شکوہ
یہ اوہ شہر آفاق نظم اے جو اپریل 1911ءکے جلسہ انجمن حمایت اسلام وچ پڑھی گئی۔ لندن توں واپسی اُتے اقبال نے ریواز ہوسٹل دے صحن وچ ایہ نظم پڑھی۔ اقبال نے ایہ نظم خلاف معمول تحت اللفظ وچ پڑھی۔ مگر انداز وڈا دلا ویز سی۔ اس نظم دی جو کاپی اقبال اپنے قلم توں لکھ کے لیائے سن اس دے لئی متعدد اصحاب نے مختلف رقوم پیش کيتياں تے نواب ذوالفقار علی خان نے اک سوروپے دی پیشکش کیتی تے رقم ادا کرکے اصل انجمنِ پنجاب نوں دے دی۔ ”شکوہ“ اقبال دے دل دی آواز اے اس دا موثر ہونا یقینی سی۔ اس توں اہل دل مسلمان تڑپ اُٹھے تے انہاں نے سوچنا شروع کيتا کہ مسلماناں دے حوصلہ شکن زوال دے اسباب کيتا نيں۔ آخر اللہ دے اوہ بندے جنہاں دی ضرب شمشیر تے نعرہ تکبیر توں وڈے وڈے قہار و جبار سلاطین دے دل لرز جاندے سن کیوں اس ذلت و رسوائی دا شکار ہوئے؟۔ ایہ نظم دراصل مسلماناں دے بے عملی، مذہب توں غفلت تے بیزاری اُتے طنز اے۔ بانگ درا وچ شامل کردے وقت اقبال نے اس وچ کئی تھاںواں اُتے تبدیلی کيتی۔ جدوں کہ بانگ درا وچ اشاعت توں پہلے نظم مختلف رسالےآں مثلاً مخزن، تمدن تے ادیب وچ شائع ہوئی سی۔ اس دے علاوہ کئی زباناں وچ اس دے تراجم وی ہوئے چکے نيں۔
فکری جائزہ
سودھوجرات آموز میری تاب ِ سخن ہے مجھ کو
شکوہ اللہ سے خاکم بدہن ہے مجھ کو
اے خدا شکوہ اربابِ وفا بھی سن لے
خوگر حمد سے تھوڑا سا گلہ بھی سن لے
اس نظم دا ناں ”شکوہ“ اس لئی رکھیا گیا اے کہ موضوع دے اعتبار توں شکوہ بارگاہ الہٰی وچ علامہ اقبال یا دور حاضر دے مسلماناں دی اک فریاد اے۔ علامہ اقبال کہندے نيں کہ اسيں تیرے ناں لیوا ہونے دے باوجود دنیا وچ ذلیل و خوار نيں۔ حالانکہ اسيں تیرے رسول دے ناں لیوا نيں تے اس اُتے طرہ ایہ اے کہ تیرے انعامات تے نوازشات دے مستحق غیر مسلم نيں۔ گویا علامہ اقبال نے شکوہ وچ عام مسلماناں دے لاشعوری احساست دی ترجمانی دی اے۔ بقول سلیم احمد ،
” اک طرف انہاں دا ایہ عقیدہ اے کہ اوہ خدا تے اس دے محبوب دی سب توں چہیندی امت نيں تے اس لئی خدا دی ساری نعمتاں دے سزاوار تے دوسری طرف ایہ ناقابل تردید حقیقت اے کہ انہاں دا مکمل زوال ہوئے چکيا اے عقیدے تے حقیقت دے اس ٹکرائو توں مسلماناں دا اوہ مخصوص المیہ پیدا ہُندا اے جو ”شکوہ “ دا موضوع اے ۔“
علامہ اقبال دے اپنے لفظاں وچ
” اوہی گل جو لوکاں دے دلاں وچ سی ظاہر کر دتی گئی“
سلسلہ فکر و خیال دی ترتیب دے مطابق نظم نوں اسيں مندرجہ ذیل حصےآں وچ تقسیم کرسکدے نيں،
اظہار شکوہ دی توجیہ
سودھویہ حصہ نہایت مختصر تے صرف دو بندےآں اُتے مشتمل اے۔ ایہ دو بند جنہاں وچ شکوہ کرنے دی وجہ بیان کيتی گئی اے۔ تے ایہ مسلماناں دی موجودہ بدحالی تے پستی اُتے اقبال دے رد عمل دا اظہار اے۔ اقبال دے خیال وچ مسلمان ہن زوال و انحطاط دی اس منزل نوں پہنچ چکے نيں کہ جتھے اُتے خاموش رہنا نہ صرف اپنی ذات بلکہ ملت اسلامیہ دے اجتماعی مفاد توں وی غداری دے مترادف اے۔ اس موقع اُتے قصہ درد سنانا اگرچہ خلاف ادب اے تے نالہ و فریاد دا ایہ انداز گستاخانہ اے مگر اسيں ایسا کہنے اُتے مجبور نيں۔ اقبال کہندے نيں کہ ای خدائے بزرگ و برتر ” اربابِ وفا“ دا شکوہ وی سن لے۔ کسی لمبے چوڑے پس منظر یا غیر ضروری طویل تمہید دے بغیر اللہ تعالٰی توں اسيں کلام ہونا اسلامی تصورات دے عین مطابق اے۔ اسلام نوں تمام مذاہب دے مقابلے وچ ایہ انفرادیت حاصل اے کہ اس وچ بندہ خدا توں بلا واسطہ اسيں کلام ہوئے سکدا اے۔ جدوں کہ دوسرے مذاہب وچ ميں ایسا ننيں۔ انہاں دے انداز تخاطب وچ شوخی تے بے ادبی نہ سی ہاں اک طرح دی بے تکلفی ضرور سی جو بعض لوکاں نوں کھٹکتی اے۔
