پنجاب دیاں نہراں

نہری سنچائی ہور ذرائع نالوں سنچائی دا ضروری تے سستا ذریعہ اے ۔ پنجاب دیاں نہراں اج دی انجینیئرنگ دے لحاظ نال دنیا وچ اک بہت ہی مان-متا تھاں رکھدیاں ہن

نہراں دیاں دو قسم نیں :

• 1 برساتی نہراں، جیہڑیاں دریا وچوں سدھیاں کڈھیاں جاندیاں ہن اتے اس ویلے ہی کم کردیاں ہن جد دریا وچ پانی کافی اچا ہووے . اجہیاں نہراں نہر دے مکھ تے کسے قسم دا ہیڈّ بنائے بغیر صرف برسات دے دناں وچ ہی چلدیاں ہن ۔ ایہناں نہراں وچ پانی دی سپلائی غیر-یقینی بنی رہندی ہے اتے سنچائی صرف اپروں پانی آؤن 'تے ہی نربھر ہندی ہے ۔ انگریزاں دے آؤن توں پہلاں پنجاب وچ اجہیاں نہراں دی ہوند سی ۔ انگریزی راج ویلے ایہناں نہراں وچوں کئی سدا چلن والیاں نہراں بنا دتیاں گئیاں سن ۔

• 2 باراں مہینے یا سدا چلن والیاں نہراں اوہ نیں جیہڑیاں دریا وچ کوئی ڈیم جاں ہیڈّ جاں بیرج بنا کے کڈھیاں جاندیاں ہن اتے جنے علاقے نوں پانی دینا ہووے اس مطابق ڈزائین کرکے دریا وچوں پانی لیا جاندا ہے ۔ سنّ 1947 توں پہلاں سانجھے پنجاب وچ لگبھگ 50 برساتی نہراں سن، جہڑیاں سالانہ 12،50،000 ایکڑ بھوئیں نوں سنچت کردیاں سن ۔ ایہناں نہراں وچ بہتیاں سدا چلن والیاں نہراں بنا دتیاں گئیاں سن، اجیہا ستلج ویلی پروجیکٹ اتے ہور پروجیکٹ ادھین ہویا ۔

برساتی نہراں

برساتی نہراں دا بیڈّ سطر لگبھگ دریا وچ سردیاں وچ چلن والے پانی دے سطر دے لگبھگ برابر ہندا ہے ۔ پانی دی ڈنوگھائی نہر وچ لگبھگ اونی ہی ہندی ہے، جنی سردیاں وچ چلن والے پانی دے سطر توں ہڑ دے پانی دے سطر تکّ بندی ہے ۔ ایہہ ڈنوگھائی 5 فٹّ توں لے کے 10-12 فٹّ تکّ ہندی ہے ۔ کجھ برساتی نہراں بارے ہیٹھ لکھے انوسار لکھیا جاندا ہے ۔

اپر ستلج برساتی نہراں

ستلج دریا وچوں حسینیوالا توں تھلے چار نہراں دریا دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں سن، جنہاں نوں اپر ستلج برساتی نہراں کہندے ہن ۔

ایہہ سن :

• (1) کٹورا نہر،
• (2) خانواہ نہر،
• (3) اپر سہاگ نہر،
• (4) لوئر سہاگ نہر

ایہہ نہراں دریا بیاس دے پرانے وہن دے اتر وچ اس کھیتر نوں پانی دندیاں سن جو اپر باری دوآب نہر نال سنچت علاقے دی حد توں تھلے سی

کٹورا نہر

ایہہ نہر 1870-71 وچ دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں گنڈا سنگھ والے دے لاگے کڈھی گئی سی، جس دا بیڈّ 55 فٹّ چوڑا اتے اس دی سمرتھّ 685 کیوسکس سی ۔ ایہہ نہر لگبھگ 34 کلومیٹر، اک پرانے نالے وچ وگدی سی اتے پھر اس دیاں چار شاکھاواں پکھوکی، اٹاری، چونیاں اتے نئیوال بن جاندیاں سن ۔ایہہ ساریاں حسین خان والا، کھڈیاں، دوبلی، گدڑپور، چونیاں، شامکوٹ، شیرگڑھ اتے لڈیاں وغیرہ پنڈاں نوں پانی دندیاں سن ۔

