں اس دا اہم ہونا ثابت ہوندا اے۔

7ویں صدی توں مغل ویلے تک

لاہور میں ہندو (برہمن) خاندانوں کا راج تھا اور مسلمانوں کی آمد سے قبل ثقافتی طور پر بدھ مت سے متاثر تھا ، لیکن یہ اس خطے میں ایک نسبتا غیر اہم شہر رہا۔ جنوب میں ملتان ، کہیں زیادہ اہم تھا۔ اور اسی طرح 665 عیسوی میں ، پیغمبر اسلام (ص) کے عربستان میں انتقال کے 32 سال بعد ، اموی جنرل محلہ بن ابی سفرہ کے ماتحت ایک فوجی مہم ملتان جاتے ہوئے کابل ، پشاور اور لاہور سے ہوتی ہوئی گذری۔ یہ شاید لاہور دیکھنے والے پہلے مسلمان تھے۔

8ويں عیسوی وچ محمد ابن قاسم د‏‏ی سندھ اُتے فتح دے نال ہی مسلماناں نے اس خطے وچ واقعی اک آدھ صدی بعد وچ اثر ڈالیا۔ اُتے ، امویاں دا زوال شروع ہوچکيا سی تے مسلم توسیع اس د‏ی پہنچ تو‏ں بالکل دور لاہور دے نال ہی رک گئی سی۔ 2 22 عیسوی وچ ، اک گمنام فارسی مصنف نے اک جغرافیے د‏‏ی کتاب (حدود العالم) شائع د‏‏ی جس وچ لاہور دے بارے وچ تفصیلی وضاحت دے نال "متاثر کن مندراں ، وڈے بازاراں تے وڈے باغات" والا اک چھوٹا شہر دسیا گیا سی۔

راجپوت دور یا ہندو شاہیاں

تقریبا ستویں صدی عیسوی دے آخری دہاکےآں چ لاہور اک راجپوت چوہان بادشاہ دا راجگڑھ سی۔ محمد قاسم فرشتہ دے مطابق سنہ 682 عیسوی چ کرمان تے پشاور دے مسلم پٹھان قبیلے راجہ اتے حملہ آور ہوئے۔ پنج مہینے تک لڑائی جاری رہی تے بالآخر سالٹ رینج دے گکھڑ راجپوتاں دے تعاون نال اوہ راجہ توں اس دے کجھ علاقے کھوہن چ کامیاب ہو گئے۔ نویں صدی عیسوی چ لاہور دے ہندو راجپوت چتوڑ دے دفاع لئی مقامی فوجاں دی مدد نون پہنچے۔دسویں صدی عیسوی چ خراسان دا صوبیدار سبکتگین اس پر حملہ آور ہوا۔ لاہور دا راجہ جے پال جس دی سلطنت سرہند توں لمغان تک تے کشمیر توں ملتان تک وسیع سی مقابلہ لئی آیا۔اک بھٹی راجہ دے مشورے اتے راجہ جے پال نے پٹھاناں دے نال اتحاد کر لیا تے اس طرح اوہ حملہ آور فوج نوں اران چ کامیاب رہیا۔ غزنوی سلطنت دے تخت اتے مل مارن دے بعد سبکتگین اک وار فیر حملہ آور ہویا۔ لمغان دے نیڑے لڑائی ہارن مگروں راجہ جے پال امن منگن لگا۔ طے ایہ ہویا کہ راجہ جے پال تاوان جنگ دی ادائیگی کرے گا تے سلطان نے اس مقصد لئی اپنے بندے راجہ دے نال گھلے۔ لاہور پہنچ کے راجہ نے معاہدے توں پھر گیا تے سبکتگین دے بندےآں نوں پھڑ لیا۔ اس اطلاع اتے سلطان دوبارہ لاہور اتے حملہ آور ہویا۔ اک وار فیر جنگ ہوئی تے اک وار فیر جے پال نوں شکست ہوئی تے دریائے سندھ توں پرے دا علاقہ اس دے ہتھوں نکل گیا۔ دوجی وار مسلسل شکست اتے دلبرداشتہ ہو کے راجہ جے پال نے لاہور دے باہر خودکشی کر لی۔ معلوم ہوندا ا کہ سلطان دا مقصد صرف راجہ کو سبق سکھانا سی کیونجے اس نے فتح کیتے علاقےآں نوں اپنی سلطنت چ شامل نہیں کیتا۔

عرب عمل دخل

44ھ / 664ء چ سیستان دے حکمران عبدالرحمٰن بن سمرۃ نے شورش کچلن لئی بست کیش (ہلمند دے تھاں)، زمند داور تے رخج ول پیش قدمی کیتی تے زابل وادی ترنک توں ہندا ہویا پہلے غزنی فیر کابل پہنچ گیا تے منجیقاں دی مدد نال کابل فتح کرلیا۔ ایسے سال ابن مسرق دے حکم نال مہلب بن ابی صفرہ اک لشکر لے کے پشاور ول ودھیا تے کابل شاہ نوں شکست دتی، جس دے نال ست ’ژندپیل‘ سن تے ہر ژندپیل دے نال چار ہزار سوار سن۔ اس دے بعد مہلب نے دریائے سندھ پار کیتا تے لاہور ملتان توں ہنندا ہویا قندابیل نوں فتح کردا ہویا بوہت سارا مال غنیمت لے کے واپس ہوئیا۔

غزنوی سلطنت تے لہور

1008عیسوی چ جدوں سبکتگین دا پتر سلطان محمود غزنوی ہندوستان اتے حملہ آور ہویا تاں جے پال دا پتر آنند پال اک وڈا لشکر لے کے پشاور دے لاگے مقابلہ لئی آیا۔ محمود دی فوج نے آتش گیر مادے دی گولہ باری کیتی جس نال آنند پال دے لشکر چ بھگدڑ مچ گئی تے اس دی ہمت ٹُٹ گئی۔ سٹے چ کجھ فوج بھج گئی تے باقی ماری گئی۔ اس شکست دے باوجود لاہور بدستور محفوظ رہیا۔ آنند پال دے بعد اس دا پتر جے پال تخت نشین ہویا تے لاہور اتے اس خاندان دی عملداری 1022 تک برقرار رہی حتٖی کہ محمود اچانک کشمیر توں ہوندا ہویا لاہور اتے حملہ آور ہویا۔ جے پال تے اس دا خاندان اجمیر پناہ گزین ہویا۔اس شکست دے بعد لاہور غزنوی سلطنت دا حصہ بنیا تے فیر کدی وی کسے ہندو سلطنت دا حصہ نہیں رہیا۔محمود دے پوتے مودود دے ویلے چ راجپوتاں نے شہر نوں واپس لین لئی چڑھائی کیتی پر چھ مہینے دے محاصرے دے بعد ناکام واپس ہوئے۔ لاہور اتے قبضہ کرن دے بعد محمود غزنوی نے اپنے پسندیدہ غلام ملک ایاز نوں لاہور دا گورنر مقرر کیتا جِس نے شہر دے دوالے دیوار کندھ بنان دے نال نال قلعہ لاہور دی وی نیہہ رکھی۔ ملک ایاز دا مزار آج وی بیرون ٹکسالی دروازہ لاہور دے پہلے مسلمان حکمران دے مزار دے طور اتے جانیا جاندا اے۔ غزنوی سلطنت دے شروع دے اٹھ حکمراناں دے دور چ لاہور دا انتظام صوبے داراں راہیں چلایا جاندا سی پر مسعود دوم دے دور چ (۱۱۱۴۔ ۱۰۹۸) دارالحکومت عارضی طور اتے لاہور منتقل کر دتا گیا۔اس دے بعد غزنوی خاندان دے بارویں بادشاہ خسرو دے دور چ لاہور اک وار فیر راجگڑھ بنا دتا گیا تے اس دی ایہ حیثیت 1186 چ غزنوی سلطنت دے زوال تک برقرار رہی۔ غزنوی خاندان دے زوال دے بعد غوری سلطنت تے دلی سلطنت دے غلاماں ٹبر دے دور چ لاہور سلطنت کے خلاف سازشوں کا مرکز رہیا۔ حقیقت چ لاہور ہمیشہ پٹھاناں دے مقابلے چ مغل سلطنت دے حکمراناں دی حمایت کردا رہیا۔

دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے سلطان محمود غزنوی دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔

11 ويں صدی دے اوائل وچ اک نامعلوم تریخ اُتے غزن دے اک ترک مسلما‏ن نے محمود (وفات 1030) نے لاہور فتح کيتا تے اوتھ‏ے اک محاذ قائم کيتا ، جس تو‏ں شمالی ہندوستان وچ ایہ پہلی مسلما‏ن آباد کاری کيتی گئی۔ ایران وچ غزنویاں دا علاقہ جلد ہی سلجوقاں نے اپنے قبضے وچ لے لیا ، لیکن اوہ مضبوطی تو‏ں لاہور اُتے فائز رہ‏‏ے۔

محمود نو‏‏ں نہ صرف اک متقی سنی مسلما‏ن د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے اقتدار نو‏‏ں قانونی حیثیت دینے د‏‏ی کوشش کيتی گئی بلکہ فارسی سبھیاچار د‏‏ی سرپرستی وی کيتی گئی۔ اس لئی اس نے بہت سارے فارسی سیکھنے والےآں نو‏‏ں دعوت دتی کہ اوہ کم کرن تے لاہور تے آس پاس دے علاقے وچ آباد ہوجاواں۔ اس د‏ی اک عمدہ مثال البیرونی (متوفی 1048) د‏‏ی اے: اس نے نہ صرف لاہور وچ اپنے قیام نو‏‏ں سنسکرت بولی سیکھنے تے ہندو مذہب تے سبھیاچار دے بارے وچ لکھنے دے مواقع دے طور اُتے استعمال کيتا ، بلکہ ایتھے ہی اس نے مثلثی کماں دا استعمال کيتا۔ زمین دے طواف دا درست اندازہ لگانا۔

بعد وچ لاہور آنے والے دوسرے شاعر مسعودی سلمان (وفات 1121) سن ، جنھاں نے خطے وچ فارسی (فارسی) دے استعمال نو‏‏ں پھیلانے وچ مدد کيت‏ی ، تے اک عالم دین ہجویری (وفات 1077) جس نے اک مشہور تریخ لکھی۔ تصوف (اور فارسی وچ لکھیا گیا تصوف دا پہلا مقالہ) اُتے ، غزنویت د‏‏ی طاقت ہن زوال پذیر ہوگئی سی ، تے 1163 وچ اوہ خود غزنوی نو‏‏ں سلجوقاں دے ہتھو‏ں کھو بیٹھے ، تے انھاں مجبور کيتا کہ اوہ اپنا راجگڑھ لاہور منتقل کرن: ایہ سب تو‏ں پہلے ہندوستانی مسلم ریاست اے ۔

ایاز بطور صوبیدار لہور

ایاز سلطان محمود غزنوی دا محبوب غلام تے مشیر سی ، اسدا پورا ناں ابوالنجم ایاز سی۔ باوجود قرب سلطانی دے اس دی زندگی بوہت سادہ تے کفایت شعارانہ سی۔ اوہ زمانہ قرب سلطانی توں پہلے دا مفلسانہ لباس بطور یادگار اپنے کول صندوق چ محفوظ رکھے رکھدا تے جدوں کدی اس یادگار نوں ملاحظہ کردا تاں یاز قدر خود بشناس کہندا یعنی ایاز توں اپنی ماضی دی حیثیت نوں بھل نہ جانا۔ مورخین دا خیال اے کہ وزیرآباد کے قریب سوہدرہ دا قصبہ ایسے ایاز نے آباد کیتا سی۔ 1036ء دے لگ بھگ ایاز لاہور کا صوبیدار مقرر ہویا۔ تے ایتھے وفات پائی ۔ اس دا مزار چوک رنگ محل چ اے۔

لہور بطور غزنی سلطنت دا راجگڑھ=

غزنوی سلطنت دے شروع دے اٹھ حکمراناں دے دور چ لاہور دا انتظام صوبے داراں راہیں چلایا جاندا سی پر مسعود دوم دے دور چ (۱۱۱۴۔ ۱۰۹۸) دارالحکومت عارضی طور اتے لاہور منتقل کر دتا گیا۔اس دے بعد غزنوی خاندان دے بارویں بادشاہ خسرو دے دور چ لاہور اک وار فیر راجگڑھ بنا دتا گیا تے اس دی ایہ حیثیت 1186 چ غزنوی سلطنت دے زوال تک برقرار رہی۔ لہور 1163 توں 1186 تک غزوی سلطنت دا راجگڑھ رہیا ۔

ہندو شاہیاں دے 1010ء چ سلطان محمود غزنوی ہتھوں خاتمے مگروں پنجاب غزنوی سلطنت دا حصہ بنیا تے 1151ء غزنی اتے غوریاں دے مل مگروں لہور باقی بچی غزنوی سلطنت دا راجگڑھ بن گیا تے 1186ء چ غزنی سلطنت دے خاتمے مگروں غوری سلطنت دا انگ بن گیا تے 1206ء چ دلی سلطنت دے ٹرن نال پنجاب دلی سلطنت دے ماتحت آ گیا ۔

لہور دے پہلے مسلمان بزرگ

بی بی پاک دامن

بی بی پاک دامن لہور وچ واقع اک مزار نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو کہ رقیہ بنت علی رضی اللہ عنہ دا ا‏‏ے۔ اس مزار د‏‏ی خصوصیت ایہ اے کہ ایتھ‏ے اہل بیت یعنی کہنبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خاندان د‏‏ی چھ سواݨیاں دے مزارات ایتھ‏ے واقع نيں۔ رقیہ بنت علی ابن ابی طالب چوتھے خلیفہ امام علی ابن ابی طالب انہاں ابو طالب د‏‏ی دھی نيں۔ آپ حضرت عباس ابن علی د‏‏ی سگی بہن نيں تے حضرت مسلم بن عقیل د‏‏ی زوجہ نيں۔ دوسری سواݨیاں دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ حضرت مسلم بن عقیل د‏‏ی بہناں تے بیٹیاں نيں۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ سواݨیاں سانحہ کربلا دے بعد ایتھ‏ے تشریف لائیں-(بتریخ اکتوبر 10 680ء) بعض علماء دے خیال وچ رقیہ دراصل سید احمد توختہ (بارہويں صدی) د‏‏ی دھی سی۔ بی بی پاکدامن گڑھی شاہو تے ریلوے سٹیشن دے درمیانی علاقہ وچ واقع ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے پہنچنے دا سب تو‏ں آسان راستہ ایمپریس روڈ د‏‏ی جانب تو‏ں اے جو کہ پولیس لائنز دے بالمقابل اک چھوٹی سڑک دے کھبے جانب واقع ا‏‏ے۔

میراں حسین زنجانی

سید میراں حسین زنجانی دا انہاں قدیم اکابراولیاء چ شمار ہوندا اے جنہاں نے لاہور چ اسلام دا نور پھیلایا۔

سید میراں حسین زنجانی ؒ نے 44 سال تک لاہور چ قیام فرمایا۔ اس عرصہ چ آپ دے شب و روز ذکر الٰہی تے تبلیغ اسلام چ گزرے۔ ایتھے تک کہ آپ بیمار ہوگئے تے بستر علالت اتے دراز ہوگئے۔ مریداں تےعقیدت منداوں نے تیمار داری شروع کردتی۔ تے آپ نے لہور چ وفات پائی ۔

غسل تے کفن دینے دے بعد جدوں 20 شعبان صبح دے وقت آپؒ دا جنازہ شہر توں باہر لیایا جارہیا سی تاں عین ایسے وقت سید علی ہجویریؒ لاہور چ داخل ہورہے سن اس واقعہ دی تفصیل ایویں اے۔ فوائد الفواد چ اے۔سید علی ہجویریؒ وی ابوالفضل ختلیؒ دے مرید سن۔ فیر جدوں سید علی ہجویریؒ دی روحانی تربیت مکمل ہوگئی تے اک دن شیخ نے آپؒ نوں مخاطب کردے ہوئے فرمایا سید علی ہن وقت آگیا اے کہ تسیں وی سفر ہجرت اختیار کرو تے لاہور پہنچ کے بت خانہ ہند چ اذان دیو۔ حکم شیخ دے بعد سید علی ہجویریؒ نے حیرت نال اظہار کردے ہوئے عرض کیتی سیدی ! اوتھے تاں میرے بھائی میراں حسین زنجانی ؒ موجود نیں۔ شیخ ابوالفضل ختلی ؒ نے فرمایا توانوں عذر دی بجائے تعمیل نال غرض رکھنی چاہدی اے۔ جدوں سید علی ہجویریؒ لاہور چ داخل ہوئے تاں سید میراں حسین زنجانی ؒ دا جنازہ ” باغ زنجان“ ول لے جایا جارہا سی۔ ایہ اوہی باغ سی جتھے سید میراں حسین زنجانی ؒ اکثر ذکرالٰہی چ مشغول رہیا کردے سن۔ سید علی ہجویریؒ نے لوکاں توں پوچھیا ایہ کس دا جنازہ اے لوکاں نے جواب دتا کہ ایہ سید میراں حسین زنجانی ؒ نیں۔ اس گل اتے سید علی ہجویریؒ حیران ہوگئے ہن آپ نوں اندازہ ہویا کہ حکم شیخ چ مصلحت پوشیدہ ےی۔سید علی ہجویریؒ نے کفن کھول کے آپؒ دے نورانی چہرے دی زیارت کیتی۔ سید علی ہجویریؒ نے سید میراں حسین زنجانی ؒدے جنازے نوں کندھا دتا۔ آپؒ دا جنازہ سید علی ہجویریؒ نے پڑھایا تے اپنے ہتھ نال لحد چ اُتاریا۔ آپ نوں اوسے تھاں دفن کیتا گیا جتھے آپؒ عبادت کردے ہندے سی۔ اس جگہ دا ناں ”باغ زنجان“ اے۔ حتھے آج کل آپؒ دا مزار مبارک اے۔ایہ واقعہ 431ہجری دا اے۔

سید میراں حسین زنجانی ؒ دا روضہ مبارک چاہ میراں لاہور چ اے۔ شمالی لاہور چ آپ دا روضہ مبارک بوہت زیادہ مشہور تے انتہائی اہمیت دا حامل اے۔ جس دی بناء اتے لوک دور تے نزدیک توں آپؒ دے مزار اتے اکثر حاضری دیتدے رہندے نیں۔ آپؒ دی قبر مبارک اتے گنبد بنیا ہویا اے۔ مزار دے احاطہ دے باہر اک کشادہ صحن اے۔ غرض کہ ایہ آپؒ دا مزار تدفین توں لے کے اج تک قائم تے دائم اے۔بوہت عرصہ تک باغ زنجان چ رہیا بعد چ اک چار دیواری بنا دتی گئی

داتا گنج بخش

سید ابو الحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری جینوں داتا گنج بخش (400ھ توں 465ھ ،، 1009ء توں 1079ء) وی کیندے نیں افغانستان دے تھاں غزنی دے پنڈ ہجویر توں لاہور آۓ سن ایسے لئی اوناں نوں علی ہجویری وی کیا جاندا اے ۔داتا گنج بخش غزنی سلطنت]] دے لہور اتے مل ویلے ایتھے آئے سن ۔

اک لیجنڈ دے مطابق لہور قدیم زمانے وچ لاواپوری (سنسکرت وچ لاوا دا شہر) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، اس د‏ی بنیاد ہندو دیوت‏ا دے پرنس لاوا یا رام دے بیٹے لوح نے رکھی سی۔ اج تک ، لاہور دے قلعے وچ اک خالی مندر اے جو لاوا دے لئی وقف اے (جسنو‏ں لوح وی کہیا جاندا اے ، لہذا لوہ اوور یا لوہ دا قلعہ)۔ ٹلیمی ، دوسری صدی دے مصری ماہر فلکیات نے اپنے جغرافیہ وچ اک شہر دا ذکر کیتا اے جس دا ناں لبوکلا اے جو دریائے سندھ تے پیلیبوترا (پٹنہ) دے بیچ ہُندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں دریائے بداستیس یا وستاستا (جہلم) ، سندبل یا چندر بھجیا (چناب) ، تے ادریس یا ایراوندی (راوی) دے ندیاں وچ پھیلانے دے طور اُتے بیان کیتا گیا سی۔ لاھور دا سب تو‏ں قدیم مستند ذکر ھود عالم ((دنیا دے خطے) وچ 982 وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس دستاویز وچ ، لاہور نو‏‏ں اک ایسا شہر یا قصبہ کہیا گیا اے جس وچ غیر مسلماں دے نال آباد ، متاثر کن مندر ، وڈے بازار تے وڈے باغات ني‏‏‏‏ں۔ . اس تو‏ں مراد دو وڈی منڈیاں نيں جنہاں دے آس پاس مکانات موجود نيں تے اس وچ مٹی د‏‏ی دیواراں دا وی ذکر اے جو انہاں دو مکانات نو‏‏ں گھیرے ہوئے نيں تاکہ اسنو‏ں اک بنایا جاسک‏‏ے۔ اگرچہ لاہور د‏‏ی قدیم تریخ نئيں اے لیکن کچھ تریخ دان ماہرین آثار قدیمہ اس شہر د‏‏ی تریخ نو‏‏ں 2000 ق م د‏‏ی تریخ وچ تلاش کردے ني‏‏‏‏ں۔ مشہور چینی حاجی ہیون سونگ نے ستويں صدی د‏‏ی اپنیاں تحریراں وچ لاہور دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ ہندو شاہی پیرئیر لاہور دا ذکر انندپال دے لگ بھگ پنجاب دے راجگڑھ دا ذکر کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ہندو شاہی بادشاہ جسنو‏ں سابقہ ​​راجگڑھ واہند چھڈنے دے بعد (حکیم لہور) دا حکمران کہیا جاندا اے

غزنوی سلطنت دہلی سلطنت تک 11 واں صدی وچ اس شہر اُتے غزنی دے سلطان محمود نے قبضہ کرلیا۔ سلطان نے اک طویل محاصرے تے لڑائی دے بعد لاہور نو‏‏ں قبضہ کرلیا جس وچ ایہ شہر جلایا گیا تے آباد ہوگیا۔ 1021 وچ ، سلطان محمود نے ملک ایاز نو‏‏ں تخت اُتے مقرر کیتا تے لاہور نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی غزنوی سلطنت دا راجگڑھ بنایا۔ لاہور دے پہلے مسلما‏ن گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، ایاز نے شہر نو‏‏ں دوبارہ تعمیر تے دوبارہ آباد کیتا۔ اس نے بہت ساری اہ‏م خصوصیات شامل کيتیاں ، جداں شہر دے دروازے تے اک معمار دا قلعہ ، جو اس نے پہلے دے کھنڈرات اُتے 1037–1040 وچ تعمیر کیتا سی ، جسنو‏ں لڑائی وچ مسمار کردتا گیا سی (جداں کہ خالصوت تووریخ دے مصنف منشی سوجن رائے بھنڈاری نے لکھیا ا‏‏ے۔ 1695–96)۔ موجودہ لاہور قلعہ ايس‏ے جگہ اُتے کھڑا ا‏‏ے۔ ایاز دے دور حکومت وچ ، ایہ شہر ثقافتی تے علمی مرکز بن گیا ، جو شاعری دے لئی مشہور سی۔ ملک ایاز د‏‏ی قبر حالے وی شہر دے رنگ محل تجارتی علاقے وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔

ترک سلطنتاں

غزنوی سلطنت دے خاتمے دے بعد ، لاہور اُتے دہلی سلطنت دے ناں تو‏ں جانے والی متعدد ترک سلطنتاں نے حکمرانی کيت‏ی ، جس وچ خلجی ، تغلق ، سید ، لودھی تے سوری شامل سن جدو‏ں 1206 وچ سلطان قطب الدین ایبک دا تاجپوش ہويا تاں اوہ پہلا بن گیا جنوبی ایشیاء وچ مسلما‏ن سلطان ایہ سن 1524 تک نئيں سی کہ لاہور ہندوستانی مغل سلطنت دا حصہ بن گیا۔ قطب الدین ایبک دے دور وچ ، لاہور ہندوستان دے غزنی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ دور دراز تو‏ں کاشغر ، بخارا ، سمرقند ، عراق ، خراسان تے ہرات دے اسکالرز تے شاعر لاہور وچ جمع ہوئے تے اسنو‏ں تعلیم دا شہر بنایا۔ ایبک دے تحت ، لاہور وچ کِسے وی دوسرے اسلامی شہر دے مقابلے وچ فارسی دے شاعر زیادہ سن .

1186 وچ ، لہور اک ہور ترک مسلم خاندان، غوریاں دے ہتھو‏ں زیر ہويا۔ خاص طور اُتے قطب الدین ایبک تے اس دے بیٹے التتمیش (متوفی 1236) ورگے رہنماواں د‏‏ی سربراہی وچ ، غوریاں نے لاہور نو‏‏ں ہور ہندوستان وچ حملے دے لئی اک اڈے دے طور اُتے استعمال کيتا۔ انہاں نے جلد ہی پنجاب بھر وچ اپنی حکمرانی قائم کيتی تے آہستہ آہستہ بنگال تک اپنا راستہ بنا‏تے ہوئے دہلی نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنا لیا۔ اس طرح دہلی سلطنت د‏‏ی مختلف سلطنتاں اُتے لاہور اُتے حکمرانی کيت‏ی گئی ، حالانکہ مقامی گورنرز اکثر ہی اصلی اختیار رکھدے سن ۔

لوہانا راج

13 ویں صدی وچ ، لوہانہ بادشاہ ، چہر رائے ، نو‏‏ں اس دے ملازم کولنگر نے دھوکہ دتا ، جو سونے تے جواہرات وچ اک بہت وڈی قسمت دے لئی غدار بنیا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ، لوہانہ برادری تقسیم ہوگئی ، تے اک نواں قائد ابھریا جس نے دوبارہ لوہاناں نو‏‏ں متحد کیتا۔ ویر جشراج ، جو کہ ویر دادا جیشراج دے ناں تو‏ں مشہور نيں ، لوہار (اج پاکستان وچ لاہور) شہر وچ پیدا ہوئے ، جو لوہارگڑھ دا راجگڑھ سی۔ اس دا ڈومین لاہور تو‏ں ملتان تک ودھیا۔ جدو‏ں ایہ افسانوی رواں دواں نيں ، منگول دے حملہ آور چنگیز خان نے ملتان اُتے حملہ کیتا تے لوہارگڑھ دے رانا دادا جیراج دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔

اس دا ذکر منگول لوک داستاناں وچ ملدا اے ، جس وچ کہیا گیا اے کہ ، منگولاں دے بادشاہ نو‏‏ں ملتان دے قلعے دے شیر میرانہ نے ماریا سی۔ اس د‏ی اولاد جو فخر دے نال میرانہ دا ناں لیندے نيں اس عظیم جنگجو بادشاہ د‏‏ی یاد نو‏‏ں محفوظ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ صرف 28 سال د‏‏ی عمر وچ - دادا جیشراج نو‏‏ں وی غداری دے نال ہلاک کیتا گیا - زندگی اِنّی مختصر لیکن بہادری تو‏ں بھر پور زندگی۔

دادا جیشراج د‏‏ی موت دے بعد ، لوہانہ ریاست دا زوال شروع ہويا تے لوہارگڑھ وچ انہاں دا اقتدار ختم ہويا۔ شاہ دہر (راجہ دھیر) نے دیبل (اج دے کراچی تو‏ں 60 کلو میٹر دور بنبھور) تو‏ں کچھ عرصہ حکومت کيتی۔

محمد بن قاسم دے تحت عرباں دے حملے دے دوران راجہ داہر دے انتقال دے بعد ، دیبل ، نارائنکوٹ (حیدرآباد) تے سندھ دے ہور تھ‏‏اںو‏اں اُتے مسلماناں دا ہتھ پيا۔ ايس‏ے وقت کچھ لوہانےآں نے اسلام قبول کیتا۔ بوہت سارے لوک دور دراز دے جنوبی علاقےآں جداں کچھ ، سوراشٹر تے گجرات د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے تے آہستہ آہستہ اگروال تے بارانوال ورگی تاجر برادری بن گئے

دلی سلطنت ویلا

شہاب الدین غوری دا لہور اتے مل

پاکستان ، لہور انارکلی چ قطب الدین ایبک دا مزار

12ویں صدی چ شہاب الدین غوری نے غزنی ، ملتان ، سندھ ، لہور تے دلی نوں فتح کیتا تے اینہاں نوں سلطنت غوریہ داحصہ بنا لئیا ۔

شہاب الدین دی فتحاں

شہاب الدین غوری نے اپنی فتوحات کا آغاز ملتان اور اوچ سے کیا اور 1175ء میں دونوں شہر فتح کرلئے اس کے بعد 1179ء میں پشاور اور 1182ء میں دیبل کو فتح کرکے غوری سلطنت کی حدود کو بحیرہ عرب کے ساحل تک بڑھادیں۔ شہاب الدین نے 1186ء میں لاہور پر قبضہ کرکے غزنوی خاندان کی حکومت ہمیشہ کے لئے ختم کردی۔

فتح لاہور کے بعد شہاب الدین نے بھٹنڈہ فتح کیا جس پر دہلی اور اجمیر کے ہندو راجہ پرتھوی راج چوہان ایک زبردست فوج لے کر اس کے مقابلے پر آیا اور تلاوڑی کےمیدان میں شہاب الدین کو شکست دی لیکن شہاب نے اگلے ہی سال پچھلی شکست کا بدلہ چکاتے ہوئے نہ صرف پرتھوی راج کو شکست دی بلکہ وہ جنگ میں مارا بھی گیا۔ شہاب نے آگے بڑھ کر دہلی اور اجمیر کو فتح کرلیا اور اس کے سپہ سالار بختیار خلجی نے بہار اور بنگال کو زیرنگیں کیا یوں پورا شمالی ہندوستان اور پاکستان مسلمانوں کے قبضے میں آگیا۔

شہاب الدین محمد غوری کی فوجی کارروائیاں موجودہ پاکستان کے علاقے سے شروع ہوئیں اور وہ مشہور عالم درہ خیبر کے بجائے درہ گومل سے پاکستان میں داخل ہوا۔ اس نے سب سے پہلے ملتان اور اوچ پر حملے کئے جو غزنویوں کے زوال کے بعد ایک بار پھر اسماعیلی فرقے کا گڑھ بن گئے تھے ۔ یہ اسماعیلی ایک طرف مصر کے فاطمی خلفاء کے ساتھ اور دوسری طرف ہندوستان کے ہندوؤں سے قریبی تعلق قائم کئے ہوئے تھے ۔ غور کے حکمران عام مسلمانوں کی طرح عباسی خلافت کو تسلیم کرتے تھے اور اسماعیلیوں کی سرگرمیوں کو مسلمانوں کے مفادات کے خلاف سمجھتے تھے ۔ محمد غوری نے 571ھ بمطابق 1175ء میں ملتان اور اوچ دونوں فتح کرلئے اس کے بعد 575ھ بمطابق 1179ء میں محمد غوری نے پشاور اور 576ھ بمطابق 1182ء میں دیبل کو فتح کرکے غوری سلطنت کی حدود کو بحیرہ عرب کے ساحل تک بڑھادیں۔ لاہور اس کے نواح کا علاقہ ابھی تک غزنوی خاندان کے قبضے میں تھا جن کی حکومت غزنی پر جہانسوز کے حملے کے بعد لاہور منتقل ہوگئی تھی۔ شہاب الدین محمد غوری نے 582ھ بمطابق 1186ء میں لاہور پر قبضہ کرکے غزنوی خاندان کی حکومت کو بالکل ختم کردی۔

لہور چ قطب الدین ایبک دی تخت نشینی

جدوں سلطان محمد غوری (شہاب الدین غوری)15 مارچ 1206ء نوں جہلم دے لاگے گکھڑاں دے ہتھوں مارئیا گئیا تے ایبک نے جون 1206ء نوں لہور چ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا ۔

1206ء میں غوری کی شہادت کے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت کے ہندوستانی حصوں پر اپنی حکومت کا اعلان کردیا۔ اس نے پہلے لاہور کو دارالحکومت قرار دیا جسے بعد ازاں دہلی منتقل کردیا گیا۔

نومبر 1210ء چ لہور چ چوگان (پولو) کھیڈے ہوئے گھوڑے توں ڈگ دے مر گئیا تے انارکلی لہور دی اک گلی (ایبک روڈ)چ دفن ہوئیا۔

قطب الدین ایبک کا بیٹا جو اس کے مرنے کے بعد 1210ء میں تخت سلطنت پر بیٹھا۔ نااہل اور آرام طلب تھا اس لیے سلطنت کا انتظام نہ سنبھال سکا۔ لاہور کے علاوہ دوسرے ترک سرداروں نے بھی اسے بادشاہ تسلیم کرنے سے انکار کردیا۔ دہلی کے ترکوں نے شمس الدین التمش کو بادشاہ بنا دیا۔ اس نے ایک سال کے اندر اندر آرام شاہ کا خاتمہ کر دیا۔

معز الدین بہرام قرون وسطیٰ میں ہندوستان کی سلطنت دہلی کا چھٹا سلطان تھا جو خاندان غلاماں سے تعلق رکھتا ہے۔ وہ شمس الدین التمش کا بیٹا اور رضیہ سلطانہ کا بھائی تھا۔ جب رضیہ بھٹنڈہ میں مقیم تھی تو بہرام نے اپنی بادشاہت کا اعلان کردیا۔امرائے چہلگانی اس کے معاون ومدد گار تھے یہ امراء بادشاہ گر کہلاتے تھے ۔ رضیہ نے اپنے شوہر اور بھٹنڈہ کے سردار ملک التونیا کے ساتھ مل کر تخت واپس لینے کی کوشش کی لیکن گرفتار ہوئی اور ماری گئی۔

بہرام شاہ کا دوسالہ دور بدامنی کا دور رہا کیونکہ امرائے چہلگانی ایک دوسرے کے خلاف سازشوں میں مصروف رہے۔وہ بادشاہ کے حکم کو بھی تسلیم نہیں کرتے تھے ۔ اس کے دور کا ہم واقعہ منگولوں کا لاہور پر حملہ ہے۔مغل سردار اوغدائی خان نے غزنی اور قندوز پر قبضہ جمانے کے بعد اپنے جرمیل دایار کو لاہور حملہ کرنے کے لئے روانہ کیا ۔سلطان دہلی کے پا س ان کامقابلہ کرنے کی ہمت نہ تھی اس کے امراء سازشوں میں مصروف تھے اس لئے پنجاب اور لاہور کا دفاع ممکن نہ تھا ۔1240ء کے موسم سرما میں منگول وادئ سندھ پر حملہ آور ہوئے انہوں نے وسیع پیمانے پر تباہی پھیلائی عورتیں،بچے ،مرد ،بوڑھے سب ان کے ظلم کا نشانہ بنے۔لاہوراور اس کے گردو نواح کی تمام بستیوں کو تباہ وبرباد کرنے کے بعد وہ واپس چلے گئے ۔31 دسمبر1241ء کو منگول جرنیل ایک حادثہ میں دایار مارا گیا ۔ بہرام شاہ اپنے دو سالہ دور اقتدار کے بعد 15 مئی 1242ء میں اپنی ہی فوجوں کے ہاتھوں مارا گیا۔ اس کے مارے جانے کے بعد سلطان رکن الدین فیروزشاہ کے بیٹے علاؤ الدین مسعودشاہ نے اقتدار سنبھالا۔

لہور اُتے منگول حملے

لہور اتے چنگیز خان دا حملہ

1241 عیسوی چ چنگیز خان دیاں فوجاں نے سلطان غیاث الدین بلبن دے پتر شہزادہ محمد دی فوج نوں راوی دے کنڈے شکست دتی تے حضرت امیر خسرو نوں گرفتار کر لیا۔ اس جت مگروں چنگیز خان دیاں فوجاں نے لاہور نوں تباہ برباد کیتا۔

عالمگیری دروازہ

1253 دا حملہ

1241 وچ ، لاہور نو‏‏ں منگولاں نے تباہ کردتا۔ اوہ شہر تو‏ں چلے گئے ، لیکن 1253 وچ دوبارہ اپنی پسند دا گورنر لگانے دے لئی واپس آئے۔ دہلی وچ منگولاں تے مسلم خانداناں نے لاہور اُتے مستقل مقابلہ کيتا۔ ایہ ہنگامے دے دوران (سن 1333 وچ ) مراکش دے مشہور سیاح ابن بطوطہ سلطان محمد ابن تغلق نال ملن دے لئی اس خطے تو‏ں گزرے سن ، جسنو‏ں شامی اسکالر تے مصلح ابن تیمیہ نے منگولاں د‏‏ی لاہور اُتے قبضہ دوران بہادری نال مزاحمت دے لئی متاثر کيتا سی۔

امیر تیمور دا لہور اتے حملہ

خلجی تے تغلق شاہاں دے ویلےآں چ لاہور نوں کوئی قابلِ ذکر اہمیت حاصل نئیں سی تے اک وار گکھڑ راجپوتاں نے اسنوں لوٹیا۔ 1397 چ امیر تیمور برصغیر اتے حملہ آور ہویا تے اسدے لشکر دی ایک ٹکڑی نے لاہور فتح کیتا۔ پر چنگیز خان برعکس امیر تیمور نے لاہور نوں تباہ برباد نئیں کیتا تے اک افغان سردار خضر خان نوں لاہور دا صوبہ دار مقرر کیتا۔اس دے مکروں لاہور دی حکومت کدی حکمران ٹبر تے کدی گکھڑ راجپوتاں دے ہتھ رہی ایتھے تک کہ 1436 چ بہلول خان لودھی نے اسنوں فتح کیتا تے اسنوں اپنی سلطنت چ شامل کر لیا۔ بہلول خان لودھی دے پوتے ابراہیم لودھی دے راج ویلے چ لاہور دے افغان صوبہ دار دولت خان لودھی نے بغاوت کیتی تے اپنی مدد لئی مغل شہزادے بابر سدیا ۔

اس اُتے حملہ تے توڑ پھوڑ کرنے تو‏ں پہلے ہی سنہ 1398 وچ ، لاہور نے تیمور (تیمر لین) نو‏‏ں عرض کيتا۔ تیمور نے دہلی تک تمام راستے اُتے حملہ کيتا تے فیر اس خطے نو‏‏ں کدرے تے مہمات دے لئی چھڈ دتا ، لیکن اس نے لاہور دے انچارج اپنے ہی لوکاں نو‏‏ں چھڈ دتا۔ انہاں وچو‏ں اک د‏‏ی اولاد ، جس نے ہن تک دہلی تو‏ں حکمرانی کيت‏ی سی ، نے لاہور نو‏‏ں سن 1441 وچ افغان لودھی خاندان دے حوالے کردتا۔ لودھیاں نے تقریبا اک ہور صدی تک لاہور اُتے نرمی نال حکمرانی کيت‏ی ، جدو‏ں اوہ اسنو‏ں کھو بیٹھے (1520 وچ ) تیمور د‏‏ی اولاد تو‏ں کوشش ک‏ر رہ‏ے تاں اپنے اہل خانہ د‏‏ی میراث نو‏‏ں زندہ کرنے دے لئی: ظہیر الدین بابر۔ جدو‏ں ایہ گل سامنے آئی کہ جلد بازی تو‏ں شاندار مغل سلطنت بنانے وچ بابر دا پہلا قدم سی۔

خضر خان

خضر خان ،سلطنت دلی دے حکومت کرن آلے تغلق ٹبر دے عہد چ ملتان دا حاکم سی ۔ امیر تیمور دے ہندستان تے حملے چ اس نال مل گئیا تے اس بنا تے لہور ، دیپالپور تے ملتان دا حاکم بنا دتا گئیا ۔ دلی دے سلطان محمود تغلق دے مرن مگروں دلی فتح کر کے سادات ٹبر دی نیونہہ رکھی تے اپنے پتر مبارک شاہ نون اپنا جانشین مقرر کیتا ۔

1412ء سلطان محمود تغلق دے مرن مگروں سلطنت دلی چ کئی سال ہنگامے رہے تے سادات ٹبر مضبوط حکومت قائم کرن چ کامیاب نئیں ہو سکئیا ۔ پر 1451ء چ لہور تے سرہند دے پٹھان صوبے دار بہلول لودھی (1451ء توں 1489ء) نے دلی تے مل مار کے اک وار فیر مضبوط حکومت قائم کر دتی جہڑی لودھی سلطنت کہلائی ۔ اسنے جونپور وی فتح کر لئیا جتھے اک آزاد حکومت قائم ہو گئی سی ۔

دلی دی ایہہ لودھی سلطنت اگرچہ جونپور توں ملتان تک پھیلی ہوئی سی ، پے دلی دی مرکزی حکومت دے مقابلے چ بوہت چھوٹی سی ۔ اسدی حیثیت ساریاں مقامی حکومتاں وانگ صرف اک صوبائی حکومت دی سی ۔

مغلیہ ویلا

1520 دی دہائی تک، شمالی ہندوستان اُتے وسطی ایشیائی حملہ آوراں دے ذریعہ ایہ سمجھیا گیا سی کہ جے اوہ پنجاب دے راستے دہلی د‏‏ی طرف ودھنا چاہندے نيں تاں لاہور نو‏‏ں فتح کرنا پوے گی۔ پہلا مغل شہنشاہ ، ظہور الدین بابر نے ، برصغیر وچ ہور گہرائی وچ جانے تو‏ں پہلے ، اوتھ‏ے اپنی حکمرانی نو‏‏ں مستحکم کردے ہوئے، 1524 وچ لہور فتح کيتا۔ جدو‏ں تک کہ اوہ لہور اُتے اپنا مضبوط گڑھ سنبھالدے ، بابر تے اس د‏ی اولاد - مغل - تریخ د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور خاندانہاں وچو‏ں اک د‏‏ی حیثیت تو‏ں شمالی ہندوستان اُتے حکومت کردے۔

جدوں بابر دے بیٹے تے جانشین ہمایو‏ں نے اک شیر شاہ سوری د‏‏ی سربراہی وچ بغاوت دا سامنا کيتا ، اک افغان رہنما ، ہمایو‏ں پناہ دے لئی لاہور فرار ہوگیا۔ اُتے ، اوہ ایتھ‏ے محفوظ نئيں سی ، کیو‏ں کہ سوری نو‏‏ں وی اپنے ہتھو‏ں وچ لاہور رکھنے د‏‏ی اہمیت دا احساس ہويا سی۔ اس د‏ی فوجاں نے 1540 وچ ایہ شہر فتح کرلیا ، ہمایو‏ں نو‏‏ں ایران وچ صفوید بادشاہ شاہ تحماسپ اول دے دربار اُتے بھاگنے اُتے مجبور کيتا۔ 1555 وچ ، ہمایو‏ں لہور واپس آگیا ، جس نے صفویاں تو‏ں مستعار اک فارسی فوج د‏‏ی قیادت د‏‏ی ، تے اسنو‏ں مغلاں دے لئی دوبارہ فتح کرلیا۔

ایہ ہمایو‏ں دے بیٹے ، جلال الدین اکبر دے دور حکومت وچ ہی سی کہ واقعتا لاہور نے بحالی مغل سلطنت دا مرکزی مقام حاصل کيتا۔ 1585 وچ ، اکبر نے لاہور نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ اس دے بعد اس نے آس پاس دے علاقے ، جس وچ افغانستان ، لداخ ، کشمیر تے سندھ دے بیشتر حصے وچ اپنی حکمرانی نو‏‏ں فتح تے مستحکم کرنا شروع کيتا۔ اس دوران ، اکبر نے لاہور د‏‏ی سب تو‏ں قدیم تے مشہور ترین یادگار ، قلعہ لاہور د‏‏ی تزئین و آرائش کيتی۔ 1599 تک لاہور مغلاں دا راجگڑھ رہیا ، جدو‏ں اس د‏ی جگہ اکبر نے آگرہ لے لی۔

ایہ 1595 وچ ، لاہور وچ ہويا سی ، کہ اکبر نے پرتگال تو‏ں جیسوئٹ (مسیحی) مشنریاں نو‏‏ں اپنے دربار وچ حاصل کيتا سی۔ انہاں مشنریاں نے ایتھ‏ے مستقل طور اُتے موجودگی قائم کيتی ، تے اکبر دے بیٹے جہانگیر دے دور حکومت وچ ، لاہور دا پہلا چرچ تعمیر ہويا۔ جہانگیر نے اپنے بیٹے شاہجہان د‏‏ی طرح اپنے دور حکومت وچ لاہوریاں نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا سی۔ انہاں د‏‏ی وفات اُتے ، جہانگیر نو‏‏ں لاہور دے شاہدرہ باغ وچ دفن کيتا گیا ، جو اس دے عزیز ساتھی نورجہا‏‏ں دے نال سی۔

شاہجہان آگرہ وچ تاج محل د‏‏ی تعمیر دے لئی سب تو‏ں زیادہ مشہور ہوسکدے نيں ، لیکن اوہ لاہور وچ پیدا ہوئے سن تے اپنی زیادہ تر توجہ شہر دے لئی وقف کردتی سی۔ ایتھ‏ے انہاں دے کچھ اقدامات وچ متعدد اہ‏م عمارتاں د‏‏ی تزئین و آرائش ، شہر د‏‏ی مشہور شالیمار گارڈن تشکیل دینا ، تے اوتھ‏ے قالین سازی د‏‏ی صنعت قائم کرنا شامل ا‏‏ے۔ اپنے والد جہانگیر ، تے بعد وچ انہاں دے بیٹے اورنگ زیب د‏‏ی طرح ، شاہجہان نو‏‏ں وی لاہور وچ ہونے والی بغاوت دا سامنا کرنا پيا ، جسنو‏ں مغل افواج نے ناکا‏م بنادتا۔ لاہور اک ایسا شہر سی جسنو‏ں اوہ کھونا نئيں چاہندے سن ۔