لیکن اقبال نے دانستہ طور اُتے ایہ طرز تخاطب اختیار کيتا سی۔ دراصل اقبال اک سوچے سمجھے منصوبے دے تحت پڑھنے والےآں نوں اس طرز تخاطب توں آشنا کرنا چاہندا اے۔ گویا شکوہ دے اندازِ کلام دے لئی پڑھنے والےآں نوں مصنوعی طور اُتے تیار کر رہیا اے۔ تے ایہ حقیقت اے کہ اقبال نے شکوہ دے پہلے دو بندےآں ہی وچ گل یا موضوع سخن نوں اس منزل تک پہنچیا دتا اے کہ بعد دی شکوہ سرائی تے گلہ مندی بالکل موزاں تے مناسب معلوم ہُندی اے۔
امت مسلمہ دا کارنامہ
سودھوشکوے دا دوسرا حصہ گیارہ بندےآں اُتے مشتمل اے۔ تیسرے بند توں نظم دے اصل موضوع اُتے اظہار خیال دا آغاز ہُندا اے۔ اس حصے دا آغاز اس مصرعے توں ہُندا اے۔ ” سی تاں موجود ازل توں ہی تری ذات کریم
13واں بند تک علامہ اقبال نے امت مسلمہ دے عظیم کارنامےآں دا تذکرہ کيتا اے۔ دنیا وچ مسلماناں دی حیثیت تے اہمیت نوں اجاگر کر دیااے۔ سب توں پہلے دنیا دی حالت تے تریخ دا منظر پیش کردے ہوئے دسدے نيں کہ ایويں تاں خدا دی ذات ازل توں اپنی سچائیاں سمیت موجود سی۔ تے وڈی وڈی قوماں مثلاً سلجوق، تورانی، ساسانی، یونانی، یہودی، نصرانی آباد سن لیکن توحید دا اوہ تصور جو تمام اقوام دے لئی نواں سی تے جو اسلامی تعلیمات دا سرچشمہ سی اس دی اشاعت و تبلیغ دے سلسلے وچ جو کم امت مسلمہ نے کر کے دکھایا اے اوہ کم کسی توں وی ممکن نہ سی۔ ایتھے اقبال مسلمان قوم دا ترجمان بن دے دعوی کردا اے کہ مسلماناں نے بیمار تے جاہل امتاں تے مریض قوماں دے سامنے اوہ علاج پیش کيتا جو نکتہ توحید وچ مضمر اے۔
بس رہے تھے یہیں سلجوق بھی تورانی بھی
اہل چیں چین میں، ایران میں ساسانی بھی
اسی معمورے میں آباد تھے یونانی بھی
اسی دنیا میں یہودی بھی تھے، نصرانی بھی
پر ترے نام پہ تلوار اٹھائی کس نے؟
بات جوبگڑی ہوئی تھی، وہ بنائی کس نے؟
اقبال دسدے نيں کہ ساری دنیا وچ مسلمانو ں کااوہی صرف ایہ شرف حاصل اے کہ انہاں نے خدا دے پیغام نوں دنیا دے دور دراز علاقےآں یا کونےآں تک پہنچیا یا۔ روم تے ایران جداں ملکاں نوں فتح کرنا کسی حیرت انگیز کارنامے توں کم نئيں اے۔ اُنہی دی بدولت دنیا وچ حق دی صدا گونجی نظم دی اس حصے وچ علامہ اقبال نے اسلام دی تریخ دے جنہاں ادوار تے واقعات نوں مثال بنایا اے اس دی مختصر اً وضاحت ایويں اے۔ ”دی اذاناں کدی یورپ دے کلیسائاں وچ “ دا اشارہ سلطنت عثمانیہ دی اس دور دی طرف اے جدوں مسلماناں دی سلطنت یونان، بلغاریہ، البانیہ، ہنگری تے آسٹریا تک پھیلی ہوئی سی۔ سپین اُتے وی مسلماناں دی حکومت سی۔ یورپ دے انہاں علاقےآں وچ جتھے آ ج کلیسائاں وچ ناقوس بجتے نيں کدی مسلماناں دی اوتھے اُتے اذاناں گونجدیاں سن۔ اس طرح افریقہ دے تپتے ہوئے صحرائاں دا علاقہ مصر، لیبیا، تیونس، مراکش تے الجزائر وغیرہ وی مسلم سلطنت وچ شامل سن ۔
”شان اکھاں وچ نہ جچکی سی جہانداراں کی“ دی عملی تفسیر اس واقعے توں ملدی اے جدوں حضرت عمر فاروق دے دور وچ مسلم وفد دے قائد ربعی ایرانی سپہ سالار رستم توں گفت و شنید دے لئی اس دے دربار وچ گئے تاں اپنے نیزے توں قیمتی قالین نوں چھیدتے ہوئے بے پروائی توں تخت دے نیڑے پہنچے۔
تھے ہمیں ایک ترے معرکہ آرائوں میں !
خشکیوں میں کبھی لڑتے، کبھی دریائوں میں
دیں اذانیں کبھی یورپ کے کلیسائوں میں
کبھی افریقہ کے تپتے ہوئے صحرائو ں میں
شان آنکھوں میں نہ جچتی تھی جہانداروں کی
کلمہ پڑھتے تھے ہم چھاؤں میں تلواروں کی
ستويں بند وچ بت فروشی تے بت شکنی دی تلمیح اس حوالے توں اے جدوں محمود غزنوی نے ہندو پجاریاں دی رشوت نوں ٹھکراندے ہوئے سومنات دے بتاں نوں پاش پاش کر دتا سی۔ بحر ظلمات توں مراد بحر اوقیانوس اے۔ ”بحر ظلمات وچ دوڑا دتے گھوڑے اسيں نے“ وچ اشارہ اے اس واقعے دی طرف جدوں اک مسلمان مجاہد عقبہ بن نافع نے افریقہ دے آخری سرے تک پہنچ کے گھوڑا بحر اوقیانوس وچ ڈال دیاتھا۔
دشت تو دشت ہیں دریابھی نہ چھوڑے ہم نے!
