احمد ایاز
| احمد ایاز | |
|---|---|
 |
|
| مقام پیدائش |
|
| وفات | سنہ 1058 |
ترمیم  | |
ایاز سلطان محمود غزنوی دا محبوب غلام تے مشیر سی ، اسدا پورا ناں ابوالنجم ایاز سی۔ باوجود قرب سلطانی دے اس دی زندگی بوہت سادہ تے کفایت شعارانہ سی۔ اوہ زمانہ قرب سلطانی توں پہلے دا مفلسانہ لباس بطور یادگار اپنے کول صندوق چ محفوظ رکھے رکھدا تے جدوں کدی اس یادگار نوں ملاحظہ کردا تاں یاز قدر خود بشناس کہندا یعنی ایاز توں اپنی ماضی دی حیثیت نوں بھل نہ جانا۔ مورخین دا خیال اے کہ وزیرآباد کے قریب سوہدرہ دا قصبہ ایسے ایاز نے آباد کیتا سی۔ 1036ء دے لگ بھگ ایاز لاہور کا صوبیدار مقرر ہویا۔ تے ایتھے وفات پائی ۔ اس دا مزار چوک رنگ محل چ اے۔
لہور دا گورنر
سودھوسلطان محمود غزنوی دا محبوب غلام تے مشیر۔ پورا ناں ابوالنجم ایاز۔ باوجود قرب سلطانی دے اسدیاں زندگی وڈی سادہ تے کفایت شعارانہ سی۔ اوہ زمانہ قرب سلطانی توں پیشتر دا مفلسانہ لباس بطور یادگار اپنے پاس صندوق وچ محفوظ رکھدے رہندا تے جدوں کدی اس یادگار نوں ملاحظہ کردا تاں یاز قدر خود بشناس کہندا یعنی ایاز تاں اپنی ماضی دی حیثیت نوں بھُل نہ جانا۔ مورخین دا خیال اے کہ وزیرآباد دے قریب (سوہدرہ) دا قصبہ اسی ایاز نے آباد کیتا سی ۔ 1036ء دے لگ بھگ لاہور دا صوبیدار مقرر ہويا۔ تے ایتھے وفات پائی۔ اس دا مزار چوک رنگ محل وچ اے۔
محمود غزنوی دے معروف غلام دا مقبرہ انہاں توں منسوب اے، ایہ مقبرہ رنگ محل مشن ہائی سکول لاہور دے سامنے چوک وچ موجود اے۔
مڈھلا جیون
سودھوایاز نوں ایاس تے الیاس وی لکھیا گیا اے۔ اس دے ابتدائی حالات دے متعلق مستند معلومات نئيں ملدیاں. ڈاکٹر خواجہ عابد نظامی نے ایاز دا سنہ پیدائش اندازہً ٣٧٣ھ تحریر کیتا اے۔ ایاز سلطان دے دربار وچ کِداں پہنچیا اس دے متعلق بہت ساریاں کہانیاں موجود نيں۔ مجالس العشاق(بحوالہ نقوش) دے مطابق ٣9٧ھ وچ غلام فروشاں دی اک جماعت نے سلطان دے لئی ١20 غلام پیش کیتے ہن بعض کہندے نيں کہ ایاز نوں اسدیاں خوبصورتی دے باعث سب توں پہلے منتخب کیتا گیا جدوں کہ بعض دے نزدیک اسنوں کمزوری و بیماری دے باعث چھڈ دتا گیا تے فیر ایاز دے زار و قطار رونے اُتے اسنوں وی لے لیا گیا۔ زلالی نے اپنی مثنوی (بحوالہ مآثر لاہور) محمود و ایاز وچ ایاز نوں کسی کشمیری بادشاہ دا بیٹا دسیا اے جو لڑکپن وچ گم جاندا اے تے غلام بنا کے ویچیا جاندا اے , لیکن اس زمانے تک کشمیر وچ کوئی مسلمان بادشاہ نہ سی ۔ اسی طرح ایاز دے آبائی علاقے دے متعلق اختلاف اے۔ ایاز نوں مختلف لوکاں نے ترک, روسی, منگول, افریقی,ترکمانی, ختنی, کشمیری وغیرہ لکھیا اے۔
ناں تے کنیت
سودھوایاز دی کنیت ابو النجم دسی جاندی اے۔ اس دے باقی خاندان دا تریخ وچ کوئی خاص ذکر نئيں بعض نے اسدیاں اک بہن نوں محمود دی بیوی دسیا اے مگر مستند روایات وچ ایسا کوئی تذکرہ موجود نئيں. بعض نے ایماق یا اوئماق ایاز دے باپ دا ناں تے بعض نے ایاز دے قبیلے دا ناں دسیا اے۔ دائر معارف اسلامیہ وچ اس ضمن وچ کہیا گیا اے " ابن اثیر نے "ابن اوئماق" لکھ کے بظاہر بعد دے فارسی تریخ نویساں نوں غلط راستے اُتے ڈالا تے انہاں دے بعض کاتباں نے اسنوں ابن اسحاق بنا دتا."