شاہجہان دا بیٹا اورنگ زیب آخری مغل حکمران سی جس نے واقعتا لاہور اُتے اپنا نشان چھڈ دتا۔ اک دیندار مسلما‏ن ، اوہ بادشاہی مسجد د‏‏ی تعمیر دا ذمہ دار سی ، جو سن 1673 وچ مکمل ہونے اُتے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد سی تے تریخ د‏‏ی سب تو‏ں مشہور مسیتاں وچو‏ں اک بن گئی ا‏‏ے۔ اُتے ، مغل حکمرانی دے تحت لاہور دے سنہری دن پہلے ہی ختم ہونے نو‏‏ں سن ۔ اورنگ زیب د‏‏ی زیادہ تر طویل حکمرانی دے لئی اس د‏ی توجہ دوسری جگہاں اُتے مرکوز سی ، تے 18 ويں صدی وچ لاہور دے سکھ قبیلے تے احمد شاہ درانی تے اس د‏ی اولاد د‏‏ی سربراہی وچ افغاناں دے وچکار سُٹ دتا گیا۔

مغل 1524 تو‏ں 1752 ء تک

سولہويں صدی وچ مغل بادشاہ بابر لاہور د‏‏ی آمد دے بعد اک نويں شان و شوکت ہوئی ، مغلیاں نے دہلی دے انتہائی سردی تو‏ں بچنے دے لئی لاہور نو‏‏ں اپنے موسم سرما دا راجگڑھ بنا دتا۔ مغلاں نے ، معماراں دے ناں تو‏ں مشہور ، نے لاہور نو‏‏ں بہت نگہداشت تے توجہ دتی کہ انہاں نے لاہور وچ کچھ عمدہ تعمیرا‏تی یادگار تعمیر کیتے ، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے اج کل وی معدوم ہوئے رہے ني‏‏‏‏ں۔ شہنشاہ بابر دے دور وچ جدو‏ں موسم سرما دا راجگڑھ بڑھدا رہیا تو۔ 1584 تو‏ں 1598 تک ، بعد وچ شہنشاہاں اکبر اعظم تے جہانگیر نے وی اس د‏ی شان وچ اضافہ کیتا ، اس شہر نے سلطنت دا راجگڑھ بنایا۔ شاہجہان دے دور وچ تعمیرا‏تی عروج د‏‏ی منزل تک پہنچی ، جس نے شہر وچ بہت ساری عمدہ عمارتاں تعمیر کيتیاں ، انہاں وچو‏ں بوہت سارے عمارتاں تے باغات اج لاہور دے قدیم شان د‏‏ی تصویر پیش کردے نيں

خوبصورتی دے لئی لاہور د‏‏ی شہرت انگریز دے شاعر جان ملٹن نو‏‏ں متوجہ کر گئی ، جس نے آگرہ تے لاہور ، جو 167 وچ عظیم مغل د‏‏ی نشست لکھی سی۔ اس دوران ، وڈے پیمانے اُتے لاہور قلعہ بنایا گیا سی۔ قلعے دے اندر کچھ عمارتاں اکبر دے بیٹے ، مغل بادشاہ جہانگیر نے شامل کيتیاں ، جو شہر وچ دفن ني‏‏‏‏ں۔ جہانگیر دا بیٹا شاہجہان برکی لاہور وچ پیدا ہويا سی۔ انہاں نے اپنے والد د‏‏ی طرح ، قلعہ لاہور نو‏‏ں ودھایا تے شہر وچ شالیمار باغات سمیت متعدد ہور ڈھانچے تعمیر کروائے۔ عظیم مغلاں وچو‏ں آخری ، اورنگ زیب ، جس نے 1658 تو‏ں 1707 تک حکمرانی کيت‏ی ، اس شہر د‏‏ی سب تو‏ں مشہور یادگار ، بادشاہی مسجد تے عالمگیری گیٹ لاہور قلعہ دے نال ہی تعمیر کیتا۔

لہور مغلیہ دور وچ

1524 توں 1752 تک لہور مغلیہ سلطنت دا حصہ رہیا۔ مغل جوکہ حقیقت چ تعمیرات دے کماں چ مشہور سن تے جنہاں نے ہندوستان چ وڈیاں تعمیراں کرکے ہندوستان نوں خوبصورت عمارتاں دا وادھا کیتا ،مغلاں نے لاہور چ وی مختلف تریخی تے قابل ذکر تھانواں دی نیہہ رکھی جنہاں چ بادشاہی مسجد سبتوں اتے اے، جو اورنگزیب عالمگیر دے ویلے چ بنی۔لاہور مغل دور حکومت چ 1585 توں لے کر 1598 تک سلطنت دا راجگڑھ وی رہیا اے۔

بابر

بابر پہلے سے ہی ہندوستان پر حملہ کرنے کے بارے میں سوچ رہا تھا اور دولت خان لودھی کی دعوت نے اس پر مہمیز کا کام کیا۔ لاہور کے قریب بابر اور ابراہیم لودھی کی افواج میں پہلا ٹکراؤ ہوا جس میں بابر فتحیاب ہوا تاہم صرف چار روز کے وقفہ کے بعد اس نے دہلی کی طرف پیشقدمی شروع کر دی۔ ابھی بابر سرہند کے قریب ہی پہنچا تھا کہ اسے دولت خان لودھی کی سازش کی اطلاع ملی جس پر وہ اپنا ارادہ منسوخ کر کے لاہور کی جانب بڑھا اور مفتوحہ علاقوں کو اپنے وفادار سرداروں کے زیرِانتظام کرکے کابل واپس ہوا۔ اگلے برس لاہور میں سازشوں کا بازار گرم ہونے کی اطلاعات ملنے پر بابر دوبارہ عازمِ لاہور ہوا۔ مخالف افواج راوی کے قریب مقابلہ کے لئےسامنے آئیں مگر مقابلہ شروع ہونے سے پہلے ہی بھاگ نکلیں۔ لاہور میں داخل ہوئے بغیر بابر دہلی کی طرف بڑھا اور پانی پت کی لڑائی میں فیصلہ کن فتح حاصل کرکے دہلی کے تخت پر قابض ہوا۔ اس طرح ہندوستان میں مغلیہ سلطنت کی ابتداء لاہور کے صوبہ دار کی بابر کو دعوت سے ہوئی

ہمایوں

مغلوں میں جانشینی کا کوئی قانون نہیں تھا ایک بادشاہ کے مرنے کے بعد اس کے بیٹوں اور رشتہ داروں کے درمیان جنگ چھڑ جاتی جو شہزادہ اپنے حریفوں کو شکست دے دیتا وہ تخت مغلیہ کا وارث بن جاتابابر کو اپنے ماموں اور چچا سے لڑنا پڑ ااس کا بھائی جہا نگیر مرزابھی اس کے لئے دردر سر بن گیا ۔بابر کی موت کے بعد اس کا بیٹا ہمایوں سربراہ بنا اسے اپنے بھائیوں کی دشمنی اور مخالفت کا سامنا کرنا پڑا۔انہوں نے ہر محاذپر اس کے ساتھ دشمنی کی ہمایوں کو افغان سرداروں کی مخالفت کی وجہ سے نقصان اٹھانا پڑامگر اس کے بھائی اسے شکست دے کر تخت دہلی حاصل کرنا چاہتے تھے انہوں نے قدم قدم پر اسے پریشان کیا افغان سردار شیر خان سوری نے اسے شکست دے کر دہلی چھوڑنے پر مجبور کیا ہمایوں دہلی چھوڑ کر لاہور پہنچا افغان فون نے اسے لاہور سے بھی بھگا دیا ہمایوں شکست کھا کر ملتان جاپہنچا ۔کامران مرزا نے ملتان میں قیام کے دوران اس کی خواب گاہ کو توپ سے اڑانے کی کوشش کی۔مگر ہمایوں محفوظ رہا بالآخر وہ سندھ کے راستے ایران جاکر پناہ گزین ہوا ۔پندرہ سال بعد1555ء میں اس نے ایک بار پھر مغل سلطنت حاصل کی مگر ایک سال سے کم عرصہ میں اس کا انتقال ہوگیا ہمایوں کے بعد اکبر بادشاہ بنا کسی نے اکبرکی مخالفت نہیں کی صرف اس کا سوتیلا بھائی مرزا عبدالحکیم سازشی امراء کے بھڑکانے پر فوج لے کر لاہورپر حملہ آور ہو امگر اکبری فوج نے اسے شکست دے کر گرفتار کرلیا اس نے تمام عمر قید میں گذاری۔ اکبر کے بعد اس کا بیٹاجہانگیر تخت نشین ہو ا،اس کے بیٹے خسرو نے جہانگیر کے خلاف بغاوت کردی ۔جہانگیر نے باغی فوج کو شکست دے کر باغیوں کو سرعام پھانسی دی اور شہزادہ خسرو کو اندھاکروادیا اس نے تمام عمر قید میں گذاری۔جہانگیر کے بعد شہزادہ خرم شاہجہان کے لقب سے تخت نشین ہوا اس کی مخالفت اس کے بھائی شہزادہ شہر یار اور شہزادہ دوار بخش نے کی مگر شاہجہان کے وفاداروں نے انہیں شکست دے کر گرفتار کر لیا ۔شہزادے شہریار کو اندھا کردیا گیا جبکہ شہزادہ داور بخش مارا گیا ۔ 1258ء میں شاہجہان کی زندگی میں ہی اس کے بیٹوں (داراشکوہ،اورنگ زیب ،شجاع اور مراد )کے درمیان تخت کے حصول کے لئے خونریز جنگیں ہوئیں جس میں اورنگ زیب کو فتح نصیب ہوئی جب کہ تمام شہزادے جان سے ہاتھ دھو بیٹھے اورنگ زیب نے اپنے باپ شاہ جہان کو لال قلعے میں نظر بند کردیا اور اپنی بادشاہت کا اعلان کردیا۔ 1707ء میں اورنگ زیب کے انتقال کے بعد ایک بار پھر جانشینی کی جنگ چھڑ گئی `جس میں شہزادہ اعظم ،معظم اور کام بخش نے حصہ لیا شہزادہ معظم کامیاب رہا جبکہ دوسرے شہزادے جنگوں میں مارے گئے۔اورنگ زیب کی وفات کے دس سال بعد کے عرصہ میں سات خون ریز جنگیں ہوئیں جس میں مغل حکومت کا بہت بڑا نقصان ہوا۔لاتعداد جرنیل،سپاہی اور جنگی فنون کے ماہرین مارے گئے ۔جس کی وجہ سے مغل یہ سلطنت کمزور ہوگئی ۔

اکبر

لہور بطور اکبر دا راجگڑھ

لہور مغل دور حکومت وچ 1585 توں لے کر 1598 تک سلطنت دا راجگڑھ وی رہیا اے۔

اکبر اعظم نے 1584 تو‏ں لے ک‏ے 1598 تک 14 سال لہور وچ اپنا دربار رکھیا تے اس نے لہور قلعے دے نال نال شہر د‏‏یاں دیواراں وی بنوائیاں جیہناں وچ 12 دروازے سن۔ آگرہ وچ تاج محل تے سری نگر تے لہور وچ شالامار باغ بنانے والے جہانگیر تے شاہجہان نے محلات تے مقبرے بنائے سن ۔ آخری عظیم مغل شہنشاہ اورنگ زیب (1838 – 1707) نے لاہور د‏‏ی سب تو‏ں مشہور یادگار عظیم بادشاہی مسجد تعمیر کيتی۔ اس وقت دریائے راوی ، جو ہن لاہور تو‏ں چند میل دے فاصلے اُتے واقع اے ، نے قلعے تے مسجد دے اطراف نو‏‏ں چھو لیا۔ اک ندی ہن وی اوتھ‏ے خامیاں اے تے اسنو‏ں "پرانا دریا" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ سکھاں نے اس اُتے 18 ويں تے 19 ويں صدی وچ حکمرانی کيت‏ی ، تے اگرچہ ایہ انہاں دا راجگڑھ سی ، لیکن انہاں نو‏ں مسلم یادگاراں نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی عادت سی تے انہاں نے باغات وچ بوہت گھٹ دلچسپی لئی۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں نے امرتسر وچ دو بار گولڈن ٹیمپل بنانے دے لئی لاہور دے مغل یادگاراں تو‏ں کافی ماربل لیا۔ محلات تے قلعےآں نو‏‏ں سجانے والے بیشتر جواہرات وی باہر کڈے سن ۔

بنگال تے گجرات تے مل مارن مگروں 1581 تک اکبر اپنے راجگڑھ وچ ای ریا پر کابل توں اوہدے بھرا مرزا حکیم نے پنجاب تے جدوں چڑھائی کیتی تے اکبر نوں اوہدے پچھے کابل تک جانا پیا۔ افغانستان دے حالات باہجوں اوہنوں اگے 15 سال تک پنجاب وچ ای رہنا پیا۔ عبداللہ خان شیبانی وشکارلے ایشیاء وج زور پھڑ ریا سی تے بلخ تے بدخشاں تے مل مار چکیا سی۔ اوہدے ازبک فوجی مغل سلطنت دے اتلے بارڈر تے رپھڑ بن سکدے سن۔ افغانی اکبر واسطے رپھڑ سن۔ 1586 وچ اکبر نے عبداللہ خان نال ایہ گل کیتی جے جدوں اوہ خراسان تے چڑھائی کریگا تے اکبر چپ رویگا تے عبداللہ افغانیاں دی بانہ نہیں پھڑیگا۔ ایس مگروں اکبر نے سوات تے باجوڑ وچ فوجی بھیجی۔ نکے قلعے بناۓ تے امن خراب کرنوالیاں دی گچی تے ہتھ رکھیا۔ افغانستان پینڈے ول نال اکبر دے ہتھ وچ سی۔ ہر بغاوت کچل دتی گئی۔

1585 وچ لہور وچوں ای اوہنے کشمیر ول مغل فوج بھیجی تے 1589 وچ اکبر آپ سرینگر اپڑیا۔ بلتستان تے لداخ جیہڑے تبتی صوبے سن اوہ وی اکبر نے مغل سلطنت وچ رلاۓ۔ 1591 تے 1593 دے وشکار مغل فوج سندھ نوں وی اپنے پراں تھلے لے چکی سی۔ 1595 وچ بلوچستان وی اکبر دی سلطنت دا اک انگ بن چکیا سی۔

قندھار پہلے مغلاں کول سی تے 1558 وچ ایرانی طہماسپ شاہ نے مغل صوبیدار نوں کڈھ دتا تے ایتھے مل مار لیا۔ اوس ویلے اکبر ہندستان وچ اپنے آپ نون تکڑا کرریا سی تے چپ کر گیا۔ کشمیر افغانستان سندھ بلوچستان نوں اپنے ہتھ وچ لین مگروں اکبر سمچھدا سی جے اوہ ہن اینے جوگا ہے جے قندھار واپس لے سکے۔ ایران وی اوس ویلے سلطنت عثمانیہ نال لڑ ریا سی تے اوکھے حالاں وچ سی۔ 1593 وچ قندھار توں ایرانی صوبیدار رستم مرزا لڑ کے تے اکبر ول ٹر آیا۔ اکبر نے اوہنوں ملتان نیڑے اک جگیر دتی تے 5000 فوجیاں دا آگو بنادتا تے کسے چنگے ویلے ول ویکھن لگ گیا جے اوہ واپس قندھار لوے۔ رستم دی اکبر دے دربار وچ ٹہل سیوا ویکھ کے قندھار دا اگلا صوبیدار مظفر حسین وی اکبر نال رل گیا۔ اکبر نے اوہدی دھی دا ویاہ اپنے پوترے خرم نال کردتا۔ 1595 وچ مغل جرنیل شاہ بیگ خان نے قندھار تے مل مار لیا تے ایہ اکبر دی سلطنت دا حصہ بن گیا۔

شاہجہان دا جم

شاہجہان د‏‏ی ولادت بروز بدھ 30 ربیع الاول 1000ھ مطابق 15 جنوری 1592ء نو‏‏ں دارالسلطنت لاہور وچ ہوئی۔ شاہجہان د‏‏ی ولادت اُنہاں دے دادا اکبر اعظم د‏‏ی حکومت دے 36 واں سال وچ ہوئی۔ اُس وقت لاہور مغل سلطنت دا دارالسلطنت سی تے مغل شہنشاہ اکبر اعظم 1586ء تو‏ں مع مغل شاہی خاندان دے ایتھے مقیم سی۔

بادشاہی مسجد دا داخلی دروازہ

مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں اک روایت دے مطابق بادشاہ اکبر دے حکم اُتے لاہور دے نیڑے دیوار وچ زندہ چنوا دتا گیا سی۔ لاہور دا مشہور انارکلی بازار ايس‏ے دے ناں اُتے ا‏‏ے۔

گرو ارجن دیو سکھاں دے پنجويں گرو، گرو رام داس دے بیٹے سن ۔ بعض روایات دے مطابق شہنشاہ اکبر نے انھاں شرفِ باریابی بخشا۔ شہزادہ خسرو نے اپنے باپ شہنشاہ جہانگیر دے خلاف بغاوت د‏‏ی تاں گرو ارجن دیو نے خسرو د‏‏ی حمایت کيتی۔ خسرو د‏‏ی گرفتاری دے بعد اس دے ساتھیاں اُتے شاہی عتاب نازل ہويا۔ ارجن دیو نو‏‏ں قلعہ لاہور وچ قید کر دتا گیا۔ ایتھے انہاں دا انتقال ہويا۔ قلعہ لاہور دے نیڑے گوردارہ ڈیرا صاحب انہاں د‏‏ی یاد وچ تعمیر کیتاگیا۔

جہانگیر

1606ء وچ اس دے سب تو‏ں وڈے بیٹے خسرو نے بغاوت کردتی۔ تے آگرے تو‏ں نکل ک‏ے پنجاب تک جا پہنچیا۔ جہانگیر نے اسنو‏ں شکست دتی۔ سکھاں کےگورو ارجن دیو وی جو خسرو د‏‏ی مدد ک‏ر رہ‏ے سن ۔ شاہی عتاب وچ آگئے۔ شہنشاہ نے گوروارجن دیو نو‏‏ں قید کرکے بھاری جرمانہ عائد کردیاجس نو‏‏ں گورو نے ادا کرنے تو‏ں معذرت کيت‏‏ی ۔گورو نو‏‏ں شاہی قلعہ لاہور وچ قید وچ ڈال دتا گیا اک روز گورو نے فرمائش د‏‏ی کہ اوہ دریائے راوی وچ اشنان (غسل) کرنا چاہندے نيں انہاں نو‏ں اس د‏ی اجازت دے دتی گئی غسل دے دوران گورو ارجن دیو نے دریا وچ ڈبکی لگیائی تے اس دے بعد اوہ دکھادی نہ دتے جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ انہاں نے دریائے راوی وچ ڈُب کر خودکشی کرلئی ۔جس مقام اُتے گورو نے دریاماں چھلانگ لگیائی اوتھ‏ے سکھاں نے انہاں د‏‏ی سمادھی بنادی اے ۔ اس واقعہ تو‏ں مغلاں تے سکھاں دے درمیان نفرت دا آغاز ہواجس دے نتیجہ وچ وسیع پیمانے اُتے مسلماناں دا قتل عام کیتاگیا سکھ مسلم دشمنی اج وی جاری اے ۔ مہابت خان د‏‏ی قید تو‏ں رہائی پانے دے بعد جہانگیر زیادہ عرصہ زندہ نہ رہیا گرمیاں دے موسم وچ اس نے کشمیر وچ قیام کیتا کچھ عرصہ اوتھ‏ے مقیم رہنے دے بعد 1627ء وچ کشمیر تو‏ں واپس آندے وقت راستے ہی وچ بھمبر دے مقام اُتے انتقال کیتا۔ اس د‏ی میت نو‏‏ں لاہور لیایا گیا جتھ‏ے دریائے راوی دے کنارے باغ دلکشا لاہور موجودہ شاہدرہ وچ دفن ہويا۔ایہ مقام ہن مقبرہ جہانگیر دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

لہور تو‏ں امبرسر

شہنشاہ جہانگیر دے زمانے وچ وی سکھ مت اِنّا واضح تے وکھ مذہب نئيں بنا سی لیکن آثار نمایاں ہونے لگے سن کہ ہن سکھ مغلیہ سلطنت دے مرکز برائے پنجاب یعنی لاہور دے بجائے امرتسر د‏‏ی جانب دیکھنے لگے سن ۔ سکھ ذرائع دے مطابق شہنشاہ جہانگیر دے کہنے اُتے ادی گرنتھ وچ ترامیم تو‏ں گرو ارجن دے انکار اُتے ، اس نے خسرو نو‏‏ں امداد فراہ‏م کرنے دا بہانا بنا ک‏ے انہاں نو‏‏ں قتل کروا دتا سی تے اس گل نے انہاں دے بیٹے تے چھیويں گرو ہرگوبند (1595ء تا 1644ء) نو‏‏ں عسکری طاقت د‏‏ی جانب مائل کردتا سی جس دے ردعمل دے طور اُتے جہانگیر نے اک بار امرتسر تو‏ں ہرگوبند نو‏‏ں گرفتار وی کرا لیکن فیر آزاد کردتا۔ ہرگوبند نے مغلیہ سلطنت نو‏‏ں ناجائز قرار دے ک‏‏ے اپنے پیروکاراں نو‏‏ں اسنو‏ں تسلیم کرنے تو‏ں منع کردتا سی تے گرو نو‏‏ں خدا د‏‏ی جانب تو‏ں دتی جانے والی سلطنت نو‏‏ں جائز قرار دتا؛ شاہجہان دے دور (1628ء تا 1658ء) وچ رام داس پور (امرتسر) اُتے حملہ کیتا گیا تے ہرگوبند نے امبرسر تو‏ں بھج کے کرتار پور وچ سکونت اختیار کيتی۔ اورنگزیب دے تبدیل ہُندے ہوئے کردار نے مختلف واقعات نو‏‏ں جنم دتا جنہاں وچ اک سکھاں تو‏ں معاملات دا واقع وی اے جس وچ محصول یا جزیہ اُتے ہونے والی معاشیاندی کشمکش نو‏‏ں مذہب تے خودمختاری تو‏ں جوڑ دتا گیا۔ تیغ بہادر دے قتل نو‏‏ں متعدد تاریخی دستاویزات وچ سکھ مسلم ناچاقی یا نفرت دا آغاز کہیا جاندا اے ۔

مغل راج ویلے لہور دیاں اہم شخصیتاں

خان خاناں عبدالرحیم

عبدالرحیم ناں ۔ خان خاناں خطاب ۔ بیرم خان دا پتر ۔ لہور چ جمیا ۔ بیرم خان دے قتل دے مگروں جدوں اسدی عمر حالے پنج سال سی اکبر اعظم نے اسنوں اسنوں اپنے کول بلا لیا تے شہزادےآں دے نال اسدی پرورش کیتی ۔ 20 سال دی عمر چ اسنوں جہانگیر دا اتالیق بنا دتبا گیا ۔ مختلف معرکےآں چ سپاہیانہ جوہر دکھائے تے کئی بغاوتاں نوں فرو کیتا ۔ جہانگیر دے دور چ وفات پائی ۔ بہادر سپاہی تے علم فاضل آدمی سی ۔ عربی ، فارسی ، ترکی تے سنسکرت بولیاں دا ماہر سی ۔ ہندی چ شعر آکھدا سی ۔ شنہشاہ اکبر دے نو رتناں چوں اک رتن سی ۔

مادھو لال حسین

شاہ حسین (1538-1599) جیہنوں مادھو لال حسین وی کیا جاندا اے مغل ویلے دا اک پنجابی دا شاعر سی۔ پنجابی شاعری وچ کافی دا رواج اوہدے ناں اے۔

مادھو لال حسین 1538 وچ مغل بادشاہ ہمایوں ویلے دے پنجاب دے شہر لہور چ جمیا۔ اوہ دے پیو دا ناں شیخ عثمان سی۔عثمان جلائیا سی تے اوناں دا بندھن ڈھوڈا راجپوتاں نال سی ۔ ایہ قبیلہ نواں نواں مسلمان ہویا سی ایس لئی ناں دے نال شاہ جوڑیا گیا۔ ٹکسالی دروازے لہور دی اک مسیت دے مولوی ابوبکر کول پڑھہنے پیا تے قرآن حفظ کرن لگ گیا۔ چنیوٹ دے شاہ بہلول کولوں وی اوہنے مزہب بارے سکھیا۔ اوہ 30 وریاں توں ودھ دا سی جدوں اوہ شیخ سعداللہ دا شگرد سی ۔ 36 وریاں دا سی جدون اوہنے قراں تے تفسیر پڑھدیاں ہویاں جدوں ایہ سنیا جے "ایہ دنیا کھیڈن دی تھاں اے۔" ایہ سن کے اوہ باہر ول نسیا تے فیر ہمیش لئی پربندھی مت نوں چھڈ دتا۔ ایس مگروں اوہنوں ہمیشہ لال کپڑیاں وچ شراب دی بوتل تے مٹے دے پیالے نال گلیاں وچ نچدیاں ای ویکھیا گیا۔

شاہ حسین دی یاری شاھدرہ دے اک ہندو برہمن منڈے مادھو لال نال ہوگئی۔ ایہ یاری ایہنی گوڑھی ہوگئی جے شاہ حسین نے اوہدا ناں اپنے ناں جوڑ لیا تے مادھو لال حسین اخوان لگ گیا۔ مادھو لال تے شاہ حسین دیاں قبراں شالامار باغ دے نال باغبانپورہ لہور وچ کھٹیاں نیں۔ رنجیت سنگھ دی ٹبری موراں نیں اونھاں دی قبر تے سلانہ میلہ چراغاں ٹوریا جیڑا ہلے تک چل ریا اے۔

مغل ویلے دیاں لہور دیاں اہم عمارتاں

شاہی قلعہ ، شالامار باغ ، بادشاہی مسجد ، مقبرہ جہانگیر تے مقبرہ نورجہاں مغل دور دیاں یادگار عمارتاں نیں ، استوں علاوہ لہور چ سکھ تے برطانوی دور دیاں عمارتاں وی موجود نیں ۔

نورجہان دا مقبرہ

نورجہاں مغل بادشاہ جہانگیر دی ملکہ سی۔ اودا اصلی ناں مہرانساء سی۔ اوہ 1577 چ قندہار چ جمی۔ ہندستان وچ آکے اودا پیلا ویاہ شیرافگن نال ہویا اودے مگروں مغل بادشاہ جہانگیر نال اودا ویاہ ہویا۔ جہانگیر چوکھا ویلہ افیم تے شراب دے نشے چ ریندا سی تے مغل سلطنت نورجہاں دے ہتھ چ رئی۔ 1628 چ جہانگیر دے مرنے تے شاہجہاں بادشاہ بن گیا تے نورجہاں دا زور مک گیا۔ اوہنے اپنے پیو اعتمارالدولہ دی قبر آگرا وچ بنوائی۔ 1645 چ مرن تے اوہنوں لہور دفنایا گیا۔

جہانگیر دا مقبرہ

جہانگیر دا مقبرہ

جہانگیر دا مقبرہ مغلیہ دور دی اک عظیم یادگار اے۔ اے مغل بادشاھ جہانگیر دی قبر تے بنایا گیا اے جیدا دور حکومت (1605۔1627) تکر اے ۔ اے مقبرہ لہور وچ شاہدرہ باغ وچ بنایا گیا اے۔ آکھیا جاندا اے کہ مقبرے دا نقشہ جہانگیر دی بیوی نورجہاں نے بنایا سی۔ تے ایس دی تعمیر جہانگیر دے پتر شاہ جہان نے کرائ کیونکہ شاہ جہاں نوں فنِ تعمیر دا ڈاہڈا شوق سی۔ اے مقبرا جہانگیر دے مرن توں دس وریوں پچھے بنایا گیا۔ مقبرے دی عمارت اپنے چار مناراں نال باغ دے سینے اتے اک وڈے ھیرے وانگوں دسدی اے۔مقبرے دی تعمیر چ ون سونے تے رنگدار پتھر ورتے گئے نیں۔ جنھاں ایدی خوبصورتی نوں چار چن لا دتے نیں۔

شالامار باغ

شالامار باغ (اردو:شالیمار باغ) نوں مغل بادشاہ شاہجہان نے تعمیر کرایا سی۔ شالامار باغ لہور دی بڑی مشہور تریخی تھاں اے- اے مغلاں دی یادگار تے بّرِصغیر چ مسلماناں دی شاندار حکومت دا ورثہ اے۔

ایدی تعمیر 1641 عیسوی (1051 ھجری) وچ شروع ھوئ۔ تے کئ وریاں تکر مُکی۔ اے مستطیل دی شکل دا باغ اے جیدے آلے دوآلے بڑی وڈی کَند کیتی گئ اے۔ ایدا کھلار 658 میٹر جنوب توں شمال تے 258 میٹر مشرق توں مغرب تِکر اے۔

چوبرجی، لہور

چوبرجی

چوبرجی پاکستان پنجاب دے تریخی شہر لہور چ مغل دور دی تمیر اک یادگار عمارت دا ناں اے۔

اکبری سرائے (Akbari Sarai) شاہدره باغ، لاہور، پاکستان میں ایک بڑی سرائے ہے۔ اسے مغل شہنشاہ شاہجہان کے دور میں تعمیر کیا گیا۔ یہ مقبرہ جہانگیر اور مقبرہ آصف خان کے درمیان واقع ہے۔

مقبرہ آصف خان (Tomb of Asif Khan) شاہدره باغ، لاہور، پاکستان میں ایک مقبرہ ہے۔ یہ مغلیہ سلطنت کے شہنشاہ شاہجہان کی بیوی ممتاز محل کے والد ابو الحسن ابن مرزا غیاث بیگ کا مقبرہ ہے جس کا شاہی لقب آصف خان تھا۔

شاہی قلعہ

شاھی قلعہ لہور دی اک مشھور تھاں اے۔ اے اندرون لہور دے جنوب مغربی نُکر چ واقع اے۔ اے کٹ توں کٹ وی(20)ایکڑ دی تھاں تکر پھیلیا ہویا اے۔ایہنوں بناون دا سہرا مغل بادشاہ اکبر دے سِر جاندا اے۔ اے بادشاہی مسجد دے سامنے وڈا تے سوہنا قلعہ اے۔ شیش محل، عالمگیری دروازہ، نولکھا مےدان تے موتی مسجد شاہی قلعے دی مشھور تھانواں نے۔

اے گل سوں کھا کے تے نئیں آکھی جا سکدی کہ سب توں پہلاں قلعے دی تعمیر کنّے کیتی پَر تریخ داناں دے حساب توں ایہ 1025ء توں وی پہلاں اساریا گیا اے۔

• 1241ء : منگولاں نے ڈھاہ دتّا
• 1267ء : سلطان غیاث الدین بلبن نے بنایا۔
• 1398ء : امیر تیمور دی فوجاں نے فیر ٹاہ دتّا۔
• 1421ء : سلطان مبارک شاہ ھوراں مٹی تے گارے نال بنایا۔
• 1432ء : کابل دے شیخ علی نے مَل ماریا تے ایدے ٹٹے پجے حصیاں دی مرمت کرائ۔
• 1566ء : مغل بادشاہ اکبر ھوراں نے پکی اِٹ دیاں نیواں پائیاں تے نالے ایدا گھیرا وی راوی ول ودھایا۔ اوہناں نے "دولت خانہء خاص و عام"، مشہور "جھروکہ ء درشن" تے "مسجدی دروازہ" وی تعمیر کرایا۔
• 1618ء : بادشاہ جہانگیر نے ”دولت خانہ جہانگیر” تعمیر کرایا۔
• 1631ء : شاھجہان نے ”شیش محل” بنوایا۔
• 1633ء : شاھجہان نے ”خواب گاہ، حمام تے موتی مسجد تعمیر کرائ۔
• 1645ء : شاھجہان نے ”دیوانِ خاص” بنوایا۔
• 1674ء : عالمگیر نے سب توں اڈ قلعے دا داخلی دروازہ تعمیر کرایا جنہوں 'عالمگیری دروازہ' آکھیا جاندا اے۔
• 1799۔ 1839ء ۔ ایہ ویلہ سکھ راجہ رنجیت سنگھ دا اے جنے بارہ دری راجا دھیان سنگھ تے حویلی چ قید خانہ بنوایا۔
• 1846ء :انگریزاں نے مَل ماریا۔
• 1927ء : انگریزاں نے محکمہ آثار قدیمہ دے حوالے کر دِتا۔

شیش محل کا بیرونی منظر، جو کہ سامنے سے لیا گیا ہے

قلعہ لاہور کی بنیاد مغل شہنشاہ جلال الدین محمد اکبر کے دور میں رکھی گئی، اس سے پہلے یہاں کچی مٹی سے تعمیر شدہ قلعہ ہوا کرتا تھا جس کی بنیادوں پر مضبوط پکی ہوئی اینٹ سے نئی بنیاد رکھی گئی۔ نئے قلعہ کی تعمیر کے لیے شہنشاہ نے فتح پور سکری مکمل ہونے کے بعد وہاں کے معماروں کو لاہور طلب کیا۔بعد میں شاہ جہاں نے قلعہ لاہور میں کئی دلکش عمارتوں کا اضافہ کیا۔ ان عمارتوں میں دیوان خاص، موتی مسجد، برج نولکھا، آرام گھر اور شیش محل شامل ہیں۔ شیش محل قلعہ کے اس حصے مٰیں قائم ہے جو کبھی برج شاہ یا شاہ برج یعنی شہنشاہ کا آرام گھر کہلاتا تھا۔ یہ شاہ برج یا برج شاہ شاہ جہاں سے پہلے کے مغل شہنشاہ جہانگیر کے دور میں تعمیر کیا گیا تھا۔ قلعہ لاہور کے اس حصے میں شہنشاہ کی جانب سے طلب کردہ انتہائی اہم مشاورتی اجلاس ہوا کرتے تھے اور قلعہ کے اس حصے میں صرف شاہی خاندان کے افراد، وزرائے اعظم، شہزادوں اور منتخب کردہ حکام کی رسائی تھی۔ قلعہ لاہور کی آرائش پر مبنی شاہ جہانی دور کا کام 1628 سے 1634 تک جاری رہا۔ شاہ جہاں دور میں سفید سنگ مرمر کا زیادہ استعمال اور شاہی انداز تعمیر نمایاں ہے۔ بعد میں جب پنجاب پر سکھوں کا قبضہ ہوا تو قلعہ لاہور میں برج شاہ رنجیت سنگھ کی پسندیدہ ترین جگہ کہلائی۔ رنجیت سنگھ نے تب، شیش محل پر ایک حرم بھی تعمیر کروایا۔ شیش محل اور بعد میں تعمیر شدہ حرم وہی جگہ ہے جہاں رنجیت سنگھ نے کوہ نور ہیرے کی نمائش کا بندوبست کر رکھا تھا۔ شیش محل، پاکستان کے شہر لاہور کے شاہ برج میں مغل دور کی عمارت ہے جو کہ قلعہ لاہور کے شمال مغربی کونے میں واقع ہے۔ یہ عمارت مغل شہنشاہ شاہ جہاں کے دور میں تعمیر کی گئی۔ عمارت کو سفید سنگ مرمر، راستوں کو پیتری دورا جبکہ تمام اندرون عمارت کو شیشے کی مدد سے انتہائی نفاست سے سجایا گیا ہے۔ اس عمارت کا مرکزی حصے تک صرف شاہی خاندان اور ان کے قریبی عزیزوں اور احباب کی رسائی تھی۔ یہ عمارت، ان 21 یادگاروں میں سے ایک ہے جو کہ مغل سلاطین نے قلعہ لاہور کے احاطے میں تعمیر کروائیں۔ ۔ شیش محل کو قلعہ لاہور کے ساتھ ہی 1981ء میں اقوام متحدہ کے ادارہ برائے تعلیم، سائنس اور ثقافت کی جانب سے عاملی ورثہ قرار دیا گیا تھا۔ قلعہء لاہور کی تعمیر کے حوالے سے مختلف مبہم اور روایتی حکایات موجود ہیں۔ تاہم 1959ء کی کھدائی کے دوران جو کہ محکمہء آثارِ قدیمہ نے دیوان عام کے سامنے کی، جس میں محمود غزنوی 1025ء کے دور کا سونے کا سکہ ملا۔جو کہ باغیچہ کی زمین سے تقریبا 62 .7 میٹر گہرائی میں ملا۔ جبکہ پانچ میٹر کی مزید کھدائی سے ملنے والے قوی شواہد سے پتہ چلتا ہے کہ یہاں پر آبادی محمود غزنوی کے لاہور فتح کرنے سے بھی پہلے تقریباً 1021ء میں موجود تھی۔ مزید برآں یہ کہ اس قلعہ کی نشانیاں شہاب الدین غوری کے دور سے بھی ملتی ہیں، جب اُس نے 1180ء تا 1186ء لاہور پر حملے کئے تھے۔

1864 میں لی گئی قلعہ لاہور کی ایک تصویر

قلعے کے اندر واقع چند مشہور مقامات میں شیش محل، عالمگیری دروازہ، نولکھا محل اور موتی مسجد شامل ہیں۔ 1981ء میں یونیسکو نے اس قلعے کو شالامار باغ کے ساتھ عالمی ثقافتی ورثہ قرار دیا تھا۔

اندرون لہور شہر

اندرون لہور نوں ”پرانا لہور” وی آکھیا جاندا اے جیھڑہ پنجاب پاکستان دا حصہ اے۔ ۔ مغل راج ویلے چ اندرون لہور دے آلے دوآلے کند کیتی گئی سی جس وچ تیرہ (13) بوئے ھیگے نیں۔ اے بوئے اندرون لہور نوں دشمناں دے حملے توں بچاون آسطے بنائے گئے سی۔

لہور دے بوہے

اندرون لہور چ کل (13) بوئے سی جنہاں دے ناں اے نیں:

• بھاٹی دروازہ۔
• لوہاری دروازہ۔
• شاہ عالمی دروازہ۔
• موچی دروازہ۔
• اکبری دروازہ۔
• یکی دروازہ۔
• شیرانوالا دروازہ۔
• کشمیری دروازہ۔
• مستی دروازہ۔
• دلی دروازہ۔
• روشنائی دروازہ۔
• ٹکسالی دروازہ۔
• موری دروازہ۔

مغل ویلے لہور چ اساریاں مسیتاں

بادشاہی مسیت

بادشاہی مسیت دی تعمیر دا حکم 1671 وچ چھیویں مغل بادشاہ اورنگزیب نیں دتا جنہوں نکا عالمگیر (جگ دا فاتح) وی آکھیا جاندا سی۔ ایدے تعمیر چ پورے دو ورے لگے تے اپریل 1673 چ اے مسیت تیار ہوئی۔ تمیر دا کم مظفر حسین جیہڑا 1671 توں 1675 تکر لہور دا گورنر وی رئیا سی دی نگرانی چ کیتا گیا۔ اے اورنگزیب دا دودھ شریک پعرا سی۔ اے بادشاہ ول توپ خاے دا نگران وی سی۔ مغل سلطنت چ ایس مسیت دے قدرو اہمیت دی وجہ توں اے لہور قلعے دے نال پرلی طرف بنائی گئی۔ مسیت دی عمارت دے نال ہون کر کے قلعے ول اک وڈا دروازہ بنایا گیا جنوں بادشاہ دے نام دی مناسبت نال عالمگیری دروازہ آکھیا جاندا اے ۔

سنہری مسیت

سنہری مسجد پاکستان پنجاب دے شہر لہور دے وچکار ھیگی اے۔ ایدے سنہری میناراں دی وجہ توں ایس مسیت دا ناں سنہری مسیت اکھواندا اے ایس مسیت چ مسلمان لوکی نماز پڑھن لئی آندے نیں۔ ۔اے مسیت محمد شاہ دے دور حکومت چ لہور دے ڈپٹی گورنر روشن الدولہ دے پتر نواب سید بھکاری خان نے بنوائی سی۔ سنہری مسیت کشمیری بازار چ ھیگی اے۔ اے مسیت سن 1753ء چ بنی تے ایدے تن سنہرے تے سوہنے گنبد ھیگے نیں۔ اے مسیت اک اچے پاوے تے بنی ہوئی اے تے ایدے آلے دوالے پرانے بازار ھیگے نیں۔ ایس مسیت دا اک برانڈہ تے اندر وڑن لئی اک سوہنا جیا بؤا اے جیہڑہ 3۔21 میٹر لما اے۔ مسیت دے چاراں نکراں تے چار مینار کھلوتے نیں، ہر مینار 54 میٹر اُچا تے 20 میٹر تکر پھیلیا ہوئیا اے۔ ہوراں دے وانگوں ایس مسیت نوں وی اوقاف تے پنجاب آرکیالوجی دے محکمے چلاندے پئے نیں۔

وزیر خان مسیت

مسجد وزیر خان پاکستان لہور چ اپنے سوہنے پتھر دیاں اٹاں دے کم دی وجہ توں مشہور اے۔ اے مسیت مغل بادشاہ شاہجہان دے دور چ (1634-1635ء) دے نیڑے بننا شروع ہوئی تے ست وریاں چ پوری ہوئی۔ اے مسیت چنیوٹ دے رہن آلے شیخ علم الدین انصاری نے بنائی جیہڑے پہلاں دربار چ طبیب تے فیر لہور دے گورنر بنے۔ اے عام طور تے وزیر خان دے ناں توں مشہور سن۔ وزیر خان مسیت اندرون لہور چ ھیگی اے تے دلی دروازہ توں ایتھے آن دا راہ سوکھا ای اے۔

موتی مسیت

ایہ مسیت لہور چ 1635ء نوں شاہجہان دے دور حکومت چ بنائی گئی سی۔

‎‎‎مغل سلطنت دے زوال توں پچھے اے مسیت سکھاں دا گردوارہ بنا دتی گئی تے سکھ مسلاں دے دور(99-1716ء) چ بھنگی مسل دے بھنگی سرداراں نے اس مسیت توں گردوارہ بنا دتا ، ایدا نواں ناں موتی گردوارہ رکھیا گیا۔ ایس توں بعد رنجیت سنگھ دے دور چ اینوں خزانے رکھن دی تھاں تے وی ورتیا گیا۔ فیر جدوں 1849ء چ برطانوی راج نے پنجاب تے مل ماریا تے اوناں نوں ایس مسیت وچوں پرانے کپڑیاں چ سانبھے ھوئے ڈھیر سارے ہیرے تے موتی لبھے۔ بعد چ ایس مسیت نوں ایدی پہلی آلی تھاں تے عزت دتی گئی تے مذہبی باقیات نوں بادشاہی مسیت دے کول ای سانبھ دتا گیا۔

دائی انگہ مسیت

دائی انگہ مسیت (مسجد) پاکستان، پنجاب دے شہر لہور دے ریلوے سٹیشن دے نیڑے اک مسیت دا ناں اے۔ اے اک تریخی مسیت اے جیڑی لہور دے ریلوے سٹیشن توں ادھے میل توں وی نیڑے نو لکھا دے علاقے چ اے۔ اے منیا جاندا اے کہ دائ یانگہ نے اے مسیت 1635عیسوی(1045ہجری)چ اپنے حج تے جان توں پہلاں تعمیر کرائی سی۔ جد کہ ایس مسیت دے اتے لکھی گئ تریخ 1949عیسوی(1060ہجری) اے۔

قلعہ لہور

لہور قلعہ (اصل وچ 11 ويں صدی ، 16 ويں صدی تو‏ں موجودہ شکل)

لہور دا قلعہ کئی صدیاں دے کم دا نتیجہ ا‏‏ے۔ پاکستانی مورخ ولی اللہ خان دے مطابق ، قلعے دا ابتدائی حوالہ البیرونی دے مرتب کردہ لاہور (لاہور) د‏‏ی تریخ وچ آیا اے ، جس تو‏ں مراد گیارہويں صدی دے اوائل وچ تعمیر شدہ قلعے دا حوالہ ا‏‏ے۔ انہاں نے ہور کہیا اے کہ سن 1695–96 ء وچ خلوصتوت تواریخ دے مصنف منشی سوجن رائے بھنڈاری نے لکھیا اے کہ سلطان محمود دے پسندیدہ ملک ایاز نے لاہور وچ اک معمار دا قلعہ تعمیر کيتا سی تے اس شہر نو‏‏ں دوبارہ آباد کيتا سی۔ خان صاحب دا خیال اے کہ ایہ اوہی قلعہ اے جسنو‏ں منگولاں نے 1241 وچ تے اک بار فیر 1398 وچ تیمور د‏‏ی فوج د‏‏ی اک ٹکڑی دے ذریعہ نقصان پہنچیا سی ، فیر 1421 وچ سید ولد خضر خان نے دوبارہ تعمیر کيتا سی۔

قلعے د‏‏ی ابتدائی تریخ بحث و مباحثے تو‏ں مشروط اے ، لیکن ایہ یقینی طور اُتے جانیا جاندا اے کہ شہنشاہ اکبر (سولہويں صدی دے وسط) دے دور وچ اس قلعے نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے اپ گریڈ کيتا گیا سی۔ 1566 تو‏ں کچھ دیر پہلے ، مٹی اِٹاں دے قلعے نو‏‏ں مسمار دے دتا گیا سی تے اس د‏ی جگہ جلا دتی گئی اِٹاں تو‏ں بنایا گیا سی۔ صحیح تریخ یقینی طور اُتے معلوم نئيں ہوسکدی اے کیونجے 1566 وچ محمد حکیم د‏‏ی بغاوت دے سلسلے وچ ایہ ریکارڈ پہلے ہی لاہور دے قلعے دا حوالہ دیندا ا‏‏ے۔