بحر ظلمات میں دوڑا دیے گھوڑے ہم نے!
مسلماناں دی حالتِ زباں
سودھونظم دے اس حصے وچ اقبال نے امت مسلمہ دے درخشاں ماضی دی جھلکیاں دکھاندے ہوئے نظم دا رخ مسلماناں دی موجودہ حالت دی طرف موڑ دتا اے۔ اقبال نے دوسری اقوام توں مسلماناں دا موازنہ کرکے انہاں دی موجودہ مندی حالت نوں نمایاں کر دتا اے۔ اقبال شکوہ کردے نيں کہ دنیا وچ مسلمان جگہ جگہ غیر مسلماں دے مقابلے وچ حقیر، ذلیل تے رسوا نيں۔ جس دی وجہ توں دنیا دی دوسری اقوام انہاں اُتے خندہ زن نيں۔ نظم دے اس حصے وچ صحیح معنےآں وچ گلے شکوے دا رنگ پایا جاندا اے اقبال نے مسلماناں دی بے بسی و بے چارگی دا واسطہ دے کے خدا توں پُچھیا اے کہ توحید دے ناں لیوائاں توں پہلے جداں لطف و کرم کیوں نئيں؟ اس دے نال ہی شاعر نے اک طرح دی تنبیہ وی دی اے کہ جے ایہی سلسلہ جاری رہیا تاں دنیا توحید دے ناں لیوائاں توں خالی ہوئے جائے گی۔ تے لبھن توں وی ایداں دے عُشاقانِ توحید دا سراغ نئيں ملے گا۔
امتیں اور بھی ہیں، اُن میں گنہگار بھی ہیں
عجز والے بھی ہیں، مستِ مئے پندار بھی ہیں
ان میں کاہل بھی ہیں، غافل بھی ہیں، ہشیار بھی ہیں
سینکڑوں ہیں کہ ترے نام سے بیزار بھی ہیں
رحمتیں ہیں تری اغیار کے کاشانوں پر
برق گرتی ہے تو بے چارے مسلمانوں پر
حالت زباں دی وجہ کيتاہے؟
سودھوبند20 دے آغاز وچ اقبال اس حالت زباں دا سبب دریافت کردے نيں۔ مسلمان اج وی خدا دے ناں لیو ا نيں تے اُس دے رسول دے پیروکار نيں۔ اج وی اُنہاں دے دلاں وچ اسلام دے بارے وچ اک زبردست جوش و جذبہ تے کیفیت عشق موجود اے۔ اقبال متاسف نيں کہ اس دے باوجود عنایاتِ خدواندی توں محروم نيں۔
اگے چل کے اقبال دا لہجہ ذرا تلخ ہوئے جاندا اے تے محبوب حقیقی دے سامنے فریاد دی بولی کھولی اے کیونجے اس نے اپنے سچے عاشقاں نوں فراموش کر دتا اے تے غیراں توں راہ رسم آشنائی پیدا کر لئی اے ۔
کبھی ہم سے کبھی غیروں سے شناسائی ہے
بات کہنے کی نہیں تو بھی تو ہر جائی ہے
نظم دے اس حصے وچ اقبال نے بہت ساریاں تلمیحات استعمال کيتیاں نيں۔ لیلیٰ، قیس، دشت وجبل، شور سلاسل تے دیوانہ نظار ہ محمل دی تراکیب و تلمیحات وغیرہ۔
وادی نجد میں وہ شور ِ سلاسل نہ رہا
قیس دیوانہ نظارہ محمل نہ رہا
” سرفاراں اُتے کيتا دین نوں کامل تاں نے“ توں مراد ایہ اے اے خدا تاں نے دین اسلام نوں فاران دی چوٹی اُتے مکمل کے دتا۔ جو قرآنی آیت دی طرف اک اشارہ اے۔
سر فاراں پر کیا دین کو کامل کیا تو نے
اک اشارے میں ہزاروں کے لیے دل تو نے
کیفیت یا س و بیم
سودھواس حصے وچ اقبال دا روئے سخن خاص طور اُتے ہندی مسلماناں دی طرف اے تے ایہی گل اِسنوں دوسرے حصےآں توں ممتاز کردی اے۔ ایويں تاں مسلمان دنیا دے ہرگوشے وچ بدحالی مایوسی تے بے چارگی دا شکار نيں مگر برصغیر پاک و ہند وچ تاں اس دا انتشار گویا نقطہ عروج نوں پہنچ گیا اے چونکہ اقبال ہندوستان وچ رہندے نيں اس لئی ایتھے دے مسائل توں انہاں نوں پہلے واسطہ پڑدا اے۔
جنس نایاب محبت کو پھر ارزاں کر دے
ہند کے دیر نشینوں کو مسلماں کر دے
یہ بہت بلیغ شعر اے کہ ہندوستان وچ ہزاراں سال رہنے دے بعد ہند دے مسلمان وی ايسے طرح ہندی سبھیاچار تے فلسفے وچ رنگے گئے نيں۔ انہاں وچ بت پرستاں ( ہندوئاں) دے نال میل ملاپ دی وجہ توں انہاں ہی دی سی خصلتاں پیدا ہوئے گئی نيں۔ اس لئی انہاں نوں ”دیر نشین “ کہنا کوئی غلط گل ننيں۔ علامہ اقبال نے ہمیشہ اپنی گفتگو وچ اایہی خیال ظاہر کيتا اے کہ جے ہندوستان دے سارے مسلمان حقیقی معنےآں وچ مسلمان بن جاواں تاں اوہ ساری دنیا نوں فتح کرسکدے نيں۔
