دل خالصہ
دل خالصہ سکھاں دیاں وکھریاں لڑاکا ٹولیاں نوں کیا جاندا اے جیڑیاں 18ویں صدی چ مغلاں تے افغانیاں نال لڑ ریاں سن۔
1733 نوں سربت خالصہ چ سکھ سردار نواب کپور سنگھ نے سکھاں دے وکھریاں جتھیاں نوں دل خالصہ دا ناں دتا اوناں دی ترتیب تے تنظیم کیتی تے کسے وی بارلے خطرے نوں نبڑن لئی تیار کیتا۔
خالصہ سکھاں نوکیندے نین تے دل پنجابی چ جتھے یا فوج نوں کہندے نیں۔
تریخ
سودھوسکھاں دے دو لڑاکو جتھے
سودھوسن 1733 وچ زکریا خان نے سردار کپور سنگھ نوں نوابی دے کے سکھاں نوں امرتسر وکھے سکھ امن نال رہن لئی منا لیا۔ پر اس دے چھیتی پچھوں نوجوان اتے بزرگ سکھاں وچکار گھوڑیاں اتے ددھارو پسوآں دے دانے اتے چارے دی ونڈ پچھے اختلاف ہو گئے۔ جس کارن نواب کپور سنگھ نے اوہناں نوں دو الگ الگ حصیاں وچ جتھیبند کر دتا۔ پینتی سال توں گھٹ عمر دے نوجواناں دے جتھے دا نام ترنا دل رکھیا گیا اتے اس توں وڈے سکھاں دا بڈھا دل بنیا۔ ایہہ ونڈ ادوں توں لے کے اج تک قایم اے۔
اپنے آپ نوں ترنا دل اتے بڈھا دل دو حصیاں وچ ونڈ کے رکھن دی روایت اج تک قایم اے۔
دل خالصہ شروعات پچھے کارن
سودھوپنجاں سالاں پچھوں 1739 وچ نادر شاہ نے بھارت اپر پنجواں حملہ کیتا۔ پنجاب وچ اک وار پھیر افرا تفری مچّ گئی تے سبھ کجھ الٹ پلٹ ہو گیا۔ ایہناں حالتاں وچ ہی سکھاں نے ڈھیر سارا دھن مال، گھوڑے اتے مجھاں اکٹھیاں کر لئیاں۔
سکھاں دی آبادی بہت گھٹ سی۔ نوجوان ہندو منڈے دھڑادھڑ خالصے دیاں صفاں وچ شامل ہونے شروع ہو گئے۔ پھرتیلے اتے ہمت والے ہر نوجوان نے لٹّ مار کرن واسطے اپنا جتھا بنا لیا۔ ایہناں جتھیاں دی گنتی 65تک پہنچ گئی۔ ہر جتھا اپنے کم کاج لئی خدمختیار سی۔
اتوں احمد شاہ درانی نے وار وار حملے کرنے شروع کر دتے۔ اس تو وی ودھ اک بہت ہی ظالم مغل جرنیل معین ال ملک پنجاب دا صوبیدار بنا دتا گیا۔
نواب کپور سنگھ ایہناں حالتاں توں بہت چوکنا ہو گیا۔ اس نے دیکھیا کہ اس طرحاں چھوٹے چھوٹے جتھیاں دے آزاد طور تے جدوجہد وچ کدن نال سکھاں دا بہت نقصان ہو رہا اے۔ اس نے ایہناں جتھیاں دے اک ہو جان وچ ہی حفاظت سمجھی ۔ اکھر نواب کپور سنگھ نے سارے دے سارے 65 جتھیاں نوں اکٹھے ہون لئی منا کے وڈے وڈے گیاراں جتھے بنا دتے جنہاں نوں مسلاں دے نام نال جانیا جاندا اے۔ ایہناں گیاراں مسلاں نوں سانجھے طور تے دل خالصہ دا نام دتا گیا۔ دل خالصہ دا مکھ جتھیدار سردار جسا سنگھ آہلووالیا نوں تھاپیا گیا۔ بے شکّ سارے لڑاکو جتھے اکٹھے کر کے اوہناں نوں دل خالصہ دا نام دے دتا گیا پر پھر وی بڈھا دل اتے ترنا دل دی مانتا بنا کے رکھی گئی۔ بڈھا دل وچ چھ مسلاں سن،آہلووالیا، ڈلیوالیا، فاضلپوریا جاں سنگھپوریا، کروڑسنگھیا، نشانوالیا اتے شہیدی مثل۔ ترنا دل وچ بھنگی، کنھئیا، رامگڑھیا اتے شکرچکیا۔ پھولکیاں سرداراں نے اپنی وکھری وچاردھارا ہون کرکے دوناں دلاں وچ ہی شمولیت نہیں کیتی۔ دونوں دل دلی دے مغلاں اتے قندھار دے افغاناں دے خلاف سن۔ پھولکیاں سردار دلی، قندھار اتے کابل دے وفادار رہے۔ پر وکھرے طور تے دل خالصہ دے بڈھا دل دا مکھی جتھیدار سردار جسا سنگھ آہلووالیا اتے ترنا دل دی جتھیداری سردار ہری سنگھ بھنگی نوں سونپی گئی۔
الگ الگ ہندیاں اکٹھے رہنا سکھاں دی اگلی روایت بنی۔
دل خالصہ دی تریخ