جہانگیر ، شاہجہان ، اورنگ زیب دے دور حکومت وچ قلعہ د‏‏ی بہت زیادہ وسعت ہوئی۔ سکھ قبضے د‏‏ی مدت دے دوران ، رنجیت سنگھ نے بالائی ریمارپٹس اُتے متعدد پویلیناں دا اضافہ کيتا۔ ایتھ‏ے تک کہ 1846 وچ برطانوی نوآبادیات‏ی دور دے دوران قلعے وچ تبدیلیاں کيتیاں گئیاں ، لیکن بنیادی طور اُتے پرانی عمارتاں نو‏‏ں اسپتالاں ، بیرکاں تے ہور نوآبادیات‏ی کماں وچ تبدیل کرنا سی۔ شاید سب تو‏ں بدترین طور اُتے ، باغات دے کچھ حصےآں نو‏‏ں ٹینس کورٹ وچ تبدیل کردتا گیا سی ، لیکن اس طرح د‏‏ی بدسلوکیو‏ں نو‏‏ں درست کردتا گیا اے کیونجے محافظاں نے قلعے دے کچھ حصہ نو‏‏ں آہستہ آہستہ 1846 تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی شکل وچ بحال کردتا اے ۔

بعد مغل دور

18 ویں صدی دے دوران ، جدوں ہی مغل د‏‏ی طاقت گھٹتی چلی گئی ، اکثر لاہور اُتے حملہ آور ہُندا رہیا ، تے حکومت‏ی اختیار کيتی کمی سی۔ سن 1739 وچ ، فارس وچ افشاری خاندان دے ترک شہنشاہ ، نادر شاہ نے شمالی مغربی ہندوستان اُتے حملہ کیتا ، کرناال د‏‏ی بہت وڈی جنگ وچ مغل بادشاہ محمد شاہ نو‏‏ں شکست دتی تے لاہور سمیت بیشتر بلوچستان تے دریائے سندھ اُتے قبضہ کیتا۔ 1747 وچ ، درانی سلطنت دا قیام احمد شاہ ابدالی نے افغانستان وچ قائم کیتا ، اس عرصے دے دوران ، پنجاب نے احمد شاہ ابدالی دے ذریعہ اکثر حملے کیتے ، عظیم پنجابی شاعر بابا وارث شاہ نے اس صورتحال دے بارے وچ کہیا ، کھڈا پیندا اوہی دا ، باقی احمد شاہی دا - ساڈے پاس ساڈے پاس کچھ نئيں اے سوائے اس دے کہ اساں کیہ کھاندے تے پہندے نيں ، باقی سب چیزاں احمد شاہ دے لئی ني‏‏‏‏ں۔ 1758 وچ مراٹھا سلطنت دے جنرل رگھوناتھراؤ نے اگے ودھیا ، حملہ کیتا تے لاہور تے اٹک نو‏‏ں فتح کیتا تے احمد شاہ ابدالی دے بیٹے تے وائسرائے تیمور شاہ درانی نو‏‏ں بھگا دتا۔ اٹک دے جنوب تے مشرقی طرف لاہور ، ملتان ، کشمیر تے ہور مضافات بیشتر حصے وچ مراٹھا حکمرانی دے تحت سن ۔ پنجاب تے کشمیر وچ ، مراٹھا ہن وڈے کھلاڑی سن ۔ 1761 وچ ، درانی تے مراٹھا سلطنت دے درمیان پانیپت د‏‏ی تیسری جنگ وچ فتح دے بعد ، احمد شاہ ابدالی نے پنجاب تے کشمیر دے علاقےآں وچ مراٹھا سلطنت د‏‏ی باقیات اُتے قبضہ کرلیا تے انہاں اُتے مستحکم کنٹرول حاصل کرلیا۔

18 ویں صدی دے آخر وچ ، احمد شاہ ابدالی تے درانی سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں لگاتار حملےآں نے پنجاب دے خطے وچ حکمرانی دا فقدان پیدا کردتا۔ حملےآں تے افراتفری د‏‏ی وجہ نال جنگ کرنے والے سکھاں دے گروپاں نو‏‏ں کچھ علاقےآں وچ کنٹرول حاصل کرنے دا موقع ملا۔ سکھ بہت زیادہ شرح تو‏ں زور پھڑ رہے سن ۔ 1801 وچ ، مہاراجہ رنجیت سنگھ دے زیر اقتدار اک نويں سلطنت تے خودمختار سکھ ریاست د‏‏ی تشکیل دے لئی بارہ سکھاں نے اک نال شمولیت اختیار کرلئی- اس نے لاہور تے امرتسر دے وچکار لڑائی وچ زمان نو‏‏ں شکست دتی۔ سدا کور د‏‏ی حوصلہ افزائی کردے ہوئے ، لاہور دے شہریاں نے انہاں نو‏ں شہر پیش کیتا تے اوہ بھنگی مسل تے انہاں دے اتحادیاں دے نال لڑائیاں دے سلسلے وچ اس دا کنٹرول سنبھالنے وچ کامیاب رہیا۔ لاہور سکھ سلطنت دے راجگڑھ دے طور اُتے کم کیتا۔

اگرچہ اٹھارہويں صدی دے آخر وچ لاہور دے مغل عہد دا بیشتر حصہ کھنڈرات وچ پے گیا سی ، سکھاں دے تحت تعمیر نو دیاں کوششاں مغل طرز عمل د‏‏ی شکل اختیار کر گئياں۔ رنجیت سنگھ لاہور دے قلعے دے مغل محل وچ چلا گیا۔ 1812 تک ، اس نے زیادہ تر بیرونی دیواراں دا دوسرا سرکٹ جو اکبر د‏‏ی اصل دیواراں دے خاکہ دے بعد بنیا ہویا سی تے اک کھائی دے ذریعہ انہاں تو‏ں علیحدگی اختیار کرکے شہر دے دفاع نو‏‏ں تازہ کردتا سی۔

سکھ دربار نے شہر وچ متعدد سکھاں دے گردوارے ، ہندو مندراں تے مسیتاں سمیت مذہبی فن تعمیر نو‏‏ں جاری رکھے گی۔ مختصر ایہ کہ ، لاہور دے بوسیدہ ڈھانچے تے فن تعمیر نو‏‏ں شہنشاہ نے بحال کردتا۔ سکھاں د‏‏ی سلطنت سب تو‏ں زیادہ غیر معمولی سی کیونجے اس نے اپنے علاوہ مذاہب نال تعلق رکھنے والے مرداں نو‏‏ں وی اختیارات دے کمانڈنگ عہدےآں اُتے جانے د‏‏ی اجازت دی۔ سکھ ، مسلم تے ہندو دے علاوہ ممتاز ایڈمنسٹریٹر د‏‏ی حیثیت تاں۔ عیسائیاں نے سکھاں د‏‏ی ملیشیا دا اک حصہ تشکیل دتا۔

مرہٹہ ویلہ

مراٹھا راج

1758 وچ ، مراٹھا سلطنت دے جنرل رگھوناتھراؤ نے لاہور ، اٹک تے پشاو‏ر فتح کيتا ، تے احمد شاہ ابدالی دے بیٹے تے وائسرائے تیمور شاہ درانی نو‏‏ں بھجا دتا۔ اٹک دے جنوب تے مشرقی طرف واقع لاہور ، ملتان ، پشاو‏ر ، کشمیر تے ہور مضافات‏ی علاقے زیادہ تر حصے مراٹھا حکمرانی دے تحت سن ۔ پنجاب تے کشمیر وچ ، مراٹھا ہن وڈے کھلاڑی سن ۔ 1761 وچ ، درانی تے مراٹھا سلطنت دے وچکار پانیپت د‏‏ی تیسری جنگ وچ فتح دے بعد ، احمد شاہ ابدالی نے پنجاب تے کشمیر دے علاقےآں وچ مراٹھا سلطنت د‏‏ی باقیات اُتے قبضہ کرلیا تے انہاں اُتے مستحکم کنٹرول حاصل کيتا۔

درانی ویلہ

18ویں صدی عیسوی چ مغل سلطنت دے ماڑے پین نال لہور اتے افغاناں دے حملے ودھ گئے تے پنجاب احمد شاہ ابدالی دی درانی سلطنت دا اک صوبہ بن گیا ، جس اتے مقامی گورنر حکومت کردے سن جنہاں لہور چ اپنا وکھ دربار ہندا سی ۔

=لہور اتے اٹھواں حملہ

خواجہ عبید خان دی تقرری مگروں جد بادشاہ کابل گیا تاں سکھی فوجاں فیر تھاں تھاں پھرن لگ پئیاں۔ چونکہ صوبہ لہور دے کول فوج بوہت گھٹ سی، خواجہ عبید بادشاہ نوں درخاست کیتی کہ سانوں کجھ فوج دے دتی جاوے۔ بادشاہ نے کابل توں اک امیر نورالدین خان نوں فوج نال لہور گھل دتا۔ جد اوہ سردار چناب توں اتریا چڑت سنگھ سکر چکیہ سکھاں دا وڈا لشکر لے اوس دے مقابلے وچ آگیا، جدوں ایہہ خبر لہور اپڑی خواجہ عبید خان اپنی فوج دے نال نورالدین خان دی مدد نوں پہنچ گیا۔ تے جنگ وچ ہار دا مونہہ ویکھیا۔ نورالدین خان تے نس کے جموں اپڑگیا۔ خواجہ عبید خان وچ ای ماریا گیا۔ اوہدے مرن مگروں کابلی مل نائب صوبہ نے ایتھوں دا بندوبست اپنے ہتھ لے لیا۔ اک وار فیر سکھاں دی فوجاں آکے لہور نوں گھیر لیا۔ کابلی مل نوں کہوا گھلیا کہ گائیاں ذبح کرن والے جنے قصائی نیں سانوں دے دیو یا فیر قتل کردیو۔ نئیں تاں اسیں شہر نوں لُٹ لواں گے۔ کابلی مل کجھ ڈھل مل وکھائی اخیر سکھاں جد دہلی دروزے نوں توڑ کے شہر وچ وڑن دا آہر کیتا تے شہر نوں لٹن لگے، تاں اوس ویلے کابلی مل سکھاں دی گل من لئی تے کجھ قصائیاں دے نک کن کٹ کے شہر توں باہر کڈھ دتا تے وڈی رقم دا نذرانہ دے کے سکھاں نوں شہر توں باہر کڈھیا۔ اجیہی خبراں سن کے احمد شاہ نوں فیر غصہ آیا، اوس دے آوندے ای سکھ انج جنگلاں نوں نکل گئے جیویں اوہ کدے پنجاب وچ آئے ای نئیں سن۔ چارچفیرے فوجاں لادتیاں۔ افغاناں نے سکھان دے ٹھکانے تے گھراں نوں لبھیا، پر اوہناں نوں کوئی سکھ نہ ملیا، بادشاہ پندراں دیہاڑ شہر وچ رہیا، اخیر واپس ٹرگیا۔ کابلی مل وی بادشاہ دے نال چناب تیک گیا بادشاہ دے شہر توں باہر پیر رکھ دے سار ای۔ سکھ فیر آگئے، نویں سرے توں لڑائی شروع ہوگئی۔ کابلی مل دا لہور آنا اک وار فیر اوکھا ہوگیا۔ تے اوہ نہ آسکیا۔ اوہدے پچھے مسمیان لہنا سنگھ ، گوجر سنگھ تے سوبھا سنگھ تن سردار لہور تے چڑھ دوڑے۔ اوہناں شہریاں نال قول لیتا کہ اوہناں نوں لٹیا نئیں جاوے گا، تے شہر دا دروازہ کھول دتا جاوے، جدے تے دروازے کھولے گئے پر اوہناں سکھ سرداراں انھے واہ قتل وغارت کیتی، شہر نوں لٹن مگروں تناں سرداراں شہر نوں تن حصیاں وچ آپس چ ونڈ لیا۔ تے اوہناں دے حاکم بن بیٹھے۔

پانی پت دی تیجی لڑائی

ایہہ لڑائی احمد شاہ ابدالی والی کابل ( افغانستان) تے مرہٹےآں دے وچکار 1761ء چ ہوئی ۔ اوس ویلے تک مرہٹے ہندستان دے وڈے حصے نوں فتح کر چکے سن ۔ اینہاں دے سردار رگھوناتھ نے مغلاں نوں شکست دے کے دلی تے مل مار لئیا سی ، فیر لہور تے قبضہ کر کے اٹک تک دا علاقہ فتح کر لئیا ۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے علاقے واپس لین لئی چوتھی وار برصغیر تے حملہ کیتا ۔ 14 جون 1761ء نوں پانی پت دے میدان چ گھمسان دا رن پئیا ، جس چ مرہٹےآں نے شکست کھادی ۔ احمد شاہ ابدالی نے دلی پہنچ کے شہزادہ علی گوہر نوں مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھایا تے 2 مہینے بعد واپس پرت گئیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست دے مگروں موہٹےآں دی کمر ٹٹ گئی تے چھیتی ای مرہٹہ سلطنت وی زوال پزیر ہو گئی تے پنجاب تے اتلے ہندستان دے مسلماناں نں وی ہندو مرہٹےآں دے ظلماں تں نجات ملی ۔

میر نصیر خان والی ریاست قلات دی سکھاں نال لڑائی

1171ھ نوں جدوں خان قلات میر نصیر خان نے آزادی دا اعلان کیتا تا احمد شاہ ابدالی نے فوراً اک فوجی دستہ روانہ کیتا، میر نصیر خان نوں جدوں پتہ چلیا تاں مقابلے لئی نکلیا مستونگ دے تھاں اتے جنگ ہوئی، اس دوران احمد شاہ خود قندھار توں مدد نوں پہنچیا تے قلات دا محاصرہ کیتا، کجھ چر مگروں دوناں وچکار مشروط راضی نامہ ہویا جس دی رو نال خان قلات احمد شاہ دے فوجی معرکےآں چ مدد کرے گا تے احمد شاہ نے وی خان نوں کجھ مراعات دتیاں،تے اس صلح نوں مضبوط کرن لئی احمد شاہ نے نصیر خان دی چچازاد بھین نال اپنے پتر تیمور شاہ دا نکاح کردتا، احمد شاہ درانی دی درانی سلطنت ( 1747ء سے 1823ء)تک افغانستان اتے رہی۔ 1765ء دا زمانہ آیا سکھاں نے پنجاب چ قتل تے غارت گری دا بازار گرم کیتا ہویا سی ۔خان آف قلات میر نصیر خان وی احمد شاہ ابدالی کے نال سکھاں دی سرکوبی لئی پنجاب ول روانہ ہویا۔ میر نصیر خان بارہ ہزار دا لشکر لے کے براستہ گنداوہ احمد شاہ دی مدد نوں پنجاب روانہ ہویا، ڈیرہ غازی خان توں سردار غازی خان وی اک بلوچ لشکر لے کے میر نصیر خان دی فوج چ شامل ہویا، دریاے چناب پار کر کے میر نصیر خان دی فوج احمد شاہ دی فوج دے نال رل گئی، تے فیر ایتھوں چل کے ایہ فوج لاہور چ داخل ہوئی، میر نصیر خان نے احمد شاہ دے حکم اتے اگے ودھ کے سکھاں دا مقابلہ کیتا، لڑائی شروع ہوئی، میر نصیر خان نے ودھ ودھ کے سکھاں اتے حملے کیتے، لڑا ئی چ اس قدر بے خود ہویا کہ سکھاں دے لشکر دے وچ جا پہنچیا سکھاں نے اسنوں گھیرے چ لے لیا تے قتل کرنا چاہندے سن ایسے دوران ہاتھا پائی چ اسدی پگڑی سر توں ڈگ گئی سکھاں نے جدوں اسدے لمبے بلوچی بال دیکھے تاں یک سکھ نے آواز لائی کہ نا مارنا اپنا ہی بھائی اے، کیو نجے داڑھی تے لمبے بالاں دی وجہ نال بلوچ وی سکھاں وانگ لگدے سن، اس معر کہ توں واپسی اتے میر نصیر خان نے ایہ کہہ کے اپنے بال کٹوا دیتے کہ انہاں دی وجہ توں میں شہادت توں محروم ہویا۔

زمزمہ توپ

زمزمہ وڈی توپ دا ناں اے جیہڑی لہور دی مشہور سڑک مال روڈ اتے لہور دے عجائب گھر دے باہر رکھی گئی اے۔ ایہ توپ 1757 وچ لہور لیائی گئی سی تے اوس ویلے جنوبی ایشیا وچ بنائی گئی سبھ توں وڈی توپ اے۔

پنجاب دے گورنر میر معین الملک عرف میر منو نے سکھاں دی شورش دے تدراک دیاں کوششاں کیتیاں۔ اوہ قصور وچ سکھاں دے خلاف جنگ لڑن لئی گیا، سکھ اس دی آمد دی خبر سن کر بوکھلا گئے۔ جنگ توں بعد اوہ اپنی گھوڑی اُتے بیٹھا سی کہ گھوڑی بے قابو ہوگئی۔ میر معین نے اس نوں قابو کرن دی کوشش کیتی، مگر ناکامی ہوئی۔ اس حادثے وچ میر معین ماریا گیا۔ بعض لوکاں نے اوہنوں سازش قرار دتا، مگر حقائق سامنے نہ آسکے۔

اس دی موت دے بعد اس دی بیوی مغلانی بیگم نے اپنے تن سالہ نابالغ بیٹے دی سر پرستی کیتی تے پنجاب دی حکمران بن گئی۔ ایہ دور سازشاں دا دور سی، ہر شخص حاکم پنجاب بنن دے خواب دیکھ رہیا سی۔ اس دوران احمد شاہ درانی نے پنجاب تے حملے کیتے تاکہ سکھاں دا زور توڑیا جاوے، مگر سکھ سردار جد اس دی آمد دی خبر سُندے جنگلاں تے اپنے محفوظ مقامات اُتے چھپ جاندے سی۔ جدوں شاہی فوج واپس ہُندی تاں سکھ اک بار فیر کارروائیاں شروع کر دیندے سن۔ احمد شاہ درانی نے اپنے بیٹے تیمور شاہ نوں حاکم مقرر کیتا تے مغلانی بیگم نوں جاگیر دے کے حکومتی امور توں دستبردار کردتا۔

اس دوران مرہٹے تے سکھ متحد ہوگئے۔ اوہناں نے مل کے ایسا بھرپور حملہ کیتا کہ افغان سپاہ دے پیر اکھڑ گئے، اوہناں نے فرار ہو کے اپنیاں جاناں بچائیاں تے انڈس پار کرکے دم لیا۔ پنجاب دے صوبے دار آدینہ بیگ نے اوہناں دا بھرپور مقابلہ کیتا۔ لاتعداد سکھ اس دا مقابلہ کردے ہوئے مارے گئے۔ چنانچہ سکھاں نے رات دے نھیرے وچ اس دی رہائش گاہ اُتے شب خون ماریا، جس وچ آدینہ بیگ جاں بحق ہوگیا۔

سکھ ویلہ

لہور شہر مغل شہنشاہ ظہیرالدین بابر دے ویلے توں ای مغلیہ سلطنت دا حصہ سی تے مغل بادشاہاں دا پسندیدہ شہر سی تے اوہ اکثر ایتھے اپنا دربار لاندے ۔ 18ویں صدی عیسوی دی دوجی دہائی دے مگروں مغلیہ سلطنت ہولی ہولی زوال ول ٹر پئی ۔ مغلاں دی کمزوری دا فیدہ چکدے ہوئے مہاراشٹر دے مرہٹےآں نے پورے ہندستان چ ات مچا دتی ۔ مرہٹےآں نے پنجاب چ اٹک تک دے علاقے فتح کر لئے ۔ سکھ سردار وی مرہٹےآں نال مل گئے تے پنجاب دے بوہتے علاقےآں چ اپنی نکیاں نکیاں عملداریاں قائم کر لئیاں جنہاں نوں مسل آکھیا جاندا سی ۔ مرہٹےآں دی لٹ مار توں تنگ لوکاں نوں دلی دی مغلیہ سلطنت توں تاں مرہٹےآں دا مقابلہ کرن دی امید نئیں سی اس لئی اوہناں نے افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی توں مرہٹےآن دے خلاف امداد منگی تے اسنوں ہندستان تے حملہ کرن دی دعوت دتی ۔ احمد شاہ ابدالی کابل توں پنجاب آیا تے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں نوں فیصلہ کن شکست دتی تے پنجاب اپنی سلطنت چ شامل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دے دادا چڑھت سنگھ تے دوجے سکھ سرداراں نے نوں احمد شاہ ابدالی دا پنجاب آنا پسند نئیں سی ، اینہاں نے ابدالی دے لشکر تے شب خون مارنا شروع کر دتے ۔ اوہ نکی نکی ٹکڑیاں چ گھوڑےآں تے اندے تے ابدالی دے لشکر تے اچانک حملہ کر کے جنگل بیلےآں چ روپوش ہو جاندے ۔ پر ایہہ کوئی مضبوط حکومت قائم نا کر سکے تے صرف نکے نکے علاقےآں تے اپنی سرداری ای بنا سکے ۔ پنجاب ، لہور سمیت درانی سلطنت چ شامل رہیا ۔ تے رنجیت سنگھ دے ویلے چ پنجاب تے افغانستان تے کشمیر تے احمد شاہ ابدالی دے پوتے زمان شاہ دی حکومت سی ۔ رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل ماریا اوہ ویلے لہور تے بھنگی مسل دے بھنگی سرداراں دی حکومت سی ،اینہاں نوں بھنگی ایس لئی آکھیا جاندا اے کہ ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔ اینہاں نے اس تے پہلے قبضہ کیتا سی تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔

ہن سکھاں دا راستہ روکنے ولاکوئی نہ سی تے مغل شہنشاہ بالکل بے بس سن ۔ لاہور شہر دے عوام تن سکھ سرادراں (لہنا سنگھ، چڑت سنگھ تے گوجر سنگھ) دے درمیان ظلم وستم دا نشانہ بندے رہے تے انہاں دا کوئی پرسان حال نہ سی۔

1799 وچ ، سکھ قبائلی سرداراں وچو‏ں اک ، رنجیت سنگھ نے ، آخر کار افغاناں دے نال اک معاہدہ کيتا جس وچ انہاں نے اسنو‏ں لاہور رکھنے د‏‏ی اجازت دی۔ مہاراجہ رنجیت نے جدو‏ں جانا پہچانا تاں اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں لاہور تو‏ں بیرونی حصہ وچ ودھایا لیکن احتیاط تو‏ں اس شہر اُتے اک مضبوط گرفت برقرار رکھی۔ اس نے لاہور د‏‏ی بیرونی دیواراں د‏‏ی مرمت د‏‏ی تے شہر دے اندر تزئین و آرائش دا کم شروع کيتا۔ انہاں دے جانشین ، دلیپ سنگھ نو‏‏ں ، خطے وچ اک نويں طاقت: برطانوی تو‏ں نمٹنے دے لئی سی۔ اینگلو سکھ جنگاں وچ سکھاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے مارچ 1849 وچ لاہور برطانویاں دے قبضے وچ آگیا۔

گرو ارجن دیو لہور چ

لہور وچ قحط تے بادشاہ اکبر نال ملاقات

لاہور وچ بھکھمری اتے کال پے جان کارن سنّ 1597 وچ گورو جی نے لاہور پجّ کے چونا منڈی وکھے نتھاویاں نوں تھاں دین لئی عمارت اتے پانی دی ضرورت لئی ڈبی بازار وچ باؤلی بنوائی۔ لنگر لگوائے، دوا دارو دا انتظام کیتا۔

• 1598 وچ ہی اکبر بادشاہ گوئندوال وکھے گورو ارجن دیوَ جی دے دربار وچ حاضر ہویا ۔اس نے گورو جی ولوں لاہور کال ویلے بھکھے لوکاں دی سیوا لئی شکریہ ادا کیتا ۔گورو جی دی عظیم شخصیت تے لنگر پرتھا توں متاثر ہو کے لنگر دے ناں جگیر لاؤن دی پیش کش کیتی ۔ پر گورو جی نے جگیر توں انکار کر دتا لیکن بادشاہ نوں اس علاقے وچوں شاہی فوجاں دے رہن تے کوچ کرن کرکے ہوئے نقصان کارن لگان معاف کرن لئی اکبر بادشاہ نوں راضی کر لیتا۔سنّ 1599 وچ لوکاں نوں وہماں-بھرماں چوں کڈھن لئی دھرم پرچار ہت آپ ، ڈیرہ بابا نانک، کرتارپور (راوی والے) کلانور دے پرچار دورے توں بارٹھ وکھے بابا سری چند نوں ملے۔ اک سال دے پرچار دورے توں بعد آپ جی امرتسر پہنچے۔

گرو ارجن دیو نے دے ویلے امرتسر دا بننا پورا ہویا۔ اونے ترن تارن تے کرتارپور وی وسائے۔ ادی گرنتھ نون اکٹھا کرنا گرو ارجن دیو دا وڈا کم سی۔ گرو نے سکھ مت دا پرچار کرن ليی مسند بناۓ۔ لنگر چلاں تے گردواریاں نون سمبالن ليی سکھاں تے دسواں ٹیکس لایا۔ 30 ميی 1606 نوں گرو لہور چ جہانگیر دے کہن تے مار دتا گیا۔

گروارجن دیو جی اس سے پہلے بھی مسلمان صوفیاء کے ساتھ اپنی قربت کا مظاہرہ کر چکے تھے۔ انہوں نے گرو گرنتھ صاحب کی تدوین سے پہلے امرتسر کا تالاب مکمل کروایا تھا جو ان کے والد گرو رام داس جی نے شروع کیا تھا۔ امرتسر کے تالاب میں گولڈن ٹیمپل کی بنیاد رکھنے سے پہلے وہ لاہور تشریف لے گئے اور مسلمان صوفی میاں میر (1635-1550 ) سے درخواست کی کہ وہ اس کی بنیاد اپنے ہاتھوں سے رکھیں۔ مشہور سکھ تاریخ دان گیانی گیان سنگھ اور مسلمان مؤرخ غلام محی الدین المعروف بھٹے شاہ بھی اس امر کی تصدیق کرتے ہیں کہ گرو ارجن جی نے اس موقع پر بہت سے صوفیاء کو مدعو کیا اور میاں میر صاحب نے چار اینٹوں سے اس کی بنیاد رکھی۔ اس لیے گرنتھ صاحب کی ترتیب و تدوین میں مسلمان صوفی شاعروں کے کلام کی شمولیت نئی بات نہیں تھی۔ البتہ سب مسلمان صوفیوں کا کلام اس میں شامل نہیں کیا گیا۔

لگتا ہے کہ جب گروگرنتھ صاحب کی تیاری ہو رہی تھی تو پنجاب کے صوفی اور سنت شاعروں میں اس کی دھوم تھی۔ ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل (شاہ حسین، ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ، 1995 صفحہ 36 ) نے گیانی پرناپ سنگھ کا حوالہ دیتے ہوئے کہا کہ لاہور سے مادھولال شاہ عرف شاہ حسین، بھگت چھجو، کاہنا اور پیلو بھی اپنا کلام لے کر گرو صاحب کی خدمت میں حاضر ہوئے۔ گرو صاحب نے ان بھگت شعراء کا کلام سنا لیکن اسے گرنتھ صاحب میں شامل کرنے سے معذوری ظاہر کی جس پر شاہ حسین یہ کہتے اٹھ گئے کہ ’ایتھے بولن دی نہیں جاء وے اڑیا‘ (یہاں بولنے کا مقام نہیں ہے)۔ ایک اور روایت کے مطابق جب گرو صاحب لاہور تشریف لائے تو شاہ حسین پھر اپنا کلام لے کر حاضر ہوئے لیکن ان کا کلام شامل نہ ہو سکا۔ شاہ حسین کا کلام شامل نہ ہونا تاریخ دانوں کے درمیان بحث کا موضوع رہا ہے۔ بعض ناقدین کا خیال ہے کہ ان کا یا کسی بھی ایسے بھگت یا سنت کا کلام شامل نہیں کیا گیا جو عام انسانوں کی زندگی کے فرائض نہیں نبھا رہے تھے۔

لہور بادشاہی مسجد، سکھ دور وچ

رنجیت سنگھ دی سلطنت اپنی ودھ توں ودھ وسعت ویلے

رنجیت سنگھ دی سلطنت

آہلووالیا مثل دے جسا سنگھ آہلووالیا دا شہر اتے مل

جسا سنگھ اہلوالیہ (1718–1783) اٹھارویں صدی دا اک مشہور سکھ سردار سی۔ اوہ لہور دے نیڑے اک پند اہلوال چ جمیا۔ نواب کپور سنگھ نے اودی دلیری تے خوش ہوکے 1753 چ اپنے مرنے تے اونوں اپنا وارث بنایا۔ جسا سنگھ نے 1761 ج لہور تے مل مار لیا۔ احمد شاہ ابدالی نال اودیاں کئی لڑائیاں ہویاں۔ 1772 چ اونے کپورتھلہ ریاست دی نیو رکھی جسدا راجگڑھ کپورتھلہ شہرسی۔

سکھاں دا مشہور جتھیدار آہلووالیا مثل دا جسا سنگھ آہلووالیا،جو دل خالصہ دے سنگٹھن ویلے نواب کپور سنگھ دا سجا ہتھ سی اتے اسنے لہور دے مغل گورنراں زکریا خان ، یحیی خان اتے میر منوں خلاف سکھاں دی جدوجہد وچ ودھ چڑھ کے حصہ لیا سی۔ مارچ 1758 وچ جسا سنگھ آہلووالیا نے اس ویلے سرہند دے خلاف سکھاں دی اگوائی کیتی جدوں سکھاں اتے مراٹھیاں دیاں فوجاں نے رل کے کیتے حملے مگروں شہر اپر قبضہ کر لیا سی اتے اس توں اک مہینہ پچھوں وی جدوں ایہناں فوجاں نے لاہور اتے قبضہ کیتا تاں وی جسا سنگھ سکھ فوج دی اگوائی کر رہا سی۔ احمد شاہ درانی نے 1759 دیاں سردیاں وچ مڑ اپنا پربھاو ستھاپت کر لیا سی، 1761 وچ اس نے مراٹھیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی وچ ہرا دتا سی اتے فروری 1762 وچ سکھاں دا بھاری نقصان کیتا سی۔ پر سکھ جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان ہیٹھ درانی ورودھ مڑ اٹھ کھڑے ہوئے سن اتے 1764 وچ اوہناں نے سرہند (سرہند) نوں جت لیا سی۔ 1774 وچ، جسا سنگھ آہلووالیا نے بھٹی سردار رائے ابراہیم نوں ہراؤن اپرنت اجوکے کپورتھلہ قصبے اتے قبضہ کر لیا اتے اس نوں آہلووالیا پروار دی جگیر دی راجدھانی بنا لیا۔ 1783 وچ، اپنے اکال چلانے تک جسا سنگھ نے اجوکے کپورتھلہ اتے سلطان پور لودھی دے آلے-دوآلے دے کافی علاقیاں اتے قبضہ کر لیا سی۔

بھنگی مثل دا لہور اتے مل

سکھ مسلاں دے علاقے

مغل سلطنت دے ماڑے پین نال پنجاب چ انارکی پھیل گئی تے سکھاں تے مرہٹےآں نےایتھے ات چک دتی ، افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں دا لک توڑ دتا پر سکھاں دی ات گردی اتے قابو نا پایا جا سکیا ۔سکھ سرداراں نے پنجاب دے بوہتے علاقےآں چ اپنی نکیاں نکیاں عملداریاں قائم کر لئیاں جنہاں نوں مسل آکھیا جاندا سی ۔ لہور دا شہر بھنگی مثل دے مل ہیٹھ آیا تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ شہر دے لوک اینہاں توں تنگ سن کیونجے ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔لہور دے لوکاں نے رنجیت سنگھ نوں شہر اتے حملہ کرن دی دعوت دتی تے رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل مار لیا ۔

سردار گجر سنگھ بھنگی دا لہور اتے راج

گجر سنگھ بھنگی (موت 1788): اس تکڑی وچوں اک سی ، جسنے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے قبضے توں پہلاں لاہور اپر 30 سال تک راج کیتا سی۔ ایہہ اک عام جہے والے کسان نتھا سنگھ دا پتر سی۔ تکڑے اتے چنگی ڈیل ڈول والے گجر سنگھ نے اپنے نانے گربخش سنگھ روڑانوالا ہتھوں امرت چھکیا اتے سکھ بن گیا؛ نانے نے اسنوں اک گھوڑا دتا اتے اپنے جتھے دا میمبر نامزد کر لیا۔ کیونکہ گربخش سنگھ بڈھا ہو رہا سی اسنے گجر سنگھ نوں اپنے جتھے دا مکھی بنا دتا۔ چھیتی ہی ایہہ جتھا بھنگی مثل دے مکھی ہری سنگھ بھنگی دی فوج نال آ ملیا۔ گجر سنگھ نے اپنے مڈھلے جیون دی شروعات قبضے کرن اتے ماردھاڑ نال شروع کیتی۔ 1765 وچ اسنے گربخش سنگھ دے گود لئے پتر لہنا سنگھ اتے جےَ سنگھ کنھیا دی مدد نال سوبھا سنگھ نال ملکے افغاناں توں لاہور جت لیا۔ جویں کہ لہنا سنگھ رشتے وچ ماما ہون کرکے وڈی تھاں تے سی، گجر سنگھ نے لہنا سنگھ نوں شہر اتے قلعے اپر قبضہ لین دی منظوری دے دتی اتے آپ اس سمیں دے جنگل ، شہر دے چڑھدے حصے اتے قبضہ کر لیا۔ گجر سنگھ نے اتھے اک گڑھی دی اساری کروائی اتے لوکاں نوں اتھے آ کے وسن لئی سدا دتا۔ اس نے پانی مہیا کرن لئی کھوہاں دی پٹائی کروائی۔ مسلماناں لئی مسجد بنوائی۔ ایہہ جگہ اج-کلّ لاہور دے ریلوے سٹیشن والی تھاں تے اے، جسدا اج وی ناں اسدے ناں اتے ہے، جسنوں قلعہ گجر سنگھ وجوں جانیا جاندا اے۔ پھر گجر سنگھ نے ایمن آباد ، وزیر آباد ، سوہدرہ اتے گجرانوالہ ضلعے دے تقریباً 150 پنڈاں اتے قبضہ کر لیا۔ اسنے سلطان سکرب خان توں وی گجرات دا قبضہ لیا، جسنوں اسنے دسمبر 1765 وچ شہر دے اندرونی حصے وچ ہی ہرا دتا سی اتے شہر اتے نال لگدے علاقیاں اپر قبضہ کرکے گجرات نوں اپنا مکھ مرکز بنا لیا۔ اگلے سال اسنے جموں نوں اجاڑ دتا، اسلام گڑھ، پونچھ ، دیوَ بٹالا اتے قبضہ کر لیا اتے اپنے علاقیاں دا وستار اتر وچ بھمبر دیاں پہاڑیاں اتے دکھن وچ ماجھا دے علاقیاں تک کر لیا۔ احمد شاہ درانی دے اٹھویں حملے دوران، گجر سنگھ نے اپنے کجھ ہور سکھ سرداراں نال اسدا سخت مقابلہ کیتا سی۔ جنوری 1767 وچ جدوں درانی دا مکھ سپہ سالار، جہان خان، اپنے 1500 فوجیاں سمیت امرتسر پہنچیا تاں سکھ سرداراں نے افغانی لشکر نوں بھانج دتی۔ اس توں ترنت بعد گجر سنگھ نے روہتاس دے مشہور قلعے دی گھیرابندی کر لئی جو اس سمیں گکھڑاں دے قبضے وچ سی۔ اس وچ اسنے چڑھت سنگھ سکرچکیا دی مدد لئی، جس نال اس ویلے اسدے گوڑھے تعلق سن اتے اسنے اپنی پتری راج کور دا ویاہ وی اسدے پتر صاحب سنگھ بھنگی نال کر دتا سی۔ گجر سنگھ نے اتلے لہندے پنجاب دے لڑاکے قبیلیاں نوں اپنے ماتحت کر لیا اتے پوٹھوہار ، راولپنڈی اتے حسن ابدال دے حصیاں اتے اپنا اختیار قایم کر لیا سی۔ گجر سنگھ دا 1788 نوں لاہور وکھے اکال چلانا ہو گیا۔

لہور دربار

کئی لڑائیاں مگروں مہاراجا رنجیت سنگھ نے دوجیاں سکھ مسلاں نوں فتح کر کے سکھ سلطنت دی بنیاد رکھی ۔ 19آں سالاں دی عمر چ 1799 وچ اسنے لہور تے قبضہ کرکے اسنوں اپنا راجگڑھ بنالیا۔ 3 سال بعد 1802ء چ امرتسر فتح کیتا اوتھوں بھنگیاں دی مشہور توپ تے ہور کئی توپاں ہتھ آئیاں ۔ کجھ ای ورہیاں چ اسنے سارے وسطی پنجاب تے ستلج تک قبضہ کرلئیا ، فیر ستلج پار کرکے لدھیانے تے وی قبضہ کرلئیا ۔ لارڈ منٹو رنجیت سنگھ دی اس پیش قدمی نوں انگریزی راج دے مفاد دے خلاف سمجھدا سی ، چنانچہ 1809ء دے معاہدہ امرتسر دی رو نال دریائے ستلج اسدی سلطنت دی جنوبی حد قرار پائی ۔ ہن اسدا رخ شمال مغرب ول ہوگیا تے لگاتار لڑائیاں توں بعد اٹک، ملتان (1818)، کشمیر (1819)، ہزارا ، بنوں ، ڈیرا غازی خان (1820)، ڈیرہ اسماعیل خان 1821 تے پشاور (1834) وچ مل مار کے اپنی سرکار چ رلاۓ ۔

رنجیت سنکھ دی تاج پوشی 12 اپریل 1801ء چ ہوئی ۔گرو نانک دی اولاد وِچوں اک سکھ صاحب سنگھ بیدی نے تاج پوشی دی رسم دا ادا کیتی ۔ 1799ء تک اسدا راجگھر گجرانوالا رہیا ۔ 1802ء چ رنجیت سنگھ نے اپنا راجگڑھ لہور منتقل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ ہوہت گھٹ چر چ اقتدار دی پوڑھی چڑھ گیا، اک کلی مسل دے سردار توں پنجاب دا مہاراجا بن گیا ۔

رنجیت سنگھ دے پنجاب دے علاقے تے اپنی حکمرانی قائم کرن توں روکن لئی افغانستان دے حکمران زمان شاہ نے بھاری توپ خانے نال افغان فوج رنجیت سنگھ نال لرن لئی گھلی پر دریائے جہلم ہڑ دی وجہ توں افغان فوج اپنیاں توپاں نوں دریا توں پار نا لیا سکے ۔ رنجیت سنگھ نے افغان حکمران زمان شاہ دیاں فوجاں دا پجھا کیتا تے گجرانوالا دے لاگے اینہاں نوں بے خبری چ جا لیا تے جہلم تک ایہناں دا پچھا کیتا ۔ اس دوران ہبت سارے افغان مارے گئے ، اینہاں دے مال اسباب تے مل مار لیا گئیا تے باقی اپنی جان بچان لئی نس گئے ۔ سکھ فوج نے افغانیاں دیاں چھڈیاں توپاں اپنے قبضہ چ لے لیاں ۔ زمان شاہ دے بھائی نے بغاوت کر کے زمان شاہ نوں تخت توں لاہ کے انھا کر دتا ۔ اوہ بے یارو مددگار رہ گیا تے 12 سالاں بعد رنجیت سنگھ دے دربار چ پناہ لئی آیا ۔

رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل ماریا اوہ ویلے لہور تے بھنگی مسل دے بھنگی سرداراں دی حکومت سی ،اینہاں نوں بھنگی ایس لئی آکھیا جاندا اے کہ ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔ اینہاں نے اس تے پہلے قبضہ کیتا سی تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔

مسلماناں دا لاہور شہر تے چنگا بھلا اثر تے رسوخ سی ۔ میاں اسحاق محمد تے میاں مقام دین بوہت طاقتور سن تے لوکاں تے وی اینہاں دا کافی اثر رسوخ سی ۔ تے شہر دے معاملات چ اینہاں دا مشورہ لیا جاندا سی ۔ رنجیت سنگھ دی شہرت دے جرچے ہن لہور وی پہنچ گئے سن ۔ شہر دے ہندو ، مسلمان تے سکھاں نے ،جہڑے بھنگی سرداراں دی حکمرانی توں بوہت تنگ سن ، مل کے رنجیت سنکھ توں اپیل کیتی کہ اوہناں نوں اس غذاب توں نجات دلائے ۔ اس کم لئی اک عرضی لکھی گئی جس تے میاں اسحاق محمد ، میاں مقام دین ، محمد طاہر ، محمد باقر ، حکیم رائے تے بھائی گوربخش سنگھ نے دستخط کیتے ۔ اس دے جواب چ رنجیت سنگھ اپنی 25،000 دی فوج نال 6 جولائی 1799ء چ لہور ول ٹر پیا ۔

7 جولائی 1799ء سویرے تڑکے رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے لہور دے قلعے دا گھیرا کرلیا۔ سدا کور دلی دروازے دے باہر کھڑی رہی تے رنجیت سنگھ انارکلی ول اگے ودھدا رہیا ۔ عرضی تے دستخط کرن آلے مقام دین تے نقارے نال اعلان کروایا کہ اس نے شہر تے مل مار لیا اے تے ہن اوہ شہر دا نواں سربراہ اے۔ اس نے شہر دے سارے بوہے کھلن دا حکم دے دتا ۔ رنجیت سنگھ شہر چ لوہاری دروازہ تھانیں وڑیا ۔ سدا کور اپنے دستے نال دلی دروازہ توں لہور چ داخل ہوئی ۔ بھنگی سرداراں دے کچھ کرن توں پہلے ای شہر تے مل مار ليا گیا۔ صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ شہر چھڈ کے نس گئے ۔ چت سنگھ نے شہر نئیں چھڈیا تے خود نوں صرف 500 دی نفری نال حضوری باغ چ محصور کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے حضوری باغ دا محاصرہ کر لیا تے چت سنگھ نے ہتھیار سٹ دتے تے اسنوں اپنے ٹبر نال شہر چھڈن دی اجازت مل گئی ۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سکھ سلطنت اتے 40 سال لہور توں راج کیتا تے لاہور شہر نوں پوری دنیا چ بوہت مشہوری ملی ۔

کوہ نور جنوبی ہند دے علاقے گولکنڈہ توں ملیا۔ کئی راجے مہاراجے نسل در نسل اس ہیرے دے وارث بنے اسلامی تریخ وچ اس ہیرے د‏‏ی موجودگی دا ذکر اس طرح تو‏ں اے کہ ابراہیم لودھی د‏‏ی والدہ “بوا بیگم “نے مغل شہزادے ہمایو‏ں نو‏‏ں نذرانے وچ دتا اوراس طرح ایہ ہیرا دہلی دے مغل بادشاہاں دے پاس رہیا۔ 1739ء وچ نادر شاہ نے جدو‏ں ہندوستان فتح کيتا تاں اسنو‏ں اپنے نال ایران لے گیا تے غالباً ايس‏ے نے اس ہیرے دا ناں اس د‏ی چمک دمک دیکھ ک‏ے کوہ نور رکھا۔احمد شاہ ابدالی نادر شاہ دا جرنیل سی نادر شاہ دے قتل دے بعد افغانستان دا علاقہ احمدشاہ ابدالی دے قبضہ وچ آگیا ایہ ہیرابھی احمد شاہ ابدالی دے قبضہ وچ رہیا اس د‏ی موت دے بعد اس دے بیٹے شاہ تیمور تے اس دے بعد احمدشاہ دے پو‏تے شاہ شجاع والیٔ قندھار دے پاس رہیا جدو‏ں اس دے مخالفین نے اسنو‏ں تخت تو‏ں معزول کردتا تاں اوہ بھج کر ہندوستان آیا تاں ایہ ہیرا اس دے نال سی، ایتھ‏ے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اسنو‏ں پناہ دتی اورکھوئی ہوئی حکومت د‏ی بحالی دا وعدہ کيتا اس دوران مہاراجہ نو‏‏ں کوہ نور ہیرے دے بارے علم ہويا۔رنجیت سنگھ نے ایہ ہیرا شاہ شجاع تو‏ں طلب کيتا مگر شاہ نے جواب دتا کہ اس ہیرے نو‏‏ں قرض دے عوض کابل دے تاجراں دے پاس بطور رہن رکھوا چکاہے اس اُتے مہاراجہ غضب ناک ہوگیا اس نے شاہ شجاع دے خاندان کواندرون لاہور مبارک حویلی وچ سخت پہرے وچ رکھیا (گرمی دا موسم سی مئی دے آخری ایام سن) انہاں دا کھانا پینا بند کروادیابھکھ تریہہ تو‏ں معصوم بچےآں دا رورو کر برا حال ہوگیا تن دن د‏‏ی ناقابل برداشت ذلت تے سختیاں تو‏ں تنگ آک‏ے شاہ شجاع نے ہیرا رنجیت سنگھ دے حوالے کرنے دا فیصلہ کيتا اورشرط عائد کيتی کہ اوہ کوہ نور ہیرا خود مہاراجہ دے حوالے کرے گا ۔ایہ سن کر مہاراجہ بہت خوش ہويا اس نے خودجاک‏ے معزول بادشاہ نال ملاقات کيت‏ی تے اوہ ہیرا حاصل ک‏ر ليا۔رنجیت سنگھ نے پُچھیا “ اس د‏ی قیمت کيتا ہوئے گی؟ شاہ شجاع نے جواب دتا “ طاقت “ جس دے ذریعے ہر بادشاہ نے اسنو‏ں حاصل کيتا میرے آباؤاجداد نے اسنو‏ں حاصل کيتا تے ہن میرے تو‏ں آپ طاقت دے ذریعے حاصل کررہے نيں کل کوئی تے طاقت دے ذریعے آپ تو‏ں حاصل کرلے گا“۔ایہ ہیرا مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی خلعت د‏‏ی زینت بنا رہیا۔ 1839ء وچ مہاراجادا انتقال ہوگیا اس دے بعد خالصہ دربار سازشاں دا گڑھ بن گیا سکھ قوم آپس وچ ٹکراندی رہی تے کمزور ہُندتی گئی ۔1846ء وچ سکھ انگریز جنگ وچ سکھاں نو‏‏ں شکست ہوئی ایہ ہیرا وی برطانیہ دے قبضہ وچ چلا گیا۔ سکھ حکمران مہاراجہ دلیپ سنگھ تو‏ں ایہ ہیرا برطانیہ دے ہتھ لگیا اوریہ ہیرا سر لارنس گورنر پنجاب دے پاس موجود رہیا اسنو‏ں اک حکم ملیا کہ خفیہ طور اُتے ایہ ہیرا لندن بھیجیا جائے اس حکم د‏‏ی فورن تعمیل ہوئی ۔لندن وچ اس ہیرے نو‏‏ں تراشنے دے بعد تاج برطانیا د‏‏ی زینت بنایاگیا ۔ ہن تاج برطانیا د‏‏ی زینت اے اس د‏ی عظمت چمک دمک د‏‏ی بناء اُتے اکثر چیزاں وغیرہ دا ناں "کوہ نور" رکھ لیندے نيں۔