نغمے بے تاب ہیں تاروں سے نکلنے کے لیے
طور مضطر ہے اسی آگ میں جلنے کے لیے
دعائیہ اختتام
سودھوعلامہ اقبال دی خواہش سی کہ ہندوستان دے سارے مسلمان حقیقی معنےآں وچ مسلمان ہوئے جاواں تووہ ساری دنیا نوں فتح کر سکدے نيں۔ نظم دے آخری حصے وچ شاعر دی ایہ آرزو اک دعا کيتی شکل وچ ڈھل جاندی اے۔ تے دعا دا ایہ سلسلہ نظم دے آخری شعر تک چلدا اے۔ اُمت مسلمہ نوں درپیش مسائل و مشکلات دے حل دے لئی اقبال دعا گو نيں۔ ”امت مرحوم“ دی ترکیب بہت معنی خیز اے۔ مراد ایہ اے کہ مسلمان بحیثیت اک زندہ قوم دے ختم ہوئے کے مردہ ہوئے چکے نيں ہن انہاں دی حیثیت سلیمان دے مقابلے وچ ”مور بے مایہ“ دی سی اے۔ لیکن اقبال دی خواہش اے کہ دور حاضر دے مسلمان فیر توں جوش و جذبہ توں لبریز ہوئے جاواں تے کوہ طور اُتے پہلے دی طرح تجلیات نازل ہون۔
مشکلیں امت ِمرحوم کی آساں کر دے
مورِ بے مایہ کو ھمدوش ِ سلیماں کر دے
اقبال نے نظم دے آخری حصے وچ ایہ دعا ضرور دی اے کہ مسلماناں دا مستقبل روشن تے خوش آئند ہوئے تے ہونا چاہیے مگر ایہ نئيں کہیا کہ ”ہوگا“۔ کیونجے اوہ اک ایسا اُتے آشوب دور سی کہ مستقبل دے بارے وچ حتمی طور اُتے کچھ وی نئيں کہیا جا سکدا سی۔ اک طرف تقسیم بنگال تے فیر اٹلی دا طرابلس اُتے حملہ جس نے اقبال اُتے وڈا اثر کيتا تے ايسے مایوسی دے پیش نظر اقبال نوں خدا توں شکوہ کرنا پيا۔ شکوہ دراصل اسنوں حصے وچ ختم ہوئے جاندا اے۔ تے باقی تن بند قوم دی پستی اُتے شاعر دی اپنی طبیعت دا الجھائو، جذبات، قوم توں ناراضی، نفرت تے بے اعتنائی دا آئینہ اے۔ شاعر مایوس اے تے مضطرب ہوئے کے پکار اُٹھا۔
لطف مرنے میں ہے باقی نہ مزاجینے میں
کچھ مزا ہے تو یہی خون جگر پینے میں
مایوسی دا اک ہور انداز کچھ ایويں اے کہ،
اس گلستاں میں مگر دیکھنے والے ہی نہیں
داغ جو سینے میں رکھتے ہوں وہ لالے ہی نہیں
اگے چل کے اقبال مایوسی دے عالم وچ کہندے نيں کہ میرے توں دین دی جو خدمت ہوئے سکدی اے اس دے بجالانے دے لئی کوشاں ہاں اگرچہ وچ تنہا ہاں تے کوئی شخص میری آواز اُتے کان نئيں دھردا۔
کاش گلشن میں سمجھتا کوئی فریاد اس کی
اس حصے وچ اقبال نے صراحت توں ایہ گل بیان کر دتی اے کہ وچ اگرچہ عجمی طریقے اُتے شعر کہندا ہاں ایرانی شاعری دی روایات دا پابند ہاں ہندی الاصل ہاں لیکن نال نال اسلامی تعلیمات دی روح توں واقف ہاں تے جے مسلمان مرے کلام کابغور مطالعہ کرن تاں انہاں نوں عجمی روایات دے پردے توں اسلام دے مطالب دقیق جھانکتے ہوئے نظر آئیاں گے۔ ایہ حصہ تے ”شکوہ “ اس بلیغ تے معنی افروز شعر اُتے ختم ہوئے جاندا اے۔
عجمی خم ہے تو کیا، مے تو حجازی ہے مری
نغمہ ہندی ہے تو کیا، لے تو حجازی ہے مری
شکوہ
سودھوکیوں زیاں کار بنوں،سُود فراموش رہوں
فکرِ فردا نہ کروں،محوِ غمِ دوش رھوں
نالے بُلبُل کے سُنوں اور ہمہ تن گوش رہوں
ہم نوا میں بھی کوئی گُل ہوں کہ خاموش رہوں
جُرأت آموز میری تابِ سخن ہے مجھ کو
شکوہ اللہ سے ،خاکمِ بدہن ہے مجھ کو
ہے بجا شیوۂ تسلیم میں مشہور ہیں ہم
قصّۂ درد سُناتے ہیں کہ مجبور ہیں ہم
ساز خاموش میں ،فریاد سے معمور ہیں ہم
نالہ آتا ہے اگر لب پہ تو معذور ہیں ہم
اے خدا! شکوۂ اربابِ وفا بھی سُن لے
خوگرِ حمد سے تھوڑا سا گِله بھی سُن لے
تھی توموجود ازل سے ہی تری ذاتِ قدیم
پُھول تھا زیب چمن پر نہ پریشان تھی شمیم
شرطِ اِنصاف ہے اَے صاحبِ الطافِ عمیم
بوئے گُل پھیلتی کِس طرح جو نہ ہوتی نسیم
ہم کو جمعیّتِ خاطر یہ پریشانی تھی
