جواب شکوہ
”شکوہ“ دے جواب وچ نظماں دیکھ کےاقبال نوں خود وی دوسری نظم ”جواب شکوہ“ لکھنی پئی جو 1913ء دے اک جلسہ عام وچ پڑھ کر سنائی گئی۔ انجمن حمایت اسلام دے جلتوں ميں ”شکوہ “ پڑھی گئی تاں وسیع پیمانے اُتے اس دی اشاعت ہوئی ایہ بہت مقبول ہوئی لیکن کچھ حضرات اقبال توں بدظن ہوئے گئے تے انہاں دے نظریے توں اختلاف کيتا۔ انہاں دا خیال سی کہ ”شکوہ“ دا انداز گستاخانہ اے۔ اس دی تلافی دے لئی تے ایويں وی شکوہ اک طرح دا سوال سی جس دا جواب اقبال ہی دے ذمے سی۔ چنانچہ ڈیڑھ دو سال دے عرصے دے بعد انہاں نے ”جواب شکوہ“ لکھی۔ ایہ 1913ء دے جلتوں ميں پڑھی گئی۔ جو نماز مغرب دے بعد بیرونی موچی دروازہ وچ منعقد ہويا سی۔ اقبال نے نظم اس طرح پڑھی کہ ہر طرف توں داد دی بوچھاڑ وچ اک اک شعر نیلام کيتا گیا تے اس توں گراں قدر رقم جمع کرکے بلقان فنڈ وچ دتی گئی۔ شکوہ دی طرح توں ”جواب شکوہ“ دے ترجمے وی کئی زباناں وچ ملدے نيں۔
فکری جائزہ
سودھوشکوہ وچ اقبال نے انسان دی زبانی بارگاہ ربانی وچ بولی شکایت کھولنے دی جرات کيتی سی ایہ جرات عبارت سی اس ناز توں جو امت محمدی دے افراد دے دل وچ رسول پاک توں عقیدیت دی بناءپر پیدا ہُندی اے۔ جواب شکوہ درحقیقت شکوہ دا جواب اے۔ شکوہ وچ مسلماناں دی مندی حالت بیاں کيتی گئی سی تے اس دی وجہ پوچھی گئی سی فیر اوتھے مایوسی تے دل شکستگی دی اک کیفیت سی ۔”جواب شکوہ“ اس کیفیت دی توجیہ اے تے شکوہ وچ اٹھائے جانے والے سوالات دے جواب دتے گئے نيں۔ جواب شکوہ وچ اسلامی تریخ دے بعض واقعات تے جنگ بلقان دی طرف وی اشارے ملدے نيں۔ نظم دے موضوعات و مباحث دے مطالعہ توں اسيں اسنوں ذیل دے عنوانات وچ تقسیم کردے نيں۔
شکوہ دی اثر انگیزی
سودھوپہلے پنج بندےآں وچ انسان نے اللہ تعالٰیٰ توں جو شکاوہ کیہ سی اس دا رد عمل تے اثر انگیزی نوں بیان کيتا گیا اے۔ اقبال کہندے نيں کہ میرا نالہ یا فریاد اس قدر بھرپور تے پرُ تاثیر اے کہ آسماناں اُتے وی اس دی بازگشت سنی گئی۔ آسماناں تے اس دے باسیاں وچ میرے اس گستاخانہ شکوے توں کھلبلی مچ گئی تے ایہی انہاں دا موضوع سخن ٹھہرا۔ اہل آسمان حیران سن کہ ایہ کون نادان اے جو خدا توں شوخی دا مرتکب ہوئے رہیا اے پیر گرداں کچھ کہندا اے سیارے کچھ تے چاند کچھ
چاند کہتا تھا نہیں اہل زمیں ہے کوئی
کہکشاں کہتی تھی پوشیدہ یہیں ہے کوئی
جب فرشتےآں نوں معلوم ہوئے ا کہ ایہ شکوہ کرنے والا انسان اے تاں فرشتےآں نوں اس گل دا افسوس سی کہ پستی دا ایہ مکین گل کرنے دا سلیقہ وی نئيں جاندا اے۔