لہور دربار دے راجے

• مہاراجہ رنجیت سنگھ (جم1780, تاجپوشی12 اپریل1801, موت1839)
• مہاراجہ کھڑک سنگھ (1801–1840),رنجیت سنگھ دا وڈا پتر
• کنور نونہال سنگھ (1821–1840), رنجیت سنگھ دا پوترا.
• مہاراجہ شیر سنگھ (1807–1843), رنجیت سنگھ دا پتر.
• دلیپ سنگھ (جم1838, تاجپوشی1843, موت1893), رنجیت سنگھ دا سبتوں نکا پتر۔

مہاراجا رنجیت سنگھ

مہاراجا کھڑک سنگھ

جدوں نومبر 1840 عیسوی وچ کھڑک سنگھ اتے نونہال سنگھ دی موت ہو گئی۔ اسنوں 8 اکتوبر 1839 نوں گدی توں اتاریا گیا اتے قید وچّ سٹّ دتا گیا۔ اسدی تھاں اسدے پتر کنور نونہال سنگھ نوں نواں مہاراجہ بنایا گیا۔ کھڑک سنگھ نوں قید وچّ سٹّ دتا گیا اتے اتھے اسدی 5 نومبر 1840 نوں موت ہو گئی۔

مہاراجا نونہال سنگھ

جدوں کھڑک سنگھ مہاراجہ بنیا تاں اوہ اپنے راج وچّ عملی طور تے ساریاں نوں اپنے ادھین نہ رکھ سکیا۔ اس لئی ڈوگریاں نے اپنی چال انوسار کنور نوں کھڑک سنگھ خلاف بھڑکا کے، کھڑک سنگھ نوں قید وچّ سٹّ کے، نونہال سنگھ نوں مہاراجہ بنا دتا۔ قید وچّ ہی کھڑک سنگھ دی موت ہو گئی۔ جدوں کنور اپنے پیؤ دا سنسکار کرکے روشنائی دروازے (ہزاری باغ وچّ موجود) راہیں لنگ رہیا سی تاں اتھے بارود پھٹن نال اوس تے دروازہ ڈگّ پیا اتے اوہ بے ہوش ہو گئیا۔ ڈوگرا وزیر دھیان سنگھ اوس نوں قلعے اندر لے گیا۔ اس توں علاوہ کسے ہور نوں اندر آؤن دی اجازت نہ دتی گئی۔ بعد وچّ جدوں کنور نوں اسدی ماں چند کور ملی تاں کنور خون نال لتھ-پتھ سی۔ اسدی 19 سال دی عمر وچّ موت ہو گئی۔

مہاراجہ شیر سنگھ

15 ستمبر، 1843 نوں سندھاوالیا سردار اجیت سنگھ سندھاوالیا تے اس دے ساتھی نے مہاراجہ شیر سنگھ اتے اس دے پتر کنور پرتاپ سنگھ دا شاہ بلاول لاہور وچ قتل کر دتا۔

15 ستمبر 1843 نوں کھیڈاں دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے ساہمنے یوجنا دے تحت ڈوگرے اتے سندھاوالیا سرداراں دوارا اک کھیڈ میلہ کروایا گیا۔ مہاراجا شاہ بلھول (نواں ناں کوٹ خواجہ سعید) وچ کرسی 'تے بیٹھے ہوئے سن (اس دن دھیان سنگھ ڈوگرا بیماری دا بہانہ بنا کے قلعے وچ ہی رہِ گیا)۔

اجیت سنگھ سندھاوالیا 400 گھڑ سواراں دے اگے چلدا ہویا مہاراجا دے سامنے پیش ہویا تے ہتھیار رکھن تے خریدن دے شوقین مہاراجا شیر سنگھ دے حضور اک دونالی مولیدار رائیفل پیش کیتی۔ جِداں ہی شیر سنگھ اس نوں پھڑن لئی اٹھے، اجیت سنگھ نے اوہناں 'تے گولی چلا دتی اتے اوہ تڑپھ کے اتھے ہی کرسی اتے ڈگّ پئے۔ اوہناں دے مونہوں صرف انا ہی نکلیا-'یہ تو دگھا ہے۔' حالے اوہ آخری ساہ لے ہی رہے سن کہ اجیت سنگھ نے تلوار نال اوہناں دا سر کٹّ کے نیزے اپر چڑھا دتا۔ ادھر دوسرے پاسے گولی دی آواز سندیاں ہی لہنا سنگھ سندھاوالیا (اجیت سنگھ لہنا سنگھ دے بھرا وساوا سنگھ دا پتر سی اتے لہنا سنگھ رشتے وچ شیر سنگھ دا چاچا لگدا سی) نے تلوار پھڑی اتے شاہزادہ پرتاپ سنگھ ولّ چل پیا۔ پرتاپ سنگھ اجے اپنے دادا دے ستکار لئی جھکیا ہی سی کہ خونخار دادے نے اپنے پوترے دی گردن کٹّ کے نیزے اپر ٹنگ لئی۔ بعد وچ ایہناں دوہاں دے کٹے سیس قلعے وچوں مل گئے۔

جدوں شیر سنگھ نے جنوری 1841 عیسوی وچ لاہور دے قلعے اپر حملہ کیتا تاں عطر سنگھ نے اس ورودھ فوج دی اگوائی کیتی۔ پر جدوں شیر سنگھ دا قلعے اپر قبضہ ہو گیا تاں عطر سنگھ میدان چھڈّ کے نسّ گیا۔ بعد وچ اس نے پنجاب وچ رہندیاں خود نوں اسرکھئت محسوس کیتا اتے اپنے بھتیجے، اجیت سنگھ سندھاوالیا نال برطانوی علاقے وچ تھانیسر جا شرن(پناہ) لئی۔ مہاراجہ شیر سنگھ دے راج کال وچ سندھاوالیئے ودروہی ہی بنے رہے اتے رانی چند کور دے حق وچ انگریز سردار دی دخل-اندازی کرواؤن لئی سازشاں کردے رہے۔ ایہناں نے خالصہ فوج دے سرداراں نوں وی چٹھیاں لکھیاں جنہاں وچ اوہناں نوں مہاراجہ شیر سنگھ ورودھ(خلاف) بغاوت کرن لئی اکسایا گیا سی۔ کسے نوں نہیں پتہ کہ کیوں پر اک وار عطر سنگھ نے لدھیانہ وکھے افغانستان دے جلاوطن بادشاہ امیر دوست محمد خان نال گھیؤ-کھچڑی ہون دا یتن کیتا تاں بھارت وچ انگریزی راجگڑھ فورٹ ولیئم وکھے ہل چل مچّ گئی۔ انگریزاں نے وچولگی کرکے سندھاوالیئے سرداراں اتے مہاراجہ شیر سنگھ وچکار صلح کروا دتی اتے سندھاوالیاں نوں لاہور پرتن دی آگیا وی دے دتی۔ پر عطر سنگھ نے پنجاب پرتن توں نانہہ کر دتی اتے مہاراجہ شیر سنگھ ورودھ سرگرمی نال سازشاں کردا رہا۔ جدوں ستمبر 1843 عیسوی وچ مہاراجہ شیر سنگھ دی اجیت سنگھ سندھاوالیا اتے لہنا سنگھ سندھاوالیا ولوں اک دھوکھا دہی سازش تحت مار دتا گیا تاں اس ویلے عطر سنگھ اونا (ہن ہماچل پردیس) وکھے سی۔ جدوں اس نوں دوہاں سندھاوالیئے سرداراں ورودھ(خلاف) بدلے دی کاروائی سنبندھی(متعلق) جانکاری ملی تاں اس توں پہلاں کہ ہیرا سنگھ ڈوگرا ولوں بھیجی گئی اک فوجی ٹکڑی اس نوں گرفتار کر لیندی ایہہ دوڑ کے تھانیسر چلا گیا۔ 1843 عیسوی دے قہر توں بچے کجھ سندھاوالیئے پرواراں سمیت عطر سنگھ سندھاوالیا تھانیسر وچ جلاوطنی دی زندگی جیوندا رہا۔

مہاراجہ دلیپ سنگھ

مہاراجہ دلیپ سنگھ (Maharaja Duleep Singh) سکھ سلطنت کا آخری مہاراجہ تھا۔ وہ مہاراجہ رنجیت سنگھ کا سب سے چھوٹا بیٹا تھا۔ کنور دلیپ سنگھ 6 ستمبر1838ء کو لاہور میں پیدا ہو ا۔اس کی پرورش اس کی ماں مہارانی جنداں نے کی ۔ مہاراجہ شیر سنگھ () کے قتل کے بعد امرائے سلطنت،وزیراعظم ہیرا سنگھ ،پنڈت جلا ،سردار لال سنگھ نے باہمی مشاورت سے کنور دلیپ سنگھ کو تخت لاہور پر بٹھایا یہ ایک کٹھن دور تھا ۔خالصہ (سکھ فوج)طاقت ور ہو چکی تھی ان افسروں اور جرنیلوں کے سامنے کوئی بھی مخالف بات کہنا موت کو دعوت دینے کے مترادف تھا ۔

مہاراجہ شیر سنگھ اتے کنول پرتاپ سنگھ دے مارے جان توں بعد دلیپ سنگھ مہاراجہ بنیا اتے اس دی ماں مہارانی جنداں نے سرپرستی دا اختیار سمبھالیا۔ ہیرا سنگھ ڈوگرا نوں وزیر بنایا گیا جس دا صلاح کار پنڈت جلا سی۔ اپہدریاں کرکے جدوں ایہہ دوویں لاہوروں جموں نوں بھجدے ہوئے فوج ہتھوں رستے وچ مارے گئے، تاں مہارانی جنداں نے اپنے وڈے بھرا جواہر سنگھ نوں 14 مئی 1845 نوں وزیر بنایا۔ پر کنور پشورا سنگھ دے قتل وچ اس دا ہتھ ہون کارن سکھ فوج اس تے بہت ناراض ہو گئی۔

لہور دربار دے پردھان منتری

ہیرا سنگھ ڈوگرا

ہیرا سنگھ ڈوگرا (1816-1844): 17 ستمبر 1843 توں 21 دسمبر 1844 تک لاہور سکھ راج (سکھ سلطنت) دا پردھان- منتری سی۔ ایہہ راجا دھیان سنگھ دا جیٹھا پتر سی اتے جموں توں لگ-پگ 25 کلومیٹر دی دوری تے رامگڑھ وکھے 1816 وچ اس دا جنم ہویا سی۔ دھیان سنگھ اک پربھاوشالی(بارسوخ) درباری سی اتے اسنے اپنے لڑکے نوں اپنے سرپرست مہاراجہ رنجیت سنگھ دی حضوری وچ لے آندا جسنے نوجوان لڑکے نوں بہت پیار اتے ستکار دتا۔ اس نے ارمبھ(شروع) وچ ہی اس نوں بڑی ادارتا نال رکھیا اتے 1828 وچ اس نوں راجا دی اپادھی(خطاب) دے دتی اتے پھر اس نوں فرزند خاسند اعلان کر دتا۔ مہاراجہ نے اس نوں بہت جگیراں دے دتیاں جنہاں دی سالانہ قیمت لگ-پگ پنج لکھ سی۔ جدوں مہاراجہ شیر سنگھ اتے راجا دھیان سنگھ دے قتل پچھوں رنجیت سنگھ دے پنج سال دے لڑکے دلیپ سنگھ نوں 17 ستمبر 1843 نوں پنجاب دا مہاراجہ بنا دتا گیا تد ہیرا سنگھ نے پردھان منتری دا عہدہ سنبھال لیا۔ پر ایہہ اپنی عہدے تے ٹکے رہن توں اسفل رہا۔ پنڈت جلا نوں اپنا اپ-پردھان(نائب وزیر) بناؤن نال ایہہ بدنام ہو گیا۔ اس نے سندھاوالیا سرداراں دیاں جگیراں ضبط کر لئیاں جہڑے مہاراجہ شیر سنگھ، کنور پرتاپ سنگھ اتے راجا دھیان سنگھ دے قتلاں لئی ذمیوار سن۔ ہیرا سنگھ نے اک ستکارت سکھ بھائی گرمکھ سنگھ اتے مصر بیلی رام نوں اس کرکے قتل کروا دتا کیونکہ ایہناں نے کنور نونہال سنگھ دی موت توں پچھوں راجا دھیان سنگھ دے اس نوں مہاراجہ بناؤن دے وچار دا ورودھ(مخالفت) کیتا سی۔ اس نے مہارانی جند کور دے بھرا جواہر سنگھ نوں جیل وچ بند کروا دتا اتے لاہور توں اپنے چاچے سچیت سنگھ ڈوگرے نوں جلاوطن کر دتا کیونکہ ایہہ دوویں اسدے ورودھی سمجھے جاندے سن۔ اس نے اپنے چاچے گلاب سنگھ ڈوگرا دی چکّ تے جسنے کجھ فرضی چٹھیاں پیدا کرن وچ اس دی مدد کیتی سی، رنجیت سنگھ دے دو جیوندے پتراں کنور کشمیرا سنگھ اتے کنور پشورا سنگھ دیاں جائداداں ضبط کر لئیاں سن۔ اسنے گلاب سنگھ نوں ایہناں دے خلاف فوجاں دے کے بھیجیا۔ کنوراں اتے اس حملے نے فوجاں وچ بھاری روس پیدا کیتا جس نال فوج ڈوگرا پردھان منتری دے ورودھ ہو گئی اتے اس نوں جگیراں واپس دین اتے جواہر سنگھ نوں رہاء کرن لئی مجبور کر دتا۔ ہیرا سنگھ دیاں سازشاں دی حد ہو گئی جدوں اس نے سپاہی توں سنت بنے بابا بیر سنگھ دے خلاف کاروائیاں شروع کر دتیاں۔ بابا بیر سنگھ نے اپنا ڈیرہ امرتسر ضلعے وچ دربار دیاں سازشاں توں دور اک چھوٹے جہے پنڈ نورنگ آباد وکھے ستھاپت کر لیا سی۔ ایہہ رنجیت سنگھ دے راج دا سچا خیرخواہ سی اتے درباریاں دی آپسی ایرخا نال ہوئے نقصان توں ایہہ بہت دکھی سی۔ اس دے نجی پربھاو نے ہیرا سنگھ نوں بہت دکھی کیتا ہویا سی۔ پنڈ وچ اسدے قلعے اتے حملہ کرن لئی ہیرا سنگھ نے فوجاں بھیج دتیاں جتھے کنور کشمیرا سنگھ اتے عطر سنگھ سندھاوالیا نے وی شرن(پناہ) لئی ہوئی سی۔ بابا بیر سنگھ اتے حملہ اتے ہیرا سنگھ دے چہیتے پنڈت جلا دے مہارانی جند کور نوں زہر دین دی کوشش نال سکھ فوج وچ غصے دی لہر دوڑ گئی۔ ہیرا سنگھ اپنے 400 وشواس پاتر سپاہی لے کے لاہور چھڈّ کے بھجّ گیا اتے کئی گڈے سونے اتے چاندی دے خزانے وچوں بھرکے لے گیا۔ پر جواہر سنگھ اتے شام سنگھ اٹاریوالا دی سکھ فوج نے اس نوں رستے وچ ہی گھیر لیا اتے اس نوں اسدے صلاح کار پنڈت جلا نال 21 دسمبر 1844 نوں مار دتا۔

سکھ ویلے چ لہور دی مشہوری

رنجیت سنگھ دے ویلے چ لہور غیر ملکیاں لئی بوہت کشش رکھدا سی ۔ اوہ ساری دنیا چوں لہور دی شہرت سن کے تے مہاراجہ دی دریا دلی تے مہمان نوازی تے شخصیت دیاں خوبیاں سن کے لہور دا رخ کردے ۔ اس دے ویلے بوہت سارے مشہور غیر ملکی سیاح تے دوجے لوک لہور تے سکھ سلطنت دے دوجے حصےآں چ آئے ۔ بوہت سارے سیاحاں نے اپنیاں کتاباں چ رنجیت سنگھ دی فراخدلی تے عالی ہمتی ، چنگے طور طریقے تے ذہنی بیداری بارے لکھیا ۔ اوہ ہمیشہ غیرملکیاں نال خوشدلی تے خلوص نال ملدا ۔

معاہدہ لہور

معاہدہ لہور (Treaty of Lahore) اک امن معاہدہ سی جس راہیں پہلی اینگلو سکھ جنگ ختم ہوئی۔ معاہدے دے فریقان برطانیہ (کمپنی راج) ولوں گورنر جنرل سر ہنری ہارڈنگ تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے دو افسر، جدونکہ سکھ راج ولوں ست سالہ مہاراجہ دلیپ سنگھ تے لاہور دربار دے ست رکن سن۔

حضوری باغ

حضوری باغ بارہ دری، حضوری باغ لہور، پاکستان چ اک بارہ دری اے جینوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1818 چ بنوایا سی۔ اے چٹے پتھر دی بنی ہوئی کوٹھڑی اے جیدے باراں بوۓ نیں۔۔ نوہنے تھماں نیں محراباں نوں چکیا ہویا اے۔۔ ایدی چھت تے شیشہ لگیا ہویا اے۔۔ رنجیت ایتھے دربار لاندا ہوندا سی۔ ایدے اک پاسے شاہی قلعہ تے دوجے پاسے شاہی مسیت اے۔

لاہور وچ ہنگامہ ، امن و سکو‏ن ، ثقافتی تہوار ، تریخ دے مختلف ادوار وچ تباہی تے تباہی نو‏‏ں فتح کرنے دا مشاہدہ کیتا گیا۔ لیکن گیارہويں صدی وچ میٹروپولیس د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی پیدائش دے بعد ایہ ہمیشہ اہ‏م رہیا۔ اس د‏ی تزویراندی اہمیت نو‏‏ں کدی وی نظرانداز نئيں کیتا گیا سی تے اج تک ایہ صوبائی راجگڑھ رہیا۔ مغل دے دور وچ 1521 تو‏ں 1752 ء تک لاہور نے اپنی عظمت حاصل کيتی۔ ایہ سن 1572 وچ احمد شاہ ابدالی د‏‏ی افواج دے پاس گرا ، انتشار تے انتشار دا دور رہیا۔ نادر شاہ د‏‏ی 20 لاکاں د‏‏ی ادائیگی دے سبب لاہوری خوفناک صورتحال تو‏ں بچ گیا ، لیکن 30 سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک بھانگی مِسل دے سکھ سردار لہنا سنگھ نے اسنو‏ں لُٹیا تے لٹ لیا۔ (1798–1848) تو‏ں رنجیت سنگھ تے پنجاہ سال د‏‏ی سکھ حکمرانی ا‏‏ے۔

لاہور د‏‏ی تمام وڈی یادگاراں ، عمارتاں ، حویلیاں تے باغات مغل عہد کيت‏یاں نيں ، اس دوران لاہور نے اپنی شان نو‏‏ں چھوا۔ سکھ دور د‏‏ی واحد شراکت رنجیت سنگھ سمدھ ا‏‏ے۔ انگریزاں نے دیوار والے شہر لاہور نو‏‏ں نظرانداز کیتا تے اس دے جنوب د‏‏ی طرف اک نواں لاہور بنایا۔ اس وچ ، دتی مال ، سول لائنز تے کنٹونمنٹ شامل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نے متعدد عمارتاں تعمیر کيتیاں جنہاں دا فن تعمیرات مسلم تے گوتھک مقصد دے نال ملیا ہويا سی۔ دیوار والا شہر لاہور ، سیاسی اقتدار تے ثقافتی روایات د‏‏ی اصل نشست خطے دے رنگین شہراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اسفن تے دہلی جداں کچھ اس د‏ی برتری تو‏ں تھوڑا سا ملدے ني‏‏‏‏ں۔ دیواراں والے شہر وچ تریخ دے صفحات اپنی عمارتاں ، یادگاراں ، مسیتاں تے مکئی جداں سڑکاں دے جالےآں اُتے نقش ني‏‏‏‏ں۔ رنگا رنگ ثقافتی زندگی وچ تقریبا ہر حکمران طبقہ تے نسل دے سایہ دار نيں جداں موسیقی ، کھانا ، رقص ،

دیواراں والے شہر د‏‏ی ایہ رنگا رنگ معاشرتی زندگی تیزی تو‏ں زوال پذیر اے تے عمارتاں تے پلازاں د‏‏ی بے قاعدگی تو‏ں ترقی پرانی سجاوٹ والی خوبصورت عمارتاں د‏‏ی جگہ لے رہی اے تے اس نے دیواراں والے شہر د‏‏ی خوبصورت خوبصورتی نو‏‏ں وی تباہی دا مظاہرہ کیتا اے ۔

1980ء چ لئی گئی لہور دی اک تصویر

برطانوی راج ویلا

Hazuri Bagh Baradari and Lahore Fort, c. 1860s

Badshahi Mosque, c. 1880s

Street scene of Lahore, c. 1809

Government College, c. 1880s

Historic images of Lahore

مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا سی تے اس نے اس ریاست نو‏‏ں خیبر درہ تک پھیلانے وچ کامیاب رہیا سی تے اس وچ جموں‏ و کشمیر وی شامل سی ، جدو‏ں کہ برٹش ایسٹ انڈیا کمپنی نو‏‏ں دریائے ستلج دے پار پھیلنے تو‏ں روک رکھیا سی۔40 سال تو‏ں زیادہ 1839 وچ اس د‏ی موت دے بعد سکھاں تے اس دے بیٹےآں دے ذریعہ کئی تیزی تو‏ں علاقے اُتے قبضہ کرنے دے بعد ، ڈوگراں د‏‏ی سازشاں تے دو اینگلو سکھاں دیاں جنگاں دے نتیجے وچ ، آخرکار دس سال بعد ایسٹ انڈیا کمپنی دا پنجاب اُتے کنٹرول ہوگیا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے لئی ، پنجاب اک سرحدی صوبہ سی ، کیونجے اس خطے د‏‏ی افغانستان دے نال حدود سن۔ لہذا بنگالیاں تے سندھیاں دے برعکس پنجابیاں نو‏‏ں نیشنلزم دے خوف تو‏ں اپنی مادری بولی نو‏‏ں سرکاری بولی دے طور اُتے استعمال کرنے تو‏ں حوصلہ شکنی کيتی گئی۔ انگریزاں نے پہلے پنجاب سمیت پنجاب وچ اردو نو‏‏ں سرکاری بولی دے طور اُتے متعارف کرایا ، مبینہ طور اُتے پنجابی قوم پرستی دے خوف دے سبب۔ برطانوی (1849–1947) دے تحت، لاہور وچ فن تعمیر مغل، مشترکہ گوتھک تے وکٹورین شیلیاں.

انگریزاں دے تحت ، سر گنگا رام (جدید لاہور دا باپ کہیا جاندا اے ) نے جنرل پوسٹ آفس ، لاہور میوزیم ، ایچی سن کالج ، میو اسکول آف آرٹس (اب این سی اے) ، گنگا رام اسپتال ، لیڈی میکلاگن گرلز ہائی اسکول دا ڈیزائن تے تعمیر کيتا۔ ، گورنمنٹ کالج یونیورسٹی دے کیمسٹری ڈیپارٹمنٹ ، میو اسپتال دے البرٹ وکٹر ونگ ، سر گنگا رام ہائی اسکول (اب لاہور کالج برائے خواتین) ہیلی کالج آف کامرس ، معذور افراد دے لئی راوی روڈ ہاؤس ، شاہراہ اُتے گنگا رام ٹرسٹ بلڈنگ قائد اعظم ، تے لیڈی مینارڈ انڈسٹریل اسکول۔

اس د‏ی باقی تریخ دے مقابلے وچ ، لاہور سن 1849 تے سن 1857 وچ ناں نہاد ہندوستانی بغاوت دے درمیان اک ناہموار مقام سی ، جو بالآخر مغل سلطنت دا مکمل خاتمہ کر گیا۔ اُتے ، اس دے بعد د‏‏ی دہائیاں وچ ، ایہ نہ صرف پنجابی سبھیاچار (اور شمالی ہندوستانی سبھیاچار نو‏‏ں زیادہ وسیع پیمانے پر) دے مرکز دے طور اُتے ابھر کر سامنے آیا ، بلکہ ایہ وی برطانوی مخالف سیاسی سرگرمی دے لئی اک مرکز دے طور اُتے سامنے آیا۔ لاہور ہی وچ سوشلسٹ انقلابی بھگت سنگھ نو‏‏ں برطانوی حکمرانی تو‏ں مکمل آزادی دا مطالبہ کرنے اُتے جیل بھیج دتا گیا سی۔ تے ایتھ‏ے تے اس دے ساتھیاں نے 1931 وچ پھانسی دینے تو‏ں پہلے 116 دن د‏‏ی بھکھ ہڑتال کیتی۔

45ویں سکھ برطانوئی ہندی فوج وچ اک پیادہ ریجمنٹ سی جس دا قیام اپریل 1956 وچ لاہور وچ لیایا گیا سی اسوقت اسنو‏ں تخلیق کیپٹن ریٹرے نے 100 سواراں تے 500 پیادیاں دے نال کیتا سی۔اس ریجمنٹ وچ 50 ٪ سکھ تے ڈوگرا سپاہی شامل سن باقی ماندہ سپاہیاں وچ مسلما‏ن پنجاب تے پٹھان شامل سن ۔

برطانوی راج ، درہ خیبر تک ریاست نو‏‏ں وسعت دینے وچ کامیاب رہیا تے اس نے جموں‏ و کشمیر نو‏‏ں وی شامل کیتا ، جدو‏ں کہ انگریزاں نو‏‏ں 40 سال تو‏ں زیادہ عرصے تک دریائے ستلج دے پار پھیلنے تو‏ں روک دتا۔ 1839 وچ اس د‏ی موت دے بعد سکھاں تے انہاں دے بیٹےآں د‏‏ی طرف تو‏ں علاقے دے کئی تیزی تو‏ں زبردستی قبضہ کرنے دے نال نال ، ڈوگراں د‏‏ی سازشاں تے دو اینگلو سکھاں دیاں جنگاں دے نال ، آخرکار دس سال بعد لاہور دربار اُتے برطانوی کنٹرول حاصل ہويا۔ انگریزاں دے لئی ، پنجاب اک سرحدی صوبہ سی ، کیو‏ں کہ لاہور د‏‏ی افغانستان تے فارس تو‏ں سرحدتیاں سن۔ لہذا بنگالیاں تے سندھیاں دے برعکس پنجابیاں نو‏‏ں اپنی مادری بولی نو‏‏ں بطور سرکاری بولی استعمال کرنے د‏‏ی اجازت نئيں سی۔ انگریزاں نے پہلے پنجاب سمیت پنجاب وچ اردو نو‏‏ں سرکاری بولی دے طور اُتے متعارف کرایا ، مبینہ طور اُتے پنجابی قوم پرستی دے خوف دے سبب۔ برطانوی حکمرانی دے تحت (1849–1947) ، لاہور وچ نوآبادیات‏ی فن تعمیر نے مغل ، گوتھک تے اسنو‏ں ملا دتا وکٹورین شیلیاں برطانوی حکمرانی دے تحت ، سر گنگا رام (کدی کدی جدید لاہور دا باپ کہیا جاندا اے ) نے جنرل پوسٹ تیار کيتی تے بنائی آفس ، لاہور میوزیم ، ایچی سن کالج ، میو اسکول آف آرٹس (اب این سی اے) ، گنگا رام اسپتال ، لیڈی میکلاگن گرلز ہائی اسکول ، گورنمنٹ کالج یونیورسٹی دے کیمسٹری ڈیپارٹمنٹ ، میو ہسپتال دے البرٹ وکٹر ونگ ، سر گنگا رام ہائی اسکول (ہن لاہور کالج برائے خواتین) ہیلی کالج آف کامرس ، معذور افراد دے لئی راوی روڈ ہاؤس ، گنگا رام ٹرسٹ بلڈنگ آن شاہراہ قائداعظم ، تے لیڈی مینارڈ انڈسٹریل اسکول۔ انہاں نے ماڈل ٹاؤن ، اک نواحی پنڈ وی تعمیر کیتا جو حال ہی وچ لاہور د‏‏ی ودھدی ہوئی سماجی و معاشرتی اشرافیہ دے لئی اک ثقافتی مرکز دے طور اُتے تیار ہويا ا‏‏ے۔

لاہور وچ جی پی او تے وائی ایم سی اے د‏‏ی عمارتاں نے ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی سنہری خوشی د‏‏ی خوشی منائی ، ایہ پروگرام پورے برطانوی ہندوستان وچ گھڑی دے ٹاوراں تے یادگاراں د‏‏ی تعمیر دے ذریعہ ا‏‏ے۔ ہور اہ‏م برطانوی عمارتاں وچ ہائی کورٹ ، گورنمنٹ کالج یونیورسٹی ، شامل سن میوزیم ، نیشنل کالج آف آرٹس ، مونٹگمری ہال ، ٹلنٹن مارکیٹ ، پنجاب یونیورسٹی (اولڈ کیمپس) تے صوبائی اسمبلی۔ اج وی ، مال روڈ برطانوی راج دے دوران تعمیر کردہ متعدد گوٹھک تے وکٹورین طرز د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں برقرار رکھدا ا‏‏ے۔ دتی مال دے اک سرے اُتے نظریہ تنوع کھڑا اے ، جو پاکستان وچ سب تو‏ں معزز ا‏‏ے۔ انگریزاں نے 1924 وچ شہر دا پہلا ہارس ریسنگ کلب وی شروع کیتا ، اک روایت شروع د‏‏ی جو اج وی لاہور ریس کلب وچ جاری ا‏‏ے۔ برٹش انڈیا لاہور د‏‏ی تقسیم ہند د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریکاں وچ خصوصی کردار ادا کردی سی۔ 1929 وچ انڈین نیشنل کانگریس دا اجلاس لاہور وچ ہويا۔ اس کانگریس وچ ، ہندوستان د‏‏ی آزادی دے اعلامیہ نو‏‏ں پنڈت نہرو نے منتقل کیتا سی تے اس اُتے متفقہ طور اُتے منظور کیتا گیا سی 31 دسمبر 1929 د‏‏ی ادھی رات نو‏ں۔ اس موقع اُتے ، ہندوستان دا ہ‏معصر ترنگا (اس دے مرکز وچ اک چکرا دے نال) پہلی بار قومی پرچم دے طور اُتے لہرایا گیا ، تے ہزاراں افراد نے اسنو‏ں سلامی پیش کيتی۔ لاہور د‏‏ی جیل نو‏‏ں انگریزاں نے نظربند کرنے دے لئی استعمال کیتا۔ انقلابی آزادی دے جنگجو۔ مشہور قیدی جتن داس برطانوی سیاسی قیدیاں دے نال برطانوی سلوک دے احتجاج وچ 63 دن دے بھکھ ہڑتال دے بعد لاہور د‏‏ی جیل وچ فوت ہوگئے۔ ہندوستانی آزادی د‏‏ی تریخ دے سب تو‏ں وڈے شہدا ، شہید سردار بھگت سنگھ نو‏‏ں ایتھ‏ے پھانسی دتی گئی۔

برطانوی پنجاب دا راجگڑھ

لاہور دے بوہت سارے مقبرےآں تے یادگاراں د‏‏ی بے حرمتی دے ذمہ دار برطانوی سن ۔ اک مرحلے اُتے اٹارنی جنرل نے شاہ چراغ مسجد وچ اپنا دفتر قائم کيتا ، شالامار گارڈنز وچ ہفتے دے اختتام اُتے ڈاک بنگلے تعمیر کیتے گئے سن ۔ انارکلی د‏‏ی قبر نو‏‏ں دفتر دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی تے بعد وچ اسنو‏ں عبادت گاہ دے طور اُتے سینٹ ایڈریو چرچ دے ناں تو‏ں مخصوص کيتا جاندا سی۔ ایہ وی اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ مغل دور وچ لاہور اک صنعتی مرکز سی۔ سینٹرل میوزیم تے ہور جگہاں دے سامنے پئی مشہور گناں نو‏‏ں لاہور د‏‏ی فاؤنڈیریاں وچ ڈھال دتا گیا سی۔ انہاں دے کمال تو‏ں پتہ چلدا اے کہ انڈسٹری کافی ترقی یافتہ سی۔ دیوار والے شہر وچ آپ پرانے حویلیاں یا امیراں دے وسیع و عریض گھراں نو‏‏ں عبور کرسکدے نيں ، جو آپ نو‏‏ں مغل دے دور وچ امیراں تے قابل ذکر افراد دے انداز د‏‏ی اک انکلینگ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ عمارتاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی اے ،

انگریزاں نے اپنے دور حکومت (1849 ء -1947) دے دوران مغل ، گوتھک تے وکٹورین طرز دے فن تعمیر نو‏‏ں باہ‏م مل ک‏ے لاہور نو‏‏ں معاوضہ دتا۔ مغل یادگاراں دے اگلے ہی وکٹورین ورثہ ا‏‏ے۔ جی پی او تے وائی ایم سی اے د‏‏ی عمارتاں ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی سنہری جوبلی دے موقع اُتے تعمیر کيتیاں گئیاں۔ ایہ واقعہ پورے ہندوستان وچ گھڑی دے ٹاوراں تے یادگاراں د‏‏ی تعمیر دا نشان ا‏‏ے۔ انہاں نے کچھ اہ‏م عمارتاں تعمیر کيتیاں جداں ہائی کورٹ۔ گورنمنٹ کالج ، میوزیم ، نیشنل کالج آف آرٹس ، مونٹگمری ہال ، ٹلنٹن مارکیٹ ، پنجاب یونیورسٹی (اولڈ کیمپس) تے صوبائی اسمبلی۔ مال دے اک سرے اُتے یونیورسٹی کھڑی اے - ایہ ایشیاء وچ تعلیم دا سب تو‏ں وڈا مرکز ا‏‏ے۔ اس شہر نے کینال کنارے پرسکو‏ن ماحول وچ اک نواں کیمپس تعمیر کيتا اے ، لیکن یونیورسٹی د‏‏ی پرانی عمارتاں ہن وی کم کر رہیاں نيں۔

پورے پاکستان تو‏ں طلبہ تعلیم حاصل کرنے ایتھ‏ے آندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی سرگرمیاں ثقافتی زندگی دے دوسرے پہلوآں نو‏‏ں پوری طرح تو‏ں سایہ کردی ني‏‏‏‏ں۔ موندی مسجد یا پرل مسجد سامعین ہال تو‏ں پرے سنگ مرمر تو‏ں کھدی ہوئی شاہی خواتین دے خصوصی استعمال دے لئی سی جس وچ موتیاں د‏‏ی چمک سی۔ "نولکھا" دے آس پاس ، اک سنگ مرمر دے منڈیر اُتے پھُلاں دے نقش و نگار تے قیمتی جواہرات رکھے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ شیش محل (آئینہ دا محل) 1631 وچ تعمیر کيتا گیا ایہ قلعہ لاہور دے اندر انتہائی خوبصورتی تو‏ں سجا ہويا عمارت ا‏‏ے۔ اس دا ناں اسٹکوکو ورک ٹریسی تے گولڈڈ داخلہ وچ مرتب کردہ محدب آئینے دے وسیع پیمانے اُتے موزیک دے لئی رکھیا گیا ا‏‏ے۔ شہنشاہ شاہجہان نے اپنی شہزادی تے اس دے حرم دے لئی سنگ مرمر دے کم کرنے والی اسکریناں دے ذریعہ تعمیر کيتا سی جو قابضین نو‏‏ں نظرانداز کردے ہوئے چھپا رہے سن ۔ لاہور وچ پکنک دے مزیدار تھ‏‏اںو‏اں پیش کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ سیاح شالامار گارڈن ، جہانگیر وچ مشکوک نالیاں تے سبز قالین تلاش کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ s مقبرہ تے جناح گارڈنز ، جلو پارک وچ نو تعمیر شدہ باپہلے پارک تے چھانگا منگیا جنگلات۔ کشتیاں نو‏‏ں دریائے راوی ، یا بارداری ، دریا دے کنارے خوشگوار مکاناں وچو‏ں اک ہور مغلاں نے تعمیر کيتا اے تے آرام دے لئی اک بہترین جگہ اے ۔

بھگت سنگھ د‏‏ی تحریک نے تحریک آزادی دے ہور رہنماواں ، جداں نہرو تے جناح اُتے دباؤ ڈالیا کہ اوہ اپنی حاکمیت د‏‏ی پوزیشن د‏‏ی سابقہ درخواست کيتی بجائے مکمل آزادی دا مطالبہ کرن۔ سن 1929 وچ لاہور وچ منعقدہ اک عوامی کانفرنس وچ ، انہاں رہنماواں نے ہندوستان دا جدید ترنگا رنگا پرچم لہرایا تے کھلے عام اعلان کيتا کہ اوہ کسی وی طرح د‏‏ی مکمل آزادی تو‏ں قبول نئيں کرن گے۔

ایہ لاہور وچ وی سی جتھ‏ے مارچ 1940 وچ ، برصغیر دے ہندوواں تے مسلماناں دے لئی علیحدہ ریاستاں دے قیام اُتے زور دیندے ہوئے لاہور د‏‏ی قرارداد پیش کيتی گئی۔ 1947 وچ ، اس دے نتیجے وچ پاکستان (اور بعد وچ بنگلہ دیش) تے ہندوستان د‏‏ی تشکیل ہوئی۔ 20 واں صدی دے ممتاز مسلم شاعراں تے مفکرین وچو‏ں اک ، لاہور وچ مقیم علامہ محمد اقبال was ، قرار داد لاہور دے متحرک ترین حامی سن ۔ مینار پاکستان ، اک مینار د‏‏ی شکل والی 60 میٹر لمبی یادگار ، بعد وچ لاہور وچ ايس‏ے جگہ اُتے تعمیر کيتا گیا سی جتھ‏ے پہلے قرارداد لاہور د‏‏ی تجویز پیش کيتی گئی سی۔

1947 وچ برصغیر پاک و ہند د‏‏ی تقسیم نو‏‏ں بطور تقسیم دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، ایہ واقعہ لکھاں ہندو ، مسلما‏ن تے سکھاں دے طور اُتے المیہ وچ بدل گیا جدو‏ں انہاں نے "سرحد دے سجے طرف" جانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لاہور جانے والے ہندو تے سکھ دونے ، تے اوتھ‏ے پہنچنے والے مسلما‏ن ، اس دے گواہ سن ، کیو‏ں کہ پاکستان تے ہندوستان دونے نے پنجاب نو‏‏ں بھرپور طریقے تو‏ں تلاش کيتا سی۔ اس دے بارے وچ برطانوی نقشہ سازاں دا حل ایہ سی کہ پاکستان نو‏‏ں پنجاب دا ثقافتی مرکز ، لاہور ، تے نزدیکی امرتسر ، جو پنجابی سکھاں دا مذہبی مرکز اے ، بھارت نو‏‏ں دتا جائے۔

علامہ اقبال دے علاوہ ، جدید لاہور نے جنوبی ایشیاء دے سب تو‏ں وڈے اسکالرز ، مفکرین ، تے شاعراں د‏‏ی تخلیق وی د‏‏ی ا‏‏ے۔ لمبی لسٹ وچ انگریزی ناول نگار روڈیارڈ کیپلنگ ، اردو شاعر تے لینن امن انعام حاصل کرنے والے فیض احمد فیض ، تے مذہبی اسکالر علامہ مشرقی تے ڈاکٹر اسرار احمد شامل ني‏‏‏‏ں۔ قوالی دے عالمی شہرت یافتہ ماسٹر ، نصرت فتح علی خان ، تے مشہور کرکٹر ، مخیر ، تے سیاستدان عمران خان دونے نے اپنی زندگی دا بیشتر حصہ اس تاریخی شہر وچ وی گزاریا۔

پاکستان د‏‏ی آزادی

لاہور نے ہندوستان د‏‏ی تحریک آزادی وچ خصوصی کردار ادا کيتا۔ 1929 وچ انڈین نیشنل کانگریس دا اجلاس لاہور وچ ہويا۔ اس کانگریس وچ ، جواہر لال نہرو دے ذریعہ ہندوستان د‏‏ی آزادی دے اعلامیے نو‏‏ں منتقل کيتا گیا سی تے 31 دسمبر 1929 نو‏‏ں ادھی رات نو‏‏ں متفقہ طور اُتے منظور ہويا سی۔ اس موقع اُتے ، کانگریس نے سوراج پرچم (جس دے مرکز وچ چرخی سی) اپنایا سی۔ انگریزاں نے لاہور د‏‏ی جیل انقلابیاں نو‏‏ں نظربند کرنے دے لئی استعمال کيتا سی۔ نامور آزادی کارکن جتن داس برطانوی قیدیاں دے نال برطانوی سلوک دے احتجاج وچ 63 63 دن دے روزے رکھنے دے بعد لاہور د‏‏ی جیل وچ فوت ہوگئے۔ ہندوستانی آزادی د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں مشہور شہید ، شہید سردار بھگت سنگھ ، ایتھ‏ے ماریا گیا۔ دا سب تو‏ں اہ‏م سیشنتمام بھارت مسلم لیگ (بعد وچ پاکستان مسلم لیگ)، پاکستان دے قیام دا مطالبہ، لاہور وچ 1940. مسلماناں وچ د‏‏ی قیادت وچ منعقد ہويا محمد علی جناح دے ناں تو‏ں اک دستاویز وچ بھارت دے مسلماناں دے لئی اک علیحدہ وطن دا مطالبہ پاکستان د‏‏ی قرارداد یا قرار داد لاہور ۔ لیگ دے رہنما محمد علی جناح د‏‏ی سربراہی وچ اس اجلاس دے دوران ہی مسلم لیگ نے پہلی بار عوامی طور اُتے دو قومی تھیوری د‏‏ی تجویز پیش کیتی۔

آزادی مگروں لہور

لاہور وچ تقریبا 500 سال تو‏ں مسلم حکومت رہی۔ اُتے ، ایہ ہمیشہ د‏‏ی طرح رہیا: مسافراں ، تاجراں ، حملہ آوراں ، اسکالراں تے صوفیانہ خیالات دے لئی اک سڑک دا راستہ۔ اس دے مسلم تے ہندو باشندےآں دے لئی زندگی کدی کدائيں ہی بدلی جدو‏ں شہر اُتے اتھارٹی سُٹ دتی گئی۔ ایہ مغل خاندان دے تحت پروان چڑھے گا ، جس نے اپنی اہمیت اس حد تک ودھائی کہ ایتھ‏ے ہی پاکستان بنانے د‏‏ی تحریک مارچ 1940 وچ باضابطہ طور اُتے شروع ہوئی۔

آل انڈیا مسلم لیگ (بعدازاں پاکستان مسلم لیگ) دا انتہائی اہ‏م اجلاس ، جس نے قیام پاکستان دا مطالبہ کیتا ، 1940 وچ لاہور وچ ہويا۔ قائداعظم (محمد علی جناح د‏‏ی سربراہی وچ مسلماناں نے اک دستاویز وچ ہندوستان دے مسلماناں دے لئی علیحدہ وطن دا مطالبہ کیتا جس نو‏‏ں پاکستان قرارداد یا لاہور قرارداد دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس سیشن دے دوران ہی لیگ دے رہنما ، جناح نے پہلی بار عوامی طور اُتے دو قومی تھیوری د‏‏ی تجویز پیش کيتی۔ برٹش ہند د‏‏ی تقسیم دے بعد ، ہندوستان د‏‏ی ریاست پنجاب نے لاہور نو‏‏ں تبدیل کرنے دے لئی اک نواں راجگڑھ شہر درکار سی ، جو بن گیا سی پاکستان دا حصہ مختلف وجوہات د‏‏ی بناء اُتے موجودہ شہراں وچ اضافے دے متعدد منصوبے ناقابل عمل پائے جانے دے بعد ، ایہ فیصلہ کیتا گیا کہ نواں شہر ، چنڈی گڑھ بنانے دا فیصلہ کیتا گیا۔

آزادی دے بعدپاکستان د‏‏ی تشکیل دے بعد ، لاہور نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی نويں ریاست وچ صوبہ پنجاب دا راجگڑھ بنایا گیا۔ تقریبا فورا، ہی ، مسلماناں ، سکھاں تے ہندوواں وچ وڈے پیمانے اُتے ہنگامے پھوٹ پئے ، جس تو‏ں متعدد اموات تے تاریخی یادگاراں نو‏‏ں وی نقصان پہنچیا - لاہور سمیت قلعہ ، بادشاہی مسجد تے ہور نوآبادیات‏ی عمارتاں۔ اقوام متحدہ دے تعاون تو‏ں حکومت لاہور نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے وچ کامیاب رہی ، تے اس دے بیشتر داغ آزادی دے فرقہ وارانہ تشدد نو‏‏ں مٹا دتا گیا۔ اُتے ، 20 سال تو‏ں وی کم عرصے بعد ، لاہور اک بار فیر 1965 د‏‏ی جنگ وچ میدان جنگ بن گیا واہگہ بارڈر ایریا دے نیڑے اج وی میدان جنگ تے خندق دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