ورنہ اُمّت تیرے محبوبؐ کی دیوانی تھی؟
ہم سے پہلے تھا عجب تیرے جہان کا منظر
کہیں مسجود تھے پتّھر،کہیں معبود شجر
خُوگرِ پیکرِ محسوس تھی اِنساں کی نظر
مانتا پھر کوئی اَن دیکھے خدا کو کیونکر
تجھ کو معلوم ہے لیتا تھا کوئی نام ترا؟
قوّتِ بازوئے مسلم نے کیا کام ترا
بس رہے تھے یہیں سلجوق بھی ،تُورانی بھی
اہلِ چیں چین میں،ایران میں ساسانی بھی
اِسی معمورے میں آباد تھے یونانی بھی
اِسی دُنیا میں یہودی بھی تھے،نصرانی بھی
پر ترے نام پہ تلوار اُٹھائی کس نے
بات جو بگڑی ہوئی تھی،وہ بنائی کس نے
تھے ہمیں ایک ترے معرکہ آراؤں میں
خشکیوں میں کبھی لڑتے ،کبھی دریاؤں میں
دِیں اذانیں کبھی یورپ کے کلیساؤں میں
کبھی افریقہ کے تپتے ہوئے صحراؤں میں
شان آنکھوں میں نہ جچتی تھی جہاں داروں کی
کلمہ پڑھتے تھے ہم چھاؤں میں تلواروں کی
ہم جو جیتے تھے تو جنگوں کی میصبت کے لیے
اور مرتے تھے ترے نام کی عظمت کے لیے
تھی نہ کچھ تیغ زنی اپنی حکومت کے لیے
سر بکف پھرتے تھے کیا،کیا دہر میں دولت کے لیے؟
قوم اپنی جو زرومالِ جہاں پہ مرتی
بُت فروشی کے عِوض بُت شکنی کیوں کرتی؟
ٹل نہ سکتے تھے اگر جنگ میں اڑ جاتے تھے
پاؤں شیر کے بھی میداں سے اُکھڑ جاتے تھے
تجھ سے سر کش ہوا کوئی تو بگڑ جاتے تھے
تیغ کیا چیز ہے ہم توپ سے لڑ جاتے تھے
نقش توحید کاہر دِل پہ بٹھایا ہم نے
زیرِ خنجر بھی یہ پیغام سُنایا ہم نے
تُو ہی کہہ دے کہ اُکھاڑا درِ خیبر کس نے
شہر قیصر کا جوتھا،اُسکو کیا سَر کس نے
توڑے مخلوق خداوندوں کے پیکر کس نے
کاٹ کے رکھ دیے کفّار کے لشکر کس نے
کس نے ٹھنڈا کیا آتشکدۂ ایراں کو؟
کس نے پھر زندہ کیا تذکرۂ یزداں کو؟
کون سی قوم فقط تیری طلبگار ہوئی
اور تیرے لیے زحمت کشِ پیکار ہوئی
کِس کی شمشیر جہاں گیر،جہاں دار ہوئی
کس کی تکبیر سے دنیا تری بیدار ہوئی
کس کی ہیبت سے صنم سہمے ہوئے رہتے تھے
مُنہ کے بَل گر کے "ھُوَ اللہُ اَحَد"کہتے تھے
آگیا عین لڑائی میں اگر وقتِ نماز
قبلہ رُو ہو کے زمیں بوس ہوئی قومِ حجاز
ایک ہی صف میں کھڑے ہو گئے محمود و ایاز
نہ کوئی بندہ رہا اور نہ هي کوئی بندہ نواز
بندہ و صاحب و محتاج و غنی ایک ہوئے
تیری سرکار میں پہنچے تو سبھی ایک ہوئے
محفلِ کون و مکاں میں سحر و شام پھرے
مئے توحید کو لے کر صفتِ جام پھرے
کوہ میں، دشت میں لے کر ترا پیغام پھرے
اور معلوم ہے تجھ کو،کبھی ناکام پھرے
دشت تو دشت ہیں ،دریا بھی نہ چھوڑے ہم نے
بحرِ ظلمات میں دوڑا دیے گھوڑے ہم نے
صفحۂ دۃر سے باطل سے کومٹایا ہم نے
نوعِ انساں کو غلامی سے چھڑایا ہم نے
تیرے کعبے کو جبینوں سے بسایا ہم نے
تیرے قرآن کو سینوں سے لگایا ہم نے
پھر بھی ہم سے یہ گِلا ہے کہ وفادار نہیں
ہم وفادار نہیں،تُو بھی تو دِلدار نہیں!
اُمتیں اور بھی ہیں، اُن میں گناہگار بھی ہیں
عجز والے بھی ہیں، مست مئے پندار بھی ہیں
ان میں کاہل بھی ہیں،غافل بھی ہیں،ہشیار بھی ہیں
سینکڑوں ہیں کہ ترے نام سے بیزار بھی ہیں
رحمتیں ہیں تری اغیار کے کاشنوں پر
برق گرتی ہے تو بیچارے مسلمانوں پر
بُت صنم خانوں مین کہتے ہیں مسلماں گئے
ہے خوشی ان کو کہ کعبے کے نگہبان گئے
منزلِ دہر سے اونٹوں کے حدی خواں گئی
اپنی بغلوں میں دبائے ہوئے قرآن گئے
خندہ زن ہے کُفر،احساس تجھے ہے کے نہیں
اپنی توحید کا کچھ پاس تجھے ہے کہ نہیں
یہ شکایت نہیں، ہیں اُن کے خزانے معمور
نہیں محفل میں جنھیں بات بھی کرنے کا شعور
قہر تو یہ ہے کہ کافر کو ملیں حُور و قصور
اور بیچارے مسلماں کو فقط وعدۂ حور
اب وہ الطاف نہیں، ہم پہ عنایات نہیں