ناز ہے طاقت گفتار پر انسانوں کو
بات کرنے کا سلیقہ نہیں نادانوں کو
جتھے تک شوخی و گستاخی دا تعلق اے علامہ مرحوم توں پہلے ہی صوفیا اپنی شطحیات (صوفیاں دی لاف زنی) وچ اس توں زیادہ گستاخانہ انداز ِ تخاطب اختیار کر چکے نيں۔ بہر حال انسان دے اس انداز ِ شکوہ دا اثر ایہ ہويا کہ خود خدا نے شکوہ دے حسن ادا نوں سراہا تے فیر جواب مرحمت فرمایا۔
شکر شکوے کو کیا حسن ادا سے تونے
ہم سخن کر دیا بندوں کو خدا سے تونے
جواب شکوہ کی تمہید
سودھوچھیويں بند وچ خدا دی طرف توں ”شکوہ“ دا حوالہ دے کے جواب دتا گیا اے۔ شکوہ وچ شاعر نے مسلماناں دی بدحالی تے بے چارگی دا سبب اللہ دے مسلماناں اُتے عدم لطف و کرم نوں قرار دتا سی۔ جدوں کہ ”جواب شکوہ“ وچ اللہ اس دا جواب دیندا اے تے فرماندے نيں کہ اسيں تاں عنایت و مدارات کرنے دے لئی تیار نيں مگر کوئی سائل اے تے نہ ہی امید وار لطف و کرم ،ہم تاں انسان دی ہر خواہش پوری کرنے دے لئی تیار نيں تے جے مسلمان اپنی نیت وچ اخلاص تے عمل وچ گہرا پن لے آئے تاں خاکستر توں وی اک نواں جتھے پیدا ہوئے سکدا اے۔
ہم تومائل بہ کرم ہیں کوئی سائل ہی نہیں
راہ دکھلائیں کسے؟ رہرو منزل ہی نہیں
”شان کئی “سے مراد کیانی خاندان دے بادشاہاں دی طرف اے۔ کیونجے اس خاندان دے ناں توں پہلے ”کے “ دا لفظ آندا اے۔ مثلاًکیقباد، دے خسرو
کوئی قابل ہو تو ہم شانِ کئی دیتے ہیں
ڈھونڈنے والوں کو دنیا بھی نئی دیتے ہیں
آخری مصرعے وچ کیی قبیلے دی جدوجہد دی طرف اشارہ اے جنہاں نے کئی نسلاں توں اللہ دی راہ وچ خانہ بدوشی دی زندگی کٹی تے منگولاں، صلیبیاں تے تمام کفار دی سازشاں نوں خاک وچ ملیا کے اپنی ریاست قائم کيتی جو بعد وچ عظیم سلطنت عثمانیہ بن گئی۔
حالتِ زار دے حقیقی اسباب
سودھواگے چل کے اس نظم وچ مسلماناں دی حالت زباں دے حقیقی اسباب نوں بے نقاب کيتا گیا اے۔ تے اقبال دے نزدیک اس دا بنیادی سبب مذہب توں بے اعتنائی اے جس دی وجہ توں مسلماناں دی صفاں وچ فکری اعتبار توں الحاد و کفر تے لادینیت دی تحریکاں پروان چڑھ رہیاں نيں۔ تے اس لئی انہاں دے اندر توں مذہب دی حقیقی روح ختم ہوئے گئی اے۔ شکوہ وچ مسلماناں نے فریاد کيتی سی کہ،
صفحہ دہر سے باطل کو مٹا یا ہم نے
نوع انساں کو غلامی سے چھڑایا ہم نے
ایتھے ”جواب شکوہ“ وچ اس دعویٰ دی تردید دی جا رہی اے تے تردید دا رنگ طنز دی شکل وچ بدل گیا اے۔ درحقیقت اس نظم دے اس حصے وچ اقبال نے امت مسلمہ نوں فکری و اعتقادی گمراہیاں، کجرویاں تے عملی کمزوریاں نوں وڈے موثر انداز وچ بے نقاب کيتا اے۔ تے جدوں اقبال ایہ کہندے نيں