محمود غزنوی تے ایاز
سودھوایاز محمود دا وفادار سی ۔ ایاز کوئی عام غلام نئيں سی, جداں کہ مورخ بیہقی ایاز دا تذکرہ اخص خواص اٹھ غلاماں وچ کردا اے۔ ایاز محمود دے شاہی دستے دا سالار وی سی ۔ ایاز دی محمود دے دربار وچ حیثیت توں متعلق پروفیسر مشتاق احمد بھٹی نے اورینٹل کالج میگزین شمارہ نومبر 1943ء وچ اپنے مضمون وچ سیر حاصل بحث کيتی اے۔ نور احمد چشتی تاں کہندے نيں کہ محمود نے سومنات دا بت ایاز دے مشورے اُتے ہی توڑیا. ایاز و محمود اُتے بوہت سارے شعرا نے لکھیا اے۔ ایاز توں متعلق فارسی ادب وچ بہت ساریاں حکایت موجود نيں۔ زلالی, سعدی, عوفی,رومی,عطار, غقاری,عنصری,حافظ, فرخی, نظامی,جامی, وغیرہ نے ایاز اُتے لکھیا اے۔ شعرا دے قصائد دی بنا اُتے ساڈے بوہت سارے مورخین نے محمود و ایاز نوں داستان عشق بنا دتا۔ ہن اس معاملے وچ ہر اک نے اپنی کہانی تراش لی. شعر العجم وچ مولانا شبلی نے لکھیا اے " سلطان محمود نوں ایاز توں جو محبت سی اگرچہ حد توں متجاوز سی لیکن ہوس دا شائبہ نہ سی ۔ اک دن بزم عیش وچ بادہ و جام دا دور سی محمود خلاف عادت معمول توں زیادہ پی کر بدمست ہو گیا, اسی حالت وچ ایاز اُتے نظر پئی اسدیاں شکن در شکن زلفاں چہرہ اُتے بکھری ہوئیاں سن محمود نے بے اختیار اس دے گلے وچ ہتھ ڈال دیے, لیکن فوراً سنبھل گیا..." ہن مولانا نے محمود دی مے نوشی دے متعلق کوئی حوالہ نئيں لکھیا لیکن انہاں دا ایہ بیان اک شاعر دے قصے اُتے مبنی اے۔ اس بیان اُتے بوہت سارے لوکاں نے جرح دی اے ابن کثیر ,ابن خلدون و ہور مورخین نے محمود دا جو کردار لکھیا اے اس وچ ایہ واقعہ ویسے وی نئيں جچدا. اسی طرح محمود و فردوسی دے متلعق وی کہانی بنا لی گئی اے۔
لہور دا گورنر
سودھوایاز نوں بانی لاہور تے لاہور دا پہلا حاکم وی کہیا جاندا اے لیکن غزنوی دور وچ لاہور دے اولین صوبہ داراں وچ عبد اللہ فراتگین تے حاجب اریاروق دے ناں وی ملدے نيں۔ ایاز لاہور وچ کدوں آیا اس دے متلعق مورخین دا اختلاف اے۔ صاحب تریخ الامت, سجان رائے,سید لطیف,لوسی پیک,محمد ممتاز ارشد, گلاب سنگھ(پنجاب نوٹس اینڈ کویریزفروری١88٤ءماں), لاہور گزیٹیئر(١89٣ءماں), محمد اکرام(آب کوثر وچ ) و ہور دی رائے اے کہ ایاز نوں لاہور دا صوبہ دار یا منتظم محمود غزنوی نے فتح لاہور دے بعد خود بنایا. کہنیالال دا بیان اے "محمود غزنی چلا گیا تے ایہ شہر چند سال ویران پيا رہیا. من بعد جدوں ملک ایاز بادشاہ دے حکم توں پنجاب دا حاکم بنا تے شہر بسایا."