بات یہ کیا ہے کہ پہلی سی مدارات نہیں
کیوں مسلماں میں ہے دولتِ دنیا نایاب
تیری قدرت تو ہے وہ جس کی نہ حد ہے نہ حساب
تُو جو چاہے تو اُٹھے سینۂ صحرا سے حباب
رہروِ دشت ہو سیلی زدۂ موجِ سراب
طعنِ اغیار ہے، رسوائی ہے،ناداری ہے
کیا تیرے نام پہ مرنے کا عوض خواری ہے؟
بنی اغیار کی چاہنے والی دنیا
رہ گئی اپنے لیے ایک خیالی دنیا
ہم تو رخصت ہوئے اوروں نے سنبھالی دنیا
پھر نہ کہنا ہوئی توحید سے حالی دنیا
ہم تو جیتے ہیں کہ دنیا میں تیرا نام رہے
کہیں ممکن ہے کہ ساقی نہ رہے، جام رہے؟
تیری محفل بھی گئی، چاہنے والے بھی گئے
شب کی آہیں بھی گئیں، صبح کے نالے بھی گئے
دل تجھے دے بھی گئے، اپنی صِلا لے بھی گئے
آ کے بیٹھے بھی نہ تھے کہ نکالے بھی گئے
آئے عشّاق، گئے وعدۂ فردا لے کر
اب اُنہیں ڈھونڈ چراغِ رُخِ زیبا لے کر
دردِ لیلیٰ بھی وہی،قیس کا پہلو بھی وہی
نجد کے دشت و جبل میں رَمِ آہو بھہ وہی
عشق کا دل بھی وہی،خسن کا جادو بھی وہی
اُمّتِ احمدِ مرسل بھی وہی، تُو بھی وہی
پھر یہ آزردگیِ غیر سبب کا معنی
اپنے شیداؤں یہ چشمِ غضب کیا معنی
تجھ کو چھوڑا کہ رسولِ عربی کو چھوڑا؟
بُت گری پیشہ کیا، بت شکنی کو چھوڑا؟
عشق کو، عشق کی آشفتہ سری کو چھوڑا؟
رسمِ سلمانؓو اویس قرنیؓ کو چھوڑا؟
آگ تکبیر کی سینوں میں دبی رکھتے ہیں
زندگی مثلِ بلال حبشی رکھتے ہیں
عشق کی خیر وہ پہلے سی ادا بھی نہ سہی
جادہ پیمائیِ تسلیم و رضا بھی نہ سہی
مُضطِرب دل صفت قبلہ نما بھی نہ سہی
اور پابندیِ آئینِ وفا بھی نہ سہی
کبھی ہم سے، کبھی غیروں سے شناسائی ہے
بات کہنے کی نہیں،تُو بھی تو ہرجائی ہے!
سرِ فاران کیا دین کو کامل تُو نے
اِک اشارے میں پزروں کے لیے دل تُو نے
آتش اندوز کیا عشق کا حاصل تُو نے
پُھونک دی گرمیِ رُخسار سے محفل تُو نے
آج کیوں سینے ہمارے شرر بار نہیں
ہم وہی سوختہ ساماں ہیں، تجھے یاد نہیں؟
وادی نجد میں وہ شورِ سلاسل نہ رہا
قیس دیوانۂ نظّارۂ محمل نہ رہا
حوصلے وہ نہ رہے،ہم نہ رہے، دل نہ رہا
گھر یہ اُجڑا ہے کہ تُو رونقِ محفل نہ رہا
اے خوش آں روز کہ آئی و بصد ناز آئی
بے حجابانہ سُوئے محفلِ ما باز آئی
بادہ کش غیر ہیں گلشن میں لبِ جُو بیٹھے
سُنتے ہیں جام بکف نغمۂ کُو کُو بیٹے
دور ہنگامۂ گُلزار سے یک سُو بیٹھے
تیرے دیوانے بھی ہیں مُنتظر "ھُو" بیٹھے
اپنے پروانوں کی پھر ذوقِ خُود افروزی دے
برقِ دیرینہ کو فرمانِ جگر سوزی دے
قوم آوارہ عناں تاب ہے پھر سُوئے حجاز
لے اُرا بلبلِ بے پر کو مذاقِ پرواز
مضطرب باغ کے ہر غنچے میں ہے، بُوئے نیاز
تُو ذرا چھیڑ تو دے، تشنۂ مضراب ہے ساز
نغمے بیتاب ہیں تاروں سے نلکنے کے لیے
طُور مضطر ہے اُسی آگ میں جلنے کے لیے
مُشکلیں اُمّتِ مرحوم کی آساں کر دے
مُورِ بے مایہ کو ہمدوشِ سلیماں کر دے
جنس نایابِ محبّت کو پھر ارزاں کر دے
ہند کے دَیر نشینوں کو مسلماں کر دے
جُوئے خوں می چکدا از حسرتِ دیرینہ ما
می تپد نالۂ بہ نشتر کدۂ سینۂ ما
بُوئے گُل لے گئی بیرون چمن رازِ چمن
کیا قیامت ہے کہ خود کہ خود پُھول ہیں غمّازِ چمن!
عہدِ گُل ختم ہوا، ٹوٹ گیا سازِ چمن
اُڑ گئے ڈالیوں سے زمزمہ پرداز چمن
ایک بُلبل ہے کہ محو ترنّم ہے اب تک
اس کے سینے میں ہے نغموں کا تلاطم اب تک
قُمریاں شاخِ صنوبر سے گریزاں بھی ہوئیں
پتّیاں پُھول کی جھڑ جھڑ کے پریشاں بھی ہوئیں
وہ پرانی روشیں باغ کی ویراں بھی ہوئیں
ڈالیاں پیرہنِ برگ سے عُریاں بھی ہوئیں
قیدِ موسم سے طبیعت رہی آزاد اس کی
کاش گُلشن سمجھتا کوئی فریاد اس کی!