تم سبھی کچھ ہو بتائو تو مسلمان بھی ہو
تو پڑھنے والا ایہ پڑھ کر تے سننے والا سن کر تڑپ اٹھدا اے اس حصے وچ اقبال نے بہت ہی معنی خیز اشعار کہے تے مسلماناں نوں جو بت پرست کہیا گیا اے۔ اس دا مطلب ایہ نئيں کہ اوہ بتاں دی پوجا کردے نيں۔ بلکہ اس دا مطلب ایہ اے کہ اسيں ”امر بالمعروف تے نہی عن المنکر“ دا فریضہ انجام دینے دا وعدہ کردے نيں لیکن عملاً ایہ ہُندا اے کہ دنیاوی آقااں دی خوشنودی دے لئی سب کچھ کيتا جاندا اے تے صوم و صلوة توں بے پروا ہوئے جاندے نيں۔ اس معنی وچ اسيں بت گر نيں تے حضرت ابراہیم دی طرح بت شکن ننيں۔ ساڈے ابا واجداد سنت ابراہیمی اُتے چلدے سن تے اسيں سنت آزری یا سنت بتگری پر
بت شکن اُٹھ گئے، باقی جو رہے بت گر ہیں
تھا براہیم پدر اور پسر آذر ہیں
علامہ اقبال ایتھے اک اک اہم کم دی نشان دہی کردے نيں تے اوہ ایہ کہ مسلماناں وچ سحر خیزی بالکل ختم ہوئے گئی اے تے سویرے اٹھنا انہاں دے لئی مشکل اے۔
کس قدر تم پہ گراں صبح کی بیداری ہے!
ہم سے کب پیار ہے؟ ہاں نیند تمہیں پیاری ہے
ایتھے اقبال تقدیر دے ناقص تصور دی طرف اشارہ کردے نيں۔ جس نے مسلماناں نوں بے عمل بنا دتا تے سب کچھ تقدیر اُتے چھڈ دتا تے ہتھ اُتے ہتھ دھر کر بیٹھے رہندے نيں۔
ہاتھ پر ہاتھ دھرے منتظر فردا ہو
اقبال دے خیال وچ مسلمان کدی اپنی میراث توں کنارہ کش نئيں ہُندا۔ لیکن اج دے مسلمان وچ سب توں زیادہ کمزوری ایہی اے کہ اوہ اپنی میراث نوں بھُل چکيا اے۔ کیونجے میراث دا حقدار بننے دے لئی اپنے آباءکی طرح توحید دے ضابطے دی پابندی لازمی اے تے موجودہ مسلمان توحید دی افادیت توں نا آشنا ہوئے کے رہ گیا اے۔
تھے تو آبا وہ تمہارے ہی، مگر تم کیا ہو
ہاتھ پر ہاتھ دھرے منتظر فرد ا ہو
اسلاف توں موازنہ
سودھونظم دے اس حصے وچ مسلماناں دی بے چارگی تے مندی حالت دے سلسلہ بیان وچ انہاں دی انفرادی تے اجتماعی خامیاں نوں اجاگر کيتا اے تے اقبال نے مسلماناں دے اسلاف دا ذکر کيتا اے۔ اقبال دا خیال اے کہ ساڈے اسلاف اپنے اخلاق و کردار علم و فضل تے گفتار و کردار دے اعتبار توں اس قدر بلند مرتبت تے عظیم سن کہ ساڈے تے انہاں دے درمیان زمین وآسمان کافرق اے۔ بھلا انہاں دا تے ہماریا کيتا مقابلہ ہوئے سکدا اے۔