ایاز نے محمود دی وفات دے بعد محمد غزنوی دی بجاے مسعود غزنوی دی حمایت کیتی سی اس دے باعث ایاز مسعود دا وی منظور نظر بن گیا۔
مستند روایات توں معلوم ہُندا اے کہ ایاز نوں امیر مسعود دے عہد وچ اس دے فرزند مجدود(کچھ لوکاں نے غلطی توں مسعود دے دوسرے فرزند مودود دا ناں وی لکھیا اے ) دا اتالیق بنا کے تقریباً 426 یا 427ھ وچ لاہور بھیجیا گیا۔ اس روایت نوں مورخ فرشتہ, محمد دین فوق,سید ہاشمی فرید آبادی, ڈاکڑ خواجہ عابد نظامی, طاہر لاہوری ,پروفیسر مشتاق احمد بھٹی, ڈاکٹر محمد باقر, مفتی غلام سرور لاہوری,ڈاکٹر انجم رحمانی و ہور نے درج کیتا اے۔ مورخ بیہقی تے مسعودی دے بیانات توں وی اس روایت کيتی تائید ہُندی اے مگر اِنہاں نے ایاز دا ناں درج نئيں کیا. اک قصے وچ ایہ وی بیان کیتا گیا اے کہ محمود ایاز نوں لاہور سپرد کرنا چاہندا سی مگر ایاز نے قبول نئيں کیتا اسی طرح روایات وچ موجود اے کہ ایاز محمود دی وفات دے وقت اس دے پاس سی ۔ کہیا جاندا اے کہ مجدود دی کم عمری دے باعث اصل طاقت ایاز دے ہی ہتھ وچ سی مورخ فرشتہ دے بقول قاضی القضاۃ و سپہ سالار وی ایاز دے ماتحت سن ۔ ایاز نے لاہور نوں خوب ترقی دتی.
ایاز کدوں تک لاہور وچ بر سر اقتدار رہیا اسدیاں صحیح مدت معلوم نئيں کیونکہ اسدیاں سنہ وفات وچ اختلاف اے۔ مورخ فرشتہ نے لکھیا 433ھ وچ مسعود دے قتل دے بعد مودود تے مجدود اک دوسرے دے خلاف جنگ دے لئی تیار ہوگے. مگر عید دے روز مجدود مردہ پایا گیا تے اس دے کچھ عرصہ بعد ایاز دا وی انتقال ہو گیا۔ مولانا ذکاء اللہ و ہور نے ایاز دا سنہ وفات ایہی لکھیا اے۔ مفتی غلام سرور نے گنج تریخ (بحوالہ پیر غلام دستگیر نامی) وچ سنہ وفات 434ھ جدوں کہ اپنی دوسری کتاب حدیقتہ الاولیا وچ 450ھ لکھیا اے۔ مستند کتاباں وچوں ابن اثیر نے سنہ وفات 449ھ تحریر کیتا اے اورطبقات ناصری دے انگریز مترجم ریورٹی نے وی حاشیے اُتے سنہ وفات ٤٤9ھ لکھیا اے۔ محمد دین فوق تے ہاشمی فریدآبادی نے وی اسدیاں تائید کیتی اے تے پروفیسر مشتاق احمد بھٹی نے اپنے مضمون وچ اس تریخ نوں ثابت کیتا اے۔ ایاز دے آخری دناں دے متعلق مآثر لاہور وچ درج اے "معلوم نئيں زندگی دے آخری سال جو بظاہر لاہور ہی وچ گزرے کس طرح تے کن اشغال وچ بسر ہوئے." مفتی غلام سرور نے حدیقتہ الاولیاء وچ لکھیا اے " مودود نے ایاز نوں واپس غزنی لے جانے دی بہت کوشش کيتی مگر اس نے منظور نہ کیتا تے تارک الدنیا ہوکے صحبت فقر اختیار کيتی تے بزرگان لاہور توں سے فیض کامل حاصل کیا..." کہیا جاندا اے کہ ایاز سلسلہ جنیدیہ وچ بیعت ہوگے تے آپ دی کرامت دسی جاندی اے دے آپ نے اک ہی دن وچ لاہور دی فصیل تے قلعہ تعمیر کیتا ( اولیاء دے تذکراں دے علاوہ ایہ روایت سید لطیف تے لاہور گزیٹیئر 1893ء دے مرتبین نے وی درج دی اے ).