لُطف مرنے میں ہے باقی نہ مزا جینے میں
کچھ مزا ہے تو یہی خونِ جگر پینے میں
کتنے بیتاب ہیں جوہر مرے آئینے میں
کس قدر جلواے تڑپ رہے ہیں مرے سینے میں
اس گُلستان میں مگر دیکھنے والے ہی نہیں
داغ جو سینے میں رکھتا ہوں، وہ لالے ہی نہیں
چاک اس بُلبلِ تنہا کی نوا سے دل ہوں
جاگنے والے اسی بانگِ درا سے دل ہوں
یعنی پھر زندہ نئے عہدِ وفا سے دل ہوں
پھر اِسی بادۂ دیرینہ کے پیاسے دل ہوں
عجمی خُم ہے تو کیا،مے تو حجازی ہے مری
نغمہ ہندی ہے تو کیا،لَے تو حجازی ہے مری
فنی جائزہ
سودھوشکوہ 31 بندےآں اُتے مشتمل اے ایہ نظم مسدس دی ہیت وچ لکھی گئی اے۔ بحر دا ناں ”بحر رمل مثمن مخبون محذوف ‘‘ اے۔ بحر دے ارکان ایہ نيں۔
فَاعِلَا تُن فَعِلا تُن فَعِلا تُن فَعِلُن
اقبال دی طویل نظم وچ ”شکوہ “ فنی لحاظ توں اک منفردمقام دی حامل اے۔ ایہی پہلی طویل نظم اے جس وچ اقبال نے اسلام دی زندہ تے فعالی قوتاں، ماضی دے مسلماناں دی عظمت اوج دے بعد انہاں دی موجودہ مندی حالت دی داستان نوں اک نال نہایت فنکارانہ انداز وچ بیان کيتا اے۔ اردو شاعری وچ ایسا اندازِ بیاں کدرے نئيں ملدا۔
بقول ماہر القادری
اک نئی طر ز نئے باب کا آغاز کیا
شکوہ اللہ کا اللہ سے بصد ناز کیا
نظم دا آغاز بہت systimatic اے اصل موضوع اُتے آنے توں پہلے اقبال نے شکوہ کرنے دی توجیہ دو بندےآں وچ بیان کردتی اے تاکہ نواں تے اچھوندا موضوع اچانک سامنے آنے اُتے قار ی نوں کوئی جھٹکا محسوس نہ ہوئے۔
لہجے دا تنوع
سودھوکسی برگزیدہ تے برتر ہستی دے سامنے شکو ہ کرنے والا اپنی مفروضات پیش کردے ہوئے حسبِ ضرورت مختلف انداز اختیار کردا اے۔ چنانچہ اقبال دے شکو ے دا لہجہ وی متنوع اے تے اقبال دا شکوہ اللہ ورگی وڈی ہستی توں اے جو تمام دنیا دا مالک اے۔ ايسے لئی اقبال دے لہجے وچ کدرے عجز و نیاز مندی اے کدرے غیرت و انا دا احساس اے کدرے تندی و تلخی اے تے جوش اے کدرے تاسف و مایوسی دا لہجہ اے تے کدرے گریہ و زاری و دعا دا انداز اختیار کيتا اے۔
نفسیاتی حربے
سودھواقبال دے فن دا کمال ایہ اے کہ انہاں نے نظم وچ بعض تھاںواں اُتے نفسیاتی حرباں توں کم لیندے ہوئے اک ہی بیان توں دہرا کم لیا اے۔ 10واں بند دے آخری شعر توں نظم دا اوہ حصہ شروع ہُندا اے۔ جتھے اُتے شاعر خدا توں بے اعتنائی تے بے نیازی دا گلہ شکوہ کر رہیا اے۔ اوہ کہندے نيں،
خندہ زن کفر ہے احساس تجھے ہے کہ نہیں
اپنی توحید کا کچھ پاس تجھے ہے کہ نہیں
پھر نہ کہنا ہوئی توحید سے خالی دنیا
ہم تو جیتے ہیں کہ دنیا میں ترا نام رہے
اس طعن آمیز انداز توں مخاطب دی انا تے غیرت نوں جھنجوڑ دے ایہ احساس دلانے دی کوشش کيتی گئی اے۔ کہ ایہ میرا مسئلہ نئيں تواڈا مسئلہ اے۔ اک ہور جگہ نفسیاتی حربے نوں استعمال کردے ہوئے اپنی کوتاہیاں تے اسلام توں روگردانی دا اعتراف کيتا اے۔ مگر اوہ اعتراف دا علانیہ اظہار نئيں کردے۔ کیونجے علانیہ اعتراف کرنے توں انہاں دا اپنا موقف کمزور ہوئے گا۔ لہٰذا اوہ اپنی کمزوری توں توجہ دوسری طرف لے جانے دے لئی فوراً نفسیاتی حربے توں کم لیندے اے۔ تے طعنہ دیندے نيں کہ تسيں غیراں توں شناسائی رکھنے والے ہرجائی ہوئے۔
تغزل
سودھویاں تاں اقبال دی پوری شاعری وچ رنگ تغزل چھایا ہويا نظر آندا اے۔ ایہی وجہ اے کہ حکیمانہ نکتے بیان کرنے دے باوجود انہاں دی شاعری وچ ساحری دا عنصر ملدا اے۔ لیکن اس رنگ تغزل دا واضح استعمال سب توں پہلے اقبال نے ”شکوہ" وچ کيتااے۔ اگرچہ اقبال ساڈے دور دے سب توں وڈے انقلاب پسند شاعر نيں۔ لیکن انہاں نے اپنی گل کہنے دے لئی نہ صرف نويں پیمانے تے نويں سانچے استعمال کیتے بلکہ روایت دا پورا احترام ملحوظ رکھیا اے تے ایہ ثابت کر دتا اے کہ پرانے اسلوب اورپرانے سانچے فرسودہ نئيں ہوئے گئے۔ بلکہ انہاں نوں نويں رنگ تے آہنگ تے نويں مفاہیم دے نال بردا جاسکدا اے۔
تیری محفل بھی گئی چاہنے والے بھی گئے
شب کی آہیں بھی گئیں صبح کے نالے بھی گئے
دل تجھے دے بھی گئے اپنا صلہ لے بھی گئے
آکے بیٹھے بھی نہ تھے اور نکالے بھی گئے
آئے عشاق گئے وعدہ فردا لے کر
اب انہاں نوں لبھ چراغِ رُخِ زیبا لے کے
ایجاز و بلاغت
سودھو”شکوہ“ دے بعض حصے، اشعار تے مصرعے ایجاز و بلاغت دے شہکار نيں۔ تریخ دے طویل ادوار، اہم واقعات تے روایات تے مختلف کرداراں دی تفصیلی خصوصیات نوں وڈے بلیغ انداز وچ نہایت اختصار دے نال بیان کيتا گیا اے۔
دیں اذانیں کبھی یورپ کے کلیسائوں میں
کبھی افریقہ کے تپتے ہوئے صحرائوں میں
چند محسنات شعر
سودھو”شکوہ“ حسن بولی و بیاں دا شا ہکا رہے۔ انتخاب لفظاں، صنعت گری، بندش تراکیب، حسن تشبیہ و استعارہ، مناسب بحر، موزاں قوافی، وسعت معانی تے بولی و بیان کيتی خوبیاں دے سبب نظم بہت ہی دلکش تے موثر اے۔ اقبال نے نظم شکوہ وچ صنعتاں دا استعمال بہت بہترین انداز وچ کیہ اے۔
صنعت مراعاة النظیر:.