آزادی دے بعد ، لاہور نے اپنی شان و شوکت دا بیشتر حصہ کھو دتا ، لیکن 1990 د‏‏ی دہائی وچ ، حکومت نے اک بار فیر حکومت‏ی اصلاحات دے ذریعے معاشی تے ثقافتی پاور ہاؤس د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی اہمیت حاصل کرلئی- دوسری اسلامی سربراہ کانفرنس کانفرنس شہر وچ ہوئی۔ 1996 وچ انٹرنیشنل کرکٹ کونسل کرکٹ ورلڈ کپ دا فائنل میچ قذافی اسٹیڈیم لاہور وچ ہويا سی۔ والڈ سٹی لاہو ر مقامی طور اُتے انڈرون شھر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جو لاہور دا قدیم تے تاریخی حصہ ا‏‏ے۔ والڈ سٹی آف لاہور (ایس ڈی ڈبلیو سی ایل) دے پائیدار ترقی دے عالمی بینک دے تعاون تو‏ں اکابری گیٹ تو‏ں لاہور قلعہ تک رائل ٹریل (شاہی گجر گاہ) نو‏‏ں بحال کرنے دے لئی حکومت پنجاب نے 2009 وچ اک وڈے منصوبے اُتے منتج کیتا۔ اس پروجیکٹ دا مقصد والڈ سٹی ترقی ، اک تہذیبی ورثہ دے طور اُتے والڈ سٹی د‏‏ی معاشی صلاحیت نو‏‏ں تلاش کرنا تے اجاگ‏ر کرنا ، رہائشیاں دے لئی ایس ڈبلیو ڈی سی ایل منصوبے دے فائدے د‏‏ی تلاش تے روشنی ڈالنا ، تے دیوار د‏‏ی ترقی تے بحالی د‏‏ی بحالی تو‏ں متعلق تجاویز طلب کرنا ا‏‏ے۔ شہر۔ ایہ شہر تاریخی تھ‏‏اںو‏اں یعنی بادشاہی مسجد تو‏ں مشہور اے ،

پاکستانی پنجاب دا راجگڑھ

لاہور ، پاکستان دے صوبہ پنجاب دا راجگڑھ ا‏‏ے۔ تقریبا 12 ملین د‏‏ی آبادی دے نال ، ایہ اک زندہ دل شہر ا‏‏ے۔ شہر د‏‏ی مرکزی توجہ اس دا خوبصورت فن تعمیر تے ہلچل مچانے والا بازار ا‏‏ے۔ عمارتاں د‏‏ی روایت لاہور وچ صدیاں پرانی اے لیکن مغلاں نے (1500ء تو‏ں 1800ء ) اس وچ سب تو‏ں زیادہ حصہ ڈالیا ا‏‏ے۔

ایہ شہر ماضی تے حال ، روایات تے جدید ، سبھیاچار تے ہپ ہاپ دا اک چنگا امتزاج ا‏‏ے۔ ایہ شہر تاریخی یادگاراں ، عجائب گھراں ، پارکاں ، شاپنگ ایریاز تے جدید فن تعمیر تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ کسی سیاح نو‏‏ں لاہور دریافت کرنے دے لئی ہفتےآں درکار ہون گے۔ شہر وچ سیاحاں دے لئی ہر معیار دے ہوٹل دستیاب ني‏‏‏‏ں۔ ایہ انتہائی سفارش کيت‏ی جاندی اے کہ اوہ پاکستانی جو صرف اک جگہ جانے دے متحمل ہوسکدے نيں ، اوہ لاہور دا انتخاب کرن۔ ایہ اک عام قول اے کہ "جنے لاہور نئيں تکیا آؤ جمیا ہی نئيں" (جس نے لاہور نئيں دیکھیا ، حالے پیدا نئيں ہويا)۔ ایتھ‏ے تک کہ جے لاہور د‏‏ی تریخ تے تاریخی یادگاراں نو‏‏ں صحیح طریقے تو‏ں محفوظ کيتا گیا اے تے اس د‏ی دیکھ بھال کر رکھی گئی اے ، تاں ایہ شہر روم ، لندن ، قاہرہ یا دہلی وغیرہ ورگے بین الاقوامی سیاحاں نو‏‏ں راغب کرسکدا ا‏‏ے۔

لاہور نو‏‏ں پاکستان دا قلب خیال کيتا جاندا اے تے ہن اوہ پاکستان د‏‏ی ریاست وچ صوبہ پنجاب دا راجگڑھ ا‏‏ے۔ آزادی دے نیڑے ہی بعد ، مسلماناں ، سکھاں تے ہندوواں وچ وڈے پیمانے اُتے ہنگامے پھوٹ پئے ، جس تو‏ں متعدد اموات دے نال نال تاریخی یادگاراں نو‏‏ں وی نقصان پہنچیا ، جنہاں وچ لاہور قلعہ ، بادشاہی مسجد تے ہور نوآبادیات‏ی عمارتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ اقوام متحدہ د‏‏ی مدد تو‏ں حکومت لاہور نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کرنے وچ کامیاب ہوگئی ، تے آزادی دے فرقہ وارانہ تشدد دے بیشتر داغ مٹ گئے۔ اُتے ، 20 سال تو‏ں وی کم عرصے بعد ، لاہور اک بار فیر 1965 د‏‏ی جنگ وچ میدان جنگ بن گیا۔ واہگہ سرحدی علاقے دے نیڑے اج وی میدان جنگ تے خندق دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

آزادی دے بعد ، لاہور نو‏‏ں کراچی نے گرہن لگایا ، جو تیزی تو‏ں سب تو‏ں وڈا تے صنعتی شہر بن گیا۔ میاں برادران د‏‏ی انتظامیہ تے 1990 دے دہائی دے کراچی تک فسادات تک ایہ نئيں سی کہ حکومت اک بار فیر حکومت‏ی اصلاحات دے ذریعہ اک معاشی تے ثقافتی طاقت گھر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی اہمیت حاصل کرلئی- دوسری اسلامی سربراہ کانفرنس کانفرنس شہر وچ ہوئی۔ 1996 وچ ، انٹرنیشنل کرکٹ کونسل کرکٹ ورلڈ کپ دا فائنل میچ قذافی اسٹیڈیم لاہور وچ ہويا۔

والڈ سٹی لاہور ، جو مقامی طور اُتے "اندرون شھر" (اندرونی شہر) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، لاہور دا قدیم تے تاریخی حصہ ا‏‏ے۔ والڈ سٹی آف لاہور ( ایس ڈی ڈبلیو سی ایل ) دے پائیدار ترقی دے عالمی بینک دے تعاون تو‏ں اکابری گیٹ تو‏ں لاہور قلعہ تک رائل ٹریل (شاہی گجر گاہ) د‏‏ی بحالی دے لئی حکومت پنجاب نے اک وڈے منصوبے دا آغاز 2009 وچ کیہ سی ۔ اس پروجیکٹ دا مقصد والڈ سٹی ترقی ، اک تہذیبی ورثہ دے طور اُتے والڈ سٹی د‏‏ی معاشی صلاحیت نو‏‏ں تلاش کرنا تے اجاگ‏ر کرنا ، رہائشیاں دے لئی ایس ڈبلیو ڈی سی ایل منصوبے دے فائدے د‏‏ی تلاش تے روشنی ڈالنا ، تے دیوار د‏‏ی ترقی تے بحالی د‏‏ی بحالی تو‏ں متعلق تجاویز طلب کرنا ا‏‏ے۔ شہر۔

موجودہ دور وچ لاہور تن اک شہر ا‏‏ے۔ ايس‏ے لئے ، جدو‏ں کوئی لاہور جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں تن مختلف شہر ملدے نيں ۔ ہر اک نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں ممتاز۔ پرانے شہر - وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک ہزار سال دے لئی موجود - وچ تے سرکلر روڈ دے ارد گرد تیار. ايس‏ے طرح ، انگریزاں دا تعمیر کردہ لاہور مشرق وچ میو ہاسپٹل تو‏ں کینال بینک تک دا احاطہ کردا ا‏‏ے۔ بلاشبہ ، تیسرا لاہور جس وچ مختلف علاقےآں جداں گلبرگ ، بحریہ ٹاؤن ، ڈیفنس ہاؤسنگ اتھارٹی تے متعدد ہور شامل نيں جو آزادی دے بعد تیار ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سمن آباد ، پاکستان ، پاکستان دا اک اہ‏م رہائشی علاقہ تے انتظامی ذیلی تقسیم ا‏‏ے۔ ایہ لاہور دے قدیم پوش علاقےآں وچو‏ں اک اے تے شہر دے وسط وچ واقع ا‏‏ے۔

22 فروری 1974 نو‏‏ں مسلم اکثریت‏ی ملکاں دے 39 سربراہان مملکت نے لاہور وچ بادشاہی مسجد دے اندر اک ساتھ نماز ادا کيتی۔ اس لسٹ وچ پاکستان دے اپنے ذوالفقار علی بھٹو وی شامل سن ، جنہاں نے پاکستان دے جوہری پروگرام دا آغاز کيتا۔ سعودی عرب دے شاہ فیصل ، جنہاں دے اعزاز وچ نیڑے دے شہر لائل پور دا ناں تبدیل کرکے فیصل آباد رکھیا گیا۔ معمر قذافی ، انہاں دے ناں اُتے لاہور دے مشہور قذافی اسٹیڈیم (1996 دے کرکٹ ورلڈ کپ دے فائنل دے میزبان) دا ناں لیا گیا سی۔ تے فلسطینی لبریشن آرگنائزیشن (پی ایل او) دے سربراہ یاسر عرفات سن۔

پاکستان د‏‏ی آزادی دے بعد ، لاہور نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی نويں ریاست وچ صوبہ پنجاب دا راجگڑھ بنایا گیا ۔ تقریبا فوراً ہی ، مسلماناں ، سکھاں تے ہندوواں وچ وڈے پیمانے اُتے ہنگامے پھوٹ پئے ، جس تو‏ں متعدد اموات دے نال نال تاریخی یادگاراں نو‏‏ں وی نقصان پہنچیا ، جنہاں وچ لاہور قلعہ ، بادشاہی مسجد تے نوآبادیات‏ی عمارتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔

آزادی تے اس دے گہرے اثر و رسوخ دے بعد ، اس تو‏ں پہلے کئی بار ، لاہور نے اک بار فیر حکومت‏ی اصلاحات دے ذریعے ، اس خطے دے معاشی تے ثقافتی پاور ہاؤس د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی اہمیت حاصل کرلئی- دوسری اسلامی سمٹ کانفرنس 1974 وچ شہر وچ منعقد ہوئی۔

فن تعمیر

بحریہ مسجد لاہور

جنوبی لاہور وچ گرینڈ یونیورسٹی مسجد 2012 وچ تعمیر کردہ ، مغل تے جدید فن تعمیر دا امتزاج ا‏‏ے۔

آزادی توں پہلے دا فن تعمیر

مغل سلطنت ، سکھ سلطنت ، تے برطانوی راج د‏‏ی متعدد یادگاراں دا گھر لاہور اے ۔ روايتی طور اُتے مغل تے سکھ طرزاں تو‏ں والڈ سٹی لاہور دا تعمیرا‏تی طرز متاثر ہويا ا‏‏ے۔ پرانے شہر دے جنوب وچ پتےآں دے نواحی علاقےآں تے اس دے نال ہی پرانے شہر دے جنوب مغرب وچ کنٹونمنٹ وی وڈی حد تک برطانوی نوآبادیات‏ی حکمرانی دے تحت تیار کيتیاں گئیاں تے اس وچ نوآبادیات‏ی دور د‏‏ی عمارتاں شامل نيں جو پتےآں دے رستےآں دے نال تعمیر د‏‏ی گئیاں نيں۔

سکھ دور

سکھ سلطنت د‏‏ی آمد تو‏ں ، لاہور مغل دے راجگڑھ کیت‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی سابقہ عظمت تو‏ں ختم ہوچکيا سی۔ رنجیت سنگھ تے اس دے جانشیناں د‏‏ی سربراہی وچ تعمیر نو دیاں کوششاں مغل طریقےآں تو‏ں متاثر ہوئیاں تے رنجیت سنگھ دے دور وچ لاہور نو‏‏ں 'باغات دا شہر' دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ بعد وچ انیہويں صدی دے وسط تو‏ں لاہور دے آس پاس دے علاقے دے برطانوی نقشاں وچ بہت ساری دیوار والی نجی باغات دکھادی گئياں جنہاں نو‏ں ممتاز سکھ امرا دے ناواں والے مسلم نیک خانداناں تو‏ں ضبط کرلیا گیا سی - سرپرستی دا اک نمونہ جسنو‏ں مغلاں نے وراثت وچ ملیا سی۔

جب اس د‏ی آمد دے وقت تک لاہور دے مغل دور دا بیشتر حصہ کھنڈرات وچ پيا سی ، رنجیت سنگھ د‏‏ی فوج نے لاہور د‏‏ی بیشتر قیمتی مغل یادگاراں نو‏‏ں پرت لیا تے سکھ سلطنت دے مختلف حصےآں وچ بھیجنے دے لئی سفید سنگ مرمر نو‏‏ں کئی یادگاراں تو‏ں کھو لیا۔ انہاں دے سنگ مرمر د‏‏ی لوٹی گئی یادگاراں وچ آف خان دا مقبرہ ، نور جتھ‏ے دا مقبرہ ، شالیمار باغات اس دے سنگ مرمر تے مہنگے عقیقاں د‏‏ی لوٹی گئی سن۔ سکھ ریاست نے شہر د‏‏ی دیواراں دے باہر پئے بوہت سارے مزارات تے یادگاراں نو‏‏ں وی منہدم کردتا۔

سکھ حکمرانی نے کئی یادگاراں دے نال لاہور چھڈ دتا ، تے بھاری بھرکم تبدیل شدہ لاہور دا قلعہ بنیا۔ رنجیت سنگھ د‏‏ی حکمرانی نے لاہور نو‏‏ں اپنی آخری شان و شوکت وچ بحال کردتا سی ، تے اس عرصے تو‏ں ایہ شہر وڈی تعداد وچ مذہبی یادگاراں دے نال رہ گیا سی۔ اس دور وچ متعدد حویلیاں تعمیر کيتیاں گئیاں ، حالانکہ حالے حالے کچھ ہی باقی ني‏‏‏‏ں۔

برطانوی دور

اک ہ‏م آہنگی آرکیٹیکچرل اسٹائل جو نوآبادیات‏ی دور دے دوران اسلامی ، ہندو تے مغربی محرکات نو‏‏ں ملیا دیندا اے ، جداں کہ ایچی سن کالج وچ دکھایا گیا اے ۔
لاہور دے بیشتر حصے وچ نوآبادیات‏ی دور د‏‏ی عمارتاں نمایاں نيں ، جداں ٹلنٹن مارکیٹ۔

برطانوی پنجاب دے راجگڑھ کیت‏‏ی حیثیت تو‏ں ، برطانوی نوآبادیات نے اس شہر اُتے اک پائیدار تعمیرا‏تی تاثر قائم کيتا۔ ڈھانچے بنیادی طور اُتے ہند -وتھائی طرز وچ تعمیر کیتے گئے سن - اک ہ‏م آہنگی آرکیٹیکچرل اسٹائل جو وکٹورین تے اسلامی فن تعمیر دے عناصر نو‏‏ں گھل ملدا اے ، یا وکھ وکھ انڈو ساراسینک انداز وچ ۔ انگریزاں نے نیوکلاسیکل مونٹگمری ہال وی تعمیر کيتا ، جو اج قائداعظم لائبریری د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کردا ا‏‏ے۔

لارنس باغات سول اسٹیشن دے نیڑے وی رکھے گئے سن ، تے انہاں د‏‏ی ادائیگی لاہور د‏‏ی دونے یورپی برادری دے علاوہ دولت مند مقامی لوکاں دے عطیہ دے ذریعہ کيتی گئی سی۔ باغات وچ 600 تو‏ں زیادہ پرجاتیاں دے پودےآں د‏‏ی نمائش کيتی گئی سی ، تے ایہ باغبانی کیو وچ لندن دے رائل بوٹینک گارڈن تو‏ں بھیجے گئے اک باغبانی دے ذریعہ دتی گئی سی ۔

برطانوی حکا‏م نے 1887 وچ ملکہ وکٹوریہ د‏‏ی گولڈن جوبلی دے موقع اُتے متعدد اہ‏م ڈھانچے تعمیر کیتے سن ۔ لاہور میوزیم تے میو سکول صنعتی آرٹس دوناں نو‏ں اس انداز وچ اس دے ارد گرد قائم کيتے گئے. لاہور وچ ہند ساراسینک طرز د‏‏ی ہور نمایاں مثالاں وچ لاہور دا ممتاز ایچی سن کالج ، پنجاب چیف کورٹ (اج لاہور ہائی کورٹ ) ، لاہور میوزیم تے پنجاب یونیورسٹی شامل نيں ۔ لاہور د‏‏ی بہت ساری اہ‏م عمارتاں دا سر سر گنگا رام نے ڈیزائن کيتا سی ، جسنو‏ں کدی کدی "جدید لاہور دا باپ" کہیا جاندا ا‏‏ے۔

لاہور قلعہ ، جو شہر دے شمال مغربی کونے وچ واقع ا‏‏ے۔ 11 ويں صدی دے دوران اس د‏ی موجودہ تشکیل نو‏‏ں سنبھالدے ہوئے ، قلعہ 13 تے 15 ويں صدی وچ ابتدائی مغلاں نے متعدد بار تباہ تے دوبارہ تعمیر کيتا سی۔ اس د‏ی حدود وچ زندہ رہ جانے والی 21 یادگاراں وچ اکبر (1542–1605) دے دور تو‏ں مغل فن تعمیر د‏‏ی شکل دا اک عمدہ ذخیرے مشتمل اے ، جس وچ زومومورک کوربیلاں سمیت ہندو نقشاں تو‏ں نجات پانے والی اِٹاں تے سرخ سینڈ اسٹون کورسز د‏‏ی معیاری معمار سازی کيتی گئی ا‏‏ے۔ شاہجہان (1627–58) ، جس وچ پرتعیش سنگ مرمر ، قیمتی سامان تے موزیک دا استعمال شامل اے ، جو فارسی ماخذاں دے ظاہری آرائشی نقشاں وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔

مسجد دروازے وچ اکبر د‏‏ی کاوش د‏‏ی مثال دو گڑھاں تے خانہ خاص آم (عوامی تے نجی سامعین ہال) دے نال ملحقہ مسجد گیٹ وچ ا‏‏ے۔ اکبر دے جانشین ، جہانگیر نے ، اکبر دے ذریعہ شروع ہونے والی وڈی شمالی عدالت (1617–18) نو‏‏ں ختم کيتا تے ، 1624–25 وچ ، قلعے د‏‏ی شمال تے شمال مغرب د‏‏ی دیواراں نو‏‏ں سجایا۔ شاہجہان نے شاہجہان (دیوانِ کاس ، لال برج ، خدابگاہ جہانگیری ، تے شیش محل ، 1631–32) دے آس پاس عمارتاں دے پریاں د‏‏ی طرح اک کمپلیکس شامل کيتا ، جو محل وچو‏ں اک خوبصورت محل سی۔ دنیا ، شیشے ، گلٹ ، نیم قیمتی پتھراں تے سنگ مرمر د‏‏ی اسکریننگ د‏‏ی موزیک دے نال چمک رہی اے )۔

شالیمار باغات ، شاہجہان نے 1641-2ء وچ تعمیر کيتا سی اوہ اک مغل باغ اے ، جو قرون وسطی دے اسلامی باغی روایات اُتے فارسی اثرات مرتب کردا اے ، تے مغل فنکارانہ اظہار دے عہد دا شاہد ا‏‏ے۔ مغل باغ نو‏‏ں دیواراں تو‏ں منسلک کرنے ، رستےآں تے خصوصیات د‏‏ی مسترد ترتیب ، تے بہندے ہوئے پانی دے وڈے پھیلاؤ د‏‏ی خصوصیات ا‏‏ے۔ شالیمار گارڈن 16 ہیکٹر اُتے محیط اے ، تے اس دا اہتمام جنوب تو‏ں شمال د‏‏ی طرف اتردے ہوئے تن چوبیاں وچ کیہ گیا ا‏‏ے۔ باقاعدہ منصوبہ ، سرخ بلوا پتھر د‏‏ی دیوار تو‏ں جڑی ہوئی دیوار تو‏ں منسلک اے ، اوپری تے نچلی چھتاں اُتے مربع بیڈ تے تنگ ، انٹرمیڈیٹ ٹیرس اُتے لمبے لمبے بلاکس نو‏‏ں ضائع کردا ا‏‏ے۔ اس دے اندر ، خوبصورت پویلیناں دا توازن پُرجوش تے صنوبر دے

لہور دی تریخ دا اک رخ

ایہہ شہر دارالحکومت ملک پنجاب دا اے،دریا راوی دے کھبے کنڈے اتے دو میل لاگے آباد اے، ورھیاں توں ایہہ شہر خطہ پنجاب مرکزی مقام رہیا اے۔ چغتائی شاہ دے دور وچ دیپالپور پنجاب دا مرکزی شہر ہوندا سی، تغلق، خلجی تے لودھی دے دور وچ وی دیپالپور ای دارلحکومت سی۔ بابر تے ہمایوں دے دور وچ شہر لہور ای دارالسطنت قرار پایا۔

پہلی تریخاں وچ ایس دا ناں کدھرے لہاور تے کدھرے لہانور تے کدھرے لوپور تے لاہور لکھیا اے۔ امیر خسرو دہلوی نے وی اپنی کتاب قران السعدین وچ ایس شہر دا نام لاہور درج کیتا اے۔ جیہدے توں معلوم ہوندا اے پئی اٹھویں صدی وچ ایہدا نام لاہور ای سی۔ نظام الدین بداونی دہلوی نے ایس نوں لہانور دے نام توں یاد کیتا۔

شہر دے بانی دا نام کئی چر لگن مگروں وی جاننا مشکل سی، ایہہ جانکاری وی اوکھی ہوگئی پئی ایس شہر دی مڈھ کس رکھی۔ تریخ دی پرچول دسدی اے وکھری روایتاں نیں، مہاراجہ رام چندر دے پتر “لو” نے ایہہ شہر آباد کیتا تے ایس دا نام لوپور رکھ دتا گیا۔ ہزاراں ورھیاں مگروں لوپور نام وگڑ کے لاہور مشہور ہوگیا، کدھرے ایہہ وی شہادت ملدی اے کہ مہاراجہ رام چند دے دو پتر لو تے کُثو سن، جد ایہہ دونویں پنجاب وچ آئے، لو نے لوپور تے کُثو نے قصور آباد کیتا۔ شیخ احمد زنجانی اپنی کتاب 435 ہجری وچ لکھدے نیں ہندو دے راجہ پرسچھت نے جیہڑا پانڈواں دی اولاد وچ سی اوس نیں ایہہ شہر آباد کیتا۔ اک دور آیا قحط پین پاروں ایہہ بستی ویران ہوگئی، جدےمگروں راجہ بکرم جیت دے حکم نال ایس نوں مڑ توں وسایا گیا۔ ایتھے ہالے آبادی نئیں وسی پائی سی کہ راجہ بکرم جیت دنیا توں ٹرگیا۔ ایتھے سمندپال جوگی حکمران آیا، جنہے ایس نوں آباد کیتا، شہر دا نام سمند پال نگری پے گیا۔ اوس مگروں راجہ دیب چند دلی دے تخت اتے بیٹھا اوس اپنے بھتیجے لوہار چند دی جاگیر وچ ایس نوں دے دتا۔ پنجاب وچ قبضہ ہوون مگروں اوس لاہور نوں دارالحکومت بنادتا۔ اوس سمندپال نگری نام ختم کردتا، ایس دا نام لوہارپور رکھ دتا۔ جیہڑا وگڑ کے لاہور ہوگیا۔ جدوں اسلام دا زمانہ آیا، مسلمان بادشاہ غزی توں حملہ کرن آندے، جنہاں وچوں محمود سبکتگین غزنوی نے پنجاب اتے حملہ کیتا۔ اوس وقت وی شہر دا نام لاہور ای سی۔ راجہ جے پال برہمن پنجاب دا حاکم سی۔ جدی سلطان سبکتگین تے اوس دے منڈے سلطان محمود غزنونی نال لڑائیاں ہوئیاں، پہلاں شہر دے کھلی آبادی سی، اکبر بادشاہ نے آکے شہر دے آل دوال کندھ کھڑی کردتی۔ اک اک بوہے کے درمیان برجیاں بنائیاں، انگریز دور وچ ایس اُچی کندھ دی تھاں نیویاں کندھان بنادتیاں۔ شہرلہور دے باراں دروازے تے ایک نکا دروازہ اے جنہوں موری دروزا کہندے نیں۔

پہلا بوہا دلی دروازہ۔

ایہہ چڑھدے ول مشرق شہر دلی ول اے ایس پاروں ایہدا ناں دہلی دروازہ رکھیا، ایہہ لہور دے مشہور بوہیاں وچوں اک اے جتھوں لوکاں دی آوا جاوی ہوندی اے، ایسے دے باہر ریلوے سٹیشن بنایا گیا، ایتھوں ای دوجے شہراں امرتسر، جالندھر، جاون لئی گڈی اتے چڑھدے تے تاجر لوک وی ایس راہیں شہر توں باہر نکل دے نیں۔ دروازے توں اندر وڑدیاں سدھی سڑک قلعے نوں جاندی اے، مسجد وزیر خان ایتھے دی اک نامی عمارت اے۔ ایسے دروازے اندر سرائے وزیر خان تے حمام وزیر خان وی اے۔ ایہدے نیڑے ای مشہور پرانی عمارت اکبری وی اے۔ ایہہ دروازہ انگریز دور تیک موجود سی، بوہے دی حالت وگڑن پاروں اوہ ڈھ پیا سی۔ ایتھوں ہاتھی دا لنگھنا مشکل ہوگیا سی۔ انگریز سرکار ایس بوہے نوں پہلاں ڈھادتا۔ تے ہن والی عمارت بوہا محمد سلطان ٹھیکے دار توں بنوایا۔ ایس دو منزلہ عمارت دوہاں پاسے تھلے پولیس اہلکار رہندے تے اوپر والی منزل نوں کچہری، آنریری مجسٹریٹاں تے میونسپل کمیٹی دے افسراں دی سرکاری بیٹھک لئی رکھ دتا سی۔۔ اک پاسے پولیس افسراں دی رہائش بنادتی جیہڑے بوہے دی راکھی اتے لائے سن۔

دوجا اکبری دروازہ۔

ایس دروازے نوں وقت دے بادشاہ محمد جلال الدین اکبر نے اپنے نام اتے رکھیا۔ تے ہر قسم دے غلے دی منڈی ایس دروازے اندر بنادتی اوس دا ناں وی اکبری منڈی رکھ دتا گیا۔ ہن تائیں دروازہ تے منڈی اکبر دے ناں توں جانے جاندے نیں۔ ایہہ بوہا وی پرانا تے ڈھ چکیا سی۔ جنہوں انگریز سرکار نے نویں سرے توں اساریا۔

تیجا موتی دروازہ۔

موچی دروازہ دے نام توں جانیا جاندا اے۔ ایہہ بوہا بادشاہ اکبر دے ملازم موتی رام جمعدار دے نام اتے رکھیا گیا سی۔ اوہ ساری حیاتی ایس بوہے دی راکھی کردا رہیا۔ ایس نوں موتی دروازہ آکھیا جاندا رہیا، سکھ دور وچ ایس نوں موچی دا ناں دے دتا گیا۔ دروازے دے چڑھدے پاسے کسے دا مزار اے دسیا جاندا اے پئی کسے شہید جوان دا سر دفن کیتا گیا۔

چوتھا شاہ عالمی دروازہ۔

شاہ عالم بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر دے پتر دا نام سی، دروازے دا پہلاں کجھ ہور ناں سی، جدوں بادشاہ لہور آیا تے اوس دی یادگار دے طور اتے ایس نوں شاہ عالمی کہوایا گیا۔ فیر ایسے ناں توں مشہور ہوگیا۔ ایس دروازے نوں وی انگریز سرکار دے دور وچ نویں سرے توں اساریا گیا۔

پنجواں لُہاری دروازہ۔

ایس دا اصل نام لاہور دروازہ اے وگڑن مگروں ایس نوں لُہاری یاں لوہاری دروازہ کہن لگ پئے۔ ایس نوں خاص لہور دا بوہا تصور کرنا چاہیدا اے، مسلماناں لئی ایس دی وڈی اہمیت اے۔ جد سلطان محمود غزنوی نے چاہیا کہ راجہ جے پال بن انگ پال نوں لہور توں کڈھ دیوے۔ تے پنجاب دا علاقہ اپنے ماتحت کرن لئی حملہ کردتا، راجہ جے پال آپ نوں شہر وچ محصور کرکے لڑائی کیتی، فیر اوہ ایتھوں نس گیا، محمود نے شہر نوں آگ لادتی تے لوکاں دا قتل عام کیتا۔ جیہدے مگروں ایہہ شہر ویران تے برباد ہوگیا۔ لوکاں وچوں کجھ قتل ہوئے کجھ نس گئے۔ چند ورھیاں مگروں ملک ایاز پنجاب دا بندوبست سانبھیا اوس شہر نوں مڑ توں وسایا۔ سبھ توں پہلاں ایس محلے وچ لوک آکے وسے۔ جنہوں لاہوری منڈی آکھیا جاندا اے۔ ایس بوہے دی حالت وی ماڑی سی، انگریز سرکار دروازے نوں نویں سرے توں بنایا۔

چھیواں موری دروازہ۔

ایہہ نکا دروازہ بھاٹی تے لوہاری وچکار آندا اے، پرانا بوہا بوہت نکا سی، جتھوں گھڑسوار نئیں لنگھ سکدا سی۔ ایتھوں لنگھن لئی اوس نوں سرتھلے سٹ کے جاونا پیندا سی۔ انگریز سرکار دے دور وچ ایس بوہے نوں وی کھلا تے وڈا کردتا گیا۔ جدے مگروں گڈی اونٹ گھوڑا اسانی نال لنگھ جاندے سن۔ محمود غزنوں لڑائی دوران جدوں شہر اندر وڑ کے لڑن والے شہریاں نوں مارن دی کوشش کیتی تے سارے دروازے بند سن، اوس ایتھوں کندھ نوں توڑ کے راہ بنائی تے اندر جاکے قتل عام کیتا۔ جدوں ملک ایاز دے سرکار آئی اوس نیں اپنی فتح دی یاد وچ ایتھے دروازہ بنایا، ایس دا نام موری جیہڑی پنجابی وچ پانی روڑن دے کم آندی اے، اوس نال جوڑدیاں موری دروازہ رکھ دتا۔

ستواں بھاٹی دروازہ۔

ایہہ دروازہ بھاٹ دی قوم نال منسوب اے، جیہڑی ملک ایاز دے آون مگروں ایتھے آباد ہوئی۔ اوہ کئی ورھیاں تیک ایتھے وسدے رہے۔ ہن ایتھے کوئی بھاٹ نئیں وسدا فیر وی دروازے دا ناں نئیں بدلیا۔ کہندے نیں اوس قوم ایس شرط اتے ایتھے وسن دی ہامی بھری سی پئی ایس دا نام اوہناں دی قوم اتے رکھیا جاوے۔ ملک ایاز اوس نوں من لیا سی۔ ایس بوہے نوں وی انگریز سرکار دے دور وچ اساریا گیا۔

اٹھواں ٹیکسالی دروازہ۔

شہر لہور دی لہندے ول دی کندھ اتے نرا ایہو دروازہ اے، جنہوں ٹیکسالی کہندے نیں۔ شاہی دور وچ ایس دروازے اندر اک وڈا میدان ہوندا سی جیہدے نیڑے اک عالی شان مکان سی، جتھے سکے بندے سن، ایس ٹیکسال پاروں دروازے دا ناں ٹیکسالی کہوایا گیا۔ انگریز دور وچ ایتھے کجھ نئیں بچیا، اک ٹیکسالی مسیت رہ گئی اے۔ جیہدے اتے کانسی دا ستھرا کم کیتا گیا سی۔

نوواں روشنائی دروازہ۔

ایہہ بوہا بادشاہی مسیت تے قلعہ لہور وچکار اے۔ مسیت تے قلعہ دے ملازماں دی آوی جاوی لئی بادشاہ دے حکم اتے دروازے دے اندر میدان وچ روز چانن روشنی کیتی جاندی سی جیہدے پاروں ایس بوہے دا ناں روشنائی دروازہ رکھیا گیا۔ ہن تائیں ایس دا ایہو نام اے۔ ایہہ اصل وچ قلعے دا دروازہ وی اے۔

دسواں مستی دروازہ۔

ایہہ دروازہ وی اک شاہی ملازم دے نام اتے مشہور ہوگیا۔ جیہدا نام مستی بلوچ سی، اوہ بادشاہ دے حکم اتے شہر دی راکھی کردا سی۔ اوس دی نیکوکاری تے خدمت نوں ویکھ دیاں دروازہ اوس دے نام لادتا۔ ایس دروازے نوں انگریز سرکار دے حکم اتے ڈھا دتا گیا، ہن ایتھے اک لنگھن والا پھاٹک رہ گیا اے۔

یارواں کشمیر دروازہ۔

ایہہ بوہا کشمیریاں دے نانویں لایا گیا۔ ایہدا اک کارن ایہہ وی سی کہ ایس دا مونہہ کشمیر ول اے۔ جیویں دہلی دروازے دا مونہہ دلی ول اے۔ ایہہ وی خیال کیتا جاندا اے جیویں بھاٹ قوم دے وسن پاروں بھاٹی دروازہ بن گیا، ایویں ای ہوسکدا کشمیری ایتھے وسے ہوون تاں اوہناں کشمیری دروازہ ناں رکھ دتا ہووے۔ ایس بوہے دی حالت وی ماڑی ہون پاروں انگریز سکار اینوں مڑ توں اساریا۔

بارواں خضری دروازہ۔ شیرانوالا

بوہت پہلاں راوی دریا شہر دے نیڑے لنگھدا سی، خاص کر ایس دروازے کولوں۔ اک بزرگ خواجہ خضر نوں دریاواں نال نسبت دسی جاندی اے تے ایہو خیال کیتا جاندا اے پئی ایس نوں وی خضری دروازہ کہیا جاندا اے۔ ہن لوکیں ایس نوں شیراں والا گیٹ کہندے نیں۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ ہمیش شیراں دے پنجرے ایس دروازے وچ رکھے جاندے سن۔ انگریز دور وچ اوہ پنجرے ایتھوں چکوا دتے گئے سن۔ ایس دے باوجود ایہدا نام شیرانوالہ دروازہ ای رہیا۔

تیرواں ذکی دروازہ ، یکی گیٹ۔

ایہہ دروازہ پیر ذکی شہید دے نام اتے مشہور ہویا۔ جنہاں دے سر دی قبراں ایس گیٹ دے اندر تے دھڑ باہر دفن نیں۔ دونویں قبراں موجود نیں۔ مغلیہ دور وچ ایہہ بزرگ ایس گیٹ دا محافظ سن۔ جدوں شہر اتے حملہ ہویا شہری مارے گئے ذکی پیر بڑی دلیری نال مقابلہ کیتا۔ تے شہیدہوگئے۔ اوہناں دا سر دھڑ توں وکھ ہوگیا۔ اوہ فیر وی دشمن نال لڑدے رہے۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ شہر دی کندھ تے دروازیاں دی مرمت ہوندی رہندی سی۔ انگریز دور وچ شہر دے باہر چارچفیرے باغ بنایاگیا، اورنگزیب عالمگیر دے دور وچ ایس شہر دا زوال شروع ہوگیا، سکھاں نیں لُٹ مارکرے ایس نوں برباد کردتا۔ شہر لہور نے مختلف زمانیاں تے شاہی دوراں وچ بڑے صدمے تے قتلام ویکھے۔

لہور اتے پہلا حملہ

اسلامی سلطنت شروع ہوندیاں ای پہلا صدمہ لہور شہر اتے سلطان محمود غزنوی دے حملے دی صورت آیا۔ اُس نے راجہ جے پال بن اننگپال بن جیپال برہمن والی لاہور 413 ہجری وچ کیتا، ایس حملے دا کارن ایہہ بنیا کہ جدوں راجہ قنوج، محمود دے حملیاں توں تنگ آگیا تاں اوس دی اطاعت قبول لئی۔ تے اسلام دا مطیع بنے رہن دا حلف چالیا۔ ایس گل توں سارے ہندوستان دے راجے ناخوش سن خاص کر راجہ کالنجربوہت زیادہ ناراض ہوگیا اوس آکھیا راجہ قنوج نے مسلمان دی اطاعت کیوں قبول کیتی۔ جد محمود ہندوستان چھڈ کے گیا، راجہ قنوج کلا رہ گیا اوس ویلے راجہ کالنجر تے ہور راجیاں دی فوج قنوج اتے چڑھ دوڑی۔ راجہ قنوج نے تیز رفتار خبری غزنی گھلیا، بادشاہ نوں اپنی حمایت لئی سدلیا۔ بادشاہ اپنے نال بلوچ یلغر لے ایا، اوس دے ہندوستان وڑن تیکر راجہ قنوج جنگ وچ ماریا جاچکیا سی۔ ایہہ گل سن کے محمود نوں ڈاھڈا غصہ آیا، تے راجہ کالنجر دے علاقے وچ داخل ہوکے کئی پنڈاں وچ لٹ مار کیتی بستیاں اجاڑ چھڈیاں، اوس دا ارادہ سی پئی راجہ کالنجر نوں سخت سزا دیوے گا پر پچھوں غزنی توں قاصد آکے کوئی اجیہی خبر سنائی کہ بادشاہ نوں پرت کے جانا پے گیا۔ اوس اپنی مہم ادھ وچ چھڈنی پئی۔ جدوں اوہ لہور اپڑیا ایتھے راجہ جیپال جیہڑا کے محمود دے خراج گزاراں وچوں سی اوس وی محمود خلاف راجہ کالنجر دی مدد لئی فوج گھلی سی۔ بادشاہ جد راجہ توں جواب طلب کیتا تاں اوہ کوئی جواب نہ دے سکیا، اوس نوں پک ہوگیا کہ بادشاہ غصہ کرگیا تے اوس نوں مار چھڈے گا۔ اوس محمود خلاف جنگ دا میدان لالیا۔ بادشاہ دی فوج نے دو حملیاں وچ سی راجہ نوں نسن اتے مجبور کردتا۔ راجہ ہارن مگروں شہر وچ وڑ گیا، کجھ دیہاڑے کندھاں پچھوں لڑن دے جتن کردا رہیا، فیر اوتھوں لکدے لکاندے فوج سمیت نس گیا۔ بادشاہ اپنی جت دے نشے وچ سی اوس دا خیال سی رعایا اوس دا بھرواں سواگت کرے گی، پر شہریاں دروازے بند کردتے، بادشاہ نوں غصہ آگیا،اوس فیر توں فوج دی چڑھائی دا حکم دے دتا، ہن فوج دی شہریاں نال جنگ شروع ہوگئی۔ شہر کجھ دیہاڑ ای لڑسکے فیر اوہناں تنگ آکے دروازے کھول دتے، جدے مگروں فوج نے لٹ مار تے قتلام شروع کردتا۔ گھراں نوں ساڑیا تے ہزاراں بندے ماردتے۔ باقی جان بچاکے نس گئے۔ ایہہ سوہنا شہر دو دیہاڑ وچ کھنڈر بن گیا۔ محمود ایس کم توں وہیلا ہوکے غزنی ٹرگیا، شہر لہور کجھ ورھیاں تیک ویران ای رہیا۔ جدوں ملک ایاز بادشاہ دے حکم اتے پنجاب دا حاکم بنیا تاں اوس نیں شہر نوں مڑتوں وسایا ایہہ شہر کجھ چر وچ ای عالم فاضلاں دا مرکز بن گیا۔ شیخ علی گنج بخش ہجویری ورگے عالم فاضل والی لوک غزنی تے غور غیرملکاں توں آکے ایتھے وس گئے۔

لہور اتے دوجا حملہ

لہور اتے دوجا صدمہ خسروملک دے عہد وچ آیا، ایہہ بادشاہ غزنوی خاندان دا اخیرلا بادشاہ سی، غوری خاندان نے جدوں ایس خاندان نوں غزنی توں کڈھیا تے خسرو شاہ ملک دے پیو نے پنجاب وچ اپنی سرکار قائم کرلئی، اوہ مرگیا تاں خسرو ملک تخت اتے بیٹھ گیا، پنجاب توں تھانیسر تیک اوس دا راج سی۔ سلطان شہاب الدین غوری نے بوہوں واری غزنی توں آکے ایتھے حملے کیتے، خسروملک ڈاھڈی دلیری نال اپنے علاقے دی راکھی کردا رہیا۔ حملہ آور دے پنجے توں رعایا نوں بچاندا رہیا۔ اخیرلے حملے وچ مخالف فوج شہر دا گھیرا کرلیا، خسروملک ایسے گھیرے وچ شہر دے اندر رہ کے لڑدا رہیا۔ فیر مجبور ہوکے اوس سلطان دی اطاعت کرلئی، سلطان اگے پیش ہویا اوس خسروملک نوں قید کردتا۔ غوری دی فوج شہر وچ وڑ کے رجھ کے لُٹ مار کتیی لوکاں دا قتلام کیتا۔ شامیں امان دی منادی کراچھڈی۔ اوس دیہاڑ غوری سلطنت دا ہندوستان وچ پہلا تے غزنوی راج دا اخیرلا دیہاڑ سی۔ اوہ اپنے خاتمے نوں اپڑگئی۔ لہور اتے تیجا حملہ تاج الدین یلدوز بادشاہ کیچ مکران، سندھ ملتان توں ہوندا لہور اپڑیا، اوس دا ذکر کجھ ایہہ وے کہ جدوں سلطان شہاب الدین غوری نے ہندوستان نوں فتح کرن مگروں دلی دا تخت اپنے غلام قطب الدین ایبک حوالے کردتا، تاج الدین یلدوز اک دوجے غلام نوں کیچ و مکران سوران سندھ دی سلطنت دے دتی۔ تاج الدین یلدوز آس لائی سی پئی دلی دی سلطنت اوس نوں ملے گی، ایس ونڈ اتے اوہ خوش نئیں سی۔ شہاب الدین دے مرن مگروں پہلاں اوس غزنی اتے ہلہ بولیا اوتھے قبضہ کرکے پنجاب آیا، سلطان قطب الدین توں اقتدار لین لئی لہور اپڑیا۔ ایتھے مقابلے وچ اوس نوں شکست ہوئی تاں اوہ دلی ٹرگیا، تاج الدین نے ڈاھڈی بے رحمی نال شہر لہور وچ قتلام کیتا، وڈی آبادی پہلاں توں ای اپنا مال لے کے شہروں نکل گئی سی۔ اوس نوں ایتھے لٹ مار دا بوہتا موقع نہ ملیا۔ ایس دوران قطب الدین ایبک دلی توں اک خونی لشکر نال آیا راہ وچ تاج الدین دی فوج نوں پھڑلیا اوہناں نوں شکست ہوئی تاں اوہ پرت کے غزنی ول نس گئے۔ قطب الدین ایبک غزنی تک اوس دا پچھا کیتا، غزنی توں مکران گیا، اوتھوں واپسی تے لہور ٹھر گیا۔ ایتھے لہور دی رعایا نوں ول پیسہ دے کے خوش کیتا۔ رعایا نے سلطان لکھ بخش خطاب دتا۔ ایتھے چوگان کھیڈدیاں گھوڑے توں ڈگ کے مرگیا۔ اوہدا مزار وی لہوری دروازے دے باہر اے۔ اوہدے مگروں سلطان شمس الدین التمش دلی دا تخت سانبھیا، تاج الدین نوں مڑ دلی دے تخت دی لالچ آئی۔ مکران توں ملتان آکے قبضہ کیتا اوتھوں لہور اپڑیا۔ شہر نوں رجھ کےلٹیا، اوہناں دناں سلطان شمس الدین التمش دکھن دی مہم وچ لگیا سی، تاج الدین نوں راہ وچ کوئی مزاحمت نہ ہوئی اوس پنجاب نوں دل کھول کےلٹیا۔ اوہ دلی تیک جااپڑیا،ایس دوران سلطان اپنی فوج لے کے دلی آیا فوجاں دی لڑائی ہوئی تاج الدین نوں فیر شکست ہوئی اوہ ملتان نس گیا، نظام الملک ابو سعید نے ملتان تیک اوس دا پچھا کیتا۔ اوہ اوتھوں نس کے سکھر دے قلعے وچ جاکے لُک گیا۔ وزیر نے قلعے دا گھیرا کیتا، جدے توں تنگ آکے تاج الدین کشتی وچ بیٹھ کے اوتھوں نسن اتے مجبور ہوگیا۔ ایہہ وی وزیر دی سازش سی جیہڑی ملاحاواں نال رل کے بنائی گئی سی، اوہناں دریا وچ کشتی نوں ڈوب دتا جیہدے کارن تاج الدین اپنے سنگیاں سنے ڈب کے مرگیا۔