سودھودل خالصہ: بندہ بہادر دی موت توں بعد سکھ پنتھ کافی ویلے تک بنا کسے یوگ لیڈر دے کھنڈیا رہا اتے مغل سرکار دے جبر کارن پہاڑاں ، ریگستاناں اتے چھمبھاں وچ لک چھپ کے سماں کٹدا رہا، پر اوہناں دے من وچ ‘راج کریگا خالصہ ’ دی پرتگیا قایم رہی۔ مغل سرکار جدوں اوہناں نوں دباؤن وچ ناکامیاب رہی، تاں لاہور دے صوبے زکریا خان نے سن 1733 ای۔ وچ سکھاں نال رابطہ کیتا اتے اک لکھ دی جاگیر توں علاوہ ‘نواب’ دا خطاب دین دی پیش کش کیتی۔ اس پیش کش نوں قبول کردیاں پنتھ نے س۔ کپور سنگھ نوں نواب اتے سکھاں دا پرمکھ لیڈر منّ لیا گیا۔ ساریاں جتھیاں دے لیڈر ادھکتر امرتسر ہی ٹھہرن لگ گئے۔ پربندھکی سودھا لئی نواب کپور سنگھ نے ساریاں جتھیبندیاں نوں سن 1734ء وچ دو دلاں وچ ونڈ دتا— اک بڈھا دل اتے دوجا ترنا دل۔ ترنا دل نوں اگوں پنج جتھیاں وچ ونڈیا گیا جنہاں وچ ہر اک دا اپنا نگارا اتے نشان سی۔ سن 1735ء وچ زکریا خان نے سمجھوتہ توڑ دتا۔ فلسروپ نویں سرؤں شروع ہوئے تشدد کرکے سکھ پھر جنگلاں اتے پہاڑاں وچ جا لکے۔ سن 1739ء وچ ہوئے نادرشاہ دے حملے نے مغل سرکار نوں جھکجھور دتا۔ 1 جولائی 1745ء نوں زکریا خان دی موت ہو گئی۔ بدلی ہوئی ستھتی کارن دیوالی دے موقعے تے امرتسر وچ سکھاں دا اکٹھ ہویا اتے اک گرمتے راہیں سکھاں نوں 25 جتھیاں وچ ونڈ دتا گیا۔ ہر اک جتھے وچ اک سو سنگھ شامل سی۔ مکھ ونڈ بڈھا دل اتے ترنا دل والی ہی رہی۔ ہولی ہولی جتھیاں دا وستار ہندا گیا۔ ایہہ وستار ادھکتر ترنا دل والیاں دا ہویا۔
احمد شاہ درانی دے سن 1748ء وچ پہلے حملے ویلے سکھ 65 جتھیاں وچ ونڈے ہوئے سن۔ ساریاں دے وکھرے وکھرے سردار جاں جتھیدار سن اتے سانجھے مقصد دی سفلتا لئی سدا قربانیاں دین لئی ططپر رہندے سن۔ 29 مارچ 1748ء وساکھی والے دن جدوں سارے جتھے دربار صاحب امرتسر اکٹھے ہوئے، تاں سردار جسا سنگھ آہلووالیا دی سرداری ہیٹھ سربت خالصے نے اکٹھے ہون دا گرمتا پاس کیتا۔ سکھاں دی اس سانجھی جتھیبندی دا ناں ‘دل خالصہ’ رکھیا گیا۔ اس جتھیبندی دا مکھ مقصد سی باہرلے حملہ آوراں نوں روکنا اتے دیس-واسیاں نوں لٹ-مار توں بچاؤنا۔ ‘دل خالصہ’ نوں اگوں یارھاں مسلاں وچ ونڈیا گیا، جویں
- آہلووالیاں دی مثل ،
- سنگھپریاں دی مثل،
- کروڑ سنگھیاں دی مثل،
- نشانوالیہ مثل،
- شہیداں دی مثل،
- ڈلیوالیاں دی مثل،
- سکرچکیاں دی مثل،
- بھنگیاں دی مثل ،
- کنھیاں دی مثل،
- نکیئیاں دی مثل اتے
- رامگڑھیاں دی مثل۔
ایہناں وچ پہلیاں چھ مسلاں بڈھا دل ماتحت سن اتے باقی پنج ترنا دل ماتحت۔ س۔ جسا سنگھ آہلووالیا ایہناں دوہاں دا سانجھا سردار بنایا گیا۔ نواب کپور سنگھ نوں سرب پرمکھ جتھیدار دی مانتا دتی گئی۔ ایہناں یارھاں توں علاوہ اک پھولکیاں مثل وی سی، پر اوہ دل-خالصہ ماتحت نہیں سی۔
کوئی وی امرتدھاری سنگھ جو گھوڑسواری اتے ہتھیار چلاؤن وچ ماہر ہووے، کسے وی مثل وچ شامل ہو سکدا سی اتے اپنی مرضی مطابق اک مثل نالوں ہٹ کے دوجی مثل وچ داخل ہو سکدا سی۔ ایہناں مسلاں وچوں ہر اک دی اپنی اپنا پربندھکی انتظام سی (ویکھو ‘مسلاں’)۔ سمچے طور تے ایہہ ساریاں مسلاں ‘سربت خالصہ ’ دے فیصلیاں دیاں پابند سن اتے ‘اکال تخت ’ ایہناں دا سانجھا ملن- تھاں سی جتھے سال وچ دو وار (وساکھی اتے دیوالی) وڈا اکٹھ ہندا سی۔ ادوں ایہناں دی ملویں طاقت ستر ہزار گھوڑچڑھیاں دی سی۔ پیدل فوج دی کوئی انتظام نہیں سی۔ سن 1783ء تک دل خالصے دا دبدبا پنجاب توں باہر جمنا پار دے علاقے اتے دلی تک سی۔ پر س۔ جسا سنگھ آہلووالیا دے انتقال توں بعد ‘دل خالصہ’ دی ہوند اک مرکزی جتھیبندی وجوں ختم ہو گئی۔