نالے بلبل کے سنوں اور ہمہ تن گوش رہوں
ہم نوا میں بھی کوئی گل ہوں کہ خاموش رہوں
صنعت ترافق :.
نقش تو حید کا ہر دل میں بٹھایا ہم نے
زیر خنجر بھی یہ پیغام سنایا ہم نے
صنعت تلمیح:۔
ایک ہی صف میں کھڑے ہو گئے محمود و آیاز
نہ کوئی بندہ رہانہ کوئی بندہ نواز
صنعت طباق ایجابی:.
آئے عشاق گئے وعدہ فردا لے کر
اب انہیں ڈھونڈ چراغ رخ زیبا لے کر
تصویر کاری ،تشبیہ، استعارہ
سودھو”شکوہ “کی اک ہور وڈی فنی خوبی اس دی تصویر کاری اے شاعر نے خوبصورت لفظاں دی مدد توں اس نظم نوں بہت خوبصورت تصویراں عطا کيتياں نيں۔
آگیا عین لڑائی میں اگر وقت نماز
قبلہ رو ہو کے زمیں بوس ہوئی قوم حجاز
کلام اقبال دی سب توں نمایاں خوبی تشبیہ اے۔ شکوہ وچ علامہ اقبال نے کئی خوبصورت تشبیہات استعمال کيتیاں نيں انہاں خوبصورت تے بلیغ تشبیہات نے اشعار دی خوبصورتی نوں چار چاند لگیا دتے نيں۔ مثلاً اقبال نے اک شعر وچ امت مسلمہ نوں ”مور بے مایہ“ توں تشبیہ دتی اے۔ جو بہت ہی بلیغ اے۔
مشکلیں امت ِ مرحوم کی آساں کر دے مورِ بے مایہ کو ھمدوش سلیماں کر دے
اقبال دی شاعری وچ استعاراں دی وی کمی نئيں اے۔ ”شکوہ“ دے ایہ اشعار شعری اسلوب دا نادر نمونہ ہونے دے نال استعاراں اُتے شاعر دی زبردست جمالیاتی گرفت دا وی ثبوت اے۔
مضطرب باغ کے ہر غنچے میں ہے بوئے نیاز
تو ذرا چھیڑ تو دے تشنہ مضراب ہے ساز
اقبال نے ”شکوہ “ میں تشبیہ اور استعاروں کے علاوہ علامتوں کا بھی بہت خوبصورتی سے استعمال کیا ہے۔ جو اقبال کی گہری فلسفیانہ اور حکیمانہ فکر کی غماز ہیں،
اس گلستاں میں مگر دیکھنے والے ہی نہیں
داغ جو سینے میں رکھتے ہوں وہ لالے ہی نہیں
جدوں کہ اقبال نے کلام وچ استفہامیہ لہجے کوبھی اپنایا اے۔ جس توں جوش وچ وادھا ہويا اے۔
کس نے ٹھنڈا کے ا آتش کدہ ایراں کو
کس نے پھر زندہ کیا تذکرہ یزداں کو
ترنم اور نغمہ
سودھواقبال نے مشرق و مغرب دے خزانہ علمی توں فائدہ اٹھایا تے صنائع لفظی دی غایت توں غرض رکھی اے۔ یعنی ترنم تے نغمہ دی تخلیق اس سلسلے وچ اس نے مغرب دے انتقادی اصول دی زیادہ پیروی دی اے۔ ترنم تے نغمہ پیدا کرنے دے لئی اقبال نے تجنیس، ترصیح وغیرہ دی بجائے حروف دی تکرار تے سلسلہ ہائے حروف دی تکرار توں بہت کم لیا اے۔ شکوے دے پہلے بند وچ ترنم وی اے تے نغمہ وی اس وچ مختلف حروفِ علت دی تکرار تے انہاں دے تبادلے نوں وڈا دخل حاصل اے۔
کیوں زیاں کار بنوں سود فراموش رہوں؟
فکر فردا نہ کروں محوِ غم دوش رہوں؟
مجموعی جائزہ
سودھوعلامہ اقبال نے ”شکوہ وچ ایسا انداز اختیار کيتا اے جس وچ مسلماناں دے عظیم الشان، حوصلہ افزا تے زندہ جاوید کارنامے پیش کیتے گئے۔ لہٰذا اس نظم دے پڑھنے توں حوصلہ بلند ہُندا اے قوت عمل وچ تازگی آندی اے۔ جو ش و ہمت نوں تقویت پہنچکی اے۔ عظیم الشان کارنامے اس حسن ترتیب توں جمع کر دتے گئے نيں کہ موجودہ پست حالی دی بجائے صرف عظمت و برتری ہی سامنے رہندی اے۔ گویا ایہ شکوہ وی اے تے نال ہی بہترین دعوت عمل بھی۔ اس لحاظ توں اردو بولی وچ ایہ اپنی نوعیت دی بالکل یگانہ نظم اے۔ بقول تاثیر”شکوہ لکھیا گیا تاں اس انداز اُتے سینکڑاں نظماں لکھی گئياں ملائاں نے تکفیر دے فتوے لگائے تے شاعراں نے شکوہ دے جواب لکھے لیکن شکوہ دا درست جواب خود اقبال ہی نے دتا۔“