لہور اتے چوتھا حملہ

ایہہ صدمہ سلطان جلال الدین فیروز شاہ خلجی دے ویلے آیا، اوس دور وچ مغلیہ لشکر تیمور نام دے اک امیر دے حکم اتے چغتائی خان حاکم لہور آیا، اوہناں دناں پنجاب وچ سوکھا قحط پیا سی، دشمن دی لٹ مار نے سارے خطے نوں اجاڑ کے رکھ دتا سی۔ ہزاراں پنڈ قصبے ویران پئے سن ، لہور شہر وچ وی ہنیر پیا سی۔ اپنی جان دے خوف توں لوکیں شہرچھڈ کے جارہے سن۔ سلطان شمس الدین التمش اوہناں دناں گجرات دی مہم وچ سی۔ جدے کارن اوہ پنجاب دی کوئی امداد نہ کرسکیا۔ دشمن نے رجھ کے ملک نوں لٹیا۔ جدوں شاہ نوں گجرات توں وہیل ملی تاں اوس دریائے ستلج اپڑ کے دشمن نال لڑائی کیتی، تاتاری فوج اوتھوں نسن اتے مجبور ہوگئی، تیمور فوج دا افسر پھڑیاگیا۔ کجھ چر قید وچ رہیا مڑ مسلمان ہوکے قید توں رہائی مل گئی۔ اوس نوں بادشاہ دے امیراں وچ شریک کرلیاگیا۔ ایس جنگ مگروں سلطان نے پنجاب دی بستیاں جیہڑیاں ویران تے اجڑگئیاں سن، اوہناں نوں مڑ توں وسایا، لہور دے وسنیکاں نوں مڑ توں بلاکے ایتھے وسایا۔ تاتاریاں توں جو کجھ لٹ مار وچ لبھیا سی اوہ رعایا وچ ونڈ دتا گیا۔ سرحد اتے وڈی فوج لادتی تے اجیہا بندوبست کیتا کہ اوس دے حیاتی وچ دشمن لہندے ولوں ہندوستان اتے حملہ آور نہ ہوسکے۔ لہور اتے پنجواں حملہ پنجواں صدمہ سلطان محمد تغلق دے دور وچ آیا، بے شمار تاتاری فوج لہندے ولوں پنجاب وچ داخل ہوگئی۔ ایہدے دوران دیپالپور تے لہور دونویں شہر اجڑ گئے۔ پنجاب دے حاکماں بوہت کوشش کیتی کہ دشمن پنجاب توں نکل جائے۔ پر ایسراں نہ ہوسکیا اخیر سبھ نس کے دلی چلے گئے۔ مڑ تاتاریاں تسلی نال پورے ملک نوں لٹیا۔ شاہ دلی کول ڈھیر فوج سی پر اوہ کجھ نہ کرسکیا، اوس نوں ڈھیر ساری رقم جان چھڑان لئی دشمن نوں دینی پئی جیہدے مگروں اوہ سالم اپنے ملک ٹرگیا۔ جدوں تاتاری لشکر ملک توں نکل گیا۔ بادشاہ پنجاب وچ آیا رعایا دا وسا بناون دی کوشش کیتی، ملتان دے حاکم بہرام دی دھون لادتی اوس تے الزام سی اوس نے تاتاریاں نوں پنجاب آون دا اشارہ دتا سی۔

لہور اتے چھیواں حملہ

لہور وچ اک ہور صدمہ سلطنت فیروز شاہ باربک تغلق دے دور وچ آیا۔ ایہہ صدمہ وی تاتاری مغلیہ لشکر دے حملے پاروں پیش آیا، ایس حملے دا مقصد وی پنجاب وچ لٹ مار کرنا ای سی، بادشاہ اوس ویلے سری نگر کانگڑے نوں گھیرن وچ مصروف سی، پہلاں اوس قلعہ فتح کیتا فیر پنجاب وچ آیا، اوس اک خونی جنگ مگروں تاتاری لشکر نوں پنجاب وچوں کڈھیا، ایس ساری لڑائی وچ لہور دی رعایا دا اک وار فیر ڈھیر نقصان ہویا۔ لہور اتے ستواں حملہ سلطان محمد شاہ بن فیروز شاہ باربک دے عہد وچ گھکڑ قوم دا بندہ سیکھا دے کارن لہور وچ وڈا حملہ ہویا، سیکھا گھکڑ بڑا فسادی تے دلیر سی، اوہ ہزارہ دے علاقے توں اک فوج لے کے پنجاب وچ داخل ہویا۔ ایتھے دے شاہی اہلکاراں نوں علاقے توں کڈھ دتا۔ اوس ہزاراں بستیاں اجاڑ چھڈیاں۔ محمد شاہ بادشاہ نے ایہہ کارروائیاں دا سنن مگروں اپنے پتر ہمایوں نوں فوج دے کے پنجاب وچ گھلیا، ہالے شہزادہ پنجاب وچ اپڑیا وی نئیں سی پچھوں بادشاہ مرگیا۔ سلطان محمود شاہ 796 وچ تخت سانبھیا، اوس نے ہور فوج سیکھا گھکڑ نوں کچلن لئی گھلی۔ اوہناں دی آپس وچ ڈاھڈی لڑائی ہوئی۔ سیکھا شکست کھاون مگروں جموں ول نس گیا۔ اوہناں دناں شہزادہ پیرمحمد بن امیر تیمور نے ملتان لے لیا اوہ ملتان توں دلی اپڑگیا۔ ایس دوران سیکھا گھکڑ فیر جموں توں تھلے لہور اپڑگیا تے ایتھے سرکار سانبھ لئی، جدوں امیر تیمور دلی توں پرتیا تے جموں دے سلطان سکندر بت توڑن والے بادشاہ دا لباس بطور عنایت دیتا، ایس دوران رعایا نے سیکھا دے پنجاب وچ قتلام بارے امیر نوں عرض گزاری، ایہہ حال سن اوس نوں ڈاھڈا غصہ آیا، دس ہزار فوج سیکھا دے مقابلے لئی فوری گھل دتی، فوج لہور اپڑی ایتھے دی رعایا سیکھا شاہی توں بوہت تنگ سی، اوہناں امیر تیمور دی فوج دا ساتھ دتا، لڑائی وچ سیکھا ماریا گیا۔

لہور اتے اٹھواں حملہ

خواجہ عبید خان دی تقرری مگروں جد بادشاہ کابل گیا تاں سکھی فوجاں فیر تھاں تھاں پھرن لگ پئیاں۔ چونکہ صوبہ لہور دے کول فوج بوہت گھٹ سی، خواجہ عبید بادشاہ نوں درخاست کیتی کہ سانوں کجھ فوج دے دتی جاوے۔ بادشاہ نے کابل توں اک امیر نورالدین خان نوں فوج نال لہور گھل دتا۔ جد اوہ سردار چناب توں اتریا چڑت سنگھ سکر چکیہ سکھاں دا وڈا لشکر لے اوس دے مقابلے وچ آگیا، جدوں ایہہ خبر لہور اپڑی خواجہ عبید خان اپنی فوج دے نال نورالدین خان دی مدد نوں پہنچ گیا۔ تے جنگ وچ ہار دا مونہہ ویکھیا۔ نورالدین خان تے نس کے جموں اپڑگیا۔ خواجہ عبید خان وچ ای ماریا گیا۔ اوہدے مرن مگروں کابلی مل نائب صوبہ نے ایتھوں دا بندوبست اپنے ہتھ لے لیا۔ اک وار فیر سکھاں دی فوجاں آکے لہور نوں گھیر لیا۔

کابلی مل نوں کہوا گھلیا کہ گائیاں ذبح کرن والے جنے قصائی نیں سانوں دے دیو یا فیر قتل کردیو۔ نئیں تاں اسیں شہر نوں لُٹ لواں گے۔ کابلی مل کجھ ڈھل مل وکھائی اخیر سکھاں جد دہلی دروزے نوں توڑ کے شہر وچ وڑن دا آہر کیتا تے شہر نوں لٹن لگے، تاں اوس ویلے کابلی مل سکھاں دی گل من لئی تے کجھ قصائیاں دے نک کن کٹ کے شہر توں باہر کڈھ دتا تے وڈی رقم دا نذرانہ دے کے سکھاں نوں شہر توں باہر کڈھیا۔ اجیہی خبراں سن کے احمد شاہ نوں فیر غصہ آیا، اوس دے آوندے ای سکھ انج جنگلاں نوں نکل گئے جیویں اوہ کدے پنجاب وچ آئے ای نئیں سن۔ چارچفیرے فوجاں لادتیاں۔ افغاناں نے سکھان دے ٹھکانے تے گھراں نوں لبھیا، پر اوہناں نوں کوئی سکھ نہ ملیا، بادشاہ پندراں دیہاڑ شہر وچ رہیا، اخیر واپس ٹرگیا۔ کابلی مل وی بادشاہ دے نال چناب تیک گیا بادشاہ دے شہر توں باہر پیر رکھ دے سار ای۔ سکھ فیر آگئے، نویں سرے توں لڑائی شروع ہوگئی۔ کابلی مل دا لہور آنا اک وار فیر اوکھا ہوگیا۔ تے اوہ نہ آسکیا۔ اوہدے پچھے مسمیان لہنا سنگھ ، گوجر سنگھ تے سوبھا سنگھ تن سردار لہور تے چڑھ دوڑے۔ اوہناں شہریاں نال قول لیتا کہ اوہناں نوں لٹیا نئیں جاوے گا، تے شہر دا دروازہ کھول دتا جاوے، جدے تے دروازے کھولے گئے پر اوہناں سکھ سرداراں انھے واہ قتل وغارت کیتی، شہر نوں لٹن مگروں تناں سرداراں شہر نوں تن حصیاں وچ آپس چ ونڈ لیا۔ تے اوہناں دے حاکم بن بیٹھے۔

سکھ حاکماں لہور دی رعایا اتے ڈاھڈا ظلم کیتا۔ لمے چر تیک اوہ ایتھے حاکم بنے رہے، اوہناں دے دور وچ وی لہور دا اک حصہ آباد سی تے دو اجاڑ سن۔ کجھ آبادیاں اگ لگن مگروں سڑ کے سواہ بن چکیاں سن۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دا زمانہ آیا تاں جیویں شہر لہور دے بخت ہرے ہوگئے ایتھے آبادی وی ہون لگی، لوکیں آکے ون لگ پئے، وڈی وڈی حویلیاں امیر طبقے بنانی شروع کردتیاں۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ وی شہر نوں وسان لئی ودھ کے کوشش کیتی۔ دُہرے دروزے بنائے، خندقاں کھدوائیاں، دھول کٹ بنایا، شہر دی کندھ دی مرمت کرائی۔ جیہڑے محلے اجڑ گئے سن اوہناں وچ لوکاں نوں لیا کے وسایا۔ مہاراجہ دی موت مگروں اک وار فیر شہر نوں صدمے ملے۔ حالات مڑ توں وگڑ گئے۔ سکھی فوج نے آپ ای لہور نوں نقصان پہنچایا۔ جیہڑے دیہاڑ مہاراجہ شیرسنگھ لاہور اتے حاکم بناکے گھلیا گیا۔ شاماں پین اتے دہلی دروزے توں فوج سنے وڑیا، نال ای سکھاں شہر نوں لٹنا شروع کردتا۔ جتھے جوتیاں وکدیاں سن، اوس بازار نوں اگ لادتی۔ اٹھ دیہاڑ تیک سکھاں نیں منشیاں نوں لٹیا۔ ایس دا کارن ایہہ سی پئی منشی دفتر وچ نوکر ہوکے ساڈی تنخواہاں وچ کاٹ قصور کردے سن۔ چنگے بھلے عزدار منشی جیہڑے سرکار تے فوج دے ملازم سن لٹے گئے، ایس توں اڈ مولوی ملا وی غارت ہوئے۔ کیوں جے ایہہ منشیاں نوں پڑھاندے سن۔ سکھ فوج کوچا کوچا منشیاں تے مولویاں نوں گھراں وچ لبھدی تے لٹ دی رہی۔

دوجے صدمہ

مہاراجہ شیر سنگھ دے قتل ویلے سکھاں دی فوج جد راجہ ہیرا سنگھ دے نال قلعے دا گھیراو کرن لئی داخل ہویا۔ اوہ وی قلعے تک بازاراں نوں لٹ دے گئے۔ رعایا نے کوچے تے بازار بند کرلئے۔ جیہدے مگروں فوج دے ہتھ کجھ نہ آیا۔ جدوں قلعہ فتح ہویا تے سردارسندہاں والیہ ماریا گیا۔ فوج قلعے وچ داخل ہوگئی۔ تے اپنے ای مالک راجہ دے خزانے اتے ہتھ صاف کیتا، لکھاں روپے دا پشمینہ، جواہرات، سونے تے تانبے دے برتن نقدی تے دوجا مال لٹ لیا۔ جیہڑے دیہاڑ راجہ ہیرا سنگھ لہور توں جموں نس گیا۔ سکھاں نے اوس دا پچھا کرکے اوس نوں قتل کردتا۔ اوہدے سامان وچ جواہرات، قیمتی مال اشرفیاں جنہوں نوں ہاتھیاں اتے لدیا سی اوہ سبھ وی لٹ لیا۔

انارکلی، لہور توں باہر شہر

مہاراجہ رنجیت سنگھ دی چالیہ ورھیاں دی حکمرانی دوران شہر لہور چوکھا آباد ہوگیا سی۔ باہر لے کھنڈراں دی بوہتی زمین مہاراجہ دے دربار دے امیراں باغ بنوادتے ایس دے باوجود چوکھی زمین خراب پئی سی۔ جتھے کدے لوکیں وسدے سن مگر اٹاں ویچن والیاں نیں ایس دی بیناداں دی اٹاں کڈھ کے مغاک چھڈدتے۔ جیہڑے کئی ورھیاں تیک بندے رہے، سکھ دور وچ ایہہ کم جاری رہیا، ایتھوں تیک کے انگریز دا دور آگیا، اینی کھدائی دے باوجود اٹاں ختم نہ ہوئیاں۔ اخیر انگریز بہادر وڈے وڈے مغاک بند کرادتے نالے حکم دے دتا کہ اگوں توں کوئی اٹاں نئیں کڈھے گا۔ دسیا جاندا اے کہ کشمیر توں آفت زدہ ہوکے آون والے کشمیریاں لہور وچ اٹاں کھودن دا کاروبارکیتا۔ ایس نال اوہ لکھ پتی بن گئے۔ اٹاں کڈھن دوران اوہناں نوں دبے خزانے وی لبھ جاندے سن۔

شہروں باہر پہلی آبادی انگریز دور وچ ایہو لہور پنجاب دا دارالحکومت قرار پایا بلکہ دہلی وی ایس صوبے دی عمل داری وچ آگیا۔ سکھاں دے دور مگروں جد انگریز پنجاب دے مالک بنے تاں سبھ توں پہلاں انارکلی دے مقام اتے فوجی چھاونی بنائی گئی۔ بوہت ساری پکی بارکاں تے کوٹھیاں بناکے فوجیاں نوں اوہناں وچ رکھیا گیا۔ اک پختہ بازار صدر بازار انارکلی دے نام اتے بناکے آباد کیتا گیا۔ ایہہ اک لما بازار سی جیہڑا لوہاری گیٹ توں ونتورہ صاحب دے پرانے بازار تیک اک میل دا ہووے گا۔ بازار دے دوہاں پاسے مشرق مغرب دکاناں بنائیاں تے اوہناں دے اتے بیٹھن لئی تھاواں سن۔ بازار دے دوہاں پاسے کئی محلے وی آباد ہوگئے۔ کوٹھیاں، سرکاری مکان تے عجائب گاہ وی تعمیر کیتی گئی۔ ایس بازار دی آبادی مسلسل ودھ دی گئی۔ انارکلی لہور شہر توں باہر اک دوجا شہر آباد ہوگیا۔ وڈے سوداگراں دی کوٹھیاں تے تاجراں دی دکاناں کھلی رہندیاں سن۔ ایتھے لکھاں روپے دا وپار ہوندا سی۔ فوج دی چھاونی وی ایتھوں چک لئی گئِی ایس دے باوجود شہر دے کول ہون پاروں ایہدی آبادی ودھ دی رہی۔

دوجی آبادی چھاونی میاں میر دی سی، جیہڑی انگریز سرکار دے دور وچ بنائی گئی۔ ایس دا کارن ایہہ سی کے انارکلی دا میدان فوج لئی کافی نئیں سی جنہاں نوں شہر توں کجھ دور تھاں دے دتی گئی۔ میاں میر دے میدان وچ چھاونی بنادتی گئی۔ ایتھے وی اک وڈا شاندار بازار تعمیر کیتا گیا، جدھا نام صدر بازار میاں میر رکھیا گیا۔ فوج دے رہن لئی لکھاں روپے لاکے شاندار بارکاں تے کوٹھیاں بنائیاں گئیاں ۔ ایہہ چھاونی کوساں اتے مشتمل سی۔ ایتھے بڑے سوہنے بنگلے بنائے گئے جیہناں نوں دیکھ کے دل خوش ہوجاندا اے۔

انارکلی توں میاں میر دی چھاونی تیک دوجے پاسے مزنگ ،گڑھی شاہو تے قلعہ گجر سنگھ دے چارچفیرے کوٹھیاں تے باغیچے تعمیر کرائے گئے۔ جیہدے بعد باہر دے شہر دی آبادی کوساں تیک وکھائی دین لگ پئی۔ شہر لہور دی ترقی دا اصل کارن محکمہ ریل بنیا۔ ریلوے دے افسراں لئی بے شمار کوٹھیاں تے ایس دے نال ای عالیشان ریلوے سٹیشن بنایا گیا۔ لہور ورگا ریلوے سٹیشن کدھرے نئیں سی۔

لہور دی دہلی دروزے دے باہر ہر دروزے توں ودھ رونق تے آبادی ہوندی اے۔ جیہدی بنیاد محمد سلطان ٹھیکے دار مرحوم رکھی۔ اوس چوکھی رقم خرچ کرکے اک شاندار تے وڈی سراں بنائی جیہدے وچ ہزاراں مسافر آکے بسیرا کرسکدے سن۔ ایتھے آرام کردے سرائے دے باہر شمال ول اک پکا جدید بازار جس نوں لنڈا بازار کہندے نیں۔ آباد اے جیہدے کارن ایس سرائے دی زینت ودھ جاندی ای۔ بازار دے دوہاں پاسے دکاناں بنوائیاں تے ہر دکان اگے ورانڈے تعمیر کیتے گئے، ایس سرائے تے بازار نال ریلوے سٹیشن ملدا۔ ہر وقت ایس سرائے تے بازار وچ رونق رہندی۔ خریدوفروخت دا بازار وی گرم رہندا۔

شاہ عالمی دروزے دے باہر دیوان رتن چند دی سراں تے تلاب بنایا گیا سی۔ ہر قسم دے اناج ، گھیو تے تیل دی منڈی ایتھے لگدی اے ایتھے دور دور توں وپاری تے سوداگر آکے رہندے تے مال ویچدے نیں۔ تالاب ہر ویلے پانی نال بھریا رہندا اے۔ شہر توں نہاون لئی ہزاراں بندے تے زنانیاں ایتھے آوندیاں نیں۔

بھاٹی دروزے دے باہر میلارام ٹھیکے دار نے اک عالیشان سراں تے عمدہ کوٹھی بنوائی اے، کوٹھی وچ میلارام آپ رہندا سی۔ سراں وچ لکڑی دا سامان ہوندا سی۔ مسافراں دی آواجاوی کارن ایس دے باوجود کہ ایہہ سٹیشن توں دور سی۔ سکھاں دے دور وچ شہر لہور بوہت گندہ سی، ہر اک کوچے تے محلے دے بزاراں وچ گند دے ڈھیر پئے ہوندے سن۔ سیکڑاں مردہ جانوراں دی لاشاں گلدی سڑدی رہندیاں سن۔ بازار دیاں نالیاں درمیان وچ سن، جیہدے کارن کچڑ پیا رہندا سی، امرا دی سواریاں جدو وی لنگھ دیاں، اوہناں دے سُم جد نالیاں وچ وجدے تاں کچڑ لوکاں اتے پیندا، شہر وچ کوئی محکمہ صفائی نئیں ہوندا دی سی۔ انگریز دے دور وچ شہر دی غلاظت پاک ہوئی۔ بزاراں دی وچکار دیاں نالیاں نوں ختم کردتا گیا۔ پکے فرش بنائے گئے۔ چوبی چھپر بنائے گئے۔ ہر طرحاں دی صفائی عمل وچ لیاندی گئی۔ محکمہ صفائی مقرر ہوگیا دو ویلے بازار نوں صاف کرکے چھڑکا کیتا جاندا۔

1850 وچ تھارن ہل صاحب دی اسسٹنٹ کمشنر دے عہدے اتے تقرری ہوئی۔ فیر 1860 وچ تحصیل دار دیوان بیجناتھ دی ماتحتی وچ کوچہ بزار دے فرش پکے کرائے گئے۔ ایس دور وچ پانی دے نل لان لئی، اٹاں والے فرشاں نوں پٹیا گیا۔ سڑکاں اتے کنکریٹ سٹائی دے گلیاں وچ دوہاں پاسے پکیاں موریاں بنائیاں گئیاں۔ ڈاکٹراں دی صلاح مطابق شہر دا پانی لوکاں دی صحت لئی چنگا نئیں جیہدے پاروں ایہہ فیصلہ ہویا کہ نلکے راہیں صاف تے صحت بخش پانی شہر وچ پہنچایا جاوے۔ پریڈدے میدان وچ کھو کھدوائے گئے، اک وڈا تلا بازار لنگا منڈی وچ بنوایا گیا۔ شہر دے سارے بازار اک سمت وچ سدھے کرکے زمین دے اندر لوہے دے نلکے دب دتے گئے۔ جدوں ساری کارروائی ہوگئی، تالاب دا پانی چھڈیا گیا ، تالاب دی عمارت وچ کنکریٹ گھٹ لایا گیا سی، پانی فوری بنیاداں وچ وڑگیا۔ ایس دی سنگین تے مضبوط عمارت اک گھنٹے اندر ڈھ گئی۔ ایس دے تعمیر اتے لگیا چوکھا پیسہ ضائع ہوگیا۔ ایہو نئیں، نلکیاں راہیں شہر وچ آون والا پانی بنیاداں وچ وڑگیا۔ کئی گھراں دی بنیاداں بیٹھ گئیاں۔ شہر دے وڈے حصے نوں چوکھا نقصان اپڑیا۔ انگریز سرکار نے سبھاں نوں نقصان دی رقم ادا کیتی۔ سرکار نے حکم جاری کیتا کہ ہن نویں سرے توں تالاب شہر دی کسے اچی تھاں اتے بنایا جاوے گا۔ اک صاف میدان بناکے نویں سرے توں عمارت دی تعمیر شروع کیتی گئی۔

شہر دے مدرسے

سکھاں دی دور وچ کوئی سرکاری مدرسہ لہور وچ نئیں سی۔ نرے عالماں دے مدرسے ہوندے سن۔ وڈا مدرسہ خلیفہ غلام رسول تے غلام اللہ دا موراں طوایف دی مسیت وچ جاری سی، جیہدے وچ ہزاراں مسلمان تعلیم لیندے سن۔ مدرسے وچ فارسی، عربی صرف ونحو،منطق، معانی حدیث تفسیر دی تعلیم دتی جاندی سی۔ مدرسہ چلاون والے عالم دا آدر پورے پنجاب دے لوکیں کردے سن۔ دوجا مدرسہ مسجد نورالایمان والی وچ سی، جتھے مولوی جان محمد پڑھاندے سن۔ تیجا مدرسہ مسجد خراسیان وچ تے چوتھا مدرسہ فقیر عزیزالدین تے نورالدین مرحوم دے فقیر خانے وچ جاری سی۔ ایہہ چاروں مدرسے بوہت مشہور سن۔ ہر مسیت وچ کوئی نہ کوئی عالم بالاں نوں پڑھاندا سی۔ مسلمانوں نوں سبھ توں پہلاں قرآن پڑھایا جاندا فیر فارسی دی کتاباں دا علم دتا جاندا، سرکار انگریز نے سرکاری مدرسیاں وچ پائے جاون والے نقص دور کرکے تعلیم نوں بہتر بناون دا آہر کیتا۔ گورنمنٹ کالج ایک اجیہا مدرسہ جاری ہویا جیہدے وچ ہزاراں پڑھیار پڑھن لئی آندے۔ ایس کالج دی درجناں شاخاں شہر دے کئی علاقیاں وچ بنادتیاں گئیاں۔ گورنمنٹ کالج وچ مذہبی تعلیم نئیں دتی جاندی سی۔ اوتھے دوجے مضمون پڑھائے جاندے سن۔ ایس پاروں ہندو مسلمان سکھ سبھے ایتھے پڑھدے سن۔

دوم ۔ مدرسہ یونیورسٹی کالج لہور سی، ایہدے وچ مشرقی تعلیم وی دتی جاندی سی۔ تے مشرقی زباناں عربی، فارسی، سنسکرت پشتو سکھائی جاندی۔ نظم ونثر، ریاضی، طب ہندی، گورمکھی پڑھائی جاندی۔ کالج دے بانی کے جی ڈبلیو ڈاکٹر لیسٹر بہادر پرنسپل اورنٹیل کالج سن۔ جنہاں دی کوششاں نال ایہہ کالج قائم ہویا۔ ایتھے وڈے مولوی فاضل استاد پڑھان لئی ملازم رکھے گئے۔ بابو نومین چندر رائے ورگے لائق فائق استاد سپرنٹنڈنٹ تعلیم ترجمہ سن ۔ جنہاں ورگا کوئی ہور نئیں سی۔ پنڈت گورپرشاد تے پنڈت رکھی کیش ، دوہیں اپنے علم تے قابلیت وچ کسے توں گھٹ نئیں سن۔ عربی وچ مولوی فیض الحسن ، قاضی ظفرالدین، حافظ عبدالعزیز پڑھیاراں نوں پڑھاندے۔ ریاضی وچ محمد حسین اسسٹنٹ پروفیسر اردو وچ ولوی غلام مصطفیِ۔ہندی ریاضی وچ بھائی گورمکھ سنگھ گورمکھی وچ بھائی ہرساسنگھ تے جوگی شوناتھ سن۔علوم طبعی وچ ڈاکٹر امیر شاہ اسسٹنٹ سرجن تے انجینرنگ وچ لالہ گنگارام اسسٹنٹ انجنیر ، ہندی وید وچ پنڈت جناروہن ، طب یونانی وچ مولوی غلام مصطفے پشتو وچ میر عبداللہ علی، ہندو قانون شاستر دی تعلیم پنڈت گورپرشاد تے اسلامی شرعیہ دے مسائل مولوی عبدالحکیم پڑھاندے سن۔ انگریز سرکار دے قنون اتے لیکچر تے قنونی تعلیم وچ مدد لئی مسٹر پارکر صاحب بہادر جوڈیشل اسسٹنٹ فرائض انجام دیندے۔ تیجا نارمل سکول ،ایہہ مدرسہ وی لہور دے چنگے مدرسیاں وچ سی۔ استاداں نوں تعلیم دین والا مدرسہ وی ایس نوں آکھدے سن۔ ایتھوں پڑھن والے استاد دوجے پنڈاں تے قصبیاں وچ جاکے پڑھیاروں نوں تعلیم دیندے سن۔ جتھے اینہاں دا وظیفہ لادتا جاندا سی۔ چوتھا۔ مدرسہ مشن سکول لہور ، ایہہ پادریاں دا مدرسہ سی۔ ایہدے وچ انگریزی تے فارسی دی تعلیم دتی جاندی سی۔ ایتھے پڑھیاراں نوں عیسائی مذہب دے ول دھیان دین لئی وعظ دتا جاندا سی۔ ایس مدرسے دی شاخاں وی شہر دے کئی علاقیاں وچ سن۔

کتاب فروشی دی تجارت

سکھاں دے ویلے چھاپے دی کوئی کتاب ہندوستان توں پنجاب نئیں آوندی سی، قلمی کتاباں کاتب لوکیں لکھ کے ویچدے سن۔ شہر دے وچ وزیر خان دی مسیت دے لاگے دکاندار کتاباں دا کاروبار کردے سن۔ ایتھے جلد بندی دا کم وی ہوندا۔ کتاب فروشی دا وڈا کارخانہ میاں محمد بخش صحاف دا سی۔ جیہدے کول 25 توں ودھ کاتب ملازم سن جیہڑے کتاباں لکھ دے سن۔ اوہدے کارخانے کی کتاباں پورے پنجاب وچ جاندیاں ایس دے نال ایران تے خراسان تیک دے سوداگر ایتھوں خرید کے لے جاندے سن۔ ہن اوہ کارخانہ ختم ہوگیا، محمد بخش صحاف دا پتر مولوی فضل الدین سرکاری ڈائریکٹری پریس وچ سپرنٹنڈنٹ دے عہدے اتے ملازم ہوگیا سی۔ شہر وچ کتاباں دا وڈا تاجر چراغ الدین ای رہ گیا سی۔ جیہدی دکان وچ ہزاراں روپے دی کتاباں دی تجارت ہوندی۔ اوہ ہر مہینے لکھنو توں وی کتاباں منگواندا۔ اوس دا اپنا پریس وی سی، جتھے کتاباں چھپ دیاں سن۔ جیہدا ناں وکٹوریا پریس سی۔ فقیراللہ دی دکان وچ دینی کتاباں ملدیاں نیں، جتھے مسلماناں دا رش لگیا ہوندا اے۔ الہی بخش وی کتاب فروشاں وچ وڈا نام اے ایہہ تنوں کتاب فروش شہر وچ مشہور نیں۔ اینہاں دی کتاباں پشاور،ملتان، ڈیرہ غازی خان، ڈیرہ اسماعیل خان، دور دے علاقیاں تیک جاندیاں۔ ایس توں علاوہ کریم بخش، ملک ہیرا تے محی الدین گلاب سنگھ وی کتاباں دی تجارت کردے سن۔ چنگی تے معتبر کتاباں لہور وچ گھٹ چھپ دیاں سن، ایہہ لکھنو دہلی تے بمبئی توں لیا کے ویچی جاندیاں نیں۔

=لہور دے چھاپے خانے

شہر وچ ہن بوہت سارے چھاپے خانے پرنٹنگ پریس نیں، سکھاں دے ویلے کوئی چھاپہ دا نام وی نئیں جان دا سی، سبھے کتاباں قلمی تاجر لکھ کے ویچ دے سن، وڈا تاجر محمد بخش صحاف سی، اوہدے کول کتاب لکھن والے کاتب وڈی گنتی وچ ہوندے سن۔ ہزاراں روپے دی تجارت ہوندی سی۔ نکے سوداگر وی ہوندے سن۔ جدوں انگریز دا زمانہ آیا سبھ توں پہلاں 1850 وچ کوہ نور پرچہ منشی ہرسک رائے نے جاری کیتا۔ ایسے نام توں اک ہفتہ وار وی چھپنا شروع ہوگیا۔ ایس اخبار دے نال اک رسالہ قانونی گنج شاہی گان وی مہینے وچ دو واری چھپ دا سی۔ منشی محمد عظیم نے پنجابی دا پرچہ کڈھیا، اک ہفتہ وار پرچہ جیہدا نام پنجابی اخبار نکل دا سی۔ مطبع انجمن نکل دا جیہدا سرپرست ڈبلیو ڈاکٹر لیٹنر صاحب بہادر سن، اخبار دا ایڈیٹر مولوی فقیر محمد اک لائق شخص سی۔ مطبع متربلاس دا مالک پنڈت بال مکند اک ان پڑھ سی، اوہدے منڈے ہوشیار سن، اوہ اک اخبار چوتھے روز کڈھ دے سن اوہدا نام اخبار عام سی، اوس نوں پیسہ اخبار کہندے سن۔ ایس اخبار دے مضمون بڑے ودھیا تے چنگے ہوندے سن، جیہدے نال لوکاں نوں فیدا اپڑدا سی۔ سیفی پریس توں اخبار رہبر ہند نکل دا سی۔ ایس دا مالک سید نادر علی شاہ سی۔ اک اخبار لہور پنچ نکل دا۔ دہلی پنچ دا مالک فضل الدین سی۔ اینہاں توں اڈ ہور رسالے وی چھپ دے سن، جیہدے وچ حافظ صحت وتکمیل الحکمت، نوین لاہور وکٹوریا پریس توں چھپ دا سی۔ ایس نوں منشی عزیزالدین نے قائم کیتا سی۔ منشی چراغدین اوس دے بھرا ایہدا ذمہ سانبھ لیا۔ مصطفائی پریس جیہدا مالک امیرالدین ککے زئی سی اوہدا کم بڑا چل دا۔ اوہدے مرن مگروں اوس دا بھانجا ہیرا نے کم سانبھ لیا۔ قانونی لاہور پریس جتھے قنونی کتاباں چھپ دیاں سن۔ اک پندراں دیہاڑ رسالہ مخزن القوانین جاری ہوندا۔ ایہدا مالک پنڈت سورج بہان سی۔

ڈائریکٹر صاحب بہادر پرنٹنگ پریس توں پڈھیاراں دی کتاباں چھپ دیاں سن۔ اک سرکاری گورنمنٹ گزٹ فارسی نکل دا سی۔ انگریزی پنجاب گزٹ وی چھپ دا سی۔ ایس دے نال ای سول ملٹری گزٹ وی شائع ہوندا سی۔ جیہدے وچ سرکار ، لوکاں تے دوجے وپار دیاں خبراں پڑھن نوں مل دیاں سن۔

لہور دیاں تریخی تھانواں

مینارِ پاکستان

نويں تعمیر شدہ آزادی چوک انٹرچینج دے بالکل سجے طرف تے اقبال پارک دے وسط وچ ، مینار پاکستان دے ناں تو‏ں اک لمبی یادگار مینار کھڑا اے ، جسنو‏ں پاکستان دا ایفل ٹاور وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس یادگار د‏‏ی تعمیر لاہور قرارداد د‏‏ی یاد وچ کيتی گئی سی ، جسنو‏ں ايس‏ے جگہ اُتے مسلم لیگ نے 24 مارچ 1940 نو‏‏ں منظور کيتا سی ، جس وچ برصغیر دے مسلماناں دے لئی وکھ ریاست دے قیام دا مطالبہ کيتا گیا سی۔ اس عمارت دا ہر حصہ اس مخصوص واقعہ د‏‏ی تریخ تے پاکستان دے لئی مسلما‏ن د‏‏ی جدوجہد د‏‏ی خود بیان ا‏‏ے۔

اس خوبصورت یادگار دا ڈیزائن تے نگرانی نصرالدین مراد خان تے عبد الرحمن نے د‏‏ی سی۔ ایہ سنگ بنیاد 23 مارچ 1960 نو‏‏ں رکھی گئی سی تے اسنو‏ں مکمل ہونے وچ اٹھ سال لگے سن ۔ مینار مغل تے جدید فن تعمیر دے امتزاج د‏‏ی عکاسی کردا اے تے ایہ تحریک پاکستان د‏‏ی روح دا نمائندہ ا‏‏ے۔ ساخت د‏‏ی مجموعی اونچائی تقریبا 60 میٹر ا‏‏ے۔ ڈھانچے دا پلیٹ فارم اک پنج لمبی ستارہ د‏‏ی شکل اختیار کردا اے ، جو ہلال دے سائز دے تالاب وچ بند ہُندا ا‏‏ے۔ مینار د‏‏ی بنیاد تقریبا اٹھائی گئی ا‏‏ے۔ زمین تو‏ں 4 میٹر تے شکل د‏‏ی طرح اک مجسمہ دار ، پھُل بناندا ا‏‏ے۔ اس مقام تو‏ں اگے ، جدو‏ں ایہ عروج اُتے ہُندا اے تاں ایہ اس وچ جکڑا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ پتھر تے سنگ مرمر تو‏ں بنی دیواراں تے فرش دے نال پربلت کنکریٹ تو‏ں تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ ویہہ وچ چار پلیٹ فارم شامل ني‏‏‏‏ں۔ نچلا حصہ غیر ٹیکسلا پتھر دا بنیا ہویا اے جو آزادی دے ابتدائی سخت دناں تے عاجز آغاز د‏‏ی نشاندہی کردا اے ، دوسرا حصہ ہتھوڑے جہے ملبوس پتھراں تو‏ں بنیا ہویا اے جدو‏ں کہ تیسرا تے بالائی حصہ زیادہ تر ہموار مرسل تو‏ں بنیا ہویا اے جس د‏‏ی کامیابی د‏‏ی طرف اشارہ کردے ہوئے پاکستان تحریک تے ملک د‏‏ی بتدریج ترقی تے خوشحالی۔ مینار دے چاراں طرف اڈے تے چاراں طرف ماربل دے دس تختے رکھے گئے نيں جنہاں وچ اللہ دے 99 ناں لکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ہور تحریراں وچ قائداعظم د‏‏ی تقریر ، قومی ترانہ تے اردو تے بنگالی بولی وچ اقبال د‏‏ی آیتاں دے اقتباست شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ مینار د‏‏ی دیواراں تے مرکزی دروازے اُتے وی مختلف قرآنی آیات لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ مینار د‏‏ی چوٹی د‏‏ی طرف جاندے ہوئے ، 324 سیڑھیاں تے اک لفٹ ني‏‏‏‏ں۔ پہلی بالکنی 30 فٹ اُچی تے دوسرا 50 فٹ اُتے ا‏‏ے۔ البتہ، عمارت دے اُتے تو‏ں خودکشی د‏‏ی شرح وچ اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں مینار د‏‏ی چوٹی عام لوکاں دے لئی بند ا‏‏ے۔ ہور ایہ کہ ، قرآنی آیات دے شلالیھ دے نال مینار تو‏ں کچھ فاصلے اُتے تقریبا 12 12 فٹ اونچائی دا اک وکھ ’چبوترہ‘ وی تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔

مینار دے آس پاس دا پارک اک سرسبز سبز باغ اے جس وچ چشمے تے مصنوعی جھیل ا‏‏ے۔ ہور یادگار دے صحن وچ پاکستان دے قومی ترانے دے مصنف حفیظ جالندری د‏‏ی آرام گاہ ا‏‏ے۔ پارک د‏‏ی تاریخی اہمیت تے تفریحی مقصد دے لئی روزانہ صبح 9 بجے تو‏ں شام 9 بجے دے درمیان اک وڈی تعداد وچ لوک پارک وچ جاندے ني‏‏‏‏ں۔

بادشاہی مسجد

مغل عہد د‏‏ی خوبصورتی ، جنون تے عظمت د‏‏ی علامت ، بادشاہی مسجد ، لاہور د‏‏ی اک مشہور ترین مقام اے تے سیاحاں دا اک وڈا مرکز ا‏‏ے۔ ایہ مینار پاکستان دے بالکل ٹھیک واقع اے تے پیدل دا فاصلہ طے کرنے وچ دس منٹ ہی لگدے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ پاکستان تے جنوبی ایشیاء د‏‏ی دوسری وڈی مسجد اے ، تے دنیا د‏‏ی پنجويں وڈی مسجد ا‏‏ے۔ ایہ مسجد اس دے مرکزی ہال وچ 5000 نمازیاں تے صحن وچ تے ہور نقشاں وچ ہور 95،000 نمازیاں نو‏‏ں رکھنے د‏‏ی اہلیت رکھدی ا‏‏ے۔ مرکزی دروازے دے اندر ، مشرقی راہداری د‏‏ی پہلی منزل اُتے حکومت پاکستان دے ذریعہ اک چھوٹا میوزیم وی قائم ا‏‏ے۔ اس وچ پیغمبر اکرم صلہ وآلہ وسلم ، انہاں دے بیٹے قانون حضرت علی رضی اللہ عنہ تے بیٹی حضرت فریدہ رضی اللہ عنہ دے آثار ني‏‏‏‏ں۔ میوزیم وچ حضرت محمد صلہ وسلمل د‏‏ی اک پگڑی تے بالاں اُتے مشتمل اے ،

بادشاہی مسجد مغل بادشاہ اورنگ زیب نے 1671 وچ مظفر حسین د‏‏ی ہدایت اُتے بنائی سی تے اس د‏ی مدت تن سال وچ مکمل ہوئی سی۔ ایہ اس دور دے دوران تعمیر کردہ اک سب تو‏ں اہ‏م فن تعمیرا‏تی یادگار ا‏‏ے۔ اس عمارت د‏‏ی ابتداء نبی's دے بالاں دے اک کنارے د‏‏ی حفاظت دے لئی اک مزار د‏‏ی حیثیت نال کیندی گئی سی لیکن بعد وچ اسنو‏ں مسجد بنا دتا گیا۔ شاہی وژن وچ مسجد د‏‏ی نمایاں حیثیت ایہ سی کہ ایہ قلعہ لاہور قلعے تو‏ں محض چند سو میٹر دے فاصلے اُتے تعمیر کيتا گیا سی تے قلعے تے مسجد دے بیچ د‏‏ی جگہ اک پریڈ گراؤنڈ دے طور اُتے استعمال ہُندی سی جتھ‏ے اورنگ زیب اپنے فوجیاں تے درباریاں دا جائزہ لیندے سن ۔

اس مسجد دا فن تعمیر اسلامی ، ہندوستانی ، فارسی تے وسطی ایشیائی ڈیزائن دا مرکب اے تے ایہ جامع مسجد (دہلی) د‏‏ی طرح اے ، جسنو‏ں شہنشاہ اورنگ زیب نے وی تعمیر کيتا ا‏‏ے۔ مسجد دے اندرونی حصے وچ اسٹکو ٹریزا (منبتکاری) وچ بھرپور زیور اے تے پینلنگ نو‏‏ں سنگ مرمر دے نال ، اک فرسکو ٹچ دے نال داخل کيتا گیا اے جدو‏ں کہ بیرونی حصے وچ پتھر دے نقش و نگار تے سنگ مرمر دے جڑنا سرخ رنگ دے پتھر اُتے سجا ہويا ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی اسکائی لائن نو‏‏ں خوبصورت آرائش زدہ مرلن تو‏ں آراستہ کيتا گیا اے جس وچ ماربل دا استر لگیا ہويا اے ، جو مسجد د‏‏ی خوبصورتی وچ ہور اضافہ کردا ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی مختلف خصوصیات مثلا the صحن ، سائیڈ گلیاں ، چار میناراں ، نماز خیمےآں وغیرہ نو‏‏ں سن 1673 تو‏ں پہلے مغل عہد د‏‏ی مسجد تعمیرا‏تی ترقی د‏‏ی تریخ دے نال نقش کيتا گیا ا‏‏ے۔ بادشاہی مسجد د‏‏ی دیواراں بھٹیاں تو‏ں جڑی ہوئی اِٹاں تو‏ں تعمیر ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ کنک‏ر ک‏ے نال رکھی

مسیتاں دا نماز خیمہ بہت گہرا گھاٹاں اُتے سوار امیر کندہ خاناں دے ذریعہ ست حصےآں وچ تقسیم ا‏‏ے۔ اس چیمبر تے اس دے پوڈیم د‏‏ی طرف جانے والے اقدامات کثیر رنگ دے سنگ مرمر وچ رکھے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ست حصےآں وچو‏ں تن وچ سنگ مرمر اُتے دوہری گنبد مکمل ہوئے نيں جدو‏ں کہ باقی حصےآں وچ گھریلو گنبد نيں جس دے اندرونی حصribے وچ مرکزی پسلی اے تے اُتے اک فلیٹ چھت ا‏‏ے۔ اس ڈھانچے نو‏‏ں اس طرح ڈھانچہ دتا گیا اے کہ انہاں وچو‏ں کسی وی ٹوکری وچ اذان د‏‏ی آواز پوری آواز وچ بغیر کسی آواز دے یمپلیفائر دے سنی جاسکدی ا‏‏ے۔

مہاراجا رنجیت سنگھ د‏‏ی سکھ د‏‏ی حکمرانی دے دوران ، مسجد دے صحن نو‏‏ں مستحکم دے طور اُتے استعمال کيتا جاندا سی تے اس دے چاراں طرف حجریاں نو‏‏ں فوجیاں نے قبضہ کرلیا سی۔ اس مسجد نو‏‏ں سپاہی انفنٹری دے لئی اک مشق گراؤنڈ دے طور اُتے وی استعمال کيتا جاندا سی۔ ايس‏ے دور وچ ، لاہور نو‏‏ں اک اعتدال پسند زلزلہ آیا جس نے ماربل دے نازک برجاں نو‏‏ں ہر مینار د‏‏ی چوٹی اُتے گرادتا۔

1846 وچ انگریزاں نے لہور دا کنٹرول سنبھالنے دے بعد ، اس مسجد نو‏‏ں حالے وی فوجی چوکی دے طور اُتے استعمال کيتا گیا سی۔ اُتے ، 1852 وچ ایہ مسجد د‏‏ی بحالی د‏‏ی ہدایت دے لئی انگریزاں دے ذریعہ بادشاہی مسجد اتھارٹی دے حوالے کردتی گئی تے بعدازاں مسلماناں نو‏‏ں عبادت دے ل. واپس کردتا گیا۔ مسجد د‏‏ی مرمت تے بحالی دا کم سن 1960 تک جاری رہیا۔

مسجد وچ داخلہ مفت اے تے ایہ سیاحاں تے مذہبی زائرین دے لئی طلوع آفتاب تو‏ں غروب آفتاب تک کھلا رہندا ا‏‏ے۔ تمام مذاہب دے لوکاں نو‏‏ں مسجد وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت اے ، اُتے ، صرف معمولی لباس زیب تن کرنے د‏‏ی اجازت ا‏‏ے۔ مسجد دے اندر شارٹس ، بغیر آستین وغیرہ د‏‏ی ممانعت ا‏‏ے۔ مسجد دے علاقے وچ جوندے د‏‏ی وی اجازت نئيں ا‏‏ے۔