علامہ اقبال نے جدید تعلیم تے اس دے زیر اثر پیدا ہونے والی معاشرتی تے مجلسی خرابیاں اُتے تنقید دی اے۔ ایہ صورت حال منطقی اے توجیہ ایہ پیش کيتی اے کہ جے بیٹا نکھٹو ہوئے تاں اسنوں باپ دی جائیدا د توں عاق کر دتا جاندا اے۔ مسلماناں دے نال ایہی کچھ ہويا۔ مسلماناں دے بزرگاں نے اسلام دی وجہ توں دنیا وچ عزت پائی تے تسيں قرآن چھڈ کے ذلیل و خوار ہوئے بزرگاں توں توانوں کيتا روحانی نسبت اے ۔
ہر کوئی مست مئے ذوقِ تن آسانی ہے
تم مسلمان ہو؟ یہ اندازِ مسلمانی ہے؟
حیدری فقر ہے، نے دولت عثمانی ہے
تم کو اسلاف سے کیا نسبتِ روحانی ہے
وہ زمانے میں معزز تھے مسلماں ہو کر
اور تم خوار ہوئے تارک ِ قرآں ہو کر
لیکن اس مایوسی دے باوجود اقبال مایوس نئيں اوہ اپنی قوم نوں پیغام دیندے نيں کہ، مسلماناں نوں چاہیے کہ اس آزمائش دے کڑے دور وچ اپنے ایمان وچ حضرت ابراہیم دی سی پختگی عزم تے یقین پیدا کر دیؤ تاکہ زمانے دی برق و آتش زنی انہاں دے لئی گل و گلزار بن جائے۔
آج بھی ہو جو براہیم کا ایماں پیدا
آگ کر سکتی ہے اندازِ گلستاں پیدا
شکوہ دی طرح جواب شکوہ وچ وی مسلماناں دی پستی تے مندی حالت نوں تفصیل توں بیان کيتا گیا اے۔ جس توں مایوسی دی اک کیفیت پیدا ہوئے جاندی اے۔ لیکن اس مایوسی نوں ختم کرنے دے لئی اقبال مسلماناں نوں اطمینان دلاندے نيں کہ ہتھ پیر توڑنا وی مردانگی دے زمرے وچ نئيں آندا۔ ایتھے توں امید دا پیغام شروع ہُندا اے۔ جس وچ دسیا گیا اے کہ مسلماناں دا ازسرنو عروج نیڑے آگیا اے۔ اس دے آثار نمایاں ہوئے رہے نيں۔ مسلمان تے اسلام کدی مٹ نئيں سکدے۔
رنگ گردوں کا ذرا دیکھ تو عنابی ہے
یہ نکلتے ہوئے سورج کی افق تابی ہے
پر امید مستقبل
سودھوجس دور وچ اقبال نے ایہ نظم لکھی اس وقت عالم اسلام وچ مایوس کن واقعات دی بھرمار سی۔ 1912ءماں بلقان نے ترکی اُتے حملہ کر دتا۔ بلغاریہ وچ شورش بپا ہوئی۔
(ہے جو ہنگامہ بپا یورش بلغاری کا)
ایران وچ روس نے پیش قدمی دی لیکن ایسی حالت وچ اقبال نے مسلم قوم نوں پیغام دتا کہ انہاں نوں انہاں گلاں توں شکستہ دل نئيں ہونا چاہیے قوماں دی تریخ وچ نشیب و فراز تاں آندے رہندے نيں۔ اسلام نوں کوئی وی مٹا نئيں سکدا کیوں کہ اس دے پس منظر وچ سینکڑاں برس دی جدوجہد تے طاقتور عوامل کار فرما نيں
اس دے علاوہ انسان دی ظاہر ی اکھ احوال و واقعات دی تہ وچ چھپے ہوئے حقیقی عوامل دا پتہ نئيں لگیا سکدی۔ اقبال دے نزدیک بہت ممکن اے کہ ظاہری آفت انہاں دے لئی کسی وقت باعث رحمت ثابت ہوئے۔ جداں کہ فتنہ تاتار دے سلسلے وچ ہويا۔ پہلے تاں انہاں نے اسلام نوں تہس نہس کيتا لیکن بعد وچ جدوں انہاں نے اسلام قبول کيتا تاں ایہی لوک اسلام دی امین بنے تے دنیا دی کئی وڈی وڈی اسلامی سلطنتاں دی بنیاد پائی۔
