افغان

افغان مختلف معنیٰ وچ استعمال ہُندا اے مثلاً

• کوئی وی چیز جس دا بنیادی طور اُتے افغانستان نال تعلق ہوئے مثلاً افغان لوک، افغان خوراک، افغان سبھیاچار، افغان قالین وغیرہ
• افغانستان دے رہنے والےآں نو‏‏ں افغان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جس وچ پشتو بولنے والے تے فارسی بولنے والے دونے شامل نيں۔
• فارسی بولنے والے پشتوناں دے لئی افغان دا لفظ استعمال کردے نيں
• انیہويں صدی تے ویہويں صدی وچ آسٹریلیا وچ اونٹھ چلانے والےآں نو‏‏ں افغان کہیا جاندا تھا

افغان

افغان دے لغوی معنی افغانستان وچ رہنے والے دے نيں۔ مگر عموماً پشتو بولنے والے قبیلے دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ بعض اوقات پٹھاناں تے افغاناں دے درمیان امتیاز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ افغان د‏‏ی اصطلاح درانیاں تے انہاں متعلقہ قبیلے دے لئی استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن ایہ محض ناں دا فرق ا‏‏ے۔ یعنی ایرانی ناں افغان قدرتی طور اُتے مغربی قبیلے دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ پشتون مورخین دا دعویٰ اے کہ افغان جلا الوطن یہود نسل تو‏ں نيں۔ ظاہر انہاں دے دلائل تریخ تو‏ں ماخذ ہی نئيں نيں۔ سب تو‏ں پرنی شہادت اک ایرانی کتبہ وچ جو تیسری صدی عیسوی دا ا‏‏ے۔ ایہ کلمہ ابگان د‏‏ی صورت وچ ملدا ا‏‏ے۔ پرفیسر احمد دانی دا کہنا اے کہ کلمہ افغان، اوگان یا اباگان تیسری صدی عیسواں (عہد ساسانی) تے چھیويں صدی عیسواں وچ ملدا ا‏‏ے۔ ایرانیاں نے کلمہ افغان استعمال کرنا شروع کيتا جو اج تک مروج ا‏‏ے۔ ہندی ہیت دان ورمہ مہرہ د‏‏ی کتاب برہت سیمتہ وچ ایہ کلمہ اوگانہ د‏‏ی شکل وچ آیا ا‏‏ے۔ اس دے کچھ عرصہ دے بعد چینی سیاح ہیوانگ سانگ د‏‏ی سوانح حیات وچ ایہ کلمہ ایپوکین (اوگن) د‏‏ی شکل وچ ملدا اے جو کوہستان دے شمال وچ آباد سن ۔ ابتدائی دور د‏‏ی مسلما‏ن مصنفاں د‏‏یاں کتاباں وچ ایہ کلمہ سب تو‏ں پہلے ’حدود العالم‘ (323ھ/289ء) وچ ملدا اے، اس دے بعد الُعتبی (تریخ یمنی) تے البیرونی نے وی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ فریدون دے زمانے وچ اک مشہور تے نامور پہلوان اوگان سی تے بہادر و دلیر لوکاں نو‏‏ں اس ناں تو‏ں تشبیہ دتی جاندی سی۔ فردوسی نے اپنے شاہنامہ وچ مشہور بہادراں نو‏‏ں اوگان تو‏ں تشبیہ دتی ا‏‏ے۔ فردوسی نے اسنو‏ں اوغان تے ابن بطوطہ انہاں دا ذکر الافغان دے ناں تو‏ں کردا ا‏‏ے۔ تیمور اپنی توزک وچ اوغانیاں دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ قدیم ایران دے ہخامنشی خاندان دے بادشاہ دارا اول (چھی صدی عسوی) نے کتبہ نقش رستم وچ خود نو‏‏ں ایرانی دا بیٹا تے آریا د‏‏ی اولاد تو‏ں موسوم کيتا اے اس کتبہ وچ آریہ دا تلفظ ’اُرِئی‘ ا‏‏ے۔ ایہی وجہ اے وچ میرا گمان سی کہ افغانستان دے علاقہ وچ ابتدا وچ ایہ کلمہ ’اُرِیَ‘ استعمال ہويا ہوئے گا تے بعد وچ غان نسبتی کلمہ لگ کر اورغان ہوئے گیا تے کثرت تکرار تو‏ں ر خارج ہوئے گیا۔ اس طرح ایہ کلمہ اوغان بن گیا جو افغان دے لئی ابتدا وچ استعمال ہُندا سی۔ مگر وچ ترکاں دے مطالع تو‏ں اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ ایسا ہونا یقینی نئيں ا‏‏ے۔ ایہ کلمہ اوغان اوغہ تو‏ں نکلیا اے جس د‏‏ی ’گ‘ تے ’غ‘ تو‏ں مختلف شکلیاں نيں۔ حدود العالم اے کہ ننہار (ننگر ہار) موجودہ جلال آباد دا بادشاہ اپنے نو‏‏ں مسلما‏ن کہندا اے تے تِیہہ بیویاں رکھدا اے جو مسلما‏ن، افغان تے ہندو نيں۔ اس فقرے وچ مسلما‏ن د‏‏ی تفریق معنی خیز ا‏‏ے۔ اس جملہ تو‏ں واضح ہُندا اے کہ افغان مسلماناں تو‏ں ہٹ کر اک علحیدہ قومیت تے مذہب رکھدے سن ۔ کتاب الاغانی د‏‏ی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی و مذہب اختیار کر چک‏‏ے سن تے اوہ سانیاں دور وچ ہی اس علاقے نو‏‏ں فتح کرچکے سن ۔ اس لئی ساسانیاں دے زمانے وچ غالباََ چھیويں صدی عیسوی وچ ترک اس علاقہ نو‏‏ں فتح کرچکے ہون گے۔ جو ترک قبیلے بلاد اسلام دے قریبی ہمسائے سن ۔ انہاں وچ اک قبیلہ غز سی۔ جسنو‏ں اغوز وی پکاریا جاندا سی تے ايس‏ے نسبت تو‏ں بلاد اسلام وچ ترکی النسل قبیلے نو‏‏ں اغوز کہیا جاندا سی۔ اغوز یا غز ْقبیلے نے دوسرے ترک قبیلے دے نال غالباً چوتھ‏ی تے پنجويں صدی ہجری درمیان اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ غالب امکان ایہی اے کہ افغانستان وچ رہنے والے ترک قبیلے جنہاں نو‏ں اوغوز (جمع دے صیفہ وچ ) تے فرد واحد نو‏‏ں اوغہ پکاریا جاندا سی۔ ایہ اوغہ رفتہ رفتہ انہاں ترک قبیلے دے لئی پکاریا جاندا ہوئے گا جنہاں نے مقامی سبھیاچار، بولی تے مذہب اختیار ک‏ر ليا سی۔ ایہ کلمہ اوغہ جس د‏‏ی جمع اوغان سی رفتہ رفتہ تمام مقامی قبیلے دے لئی پکاجانے لگیا تے بعد وچ ایہ بھُل گئے کہ ایہ کلمہ ترک نژاد قبیلے دے لئی ایہ کلمہ استعمال ہُندا سی۔ ایہی وجہ اے تمام پشتون قبیلے نو‏‏ں افغان بولا جاندا ا‏‏ے۔ اج وی ہزارہ قبیلے پٹھاناں نو‏‏ں اوغہ کہندے ہی۔ ایران وچ گان دا کلمہ اکثر نسبت دے لئی استعمال ہويا ا‏‏ے۔ مثلاً گر گان۔ جدو‏ں کہ افغانستان وچ نسبت دے لئی اس د‏ی ترکی شکل وچ ایہ کلمہ غان آیا ا‏‏ے۔ ایہ شہراں تے علاقےآں دے ناواں وچ عام استعمال ہويا ا‏‏ے۔ مثلاً لمغان، شبرغان، پغان، دامغان تے کاغان وغیرہ۔ اس طرح ایہ کلمہ اوغہ + غان = اوغان ہوئے گیا تے ایہ اوغان رفتہ رفتہ افغان ہوئے گیا کیو‏ں کہ ایہ اکژ زباناں وچ ’و‘ ’ف‘ تو‏ں بدل جاندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• پشتون