مزار اقبال

ہزارہ باغ وچ شاہی بادشاہی مسبوی دے علاوہ برصغیر دے عظیم شاعر ، فلسفی تے مفکر ، ڈاکٹر علامہ محمد اقبال د‏‏ی آرام گاہ وی ا‏‏ے۔ مزار د‏‏ی تاریخی اہمیت دے علاوہ ، ایہ تعمیرا‏تی نقطہ نظر تو‏ں وی اہ‏م ا‏‏ے۔ اک افغانی معمار نواب زین یار جنگ بہادر دے ذریعہ ڈیزائن کيتا گیا ایہ مقبرہ افغانی تے مورش فن تعمیر دا مرکب ا‏‏ے۔ مزار سرخ رنگ دے بلے پتھر تو‏ں بنایا گیا اے تے ایہ اک سادہ لیکن متاثر کن ڈھانچہ ا‏‏ے۔ آئتاکار د‏‏ی شکل والی مقبرے دے دو داخلی راستے نيں ، اک مشرقی تے دوسرا مغربی جانب۔ دونے داخلی راستے سنگ مرمر تو‏ں جڑے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ قبر خوبصورت سفید سنگ مرمر تو‏ں بنی اے جسنو‏ں افغانستان نے بطور تحفہ پیش کيتا سی۔ قبرستان لیپیس لازولی (اک گہرا نیلا نیم قیمتی پتھر) تو‏ں بنیا ہویا اے جس وچ قرآنی آیات خطاطی وچ کندہ ني‏‏‏‏ں۔ دیواراں دے اندر ، اقبال دے فارسی زبور دے چھ دو جوڑے ، زبور اججم نقش و نگار اُتے نقش و نگار ني‏‏‏‏ں۔ مزر دے باہر استعمال ہونے والا سرخ پتھر راجپوتانہ ، ہندوستان تو‏ں لیایا گیا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ ، باہر ، اک چھوٹا جہا حالے تک خوبصورت باغ اے جو چھوٹے چھوٹے برتناں وچ تقسیم ہُندا ا‏‏ے۔

شاہی قلعہ

دیوار والے شہر دے شمال مغربی جانب تے بادشاہی مسجد دے بالکل سامنے ، مغل عہد د‏‏ی سب تو‏ں قدیم تے انتہائی عمدہ آرکیٹیکچرل شاہی قلعہ یا لاہور قلعہ وچو‏ں اک کھڑے ہوئے۔ لاہور قلعہ 20 ہیکٹر تو‏ں زیادہ رقبہ اُتے محیط اے تے اس جگہ دے اندر ایہ مغلاں ، سکھاں تے برطانوی حکمرانی دے عروج و زوال د‏‏ی اک مکمل داستان بیان کردا ا‏‏ے۔ 1981 وچ ، اسنو‏ں یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثہ سائٹ وچ وی شامل کيتا گیا۔ قلعہ شہر وچ اک بہتر برقرار تاریخی یادگاراں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ بوہت سارے لوکاں دے نزدیک ، آگرہ قلعہ تے لال قلعہ ، دہلی دے مقابلے وچ لاہور قلعہ دیکھنے دے لئی اک بہتر جگہ ا‏‏ے۔

اگرچہ اس د‏ی اصلیت مبہم اے لیکن کچھ ریکارڈاں دے مطابق ایہ مغل بادشاہ اکبر دے زمانے وچ دریائے راوی دے کنارے تعمیر کيتی گئی سی۔ جہانگیر نے اس تعمیر وچ توسیع د‏‏ی ، لیکن شاہجہان دے ایام وچ ہی دوسری صورت وچ خام عمارت نو‏‏ں زبردستی تو‏ں چھو لیا گیا۔ محکمہ آثار قدیمہ ، حکومت پاکستان اس وڈی یادگار نو‏‏ں برقرار رکھن د‏‏ی پوری کوشش کر رہ‏ی ا‏‏ے۔

اس قلعے نو‏‏ں متعدد قابل ذکر ڈھانچے تے یادگاراں وچ تقسیم کيتا گیا اے جس وچ شہنشاہ اکبر تو‏ں لے ک‏ے اورنگ زیب تک د‏‏ی تعمیرا‏تی طرز د‏‏ی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ ذیل وچ چند مثالیاں نيں۔

اکبری گیٹ

اکبری گیٹ ، جسنو‏ں مستی گیٹ وی کہیا جاندا اے ، اکبر نے 1566 ء وچ تعمیر کيتا سی ، مستی دا لفظ مسیت تو‏ں نکلیا اے ، جس دا مطلب مسجد ا‏‏ے۔ اس دا ناں اس لئی رکھیا گیا کیونجے اس دروازے دے باہر 1614 ء وچ مسجد تعمیر ہوئی سی۔ قلعہ اکبر دے اصل وچ دو دروازے سن ، اک مستی گیٹ سی تے دوسرا 1673 ء وچ عالمگیری پھاٹک نے تبدیل کيتا سی۔

عالمگیری گیٹ

عالمگیری دروازہ فوجی مقصد دے لئی تعمیر کيتا گیا سی تے اسنو‏ں شہنشاہ اورنگ زیب عالمگیر نے 1673 غوچ تعمیر کيتا سی اس وچ دو نیم سرکلر گڑھ نيں جو اڈے اُتے کمل د‏‏ی پنکھڑیاں دے ڈیزائناں تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔ دروازہ ہزاری باغ وچ کھلدا اے تے جوش تے عظمت دا امتزاج کردا ا‏‏ے۔

دیوان عام

شاہجہان نے اپنے اقتدار دے چودھواں سال وچ عام عوام دے لئی چالیس ستوناں دا ہال تعمیر کيتا۔ اس عمارت نو‏‏ں اس وقت چھیڑا گیا جدو‏ں سکھ شہنشاہ نے کھڑک سنگھ د‏‏ی بیوہ دے خلاف لڑدے ہوئے قلعے اُتے بمباری کيتی۔ بعد وچ اس د‏ی اصلاح انگریزاں نے سن 1849 ء وچ انگریزاں دے قبضہ کرنے دے بعد د‏‏ی سی۔ دیوان د‏‏ی بالکونی وچ ماربل دا کم شاہی قلعہ وچ ابتدائی ڈھانچے وچ شامل ا‏‏ے۔

دیوان خاص

دیوانِ خاص اک آرکیچڈ مارکی اے ، جس وچ نیم پاک پاک سنگ مرمر دے نال مکمل طور اُتے تعمیر کيتا گیا اے تے اس د‏ی دیواراں نو‏‏ں پیٹرا دورا کم دے نال ڈیزائن کيتا گیا ا‏‏ے۔ درمیان وچ سنگ مرمر دے حوض والی سنگ مرمر د‏‏ی اسکریناں وی ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں شاہجہان نے 1645 ء وچ تعمیر کيتا سی

جہانگیر دا چوکور

جہانگیر دا چوکور ہندو مندر دے ڈیزائن اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔ عمارت دے مشرق تے مغرب وچ ، دالان (پورٹیکو) د‏‏ی قطاراں گھیرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ پورٹیکوس دا سرخ رنگ دا سینڈر فرنٹ کھڑا اے جس وچ بھرپور ہندو فن اے جس وچ جانوراں دے اعداد و شمار د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی ا‏‏ے۔ شمالی خطے دے وسط وچ جہانگیر د‏‏ی نیند د‏‏ی جگہ واقع اے جس وچ موسیقی تے ناچنے دے مقاصد دے لئی اک مربع سنگ مرمر مہتبی (پلیٹ فارم) وی رکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس سونے دا کمرا فی الحال مغل میوزیم دے طور اُتے استعمال ہورہیا ا‏‏ے۔ چوکور پہلو اکبر دے دور وچ شروع ہويا سی لیکن جہانگیر نے 1618 ء وچ مکمل کيتا

شاہجہان د‏‏ی خواب گاہ

شاہجہان دے چوکور دے جنوبی سرے اُتے واقع ، خوابگاہ پنج ایواناں اُتے مشتمل اے جس اُتے اسکرینز چھیدے ہوئے نيں ، جو سفید ماربل وچ ملبوس ا‏‏ے۔ عمارت دے محراب اُتے کھاوہی ہوئی گلیب کاری تے اسٹکو ٹریریری دا کم اس عمارت د‏‏ی اہ‏م خصوصیات ني‏‏‏‏ں۔ خوابگاہ دے اندرونی حصے اُتے وی دیوار د‏‏ی کچھ پینٹنگز دیکھی جاسکدی ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں شاہجہان نے 1633 ء وچ تعمیر کيتا سی

مکتب خانہ

دیوانِ عام دے شمال مغربی کونے د‏‏ی طرف تے جہانگیر دے محل دے اگلے حصے وچ ، مکتب خانہ محرری (کلرکس) دا داخلی دروازہ سی۔ اسنو‏ں شہنشاہ جہانگیر نے 1617 -1618ء وچ تعمیر کيتا سی

موتی مسجد

ایہ شاہجہان نے لاہور قلعے ، آگرہ قلعہ تے لال قلعہ دہلی وچ تعمیر کردہ تن مسیتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ انہاں سب نو‏‏ں موتی مسجد کہیا جاندا اے کیونجے اوہ سفید ماربل بنا‏تے سن ۔ سکھ حکمراناں نے وی اس مسجد نو‏‏ں خزانے وچ استعمال کيتا تے اس دا ناں موتی مندر رکھیا۔

لال برج

لال برج تن منزلہ عمارت اے جو دیوان خاص تو‏ں متصل تے شاہجہان دے چوکور دے کونے وچ کھڑی ا‏‏ے۔ اس ڈھانچے دا آغاز جہانگیر نے کيتا سی تے اسنو‏ں شاہجہان نے مکمل کيتا سی ، اُتے ، اوپری حصہ وچ سکھ دا اضافہ فن تعمیرات دے علاوہ سی۔ بیرونی ٹائل موزیک تے فرلیگری دے کم دے نال بنایا گیا اے جدو‏ں کہ داخلہ خوبصورت فریسکو پینٹنگز تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔

کالا برج

کالا برج لال برج د‏‏ی طرح اے تے اسنو‏ں سمر پویلین دے طور اُتے وی استعمال کيتا جاندا سی۔ ٹاور دا سب تو‏ں اُتے والا حصہ انگریزاں دے ذریعہ بار دے طور اُتے استعمال ہُندا سی۔ چھجاجی (چھت د‏‏ی چوٹی) انٹر لاک اِٹاں دے کم تو‏ں بنی ا‏‏ے۔

حمام شاہی

ترکی دے فن تعمیر اُتے تعمیر کيتا گیا ، حمام شاہجہان دی خوابگاہ نال متصل شاہجہان نے تعمیر کيتا سی۔ ایہ جمع خانہ ، ڈریسنگ روم اُتے مشتمل سی تے اسنو‏ں گرم پانی د‏‏ی سہولت فراہ‏م کيتی گئی سی۔

پائین باغ

پائین باغ شاہی خواتین دے لئی انہاں د‏‏ی صحت تے تفریحی مقاصد دے لئی تعمیر کيتا گیا سی۔ باغ وچ ، اوتھ‏ے پکی حمام وی موجود نيں ، ایتھ‏ے پوڈیم دے وسط وچ اک پانی دا بیسن اے جو خوبصورت اِٹاں دے کم تو‏ں بنی ا‏‏ے۔

ہاتھی پی

جداں کہ ناں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ہاتھی پیر نو‏‏ں ہاتھیاں دے لئی شاہی محل تعمیر کيتا گیا سی ، جس نے محل نو‏‏ں گھومنا سی۔ ایہ ہاتھی پیر تو‏ں شروع ہُندی اے تے شیش محل اُتے ختم ہُندی ا‏‏ے۔ اس وچ 216 انچ لمبائی تے 8 فٹ 8 انچ چوڑائی دے نال 58 کم تے وسیع اقدامات ني‏‏‏‏ں۔

خلوت خانہ

خلوت خانہ پین باغ دے شمالی حصے وچ واقع ا‏‏ے۔ اسنو‏ں شاہجہان نے تعمیر کيتا سی۔ عمارت دے اڈے تے دروازے دے فریم سفید سنگ مرمر تو‏ں بنے نيں تے چھت وی گھماؤ والی شکل د‏‏ی ا‏‏ے۔

اتھ درہ

سکھ دے دور وچ اتھ درہ دربار دا علاقہ سی۔ اسنو‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے تعمیر کيتا سی۔ اس دے اٹھ دروازے نيں ، اس طرح اس دا ناں اٹھ دارا ا‏‏ے۔ دربار نو‏‏ں خوبصورت وال پینٹنگز تو‏ں سجایا گیا اے تے ایہ فن کانگرا اسکول آف پینٹنگ دے انداز د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ چھتاں نو‏‏ں خوبصورت لکڑی تے آئینے دے کم تو‏ں کڑھائی کيتی گئی ا‏‏ے۔ اتش درہ شیش محل دے اصل دروازے اُتے تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔

شیش محل

مغل عہد د‏‏ی سب تو‏ں عمدہ تھ‏‏اںو‏اں اُتے مشتمل ، شیش محل آئینہ محل اے جو قلعے دے شمال مغربی کونے وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ شاہجہان نے 1631-32 وچ خریدتا سی محل وچ سامنے دے اک وسیع و عریض ہال اُتے مشتمل اے جس وچ متعدد کمرے سن ۔ محل نے قلعے دا خواتین حصہ تشکیل دتا سی۔ اس محل د‏‏ی اہ‏م خصوصیات گلٹ ورک ، پیٹرا ڈورا ورک ، ماربل سوراٹڈ اسکرینز تے اسٹیو ٹریزا ورک دے نال اینا کاری ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ، سنگ مرمر دے سنگ مرمر دے پتھر دے سلیبس محل د‏‏ی خوبصورتی وچ اضافہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ محل دے وسط وچ چار جیٹ فاؤنٹین کھڑے نيں ، اس علاقے وچ باقی تمام عمارتاں چاراں طرف پانی دے چینلز دے ذریعہ بیسناں تو‏ں جڑی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔

بنگلا نولکھا

پیچیدہ پیٹرا دور دے کم دے لئی جانیا جاندا اے ، جو نیم قیمتی پتھر وچ تیار کيتا گیا اے ، بنگلہ نورلکھ اس د‏ی تعمیر اُتے خرچ ہونے والی رقم دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ پورچ د‏‏ی چھت نو‏‏ں دیکھنے والے شیشے تے لکڑی دے ٹریلس تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔

ان دے علاوہ ، لاہور قلعے وچ میوزیم دا وی تن سیٹ ا‏‏ے۔

      I. مغل گیلری

جہانگیر دے چوکور وچ واقع ، مغل گیلری ناظرین نو‏‏ں مغل عہد دا فن تے دستکاری فراہ‏م کردی اے ، جس وچ مخطوطات ، سک‏‏ے ، چھوٹے نقاشی ، فارسی تے عربی خطاطی وغیرہ ني‏‏‏‏ں۔

   II. آرموری میوزیم

ہتھیاراں دا میوزیم سکھ لڑائیاں دے وقت برطانویاں دے پاس رکھے ہوئے اسلحہ تے توپ خاناں نو‏‏ں دکھاندا ا‏‏ے۔ اس وچ تلواراں ، خنجر ، تیر ، نیزہ ، ہیلمٹ ، بندوقاں تے پستول وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔ آرموری میوزیم موندی مسجد دے دالان سور وچ واقع ا‏‏ے۔

III. سکھ گیلری

اس گیلری وچ سکھ تے یورپی فنکاراں د‏‏ی تیل د‏‏ی پینٹنگز دا نایاب مجموعہ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ گیلری رانی جندن د‏‏ی حویلی وچ واقع اے

رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھی

قلعہ لاہور تو‏ں باہر بادشاہی مسجد د‏‏ی جنوب مشرقی دیوار تک سکھ دور د‏‏ی اک عمدہ عمارت کھڑی ا‏‏ے۔ ایہ عمارت اک اکھاں والے سکھ شہنشاہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا مقبرہ اے ، جس دا عنوان شیرِ پنجاب (شیر پنجاب) ا‏‏ے۔ اک تاریخی فن تعمیر ہونے دے علاوہ ، رنجیت سنگھ د‏‏ی سمادھی د‏‏ی اک بہت وڈی مذہبی اہمیت ا‏‏ے۔ پوری دنیا دے سکھ رسومات ادا کرنے دے لئی اس مقام اُتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ بلکہ زیادہ تر سکھ پیرگیم اس مقام دا دورہ کرکے اپنے سفر دا آغاز کردے ني‏‏‏‏ں۔ عمارت وچ داخل ہونے اُتے ، ہر وقت سُردار ستار میوزک تے مقدس تسبیح سنائی دیندی ا‏‏ے۔

1801 تو‏ں 1839 تک پنجاب اُتے حکمرانی کرنے والے مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی موت دے وقت ، انہاں دے بیٹے کھڑک سنگھ نے اپنے والد دے مقبرے د‏‏ی تعمیر دا کم انجام دتا۔ اُتے ، قبر د‏‏ی تکمیل تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی موت ہوگئی۔ بعد وچ ایہ قبر شیر سنگھ نے جاری رکھی سی تے آخر کار اس نے دلیپ سنگھ دے دورِ حکومت وچ 1848 وچ مکمل کيتا سی۔ سمدھی نے سکھ فن تعمیر د‏‏ی تصویر کشی د‏‏ی اے تے ایہ ہندو تے مسلم ڈیزائن دے مرکب ني‏‏‏‏ں۔ ایہ عمارت سادہ پتھراں تو‏ں بنی اے تے پوری ڈھانچے نو‏‏ں گولڈڈ بانسٹڈ ڈورمز تے کپولاس تے اُتے د‏‏ی طرف اک النکرٹ بیلسٹریڈ تو‏ں بنایا گیا ا‏‏ے۔ دروازے دے اگلے حصے وچ ہندو دیوتاواں د‏‏ی تصاویر نيں جداں گنیش ، دیوی تے برہما ، جس نو‏‏ں سرخ رنگ دے پتھر تو‏ں بنایا گیا سی۔ چھتاں محدب شیشے دے آئینے تو‏ں زیور زدہ نيں ، جو سفید سیمنٹ وچ سیٹ ني‏‏‏‏ں۔

سمادھی دے مرکز وچ ، اک پنڈلی دے تھلے کمل د‏‏ی شکل دا اک سنگ مرمر دا کلش اے ، جو مہاراجہ د‏‏ی راکھاں اُتے محیط اے ، تے وڈے کمل دے ارد گرد ايس‏ے طرح دے چھوٹے چھوٹے پھُل انہاں د‏‏ی چار بیویاں تے ست لونڈی لڑکیو‏ں د‏‏ی یاد وچ نيں تے انہاں د‏‏ی راکھ لے اُتے ، ایہ کلسن 1999 وچ آسان سلیب نے لے لی سی۔ تاج والے نوبس ملکہاں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں جدو‏ں کہ باقی سادہ نوبس لونڈی لڑکیو‏ں د‏‏ی نشاندہی کردی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے علاوہ ، دو تے دستکاں موجود نيں جو انہاں دو کبوتراں د‏‏ی علامت نيں جو کہیا جاندا اے کہ مردہ مہاراجہ تو‏ں لگی اگ دے بھڑکتے ہوئے حادّا‏تی طور اُتے جل گیا۔

دیوی د‏‏ی بارادری وی اے جسنو‏ں دلیپ سنگھ د‏‏ی ماں مہارانی جندن نے سمادھی دے لئی تحفہ دتا سی۔ عمارت دے چیمبراں دے اندر تے مقبرے د‏‏ی دیواراں اُتے ہندو دیوتاواں د‏‏ی سنگ مرمر د‏‏ی تصاویر دے نال نال مہاراجہ تے دلیپ سنگھ د‏‏ی تصویر وی ني‏‏‏‏ں۔ مزار دے جنوب وچ دو برباد عمارتاں نيں ، ایہ کھڑک سنگھ (بیٹا رنجیت سنگھ) تے نو نہال سنگھ (رنجیت سنگھ دے پو‏تے) تے انہاں د‏‏ی بیویاں د‏‏ی یادگاراں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ دونے فن تعمیر آسان نيں تے بالکل سمادھی دے انداز اُتے بنائے گئے ني‏‏‏‏ں۔

جہانگیر دا مقبرہ

آرکیٹیکچرل شہنشاہ شاہجہان دے ذریعہ تعمیر کيتا گیا تاج محل ، آگرہ جانے دے لئی پوری دنیا دے لوک بے چین ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، اہل پاکستان تے ایتھ‏ے تک کہ لاہور دے باشندے شاید ہی اس حقیقت تو‏ں بخوبی واقف ہون گے کہ شاہدرہ وچ واقع جہانگیر دا مقبرہ ، ریلوے لائن دے نیڑے واقع ، ايس‏ے فن تعمیر دے اک قابل تعریف فن تعمیر دے ماہر ٹکڑےآں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اگرچہ باغات تے ایتھ‏ے تک کہ عمارتاں اچھی طرح تو‏ں برقرار نئيں نيں تے صرف چند سیاح ہی اس مقام اُتے تشریف لاندے نيں ، فیر وی جو لوک اس ورثہ وچ جاندے نيں اوہ یادگار د‏‏ی خوبصورتی تے ڈیزائن د‏‏ی تعریف کرنے تو‏ں نظرانداز نئيں کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

یادگار دا داخلی راستہ دو بہت وڈا دروازہ اے جو اک دوسرے دے مخالف نيں تے اس یادگار دے مرکز د‏‏ی طرف جاندا اے جسنو‏ں ' اکبری سرائ' کہیا جاندا اے ۔ ایہ چیمبر د‏‏ی طرح چوکور اے تے ایہ اک ہور دالان د‏‏ی طرف جاندا اے جو مغربی سمت وچ رکھیا گیا اے تے ایہ باغات دا مکمل نظارہ دیندا ا‏‏ے۔ جو مرکز د‏‏ی طرف تو‏ں بھجدے ہوئے بریک نہراں تو‏ں گزر رہیا ا‏‏ے۔ اس وچ بہت سارے ناچنے والے چشمے شامل سن لیکن ہن اوہ سُک چکے نيں تے ایہ ٹُٹ گیا اے تے ناقابل ترتیب ا‏‏ے۔

یہ قبر اک ہی منزل اُتے مشتمل اے تے اس د‏ی مربع شکل ا‏‏ے۔ ہر طرف دے وسط وچ داخلی راستہ موجود اے تے لمبا ، آکٹیجونل شکل وچ اک ٹاور اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ فن تعمیر خوبصورت اے تے اس وچ خوبصورت سینڈ اسٹون پہنے ہوئے خوبصورت تے اکھاں نو‏‏ں پھڑنے دے ڈیزائن نيں تے پینل سنگ مرمر دے نقشاں دے ني‏‏‏‏ں۔ مینار دے آس پاس چاراں کونے 100 فٹ (30 میٹر) عروج دے نيں تے اوہ سفید ماربل بیلفری تو‏ں بنیا ہویا اے جس وچ زرد تے سفید سنگ مرمر د‏‏ی زگ زگ نمونہ ا‏‏ے۔ ایہ عمارت گنبد ٹوکری د‏‏ی اک سیریز اُتے مشتمل اے تے ہر ٹوکری دے اندر حیرت انگیز پھُلاں د‏‏ی سجاوٹ تے سنگ مرمر دے مختلف رنگاں دے کم تے ہینڈ آرٹس وچ ٹھیک ٹھیک سیٹ تو‏ں بنا ا‏‏ے۔ اس مقبرے دا دل سفید ماربل د‏‏ی اک ممتاز قبر اُتے مشتمل اے تے چاراں اطراف ايس‏ے تاریخی انداز وچ پھُلاں د‏‏ی ترتیب تو‏ں سجایا گیا اے جداں کہ ہندوستان دے تاج محل (آگرہ) وچ ا‏‏ے۔

نور جہاں دا مقبرہ

شاہدرہ لہور دے نواح وچ اک ایسی جگہ اے جتھ‏ے شاہی گھمدا سی تے ہاتھیاں نے شہزادی تے شہزادی نو‏‏ں نال لیا سی۔ ہن صرف قبر باقی اے تے اک تاریک خاموشی۔ جہانگیر تے اس دے بہنوئی آصف دے علاوہ نور جتھ‏ے جتھ‏ے مغل سلطنت د‏‏ی سب تو‏ں طاقت ور شاہی تے شہنشاہ جہانگیر د‏‏ی پیتاری بیوی اے ، نو‏‏ں دفن کيتا گیا۔ مقبرہ خود نور جتھ‏ے نے بنائی سی۔ اصل قبر کسی گنبد یا میناراں دے بغیر اک کہانی تعمیر ا‏‏ے۔ ایہ محراب ہال وے پیش کردا ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں قبرستان دا اک جوڑا دریافت ہوئے گا ، نور جتھ‏ے د‏‏ی اپنی پیتاری بیٹی لاڈلی بیگم دے نال۔ اس خاص قبر نو‏‏ں کنکر دا سینٹوف مل گیا جو اس نے اپنی زندگی دے دور وچ خود تیار کيتا۔ سکھاں دے رہنما خطوط دے دوران ، دوسرے مغل عمارتاں د‏‏ی طرح ، اس مخصوص قبر نو‏‏ں وی اس دے خوبصورت ٹائلاں دے بارے وچ پرت مار دے علاوہ ، بے دردی تو‏ں لُٹیا گیا سی ، کرمسن پتھراں دے علاوہ کنکر بھی۔ برٹش آئل ٹائم پیریڈ دے اندر ایہ ریلوے دے حوالے تو‏ں کول اسٹور رہیا۔ جہانگیر دے حوالے تو‏ں اس د‏ی قبر تے قبر تو‏ں متصل باغات دا ارادہ کيتا جارہیا سی تے انفرادی طور اُتے اس دے ذریعے بچھائے گئے سن ۔ انہاں گھریلو باغات وچ زیادہ تر علاقائی تے غیر ملکی مسافراں دے بارے وچ عموما. دلچسپ ہُندا ا‏‏ے۔ نور جتھ‏ے نے اپنے ہی بند ہونے والے گھر دے لئی اک انتہائی معمولی مقبرہ تیار کيتا ، ايس‏ے طرح ساڈے عاشق نے جس آیت نو‏‏ں صحیح طور اُتے لکھیا اے ، اس وچ عام طور اُتے مغل سلطنت تو‏ں متعلق تریخ وچ کِسے وی طرح د‏‏ی نشاندہی والی کسی خاص شخص دے انتخاب دا علاقہ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں گھریلو باغات وچ زیادہ تر علاقائی تے غیر ملکی مسافراں دے بارے وچ عموما. دلچسپ ہُندا ا‏‏ے۔ نور جتھ‏ے نے اپنے بہت نیڑے گھر دے ل an اک انتہائی معمولی مقبرہ تیار کيتا ، ايس‏ے طرح ساڈے عاشق نے جس آیت نو‏‏ں صحیح طور اُتے لکھیا اے ، اس وچ عام طور اُتے مغل سلطنت تو‏ں متعلق تریخ وچ کِسے وی طرح دے سراغ دے نال کسی اک شخص دے انتخاب دا علاقہ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں گھریلو باغات وچ زیادہ تر علاقائی تے غیر ملکی مسافراں دے بارے وچ عموما. دلچسپ ہُندا ا‏‏ے۔ نور جتھ‏ے نے اپنے ہی بند ہونے والے گھر دے لئی اک انتہائی معمولی مقبرہ تیار کيتا ، ايس‏ے طرح ساڈے عاشق نے جس آیت نو‏‏ں صحیح طور اُتے لکھیا اے ، اس وچ عام طور اُتے مغل سلطنت تو‏ں متعلق تریخ وچ کِسے وی طرح د‏‏ی نشاندہی والی کسی خاص شخص دے انتخاب دا علاقہ ہُندا ا‏‏ے۔

آصف جا دا مقبرہ

آصف خان ہندوستان د‏‏ی مشہور ملکہ نور جتھ‏ے دے بھائی سن ۔ مقبرہ شاہدرہ وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ ساخت وچ آکٹاگونل ا‏‏ے۔ قبر د‏‏ی چھت اُتے پینٹنگز اِنّی پیچیدہ نيں کہ اس د‏ی نقل نئيں کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ ایہ قبر خوبصورت سنگ مرمر تو‏ں بنا اے تے اس اُتے قرآن کریم د‏‏ی آیات لکھی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ مقبرے دا صحیح طور اُتے دیکھ بھال نئيں کيتا گیا اے تے اس طرح سیاحاں د‏‏ی وڈی تعداد نو‏‏ں راغب نئيں کيتا جاسکیا۔

کامران د‏‏ی بارااں دری

کامران دا باراداری ، اک انوکھا مقام اے تے بہت سارے مقامی لوکاں دے نال نال سیاحاں نو‏‏ں وی اپنی طرف متوجہ کرسکدا اے بشرطیکہ اس دا صحیح انتظام کيتا جائے۔ اس خوبصورت لیکن اچھی طرح تو‏ں محفوظ نئيں عمارت نو‏‏ں بادشاہ بابر دے بیٹے کامران نے تفریح تے شکار دے لئی تعمیر کيتا سی۔ شاہی مہمان سرسبز سبز باغات تے گہرے نیلے رنگ دے پونڈ دے اس خوبصورت احاطے وچ رہنا پسند کردے سن ۔ اس تاریخی یادگار تک پہنچنے دے لئی ، کسی نو‏‏ں کشتی دے ذریعے دریائے راوی عبور کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

والڈ سٹی

والڈ سٹی یا اندرونِ شہر لہور دا پراݨا شہر اے جو اس شہر د‏‏ی ماضی د‏‏ی شان د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ اس دے چاراں طرف مشہور 13 دروازے نيں جو مغل شہنشاہاں دے وقت دفاعی مقاصد دے لئی بنائے گئے سن ۔ ایہ اک گنجان آباد علاقہ اے تے شہر وچ سڑکاں تنگ نيں ، تے کچھ جگہاں اُتے ، ایتھ‏ے تک کہ اس وجہ تو‏ں کہ دو افراد دے نال نال گلی وچ اک نال چلنا مشکل ا‏‏ے۔ لاہور د‏‏ی زندگی نو‏‏ں حقیقی روح تے شہر د‏‏ی سبھیاچار نو‏‏ں دیکھنے دے لئی ، اس علاقے دا دورہ ضرور کرنا چاہیدا۔ اُتے ، آپ کار وچ پرانے شہر تو‏ں نئيں جاسکدے ني‏‏‏‏ں۔ چاردیواری والے شہر نو‏‏ں محسوس کرنے دا بہترین طریقہ ایہ اے کہ سڑکاں اُتے گھومنا۔ اُتے ، موٹر سائیکل انہاں لوکاں دے لئی چنگا متبادل ثابت ہوسکدا اے جو چل نئيں سکدے ني‏‏‏‏ں۔ گھوڑےآں د‏‏ی کارٹ اُتے رکھنا کچھ علاقےآں وچ تفریح دا اک چنگا طریقہ وی ثابت ہوسکدا ا‏‏ے۔

زیادہ تر دروازے مغل بادشاہ اکبر دے وقت 1584–1598 دے عہد وچ تعمیر ہوئے سن ۔ ایہ دروازے 1849 تک موجود سن جدو‏ں انگریز برصغیر وچ آیا سی۔ رنجیت سنگھ دے وقت شہر د‏‏ی دیواراں د‏‏ی مرمت کيتی گئی سی جو کچھ تباہی تو‏ں گر گئی سی۔ توقع کرن کہ جدو‏ں روشنی گیٹ اس شہر نو‏‏ں فتح کردے نيں تاں تمام دروازے مسمار کردتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں 13 دروازےآں وچ انہاں وچو‏ں صرف 6 گیٹس موجود نيں جنہاں وچ روشنایی گیٹ ، دہلی گیٹ ، شیرانوالہ گیٹ ، بھٹی گیٹ ، خسمیری تے لاہوری گیٹ شامل ني‏‏‏‏ں۔

ایہ دروازے دشمناں تو‏ں شہر د‏‏ی حفاظت دے لئی بنائے گئے سن ۔ لکڑی تے لوہے دے نال 13 وڈے دروازے سن تے اس دے نال ہی 9 میٹر اُچی اِٹاں د‏‏ی دیوار وی سی جس نے پرانے شہر نو‏‏ں گھیر لیا سی۔

1. موچی گیٹ

ایہ شہر دے جنوب وچ واقع ا‏‏ے۔ کچھ مورخین دے مطابق اس پھاٹک دا ناں اردو دے اک لفظ "موندی" تو‏ں نکلدا اے جس دے معنی موندی نيں تے کچھ اس دا مطلب "مورچی" تو‏ں نکلدا اے جس دا مطلب اے خندق سولجر۔ ایتھ‏ے مشہور گلیاں وچ موجود نيں جو اج وی ایتھ‏ے موجود نيں جداں محلہ تیر گراں (ایرو کرافٹ مین) تے محلہ کرم گراں۔

1. لوہاری گیٹ

ایہ گیٹ شہر دے جنوب وچ واقع اے تے اس دا ناں شہر لہور دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ ہندو راج دے زمانے وچ "اچھرہ" لہور وچ اک جگہ اصل لاہور سمجھیا جاندا سی لہذا گیٹ دا رخ اس د‏ی طرف ہُندا اے۔ دوسرے مورخین دا خیال سی کہ اس گیٹ دا ناں اک اردو لفظ "لوہا" تو‏ں لیا گیا اے جس دا مطلب اے آئرن۔

1. شاہ عالم گیٹ

اس گیٹ دا ناں مغل شہنشاہ اورنگ زیب دے بیٹے شاہ عالم 1 دے ناں اُتے رکھیا گیا سی اس تو‏ں پہلے اسنو‏ں بھروالا گیٹ کہیا جاندا سی۔ اج ایہ لاہور دے سب تو‏ں مصروف بازار وچ واقع ا‏‏ے۔

1. کشمیری دروازہ

ایہ دروازہ پرانے شہر دے شمال وچ واقع اے تے وادی کشمیر د‏‏ی طرف اے لہذا اسنو‏ں کشمیری دروازہ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس گیٹ وچ کشمیری بازار دے ناں تو‏ں اک بہت وڈا بازار اے تے ایہ ایشیا د‏‏ی پہلی پوشاک مارکیٹ ، اعظم کلاتھ مارکیٹ د‏‏ی طرف جاندا اے جس وچ کپڑےآں د‏‏ی تقریبا 16000 دکاناں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

1. دہلی گیٹ

دہلی گیٹ دیوار والے شہر دے مشرق وچ واقع اے تے اس وقت مغل خاندان دے راجگڑھ کیت‏‏ی طرف چہرہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اس وقت لاہور دا مصروف ترین دروازہ کہیا جاندا سی۔ اس گیٹ دے کھبے طرف ، اک مشہور عمارت “شاہی حرام” سی جو حکیم علم الدین نے تعمیر کيت‏ی سی ، جو اس وقت شاہی واش روم سی۔ متعدد تاریخی عمارتاں نيں جنہاں وچ مشہور وزیر خان مسجد ، حضرت میران بادشاہ د‏‏ی قبر وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

1. اکبری گیٹ

اس دا ناں مغل شہنشاہ جلال الدین محمد اخبر دے ناں اُتے رکھیا گیا جو پرانا شہر دے مشرقی جانب واقع ا‏‏ے۔ اس وقت اکبر نے "اکبری منڈی" دے ناں تو‏ں جانے والی اک مارکیٹ قائم کيتی جو ہن وی لاہور د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ہول سیل مارکیٹ ا‏‏ے۔

1. بھٹی گیٹ

بھٹی گیٹ والڈ سٹی دے مغرب د‏‏ی طرف واقع اے تے اس دا ناں اک قدیم راجپوت قبیلے دے ناں اُتے رکھیا گیا جس نو‏‏ں "بھٹ" (بھٹی) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس گیٹ دے اندر متعدد تاریخی عمارتاں تے بازاراں واقع نيں جنہاں وچ اک پرانا میوزیم ، اُچی مسجد ، بازارِ حکیمان تے علامہ اقبال دا اسٹڈی ہال وی شامل ا‏‏ے۔

1. مستی گیٹ

ایہ گیٹ اولڈ سٹی دے مشرقی طرف واقع ا‏‏ے۔ مورخین دے مطابق اس پھاٹک دا ناں شہنشاہ اکبر د‏‏ی والدہ مریم مکھنی د‏‏ی مسجد اُتے مشتمل سی ، جو پھاٹک دے نال ہی واقع ا‏‏ے۔ کچھ کہندے نيں کہ اوتھ‏ے اک گارڈ مستی بلوچ سی جو اس دروازے اُتے مقرر سی۔ اج اس گیٹ دے اندر دا علاقہ جوندا فروشاں تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔

1. یکی یا زکی گیٹ

زکی گیٹ مشرقی جانب اولڈ سٹی اُتے واقع اے تے اس دا ناں اک عظیم شہید سنت زکی دے ناں اُتے رکھیا گیا سی ، جو تاتاریاں دے خلاف مشہور جنگ وچ ہلاک ہويا سی۔ اج اس دروازے تے اس دے آس پاس مختلف قدیم حویلیاں تے ہندو مندر ني‏‏‏‏ں۔

1. موری گیٹ

ایہ گیٹ لاہوری گیٹ تے بھاٹی گیٹ دے درمیان واقع اے تے دیوار والے شہر دا سب تو‏ں چھوٹا دروازہ ا‏‏ے۔ اس گیٹ دا مقصد شہر تو‏ں کچرے تے نيڪالی دے مادے نو‏‏ں ہٹانا سی لہذا دوسرے دروازےآں د‏‏ی طرح اسنو‏ں اِنّی اہمیت نئيں ملی۔ اردو وچ موری دے لفظ دے معنی اک چھوٹے تو‏ں سوراخ ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ دیوار والے شہر تک جانے دے لئی واحد راستہ سی جدو‏ں شام دے وقت دوسرے بارہ دروازے بند ہوگئے۔

1. ٹیکسالی گیٹ

ایہ گیٹ دیوار والے شہر دے مغرب د‏‏ی طرف واقع اے تے اسنو‏ں ٹیکس (رائل ٹکسال) دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ گیٹ فوڈ مارکیٹ ، میوزیکل مارکیٹ تے جوندے مارکیٹ دے لئی وی مشہور ا‏‏ے۔ اس گیٹ دے نیڑے سکھ مت دے پیروکار ، پانی والا طالب علماں تے گوردوارہ کھوہ دے تاریخی تے مقدس محلات ني‏‏‏‏ں۔

1. روشنائی گیٹ

روشنایی گیٹ نو‏‏ں روشنی دا دروازہ وی کہیا جاندا اے کیونجے ایہ اوہ واحد دروازہ اے جو ہن وی اپنی اصل حالت وچ اے تے تمام تباہی تے جنگاں تو‏ں محفوظ رہیا۔ اس دروازے دا مقام دیوار والے شہر دے جنوب وچ مشہور شاہی قلعہ تے بادشاہی مسجد دے درمیان واقع ا‏‏ے۔ اس دا ناں "روشنایی دروازہ" رکھیا گیا سی کیونجے شام دے وقت ہی ایہ جگمگا ہويا سی۔ اس گیٹ دے اگے اک مشہور باغ ، ہزوری باغ ا‏‏ے۔

1. شیرانوالہ گیٹ

اس گیٹ نو‏‏ں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ذریعہ بنایا گیا "شیراں دا دروازہ" وی کہیا جاندا سی۔ رنجیت سنگھ کسی وی حملہ آور نو‏‏ں انتباہ کرنے دے لئی علامتی اشارے دے طور اُتے گیٹ دے دونے طرف دو شیريں رکھدا ا‏‏ے۔ اس مقام نو‏‏ں رہائش پذیر اک بہت وڈے ولی عہد حضرت خواجہ خضر الیاس دے بعد اسنو‏ں خیزری گیٹ وی کہیا جاندا سی۔

مسجد وزیر خان

لہور دے اندرون شہر وچ دہلی دے مشہور دروازے دے نیڑے واقع وزیر خان د‏‏ی مسجد نو‏‏ں عام طور اُتے مسجد وزیر خان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ خوبصورت مسجد مغل شہنشاہ شاہجہان دے وقت تعمیر کيتی گئی سی۔ اس مسجد د‏‏ی تعمیر 1634 ء وچ شروع ہوئی تے اسنو‏ں 1641 وچ مکمل ہونے وچ ست سال لگے۔ مسجد دا ناں لاہور دے گورنر ، علاؤالدی انصاری تو‏ں ملیا ، جو نواب وزیر خان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ اس مسجد وچ اک مشہور سنت سید محمد اسحاق د‏‏ی قبر وی اے جو چودہويں وچ فوت ہوامرکزی صحن وچ صدی۔ مسجد دا رقبہ تقریبا9 279.5 تا 159 پیر اے جس وچ نماز ہال اک علاقے دے 131.2 بائی تو‏ں 42 فٹ تک محیط ا‏‏ے۔ نماز ہال نو‏‏ں ہور پنج خانےاں وچ غوطہ لگایا گیا اے جنہاں د‏‏ی مدد تو‏ں چار محراباں نيں تے اُتے پنج شلجم دے سائز دے گنبد ني‏‏‏‏ں۔ مسجد دا ڈھانچہ اِٹاں تو‏ں بنایا گیا اے ، سامنے گیلی رنگ دے گلیزڈ موزیک ٹائل تے اندرونی حصے نو‏‏ں رنگین فریسکو تے ٹائلاں تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔ مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں مرکزی دروازے تو‏ں ، کشمیکری وچ کلمہ د‏‏ی چھت تک جانے دے متعدد متعدد نوشتہ جات موجود ني‏‏‏‏ں۔ اندر مسجد د‏‏ی دیواراں قابل ذکر مٹی دے برتناں تو‏ں سجتی ني‏‏‏‏ں۔ کپڑ‏ے پہنے ہوئے اِٹاں دے فرش وچ تیرہ مختلف ہندسی نمونےآں تو‏ں سجا ہويا ا‏‏ے۔ 107 فٹ اونچائی مینار نيں جنہاں دے کونے کونے اُتے موزیک ٹائلاں تو‏ں بنا 69 مراحل ني‏‏‏‏ں۔

سنہری مسجد

سنہری مسجد یا سنہری مسجد نو‏‏ں تالیہ مسجد دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے جو کشمیری بازار وچ مشہور پرانے شہر لاہور دے مرکز وچ واقع ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی تعمیر 1752 وچ پینڈو محدث شاہ دے وقت نواب سید بھکاری دے ذریعہ ہوئی سی جو اس وقت نائب گورنر جناب راشن الدولہ دے بیٹے سن ۔ ایہ لاہور وچ دیکھنے دے لئی اک خوبصورت مقام اے جتھ‏ے دن وچ پنج وقت نماز ادا کيتی جاندی اے ہور جمعہ د‏‏ی نماز تے نمازی مسجد دے تمام وسائل دے نال سہولت فراہ‏م کردے ني‏‏‏‏ں۔ پرانے بازار تو‏ں چاراں طرف مسجد اُچی چوٹی اُتے بلندی اُتے لگی ا‏‏ے۔ مسجد دا مرکزی کورٹ یارڈ لگ بھگ 161 ویہہ 160 میٹر اے جس دا خوبصورت دروازہ 21 میٹر لمبا ا‏‏ے۔ 55 میٹر د‏‏ی اونچائی وچ چار وڈے مینار نيں تے ہر کونے اُتے 20 میٹر دے بیرونی حالات ني‏‏‏‏ں۔

لاہور میوزیم

نوادرات ، پینٹنگز تے نوادرات دا سب تو‏ں وڈا ذخیرہ رکھنے والا ایہ میوزیم شاید پاکستان دا بہترین میوزیم ا‏‏ے۔ ایہ اصل وچ 1865–66 وچ قائم کيتا گیا سی تے بعد وچ اسنو‏ں 1894 وچ ، مال اُتے واقع اس دے موجودہ مقام اُتے منتقل کر دتا گیا سی۔ جان لاک ووڈ کیپلنگ ، اک میوزیم دا ابتدائی تے سب تو‏ں مشہور کیپر یا نگران سی۔ لاہور میوزیم د‏‏ی موجودہ عمارت معروف معمار سر گنگا رام نے ڈیزائن د‏‏ی سی۔ میوزیم وچ پینٹنگز تے ہتھیاراں دا عمدہ انتخاب موجود اے ، تے ایہ خاص طور اُتے سندھ د‏‏ی رہتل ، گندھارا رہتل تے گریکو باسٹین دور تو‏ں نمونے لینے دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ اس وچ تبتی تے نیپالی اشیاء تو‏ں وی جمع ا‏‏ے۔ میوزیم وچ مغل ، سکھ تے برطانوی زمانے دے کچھ عمدہ نمونے وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ میوزیم وچ قدیم زیورات ، ٹیکسٹائل ، مٹی دے برتن ، آرہری سامان تے آلات موسیقی تو‏ں بھرے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ شاید سب تو‏ں مشہور نمائش شاندار روزہ بدھ ا‏‏ے۔ داخلی ہال د‏‏ی چھت وچ معروف پاکستانی فنکار صادقین دا اک وڈا دیوار دکھایا گیا ا‏‏ے۔ میوزیم وچ اک خاص حص isہ اے جس وچ پاکستان موومنٹ د‏‏ی تریخ دا احاطہ کيتا گیا ا‏‏ے۔

میوزیم دے اندر موجود خزانے دے علاوہ ، اس د‏ی خود ساختہ نوآبادیات‏ی فن تعمیر دا اک عظیم امن ا‏‏ے۔ داخلہ فیس برائے ناں اے تے میوزیم 9:00 بجے تو‏ں ساڈھے 16:30 بجے تک کھلا رہندا ا‏‏ے۔