ہے عیاں یورشِ تاتار کے افسانے سے
پاسباں مل گئے کعبے کو صنم خانے سے
اقبال مسلماناں نوں حوصلہ دیندا اے کہ ایہ وقت ہمت ہارنے دا نئيں اے بلکہ میدانِ عمل وچ نکل کے مقابلہ کرنے دا اے۔ تے مسلماناں نوں انہاں دے اہم فرائض دی طرف متوجہ کردے نيں۔
وقت فرصت ہے کہاں کام ابھی باقی ہے
نور توحید کا اتمام ابھی باقی ہے
دعوت عمل
سودھواگے چل کے علامہ اقبال مسلماناں نوں دعوت عمل دیندے نيں۔ ایہ نظم دا آخری حصہ اے۔ اقبال کہندے نيں کہ اے مسلماناں ساڈی قوت دا راز جذبہ عشق وچ مضمر اے تے اس دا سرچشمہ حضور دی ذات گرامی اے۔ چونکہ اُنہاں دا مرکزی نقطہ عشق رسول اے اس لئی ”جواب شکوہ“ دے آخری حصے وچ جذبہ عشق توں سرشار اوہی والہانہ کیفیت موجود اے جو حضور دا ذکر کردے ہوئے اقبال اُتے عموماً طاری ہُندی سی۔ موذن رسول حضرت بلال عشق رسول دا مثالی پیکر سن تے انہاں دا تعلق افریقہ دی سرزمین جیش توں سی اس لئی تذکرہ رسول دے ضمن وچ بلالی دنیا (جیش ) دا ذکر وی کيتااے۔ آخری بند وچ اقبال حق دے لئی جدوجہد دی تلقین کردے نيں اے مسلمان، عقل تیری ڈھال تے عشق تیری تلوار اے۔
عقل ہے تیری سپر عشق ہے شمشیر تری
مرے درویش! خلافت ہے جہانگیر تری
آخر ی شعر دا مفہوم ایہ اے کہ جے مسلمان آپﷺ دے اسوہ حسنہ دی پیروی کرن تاں فیر تقدیر وی انہاں دے اگے سرنگاں ہوئے جائے گی۔ تے کائنات انہاں دے تصرف وچ ہوئے گی۔ اقبال نے عمر بھر ایداں دے لاثانی اشعار لکھے نيں لیکن ایہ شعر اپنی جگہ منفرد اے۔
کی محمدﷺ سے وفا تو نے تو ہم تیرے ہیں
یہ جہاں چیز ہے کیا لوح و قلم تیرے ہیں
فنی تجزیہ
سودھو”جواب شکوہ “ مسدس ترکیب بند دی ہیت وچ 32 بندےآں اُتے مشتمل اے۔ ایہ بحر رمل مثمن مخبون مقطوع وچ اے۔ بحر دے ارکان ایہ نيں۔
فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن
انداز تے لہجہ
سودھو”جواب شکوہ“ چونکہ شکوہ دے جواب وچ لکھی گئی اس لئی اس دا انداز دوسری طویل نظماں دے بر عکس براہ راست خطاب دا اے۔ اللہ دی طرف توں مسلماناں نوں یا پوری امت مسلمہ نوں خطاب کردے ہوئے شکوہ دا جواب دتا گیا اے۔ براہ راست اندازِ تخاطب دی وجہ توں نظم وچ علامتی تے ایمائی رنگ بہت معمولی اے۔ اس لئی ”جواب شکوہ“ وچ تغزل نہ ہونے دے برابر اے۔ نظم دا لہجہ شروع توں آخر تک یکساں نئيں اے کئی تھاںواں اُتے لہجہ دھیما اے جتھے مسلماناں دی فکری تے عملی گمراہیاں دی نشان دہی کيتی گئی اے۔ اوتھے تنقیدی لہجہ اے اس دے علاوہ طنزئیہ لب و لہجہ وی اختیار کيتا گیا اے۔ مثلاً