مقبرہ
سودھوبعض لوک کہندے نيں کہ ایہ مقبرہ ایاز دا نئيں. کچھ ایاز دا مقبرہ صوابی وچ دسدے نيں(مگر کسی مستند کتاب وچ ایسی کوئی روایت نئيں ملی). لاہور دے حوالے توں ایاز ناں دے دو تے معروف لوک وی گزرے نيں۔ دائر معارف اسلامیہ وچ اس مسئلے دے متلعق کہیا گیا اے "اک ایاز عزالدین کبیر خانی سن جو شمسی سلاطین دھلی دے زمانے وچ لاہور دا حاکم تھا, لیکن اسدیاں وفات اُچ سندھ وچ ہوئی تے دوسرے خواجہ ایاز شاھجانی مگر اوہ گیارھویں/ستھرواں صدی دا آدمی سی ۔ غزنوی ایاز دے نال اس دا التباس بعید از قیاس اے ." ماضی وچ ایاز دا مقبرہ کافی وسیع سی ۔ کہنیا لال لکھدے نيں " اس مزار دے نال بہت وڈا احاطہ و باغیچہ و ملکیت سی جو بسبب گزرنے عرصہ دراز دے جاندی رہی." سید لطیف دا بیان اے " اس مزار دے نال ملحقہ اک بہت وڈا باغ سکھاں دی حکومت دے دوران ختم ہو گیا." ماضی قریب وچ نواز شریف نے بطور وزیر اعلیٰ پنجاب مقبرہ ایاز دوبارہ تعمیر کروایا تے نال اک مسجد بھی. گو کہ ایہ مقبرہ کوئی برا نئيں مگر شاید اس محسن لاہور دے شایان شان وی نئيں. جدوں ایتھے علی الصبح حاضری دتی تاں حیرت ہوئی دے مسجد کھلی سی حالات دے باعث زیادہ تر مسیتاں نماز دے اوقات وچ ہی کھلدی نيں۔ مقبرہ کافی مشکل توں ملیا کئی لوکاں توں پُچھیا ایتھے تک مقبرے و مسجد دے بالکل قریب موجود دکان دار وی اس دے متعلق نئيں جاندے سن شاید وجہ ساڈی تریخ توں عدم دلچسپی اے۔ جس مقبرے دے متعلق ماضی دی کتاباں وچ لکھیا اے کہ اہلیان لاہور بانی لاہور دی اس قبر دی خصوصی تعظیم کردے نيں اج دے جدید لاہوریے بانی لاہور دی اس قبر نوں فراموش کرچکے نيں...
سبھیاچار وچ
سودھوآگیا عین لڑائی میں اگر وقتِ نماز
قبلہ رُو ہو کے زمیں بوس ہوئی قومِ حجاز
ایک ہی صف میں کھڑے ہو گئے محمود و ایاز
نہ کوئی بندہ رہا اور نہ کوئی بندہ نواز
بندہ و صاحب و محتاج و غنی ایک ہوئے
تیری سرکار میں پہنچے تو سبھی ایک ہوئے