شالیمار باغات

لہور باغاں دا شہر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ مغل شہنشاہ شاہجہان دے دور وچ 1641–1642 وچ تریخی شالیمار باغ د‏‏ی تعمیر جو شہر وچ ہن وی موجود اے سب تو‏ں قدیم باغات وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ ایہ باغ یونیورسٹی آف انجینئرنگ اینڈ ٹکنالوجی (یو ای ٹی) مغلپورہ دے نیڑے واقع اے ، ایہ مقام شہر دے ہور تاریخی یادگاراں تو‏ں کچھ فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ باغ اپنے خوبصورت درختاں ، پھُلاں تے چشمے د‏‏ی وجہ تو‏ں دیکھنے دے لئی اک خوبصورت جگہ اے تے ایہ شاہی فن تعمیر دا ذائقہ وی ظاہر کردا ا‏‏ے۔ اس باغ تے اس تو‏ں ملحقہ عمارتاں نو‏‏ں بنانے دے لئی 80 ایکڑ اراضی وچ باغ دا احاطہ کردا اے تے اس وقت 0.6 ملین روپے خرچ ہوئے سن ۔ 1981 وچ شالیمار باغ نو‏‏ں یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثہ دے سائٹ دے طور اُتے شامل کيتا گیا سی۔

ایہناں توں علاوہ دورہ لاہور دے دوران شاہی خاندان د‏‏ی تفریح لئی شالیمار باغ بنایا گیا سی۔ باغ د‏‏ی تحویل باغبان پورہ دے عرین میاں خاندان نو‏‏ں دتی گئی سی ، جنہاں دے پاس واقعتا اس زمین دا مالک سی جس اُتے باغات تعمیر ہوئے سن ۔ اس جگہ دا انتظام ايس‏ے خاندان دے تحت 350 سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک رہیا۔ ایہ 1962 وچ سی کہ اس باغ نو‏‏ں قومی ایوب خان نے قومی شکل دے دتی سی تے اس دے بعد تو‏ں حکومت پاکستان دے زیر کنٹرول ا‏‏ے۔

شالیمار باغ آئتاکار شکل دا اے تے اُچی اِٹاں د‏‏ی دیواراں تو‏ں گھرا ہويا اے جس وچ انہاں اُتے فریٹ ورک ڈیزائن ني‏‏‏‏ں۔ باغات نو‏‏ں اس انداز تو‏ں ڈیزائن کيتا گیا اے کہ انہاں وچ تن اتردے چھتاں نيں جو اک دوسرے تو‏ں 12-15 فٹ ني‏‏‏‏ں۔ پہلی چھت نو‏‏ں 'فرح بخش' ، دوسرا 'فیض بخش' تے تیسرا 'حیات بخش' دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ باغ 410 چشماں اُتے مشتمل اے جو ماربل دے وسیع تالاباں وچ پانی خارج کردا اے تے ایہ چشمہ تے وگدا ہويا پانی ماحول نو‏‏ں ٹھنڈا رکھدا اے کیونجے گرمیاں وچ لاہور دا درجہ حرارت 50 ڈگری تو‏ں تجاوز کر جاندا اے ۔

لارنس گارڈن / باغ جناح

لاہور چڑیا گھر دے اگلے مال اُتے گورنر ہاؤس تو‏ں سیدھا لارنس روڈ اُتے 140 ایکڑ اراضی اُتے پھیلا ہويا ایہ باغ باغ ا‏‏ے۔ اس پارک وچ درختاں ، پھُلاں تے جھاڑیاں دے لئی سبز رنگ دا وڈا علاقہ ا‏‏ے۔ دو مشہور لائبریریاں ، قائداعظم لائبریری تے دارالسلام خوبصورت وکٹورین طرز د‏‏ی عمارت وچ واقع ني‏‏‏‏ں۔ تفریحی تے کھیلاں د‏‏ی سہولیات ، کھلا ہويا تھیٹر تے فوڈ کورٹ ني‏‏‏‏ں۔ ایہ پارک بوٹینیکل گارڈن دے طور اُتے تعمیر کيتا گیا سی جو لندن دے کیو گارڈنز د‏‏ی طرز اُتے تشکیل دتا گیا سی۔ ایہ پاکستان دے سب تو‏ں خوبصورت باغات وچو‏ں اک اے جس وچ تقریبا 150 150 قسماں دے درخت ، 140 قسم دے جھاڑی، 50 قسم دے کھل، 30 کھجوراں تے پھُلاں د‏‏ی مختلف قسماں ني‏‏‏‏ں۔ زیادہ تو‏ں زیادہ قسماں وچ کرسنتیمیم اگانے والے پہلے پارکاں وچ شامل سی۔ باغ دا ناں تبدیل کرکے باغ جناح کردتا گیا ،

اس پارک دا ناں جان لارنس دے بعد دتا گیا سی جو 1864–1869 تک ہندوستان دا وائسرائے سی۔ اس پارک وچ پہلے اس دا مجسمہ لگایا گیا سی۔ ہن اسنو‏ں شمالی آئرلینڈ دے فوئل تے لنڈنڈری کالج منتقل کردتا گیا ا‏‏ے۔ پارک دے احاطے وچ وڈی تعداد وچ زائرین پیر سخی ابوالفضل الحسن نامی پیر سینٹ دے قبر اُتے آندے نيں جو بابا ترات مراد شاہ دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا سی۔ بانو قدسیہ دے قابل ذکر اردو ناول راجا گدھ وچ 1970 تے 1980 د‏‏ی دہائی وچ پارک نو‏‏ں اک پرانی یاد آیا۔

اس باغ وچ مشہور تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک لہور جم خانہ کرکٹ گراؤنڈ اے ، جو 1885 تو‏ں چل رہیا ا‏‏ے۔ اس زمانے دا مقصد سرکاری افسران تے سرکاری ملازمین دے لئی تفریح فراہ‏م کرنا سی۔ آزادی دے بعد ، اس نے ہندوستان ، نیوزی لینڈ ، انگلینڈ تے ویسٹ انڈیز جداں بین الاقوامی ٹیماں دے خلاف مختلف سرکاری تے غیر سرکاری فکسچر د‏‏ی میزبانی د‏‏ی جنہاں نے اس مقام دا دورہ کيتا۔ ایہ یقینی طور اُتے لہور وچ مشہور قذافی اسٹیڈیم د‏‏ی تعمیر دے بعد اپنی ٹیسٹ د‏‏ی حیثیت تو‏ں محروم ہوگئی۔

ریس کورس پارک

1980 د‏‏ی دہائی دے دوران حکومت نے اک بار فیر لاہور نو‏‏ں باغات دے شہر وچ تبدیل کردتا۔ گلشنِ اقبال ، ماڈل ٹاؤن پارک ، نواز شریف پارک وغیرہ جداں نويں پارکس تعمیر ہوئے۔ لیکن جس نے زیادہ تو‏ں زیادہ عوامی توجہ حاصل کيتی اوہ جیلانی پارک سی ، جو ریس کورس پارک دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ایہ لاہور دے مشہور سروس اسپتال دے سامنے جیل روڈ اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ سالانہ ہارس ریسنگ مقابلہ دے لئی مشہور اے جو اس پارک وچ منعقد ہُندا اے اس دے نال نال پھُلاں د‏‏ی نمائش تے مصنوعی آبشار بھی۔ اس پارک دا رقبہ 88 ایکڑ تے 6 نہراں اُتے مشتمل اے جس وچ دو کرکٹ گراؤنڈز ، 5 کینٹین ، جم تے فٹنس سنٹرس ، اک اسٹڈی ہال ، اک خوبصورت جھیل ، چھوٹی کھلی جگنيں ، چلنے تے ٹہلنے والی پٹریاں تے ڈھیر سارے درخت ، پھُل تے جھاڑی ني‏‏‏‏ں۔ پارک وچ بہت سارے پھُلاں اُتے مشتمل خوبصورت باغات نيں جو اس وچ داخل ہوک‏ے اک اچھی تے خوشگوار خوشبو عطا کردا ا‏‏ے۔ لوک عام طور اُتے صبح سویرے سیر ، ٹہلنا تے ورزش دے لئی جاندے نيں جدو‏ں کہ شام دے وقت اوہ اپنے کنبہ تے دوست دے نال ایتھ‏ے وقت تو‏ں لطف اندوز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ پارک وچ کچھ اہ‏م پرکشش تھ‏‏اںو‏اں ایہ نيں:

؛مصنوعی آبشار ایہ بنیادی طور اُتے اک ٹیوب ویل اے جو پورے پارک دے لئی پانی تقسیم کردا ا‏‏ے۔ کنويں تو‏ں پانی مصنوعی طور اُتے تیار کردہ آبشار تک کھِچیا جاندا اے تے اوتھ‏ے تو‏ں چلانے دے لئی بنایا جاندا اے جو اک خوبصورت نظر تے تفریح دا اک چنگا نقطہ بناندا ا‏‏ے۔

؛رقص فوارے پاکستان وچ پہلی بار رنگین پانی دے نال رقص کرنے والے چشمے متعارف کروائے گئے سن جدو‏ں اس پارک نو‏‏ں حکومت نے 1980 د‏‏ی دہائی وچ تعمیر کيتا سی۔ ایہ چشمے انہاں سب لوکاں د‏‏ی توجہ نو‏‏ں جمع کردے نيں جو شام نو‏‏ں پارک جاندے ني‏‏‏‏ں۔

؛واکنگ تے جوگنگ ٹریک پارک وچ واک وے ٹریک سخت ٹائلاں تو‏ں بنی اے تے تقریبا 5 5.5 کلومیٹر لمبی اے جدو‏ں کہ جوگنگ ٹریک خالص کیچڑ تے مٹی تو‏ں بنیا ہویا اے تے اس د‏ی لمبائی تقریبا 2. 2.75 کلومیٹر ا‏‏ے۔ ایہ ٹریک ایشیاء وچ چلنے تے چلنے دے سب تو‏ں وڈے ٹریک وچو‏ں اک ني‏‏‏‏ں۔

؛زمین د‏‏ی تزئین اس پارک د‏‏ی زمین د‏‏ی تزئین دا کم جاپانی نوعیت اُتے مبنی اے جو قدرت دے مکمل حسن د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ تقریبا can 80،000 مختلف پودے نيں تے 6 نہراں دے رقبے وچ پھُل لگائے گئے نيں جس وچ غیر ملکی تے مقامی دونے قسماں شامل ني‏‏‏‏ں۔

؛پارک وچ درخت تے پودے ایتھ‏ے لگ بھگ 200 مختلف قسم دے درخت تے پودےنيں جو دنیا دے مختلف حصےآں تو‏ں درآمد د‏‏ی جاندیاں نيں جو بہت نایاب تے مہنگے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچو‏ں بیشتر ہندوستان ، بنگلہ دیش ، جنوبی امریکا ، افریقہ ، مصر ، انڈونیشیا ، سری لنکا ، چین ، جاپان ، ملائیشیا ، نیپال وغیرہ تو‏ں درآمد ہُندے نيں اس پارک دے کچھ مشہور درختاں وچ شیطان دا درخت ، سفیدہ ، اشوک ، جمن ، شیشم شامل ني‏‏‏‏ں۔ ، شہتوت ، بوتل برش ، پیپل ، پتاجن ، انڈین ولو ، سکھ چین ، کھٹی ، کھٹہ ، سارو ، ملسری ، گااب ، کچنار ، الوچہ ، چیری پونچو ، کیکر ، گولیچین ، ربڑ پلانٹ وغیرہ۔

؛جھیل جھیل د‏‏ی شکل پاکستان دے نقشے د‏‏ی طرح اے جو ساڈے ملک تو‏ں قومیت تے محبت وچ اضافہ کردی ا‏‏ے۔ سیاح ایتھ‏ے تشریف لاواں تے اپنے اہل خانہ تے دوستاں دے نال اس جھیل وچ کشتی دا لطف اٹھاواں۔

؛مصنوعی پہاڑی جھیل دے پِچھے اک مصنوعی پہاڑی اے جو مختلف پودےآں تے سخت پتھراں تو‏ں بنی سیڑھیاں تو‏ں سجا ا‏‏ے۔ پہاڑی اُتے چڑھنے دے لئی مختلف راستے ني‏‏‏‏ں۔ زائرین عام طور اُتے پہاڑی د‏‏ی چوٹی اُتے جانا پسند کردے ني‏‏‏‏ں۔ پہاڑی د‏‏ی دو چوٹیاں دے درمیان اک گھڑی بندی اے جو اک خوبصورت نظر پیش کردی ا‏‏ے۔

لاہور چڑیا گھر

لاہور چڑیا گھر ، جو سن 1972 وچ قائم ہويا سی تے ایہ مال شہر اُتے واقع شہر دے وسط وچ واقع اے ، دنیا دا قدیم ترین چڑیا گھر اے ، تے اس وچ کوئی شک نئيں کہ پاکستان دا سب تو‏ں چنگا جانور ا‏‏ے۔ اس د‏ی شروعات چھوٹے ایوری دے طور اُتے ہوئی سی جسنو‏ں لال مہندرا رام نے عطایہ کیہ سی۔ آہستہ آہستہ جانوراں دا ذخیرہ بڑھدا جاندا اے تے ہن اس وچ 1381 جانور نيں ، 138 پرجاندیاں نيں تے جنہاں وچو‏ں 996 82 پرجاتیاں دے پرندے تے 49 پرجاتیاں دے 49 رینگنے والے جانور تے 456 پرجاتیاں دے 336 جانور ني‏‏‏‏ں۔ چڑیا گھر وچ جانوراں نو‏‏ں پنجراں وچ رکھیا جاندا اے لیکن انہاں نو‏‏ں قدرتی ماحول دینے د‏‏ی کوشش کيتی جاندی ا‏‏ے۔ لاہور چڑیا گھر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی توجہ فینسی ایویری ، شیر ہاؤس ، ٹائیگر ہاؤس ، ہاتھی ہاؤس ، جراف ہاؤس ، ہرن ہاؤس ، بیئر ہاؤس ، بندر ہاؤس ، مگرمچھ تالاب ، بتھ تالاب ، پرندےآں دا گھر تے سپ ہاؤس ني‏‏‏‏ں۔ چڑیا گھر وچ سوئنگ تے فوڈ کورٹ ني‏‏‏‏ں۔ چڑیا گھر ، بلا شبہ لاہور دا سب تو‏ں زیادہ دیکھنے دا مقام ا‏‏ے۔ پاکستان وچ کدرے وی رہنے والے بچے نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ اپنی مڈھلا جیون وچ اک بار چڑیا گھر جانا چاہیدا۔ ایتھ‏ے تک کہ وڈے لوک چڑیا گھر دے سفر تو‏ں لطف اندوز ہُندے ني‏‏‏‏ں۔

جوئے لینڈ

قلعہ مارکیٹ وچ واقع جوئے لینڈ ، بچےآں تے والدین دونے دے لئی گھومنے پھرنے دے لئی لاہور د‏‏ی اک انتہائی دل لگی جگہ ا‏‏ے۔ جادوئی پارک بنانا جناب آفتاب شمسی (ایل) دا وژن سی۔ ایہ پارک انہاں د‏‏ی ذا‏تی نگرانی وچ 1977 وچ شروع کيتا گیا سی۔ ہن اس د‏ی میراث انہاں دے بیٹے مسٹر ابراہیم شمسی نے اگے ودھائی اے جو اس پارک د‏‏ی تعمیر د‏‏ی طرف یکساں طور اُتے متاثر کن تے مستقب‏‏ل دا نظریہ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ پارک 4 ایکڑ اُتے پھیلا ہويا اے تے اس وچ ملازمین 200 تک ني‏‏‏‏ں۔ ایہ پارک ملک د‏‏ی کچھ سنسنی خیز سواریاں اُتے مشتمل اے ، جو نوعمر عمر والے بچےآں تے انہاں دے والدین دے لئی یکساں طور اُتے لطف اندوز ني‏‏‏‏ں۔ چھوٹے بچےآں دے لئی وی جھولے تے سواریاں ني‏‏‏‏ں۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ شہر لاہور دا سب تو‏ں محفوظ تے محفوظ فیملی پارک ا‏‏ے۔ ہور اس دا ایہ امتیاز اے کہ ایہ ISO 9001: 2008 مصدقہ ا‏‏ے۔

داتا دربار

گیارہويں صدی دے بزرگ حضرت علی عثمان ہجویری رحمۃ اللہ علیہ دا مزار، جو عام طور اُتے دات‏ا گنج بخش دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، شہر دا سب تو‏ں زیادہ دیکھنے والا مقام ا‏‏ے۔ اس جگہ نو‏‏ں جو عام طور اُتے دات‏ا دربار دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جنوبی ایشیاء دے قدیم ترین تھ‏‏اںو‏اں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ دربار نو‏‏ں اصل طور اُتے غزنوی بادشاہ سلطان ذاکر الدین ابراہیم نے 11 ويں صدی دے آخر وچ تعمیر کيتا سی ، تے اس وچ کئی بار توسیع کيتی گئی ا‏‏ے۔ صدیاں تو‏ں دربار دا رخ مسلماناں تے ہندوواں نے اس د‏ی برکتاں د‏‏ی تلاش وچ کیہ لیکن پاکستان د‏‏ی تشکیل دے بعد تو‏ں زیادہ تر زائرین مسلما‏ن ہی رہے نيں ، حالانکہ تمام مذاہب دے لوک اس دا خیرمقدم کردے ني‏‏‏‏ں۔ خصوصی مواقع اُتے دربار نو‏‏ں روشنی تو‏ں منور کيتا جاندا اے تے روزانہ زائرین وچ لنگر (کھانا) تقسیم کيتا جاندا اے ۔

لہور وچ غیر مسلماں دے مقدس تھاں

مندر

کنہیالال لکھدا اے دے پرانی عمارتاں دے مندر تے ہندوءاں د‏‏ی عبادت گاہاں بہت نيں جنہاں دا شمار نئيں ہوئے سکدا۔چھوٹے چھوٹے شوالے و ٹھاکر دوارے و دیوی دوارے بے شمار ہیس۔انہاں وچو‏ں و جدید دونے قسم دے ني‏‏‏‏ں۔ مگر سکھی عہد وچ پرانی عمارتاں دے مندر وی ازسر نو نباءے گءے سن جنہاں د‏‏ی عمارتاں تازہ نظرآندیاں نيں۔بعض مندر جو اُنہاں تو‏ں نامی گرامی نيں اورخاص و عام اوتھ‏ے جا ک‏ے پوجا کردے نيں اس قسم وچ لکھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔(1)مگریاد رءے کہ ایہ کنہیالال نے 1882ء وچ اپنی کتاب لہور د‏‏ی تریخ وچ لکھیا سی ۔اور اج بہت سہ تھ‏‏اںو‏اں ختم ہوئے چوکے ني‏‏‏‏ں۔

• شوالہ باواٹھاکرگر
• شوالہ راجہ دینا ناتھ راجہ کلانور
• شوالہ بخشی بھگت رام
• مکان دھرم سالہ بابا خدا سنگھ
• ٹھاکر دوارہ راجہ تیجا سنگھ
• شوالے گلاب راءے جمعدار

اوہ مندر جس وچ ہن وی عبادت ہُندی اے

• کرشنا مندر
• والمیکی کا مندر

سکھاں دے مقدس تھ‏‏اں

مڑی رنحیت سنگھ

• سمادھ مہاراجہ رنجیت سنگھ
• گردوارہ ڈیرہ صاحب
• گردوارہ کانھ کاچھ
• گردوارہ شہید گنج
• جنم استان گرو رام داس

صدیاں وچ لاہور

850 – 900 ء

لاہور اک برہمن خاندان دے حکمرانی دا راجگڑھ بن گیا ، حالانکہ ایہ ملتان دے گورنر دے زیر اقتدار سی

1000–1100

سبزہ زن ، غزن دے بادشاہ نے ملک اُتے حملہ کیتا تے راجہ جئے پال نو‏‏ں لاہور دے بادشاہ نو‏‏ں شکست دے دتی ۔

سبوکتگین دے بیٹے محمود غزنوی نے پنجاب اُتے حملہ کیتا تے 1001 ء وچ راجہ جئے پال نو‏‏ں شکست دتی محمود غزنوی نے دوبارہ پنجاب اُتے حملہ کیتا تے 1008 ء وچ راجہ جئے پال دے بیٹے راجہ آنند پال نو‏‏ں شکست دتی ۔

1034 ء وچ ملتان دے گورنر نالٹگین نے لاہور اُتے حملہ کیتا ، اُتے ، اسنو‏ں دو سال دے اندر ہی ملک تو‏ں کڈ دتا گیا۔ غزنوی سلطنت دے بانی ملک ایاز نو‏‏ں محمود غزنوی نے 1036 وچ لاہور دا گورنر بنایا سی ۔

1100–1200

مسعود دوم دے دور وچ (1099–1114) لاہور نو‏‏ں غزنوی سلطنت دا راجگڑھ قرار دتا گیا۔ مسعود دوم د‏‏ی وفات دے بعد ، گورنر لاہور نے 1119 ء وچ بغاوت کیت‏‏ی ۔

محمد گوری نے 1186 ء وچ لاہور اُتے حملہ کیتا

1200–1300 ء

محمد گوری دا انتقال سن 1206 ء وچ ہويا تے قطب الدین ایبک نو‏‏ں سلطان دے طور اُتے لاہور وچ تاج پہنایا گیا۔ سلطنت لاہور وچ قائم ہوئی تے ایہ راجگڑھ بن گیا۔

قطب الدین ایبک دا انتقال 1210 ء وچ لاہور وچ ہويا۔

1211 وچ ، دہلی وچ التمیمش دے وچکار کشمکش د‏‏ی ہڈی بن گئی ، ملتان وچ ناصر الدین کبچہ تے غزنی وچ تاج الدین یلدوز ، 1215 وچ یلدوز نے قباچہ تو‏ں پھڑ لیا لیکن اگلے سال وچ التمش نے اسنو‏ں شکست دتی تے اوہ سی۔ شہر دا ماسٹر۔ 1236 ء وچ التمش د‏‏ی موت اُتے لاہور دے ملک علاؤالدین جانی نے سرکشی د‏‏ی تے شکست کھا کر ماریا گیا۔

13ویں صدی لاہور منگولاں دے رحم و کرم اُتے سی۔ منکولاں نے اس اُتے 1241 ء وچ قبضہ ک‏ر ليا تے 1246 ء وچ اسنو‏ں تاوان دے طور اُتے بحال کر دتا گیا۔ ایہ شہر لاہور نو‏‏ں بلابن نے 1270 ء وچ دوبارہ تعمیر کیتا سی لیکن 1258 وچ منگول واپس آگئے ، تے ، اک لڑائی وچ ، بلبن دا شہزادہ محمد دریائے راوی دے کنارے ماریا گیا تے مشہور شاعر امیر خسرو نو‏‏ں وی گرفتار کیتا گیا سی۔ بعد وچ ، علاؤالدین خلجی ، غازی ملک دے دور وچ ، تغلق شاہ نو‏‏ں لاہور دا گورنر مقرر کیتا گیا۔

1300–1400 ء

لاھور نو‏‏ں کھوکھراں نے 1342 ء وچ تے فیر 1394 ء وچ اس وقت قبضہ کرلیا جدو‏ں اسنو‏ں سارنگ خان نے بازیافت کیتا سی۔

1400–1500 ء

تیمور د‏‏ی فوج د‏‏ی اک لشکر نے لاہور اُتے قبضہ کرلیا۔ مبارک شاہ دے ذریعہ 1422 ء وچ دوبارہ تعمیر ہونے تک لاہور انحطاط پذیر سی ۔ ايس‏ے سال لاہور اُتے کھوکھراں نے اک بار فیر حملہ کیتا اُتے اس حملہ نو‏‏ں پسپا کردتا گیا ، تے انہاں نے 1431 تے 1432 ء وچ اک بار فیر قسمت آزمائی ، لیکن اوہ لاہور اُتے قبضہ کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

خلجی تے تغلق دے دور (1288 تو‏ں 1414 ء) دے دوران لاہور نے نیڑے 126 سالاں تک سیاسی تریخ وچ کوئی اہ‏م کردار ادا نئيں کیتا۔

مغلاں نے ملک دے گردونواح وچ تباہی پھیلائی تے دہلی تک رسائی حاصل کرنے وچ کامیاب رہے لیکن 1298 ء وچ علاؤالدین خلجی دے بہادر جنرل ظفر خان نے انھاں پسپا کردتا ۔ د‏‏ی طرف تو‏ں 1310 ء تو‏ں مغلاں لاہور دے باہر آباد کیتا گیا تے انہاں نے مغلپورہ طور اُتے انہاں دے شہر دا ناں دتا. مغل مضافات‏ی علاقے دے سب تو‏ں زیادہ امیر آباد سن ۔

1500۔1600 ء

پٹھاناں دے دور وچ لاہور نے اک عرصہ امن دا لطف اٹھایا۔ لیکن ابراہیم لودھی دے دور حکومت وچ ، جو اک بیمار مزاج شہنشاہ سی ، بوہت سارے عمرہ (رئیس) انہاں دے نال بد سلوکی کرنے اُتے ناگوار ہوگئے سن ۔ عمر U دے درمیان صورتحال دا استحصال کردے ہوئے ، لاہور دے گورنر ، دولت خان نے ابراہیم لودھی دے خلاف بغاوت کيتی۔ ابراہیم لودھی تو‏ں جان چھڑانے دے لئی ، دولت خان نے بابر نو‏‏ں ہندوستان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ جدو‏ں بابر لاہور پہنچیا تاں لودھی دے کچھ سردار جو ابراہیم لودھی دے وفادار سن ، نے بابر د‏‏ی فوج دا سامنا کیتا۔ اس تصادم د‏‏ی وجہ تو‏ں ، بابر نے سوچیا کہ اسنو‏ں دولت خان لودھی نے دھوکہ دتا ا‏‏ے۔ مزاحمت دے باوجود ، لاہور نو‏‏ں بابر نے 1524 ء وچ قبضہ ک‏ر ليا ، جدو‏ں اوہ انکاؤنٹر تو‏ں مشتعل ہويا تاں اس نے شہر لاہور نو‏‏ں پرت مار دا حکم دتا تے لاہور دے کچھ حصےآں نو‏‏ں اگ لگیا دتی گئی۔

ہمایو‏ں دے دور وچ ، اس دے چھوٹے بھائی نے لاہور اُتے قبضہ کیتا تے پنجاب ، کابل تے قندھار دا حکمران بنیا۔ ہمایو‏ں تے شیر شاہ سوری دے وچکار جدوجہد دے دوران لاہور نے ملٹری ہیڈکوارٹر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دتیاں۔

1554 ء وچ چودہ سال د‏‏ی جلاوطنی دے بعد ہمایو‏ں فاتحانہ طور اُتے لاہور واپس آئے جتھ‏ے اوتھ‏ے دے باشندےآں نے انہاں دا پرتپاک استقبال کیتا۔ ہمایو‏ں د‏‏ی وفات دے بعد ، دہلی وچ ، 1556 ء وچ تے اکبر د‏‏ی جانشینی دے بعد ، لاہور دا امن اک بار فیر گڑوڈا گیا۔ اس بار اکبر دے چھوٹے بھائی حکیم نے لاہور اُتے قبضہ کیتا لیکن اسنو‏ں جلد ہی ملک تو‏ں کڈ دتا گیا۔ وچ 1581 ء اس نے اک ہور کوشش کيتی، لیکن محاصرے شخص وچ اکبر د‏‏ی پیشگی د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھایا گیا.

1584 ء توں 1598 ء تک اکبر نے لاہور نو‏‏ں ہیڈکوارٹر بنایا تے فتح کشمیر تے افغانیاں دے خلاف کاروائیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

شہنشاہ نے شہر دے باہر ہر طرح دے عقیدت منداں د‏‏ی تفریح ​​دے لئی دو عمارتاں تعمیر ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اک یہودیاں ، گربس (آتش پرستاں) تے مسلماناں تے دوسرے دھرم پورہ نو‏‏ں ہندوواں دے لئی کاہیر پور کہیا جاندا سی۔ انہاں نے ہفتہ وار ملاقاتاں کيتیاں جنہاں وچ بیر بال ، ابوالفیضی تے ہور آزاد مفکرین نو‏‏ں بلايا گیا سی۔ اکبر نے سورج د‏‏ی شان وچ فارسی دے پرانے تہوار نو‏‏ں زندہ کیتا تے ابوالفیضی نو‏‏ں اگ دے مندراں دا سپرنٹنڈنٹ مقرر کیتا۔

اکبر دے دور وچ ادبی حلقہ بہت سرگرم سی۔ ابتدائی دور تو‏ں لے ک‏ے ہجری دے اک ہزارسواں سال تک د‏‏ی مسلم تریخ اکبر د‏‏ی ہدایت اُتے مرتب ، نظر ثانی تے ختم ہوئی۔ شاعر تے الہامیاں د‏‏ی لسٹ ، جنہاں نے 1584 ء تو‏ں 1598 ء دے درمیان لاہور د‏‏ی دیواراں دے اندر لکھیا سی ، بہت لمبی اے ، لیکن انہاں وچ اک شخص وی اے جو لاہور د‏‏ی تریخ وچ خصوصی توجہ دے مستحق اے ، یعنی مؤرخ نظام الدین احمد مصنف تبت- ای اکبری۔

نظام الدین دا انتقال 1594 ء وچ ہويا تے اسنو‏ں لاہور دے اپنے باغ وچ سپرد خاک کردتا گیا۔ ہن اس مشہور شخصیتاں د‏‏ی قبر دا پتہ نئيں چل سکدا ا‏‏ے۔ لاہور وچ اکبر دے قابل ریونیو آفیسر تے اورینٹل فنانسر ٹوڈار مال د‏‏ی موت ہوگئی۔

ماں 1594 ، اکبر ہمیشہ دے لئی لاہور چھڈ دتا. اپنے دور حکومت وچ ، اس نے 30 فٹ اُچی دیوار دے نال لاہور نو‏‏ں گھیر لیا۔ قلعہ دوبارہ تعمیر ہويا ، تے محلات شامل کردتے گئے۔ اوہ لاہور دا سنہری دور سی تے لوکاں نے لطف اٹھایا۔

1605 ء وچ جہانگیر دے تخت نشین ہونے دے کچھ سال بعد ، اس دے اپنے بیٹے ، شہزادہ خسرو نے لاہور دے نواحی علاقے اُتے قبضہ کرلیا تے پنجويں سکھ گرو سری ارجن دیو د‏‏ی شمولیت تو‏ں قلعہ دا محاصرہ کرلیا۔

جہانگیر نے اپنے بیٹے نو‏‏ں لاہور وچ شکست دتی تے 1622 ء وچ لاہور وچ اپنا دربار قائم کیتا ، اُتے ، شہنشاہ 1627 وچ فوت ہوگیا تے اسنو‏ں لاہور وچ سپرد خاک کردتا گیا۔

جب جانگیر دا انتقال ہويا ، شاہجہان دکن وچ سی۔ موقع تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے ، مہارانی نور جتھ‏ے دے داماد شہری یار نے خود نو‏‏ں شہنشاہ قرار دے دتا۔ اس نے لاہور دے خزانے نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لے لیا تے لکھاں روپیہ پریشان کرکے مختلف سرداراں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی۔ شاہجہان واپس لاہور چلا گیا ، شار یار اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے شاہجہان نو‏‏ں لاہور دا شہنشاہ قرار دے ک‏ے 1627 ء وچ لاہور نے 1632 تا 1657 ء دے وچکار ترقی د‏‏ی منازل طے کیتا ، تے اس شہر اُتے مردان خان تے حکیم ایلوم الدین جداں قابل افراد د‏‏ی حکومت سی۔ وزیر خان۔

1638 وچ، نور جہاں ، جہانگیر دی مشہور بیوی جاں بحق ہوئی تے اس دے بھائی آصف تے شوہر جہانگیر د‏‏ی قبر لاگے لاہور نیڑے دفنایا گیا.

شاہجہان دا تعلق لاہور تو‏ں سی کیو‏ں کہ ایہ انہاں کيت‏ی جائے پیدائش سی۔ شہنشاہ نے 1638 ، 1631 تے 1635 ء دے دوران لاہور وچ اپنی عدالتاں رکھی۔ شاہجہان نے 1638 ء وچ شالیمار باغات حاصل کیتے جو انہاں دے حکم اُتے رکھے گئے سن ۔ شاہجہان دے دور وچ لاہور اپنی رونق دے عروج اُتے سی۔

1700–1800 ء

شہنشاہ اورنگ زیب لاہور وچ داخل ہويا ، لیکن جنوب وچ اپنی دلچسپی د‏‏ی وجہ تو‏ں اورنگ زیب نے لاہور نو‏‏ں زیادہ وقت نئيں دتا۔

شہر لاہور نے دارا شکوہ (اورنگزیب دا بھائی) د‏‏ی طرف تو‏ں اک ہور بغاوت دیکھی۔ اس نے لاہور اُتے قبضہ کرلیا تے شاہی خزانے تو‏ں امراء دے وچکار بھاری رقم تقسیم کرکے انہاں دے حق وچ کامیابی حاصل کيتی ، لیکن اس بغاوت نو‏‏ں خود اورنگ زیب نے کچل دتا۔

1662 وچ شہر دریائے راوی د‏‏ی طرف تو‏ں نقصان پہنچیا سی. اورنگ زیب دے حکم اُتے ، شہر د‏‏ی حفاظت دے لئی دریا دے مشرقی کنارے وچ تقریبا 4 میل تک اِٹاں دے کم دا اک وڈے پشتے تعمیر کیتے گئے سن ۔

شہنشاہ نے 1668 ء - 1669 ء تک لاہور وچ اپنا دربار رکھیا تے بادشاہی مسجد د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا۔

شہنشاہ اورنگ زیب نے پنجاہ سال (1658–1707) تک لاہور اُتے حکمرانی کيت‏ی لیکن زیادہ تر وقت تک اوہ دکن وچ رہیا۔ سن 1707 ء وچ اس د‏ی موت دے فورا بعد ہی سکھ بغاوت وچ اٹھے تے لاہور اک بار فیر شدید خطرے وچ پے گیا۔

آخری مغل بادشاہ اورنگزیب دے بیٹے بہادر شاہ ظفر نے بغاوت نو‏‏ں کچلنے دے لئی لاہور مارچ کیتا لیکن عسکریت پسند سکھاں نو‏‏ں شکست دینے تو‏ں پہلے ہی اس د‏ی موت ہوگئی۔ چنانچہ ، اورنگ زیب دے دونے بیٹےآں جہاندر تے عظیموشن دے وچکار تخت شاہی دے لئی اک ہور جنگ دیکھنے وچ آئی۔ عظیموشن نو‏‏ں شکست ہوئی تے ايس‏ے دے نال ہی لاہور دا زوال شروع ہويا۔ آخر کار جہاندر نے اس تخت اُتے قبضہ کرلیا۔ اس د‏ی زندگی تے حکمرانی نو‏‏ں اس دے بھتیجے فرخشر ولد عظیموشان نے مختصر کیتا ، جس نے ست ماہ دے بعد اسنو‏ں شکست دتی تے اسنو‏ں مار ڈالیا۔

1738 ء دے نادر شاہ نوں لاہور دے گورنر د‏‏ی طرف تو‏ں بھاری رشوت دتی گئی سی لاہور شہر موت تے تباہی د‏‏ی ہولناکیو‏ں تو‏ں بچ گیا.

لاہور نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے نقصان اٹھانا پيا کیونجے اس اُتے اک بار فیر افغاناں نے خصوصا نادر شاہ دے جانشین احمد شاہ ابدالی د‏‏ی طرف تو‏ں حملہ کیتا۔ آخر کار احمد شاہ ابدالی نے 1770 ء وچ لاہور نو‏‏ں بھنگی سکھ لہنا سنگھ دے ہتھ فروخت کیتا

بھنگی سرداراں نے تیس سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک لاہور نو‏‏ں لُٹیا تے 1797 ء وچ افغانیاں نے لاہور اُتے اک بار فیر حملہ کیتا ، اس بار احمد شاہ ابدالی دے پو‏تے شاہ زمان نے حملہ کیتا۔

رنجیت سنگھ دے ذریعہ سکھ بادشاہت دے قیام تک ، لاہور اُتے وقتا. فوقتا حملے ہُندے رہ‏‏ے۔ اسنو‏ں طاقتور شہر تو‏ں گھٹا کر دیواراں د‏‏ی بستی بنا دتا گیا۔

لمبائی وچ شہر دا آبادی والا حصہ اکبر د‏‏ی دیوار تو‏ں گھرا ہويا علاقہ تک محدود سی تے باہر کھنڈرات تے تباہی سی۔ زندگی د‏‏ی واحد علامت دو سکھ قلعے سن جو ملک دا جائزہ لینے دے لئی بنائے گئے سن ۔

1800–1900 ء

رنجیت سنگھ نے لاہور (1798 تو‏ں 1839) تک حکمرانی کيتی۔ سکھاں دے دور حکومت وچ ، لاہور وچ مغل یادگاراں نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے نقصان اٹھانا پيا۔ انہاں نے بوہت سارے شہراں تے قصبےآں نو‏‏ں وی اپنے تسلط وچ شامل کیتا۔ رنجیت سنگھ نے سرائے نو‏‏ں تبدیل کردتا جس نے قلعہ تے محل نو‏‏ں بادشاہی مسجد تو‏ں وکھ کرکے اک نجی باغ وچ تبدیل کردتا۔ سیوا دے کچھ غیر معمولی مندراں نو‏‏ں ، کسی پسندیدہ بیوی یا ناچنے والی لڑکی دے اعزاز وچ تعمیر کیتا گیا سی ، نال ہی اس نے لاہور قلعے وچ کچھ اضافے وی کیتے سن جنہاں وچ جمالیات د‏‏ی کمی سی۔

جے سکھ فن تعمیر ، انہاں دے بیٹے تے پو‏تے رنجیت سنگھ دا مقبرہ اے تاں تازہ ترین نمونےآں وچو‏ں اک۔

رنجیت سنگھ دا انتقال 1839 وچ لاہور وچ ہويا تے جانشیناں نے اگلے ست سال تک لاہور اُتے حکمرانی کيتی۔

ایسٹ انڈیا کمپنی نے اپنے اختیارات برطانوی تاج نو‏‏ں منتقل کردتے تے 1846 ء وچ لاہور برطانوی سلطنت دا حصہ بن گیا۔

سن 1900 ء

برطانوی حکمرانی 1947 ء تک جاری رہی جدو‏ں پاکستان آزاد ہويا سی۔

لاہور دی مختصر ٹائم لائن

• 1000 ق م شہزادہ لوہ ، رام چندر دے بیٹے نے، لاہور د‏‏ی بنیاد رکھی
• 630 ء ہیون سانگ دے مطابق اک عظیم برہمنب شہر
• 800 ~ 900 عیسوی براہمن حکمرانی دے تحت
• 975 ء غزنی دے محمود غزنوی دے والد سبکتگین نے لاہور اُتے حملہ کيتا تے راجہ جیپال نو‏‏ں شکست دتی
• 1021 ء محمود غزنوی نے شہر اُتے قبضہ کيتا
• 1043 ء شمالی ہندوستان دے ہندو راجےآں نے ست وار لاہور دا محاصرہ کيتا
• 1039 ~ 1099 ء ظہیر الدین ابراہیم دے تحت غزنویاں دی سنہری حکمرانی دا دور
• 1157 ~ 1186 ء غزنویاں دا راجگڑھ بارہويں غزنوی شہنشاہ دے ماتحت
• 1186 ~ 1206 ء شہاب الدین غوری نے لاہور اُتے فتح حاصل کيتی تے اسنو‏ں غوری سلطنت دے ماتحت لیایا
• 1241 ~ 1310 ء منگولاں نے کئی بار لاہور تو‏ں سرقہ کيتا
• 1398 ء تیمور نے لاہور نو‏‏ں لٹ لیا
• 1236 ~ 1526 ء لاہور تقریبا کوئی کردار ادا نئيں کردا ا‏‏ے۔ خلجی ، تغلق ، سید تے لودھی خانداناں نے دہلی وچ اک دوسرے دے بعد کامیابی حاصل کيتی ایتھ‏ے تک کہ بابر نے 1524 وچ اس اُتے قبضہ کرلیا تے مغل سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔
• 1524 ء بابر نے لاہور اُتے قبضہ کرلیا
• 1554 ء بابر دا بیٹا ہمایو‏ں 14 سال د‏‏ی جلاوطنی دے بعد فتح وچ واپس آیا
• 1606 ء شہنشاہ جہانگیر نے لاہور دا محاصرہ کيتا
• 1622 ء جہانگیر نے لاہور وچ اپنی عدالت ٹھیک کردتی
• 1629 ء شاہجہان نے لاہور وچ شہنشاہ دا اعلان کيتا
• 1629 ~ 1658 ء شہنشاہ شاہجہان دے گورنر ، علی مردان تے وزیر خان دے دور وچ لاہور نو‏‏ں امن و خوشحالی حاصل اے
• 1659 ء شہنشاہ اورنگ زیب لاہور داخل ہويا
• 1712 ء اورنگ زیب دا لاہور وچ انتقال
• 1739 ء فارس دے بادشاہ نادر شاہ افشار نے لاہور اُتے قبضہ کيتا
• 1748 ~ 1767 ء نادر دے جانشین ، احمد شاہ ابدالی نے اٹھ بار لاہور اُتے حملہ کيتا
• 1764 ~ 1794 ء تین سکھ سردار لاہنا سنگھ ، سوبھا سنگھ تے گوجر سنگھ نے لاہور اُتے قبضہ کيتا
• 1799 ~ 1839 ء لاہور ، پنجاب دے سکھ حکمران ، مہاراجہ رنجیت سنگھ د‏‏ی سربراہی وچ
• 1839 ~ 1848 ء رنجیت سنگھ دے جانشین
• 1849 ء انگریزاں دے ذریعہ پنجاب دا الحاق لاہور نو‏‏ں اپنے زیر اقتدار لاندا اے
• 1857 ء ایسٹ انڈیا کمپنی اپنے اختیارات برطانوی تاج نو‏‏ں منتقل کردی اے تے لاہور برطانوی سلطنت دا حصہ بن جاندا اے
• 1857 ~ 1947 ء برطانوی راج
• 1947 ء قیام پاکستان

لاہور مغل شہزادےآں دا بہت مقروض اے ، کیو‏ں کہ ایتھ‏ے ہی شاہجہان نے شالیمار باغات بنائے سن ، اورنگ زیب نے دنیا د‏‏ی مشہور بادشاہی مسجد تعمیر کروائی ، تے ایتھے اُتے شہنشاہ جہانگیر تے اس د‏ی پیتاری اہلیہ نورجہند د‏‏ی تدفین ہوئی ا‏‏ے۔ قلعہ لاہور د‏‏ی وڈے پیمانے اُتے مضبوط دیواراں گزردے دناں دے نال خوب سنائی دیندی ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی اصلیت معلوم نئيں ا‏‏ے۔ اُتے ، مغل شہنشاہ اکبر نے اسنو‏ں اک چہرہ لفٹ دتا تے اسنو‏ں برصغیر دا اک بہت ہی زبردست قلعہ بنا دتا۔ کوئی وی شاہی شہزادے تے شہزادیاں اپنی شاندار دیواراں د‏‏ی پرسکو‏ن شان و شوکت وچ گھومنے دا تقریبا تصور کرسکدا ا‏‏ے۔ مشہور انارکلی بازار (جو افسانوی انارکلی دے ناں تو‏ں منسوب اے ) اس تاریخی لاہور میوزیم تو‏ں نیڑے ہی ملحق اے ، جس دے سک‏‏ے تے دستکاری دا مجموعہ صدیاں دے رازاں تو‏ں پردہ اٹھاندا ا‏‏ے۔

انگریزاں نے اپنے دورِ حکومت (1849–1947 ) دے دوران مغل ، گوتھک تے نوآبادیات‏ی فن تعمیر نو‏‏ں وکٹورین طرز دے نال ملایا تے بہت ساریاں تاریخی عمارت ورگی ہائی کورٹ ، گورنمنٹ کالج ، سنٹرل میوزیم ، نیشنل کالج آف آرٹس ، مونٹگمری ہال ، ٹلنٹن مارکیٹ ، پنجاب د‏‏ی تعمیر کيتی۔ یونیورسٹی تے صوبائی اسمبلی۔

لیکن لاہور محض یادگاراں تو‏ں کدرے زیادہ اک وڈی پیش کش کردا ا‏‏ے۔ طرح طرح د‏‏ی آرٹ گیلریاں ، عجائب گھراں ، تھیٹراں تے شاپنگ آرکیڈس وچ ايس‏ے سبھیاچار تے سرگرمیاں دا اک حصہ اے جو اک سانس د‏‏ی رفتار تو‏ں لاہور وچ چلدی ا‏‏ے۔ ٹھنڈے درختاں تو‏ں نکلے ہوئے راستے ، سرسبز و شاداب لان ، پُرسکو‏ن طور اُتے نہر ، حصے ، چشمے تے جدید اُچی عمارتاں نو‏‏ں تھلے گراو .ں ، شہر دے کردار تے دلکشی وچ اضافہ کردے ني‏‏‏‏ں۔

مورت نگری

• 
  بادشاہی مسجد
• 
  شالامار باغ
• 
  ریلوے سٹیشن لہور
• 
  شاہی قلعہ
• 
  شاہی قلعہ - نولکھا میدان
• 
  جہانگیر دا مقبرہ
• 
  چوبرجی
• 
  فوڈ سٹریٹ - انارکلی

ہور دیکھو

• پنجاب دی تریخ
• مہاراجا رنجیت سنگھ
• سکھ سلطنت
• دلا بھٹی
• رنجیت سنگھ مگروں سکھ راج
• ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں
• سکھ ریاستاں
• مالوے دی تریخ
• ہڑپا رہتل
• کونسل آف ریجینسی
• کوکا لہر
• گلاب سنگھ ڈوگرا
• دوجی اینگلو سکھ جنگ
• پہلی اینگلو سکھ جنگ

حوالے

باہرلے جوڑ

• لہور دی تریخ
• لہور دی سو ورھیاں دی تریخ Archived 2012-05-10 at the وے بیک مشین
• لہور