تم میں حوروں کا کوئی چاہنے والا ہی نہیں
جلوہ طور تو موجود ہے موسی ہی نہیں
قلب میں سوز نہیں روح میں احساس نہیں
کچھ بھی پیغام ِ محمد کا تمہیں پاس نہیں
بعض جگہوں پر تاسف کا لہجہ پایا جاتا ہے
فرقہ بندی ہے کہیں اور کہیں ذاتیں ہیں
کیا زمانے میں پنپنے کی یہی باتیں ہیں
آخر وچ اقبال دعوت عمل دیندے نيں تے مسلماناں نوں اسلام دا پیغام پھیلانے تے رسول دے ناں نوں زندہ و تابندہ کرنے دی تلقین کيتی جاندی اے۔ ایتھے لہجہ اُتے جوش اے۔
قوت عشق سے ہر پست کو بالا کر دے
دہر میں اسم ِ محمد سے اجالا کر دے
کی محمد سے وفا تو نے تو ہم تیرے ہیں
یہ جہاں چیز ہے کیا لوح قلم تیرے ہیں
ڈرامائی کیفیت
سودھو”جواب شکوہ“ دے پہلے چھ بندےآں وچ ڈرامائی کیفیت موجود اے اس وچ اہل آسمان یعنی سیارےآں، کہکشاں، چاند تے فرشتےآں دی زبانی اس ڈرامے دے مختصر مکالمے کہلوائےگئے نيں۔ انہاں مکالمےآں تے گفتگو دی وجہ توں نظم وچ ڈرامائیت آجاندی اے۔ ڈرامے دے کلائمیکس اُتے اک آواز آندی اے جو اہل آسمان دے سوالات دا جواب اک طویل مکالمے دی صورت وچ دیندی اے ایہ آواز اس ڈرامے دا آخری تے سب توں اہم کردار اے
آئی آواز غم انگیز ہے افسانہ تیرا
اشک ِ بیتاب سے لبریز ہے پیمانہ تیرا
آسماں گیر ہوا نعرہ مستانہ تیرا
کس قدر شوخ زباں ہے دل دیوانہ تیرا
شکر شکوے کو کیا حسن ادا سے تونے
ہم سخن کر دیا بندوں کوخدا سے تونے
تشبیہ ،استعارات، تصویر کاری
سودھواقبال تشبیہ واستعارہ دے بادشاہ نيں۔ جواب شکوہ وچ اقبال نے متعدد خوبصورت تشبیہات دا استعمال کيتا اے۔
ٍ بت شکن اُٹھ گئے باقی جو رہے بتگر ہیں
تھا ابراہیم پدر اور پسر آزر ہیں
”جواب شکوہ“ دے فنی بانکپن تے عظمت دے ضامن اس دے تراشیدہ استعارات نيں جو معنویت دے پیش نظر نہایت قابل قدر نيں۔
قیس زحمت کش تنہائی صحرا نہ رہے
شہر کی کھائے ہوا باد یہ پیمانہ رہے
”جواب شکوہ“ وچ اقبال نے کئی اشعار نوں ایداں دے خوبصورت لفظاں دا جامہ پہنایا اے کہ تصویر کاری یا محاکات نگاری دی عمدہ مثالاں لگتی نيں۔
کشتی حق کا زمانے میں سہارا تو ہے
عصر نو رات ہے دھندلا سا ستارا تو ہے
صنعت گری
سودھوصنعت تلمیح:
آج بھی ہو جو براہیم کا ایماں پیدا
آگ کرسکتی ہے انداز گلستاں پیدا
صنعت طباق ایجابی:
منفعت ایک ہے اس قوم کی نقصان بھی ایک
ایک ہی سب کا نبی، دین بھی، ایمان بھی ایک
صنعت مراعا ة لنظیر:
حرم پاک بھی، اللہ بھی قرآن بھی ایک
کیا بڑی بات تھی ہوتے جو مسلمان بھی ایک
حسن ِ تعلیل:
کچھ جو سمجھا جو مرے شکوے کو تو رضواں سمجھا
مجھ کو جنت سے نکالا ہو ا انساں سمجھا
ایک اورشعرشکوہ کا یہ بھی تھا جس پہ لوگ زیادہ بھرم ہوئے،
جنگ و جدل سکھایاواعظ کو بھی خدا نے ،
ہور فنی محاسن
سودھوجس توں شکاوہ کیہ جائے جواب وچ اس دی طرف توں بالعموم معذرت پیش کيتی جاندی اے مگر جواب شکوہ دا حسن بیان ویکھو کہ اس وچ شکوہ کرنے والے اُتے اس دا شکوہ لُٹیا دتا گیا اے۔ گویا شکوہ کرنے والے دا منہ بند کر دتا گیا اے۔ اس سلسلے وچ کچھ اشعار قابلِ ذکر نيں جنہاں وچ بلا دا طنز تے کٹ موجود اے۔
یوں تو سید بھی ہو، مرزا بھی ہو، افغان بھی ہو
تم سبھی کچھ ہو بتائو تو مسلمان بھی ہو
جواب شکوہ وچ خوبصورت تراکیب وی ملدی نيں۔ شاعر نے اپنے مطلب کيتی وضاحت دے لئی ایسی بلیغ تے عمدہ ترکیب سازی توں کم لیا اے کہ نہایت مشکل گل دو تن لفظاں دی مدد توں وڈے خوبصورت انداز وچ بیان کر دتی اے۔ مثلاً مردم چشم زمین، بانگ درا، برق طبعی، شعلہ مقالی، قدسی الاصل، دانائے رموز کم،وغیرہ، جدوں کہ مشکل پسندی تے فکر وخیال دی جدت دے اعتبار توں ایہ نظم اقبال دا حسین و جمیل پیکر اے۔ تاثرات دی شدت تے گہرائی نظم دے ہر حصے وچ موجود اے۔ تے اس کااختتام تاں لا جواب اے۔
کی محمد سے وفا تو نے تو ہم تیرے ہیں
یہ جہاں چیز ہے کیا لوح قلم تیرے ہیں
پوری نظم دا نچوڑ ایہ شعر اے امت مسلمہ دے شکوے دے جواب وچ ایہی شعر بہت اے۔
مجموعی جائزہ
سودھو”جواب شکوہ“ماں مسلماناں دے مذہبی، روحانی تے اخلاقی انحطاط دے اسباب نہایت دل کش انداز وچ بیان کیتے گئے نيں تے مسلماناں دی شیرازہ بندی دا علاج وی تجویز کيتا اے۔ تے دسیا اے کہ مسلماناں نوں چاہیے کہ اپنے کردار توں رسول پاک دے امتی ہونا ثابت کرن تے انہاں دے دامن توں وابستہ رہنے دا عزم کرن۔ ایہی خداوند تعالٰی تک رسائی دا راز اے۔
”شکوہ“ نوں جے مذہبی شاعری دی وسواخت کہیا جائے تاں وسواخت دا خاتمہ عام طور اُتے محبوب توں صلح صفائی اُتے ہُندا اے اس لحاظ توں ”جواب شکوہ“ تعلقات دے ازسرنو خوشگوار ہونے تے اعتدال اُتے آنے دا اعلان اے۔ بقول عبد القادر سروری
” شکوہ“ ”جواب شکوہ“ وچوں کسی نظم دا جواب اردو وچ نئيں اے۔ شکوہ وچ جس شاعرانہ انداز توں مسلماناں دی پستی دا گلہ خدا توں کيتا گیا اے تے ”جواب شکوہ “ وچ ابھرنے دی جو ترکیب دسی گئی اے اس وچ الہام ِ ربانی دی شان نظر آندی اے ۔“
ہور ویکھو
سودھو