خانواہ نہر

اس نہر دا پرانا ناں ڈھوٹواہ ہے، جو کہوتیوال جس دے کھنڈر بوڑیوال (ضلع وہاڑی) پاسے ویکھے جا سکدے ہن، 7ویں صدی دے کمبوج بادشاہ دے گوت ڈھوٹ نال سبندھت ہے اتے جہڑی بادشاہ دے باغاں دی سنچائی لئی اتے کشتیاں راہیں سفر کرن لئی بنائی گئی سی ۔ ایہہ دریا بیاس توں کھبے پاسیوں چونیاں نیڑے توں کڈھی گئی سی ۔ دریا بیاس اس ویلے چونیا دے پاس وگدا سی اتے سزاباد دے نیڑے چناب نال ملدا سی پر 1790 وچ ایہہ ستلج نال ہریکے دے تھاں تے رل گیا ۔ پرانا وہن اجڑن نال اس علاقے دا نہری سسٹم وی اجڑ گیا ۔ اس طرحاں اس اجڑے علاقے نوں ستلج دریا 'چوں نہراں کڈھ کے آباد کیتا گیا ۔ ایہہ نہر کئی صدیاں چلدی رہی، 14ویں صدی وچ دیپالپور دا گورنر غیاث الدین تغلق سی ۔ اس دے اترادھکاری فیروز شاہ تغلق دی کھیتی باڑی نوں پروتساہت کرن دی نیتی نے اس کھیتر وچ ڈھوٹواہ توں علاوہ کئی نہراں کھودیاں، جویں کہ نصیرواہ، قطبواہ اتے خضرواہ ۔ تغلق خاندان توں پچھوں ایہہ نہر پھر اجڑ گئی پر اکبر دے اک منتری مرزا خاں نے اس نوں پھر آباد اتے انت کیتا ۔ مرزا خاں دے مگروں اس دے اترادھکاریاں نے نہر دا اجاڑا کر دتا ۔ اسے زمانے وچ اس نہر نوں خانواہ دا ناں دتا گیا ۔

مہاراجا رنجیت سنگھ ویلے اس دے دیوان رادھا رام نے اس نہر دا ہیڈّ دریا ستلج اپر پنڈ ماموکی نیڑے بنوایا اتے پرانی نہر تکّ اک نواں لنک کھدوا کے اس نال میل دتا ۔ اس نہر وچ 1807-1823 تکّ پانی وگیا ۔ پھر ایہہ نہر 1841 تکّ اجڑی رہی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر مہاراجہ شیر سنگھ دے راج دوران اس نہر نوں فقیر چراغ دین نے پھر چالو کیتا ۔ 1849 وچ انگریزاں دے پنجاب اپر قبضے ویلے ایہہ نہر چالو سی تے پھر نویں راج دے محکمہ نہر دے ادھین آ گئی ۔ ایہہ 65 فٹّ چوڑی اتے ڈسچارج 1290 کیوسکس سی ۔ اس نہر دی ٹیل پنڈ چونتپور (ضلع منٹگمری) کول سی ۔اس دیاں کنگنواہ نارتھ، کنگنواہ ساؤتھ اتے بھاولڈھاس شاخاں سن ۔ اخیرلیاں دو شاکھاواں دیپالپور اتے ہیپالپور دے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن جہڑا ہن پاکستان دے ضلع اوکاڑا دا علاقہ اے ۔

اپرسہاگ نہر

ایہہ نہر مہاراجا رنجیت سنگھ دے سمیں 1816 وچ پٹی گئی اتے اس دا ہیڈّ دریا ستلج دے سجے کنڈھے پنڈ لولا دے پاس سی اتے ٹیل پنڈ بونگا حیات پاس ۔ بیڈّ 60 فٹّ اتے ڈسچارج 1540 کیوسکس ایہہ نہر 1840 تکّ چلدی رہی اتے 1855 تکّ اس ولّ کسے دا دھیان نہ آیا جد اس نوں برطانوی راج نے اپنے ہتھاں وچ لے لیا ۔ اس دیاں کلیرواناوالا، روپسرن، ہاجیچند اتے بھنگا دھالیوال ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔

لوئر سہاگ نہر تے پارا نہر

ایہہ نہراں مہاراجا رنجیت سنگھ ویلے 1816 وچ سہاگ نالہ جہڑا ہڑ لیاؤندا سی، اس اپر ہیڈّ بنا کے پٹیاں گئیاں ۔ 1831 وچ اک ہور ہیڈّ بنا کے دیپالپور دے کھیتر نوں ڈھاہ دتا گیا ۔ برطانوی راج ویلے 1885-86 وچ اس نہر نوں نویں شکل دتی گئی اتے اس نوں دریا ستلج نال پنڈ لالو گدڑ (فاضلکا دے ساہمنے دریا دے دوجے پاسے) نیڑے میل کے، سرکاری ویسٹ لینڈ جو 142 مربع میل وچ سی، نوں پانی دتا گیا ۔ اس دیاں حویلی اتے موسیوال راج ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ اس دا بیڈّ 90 فٹّ اتے ڈسچارج 1420 کیوسکس ۔ نہر 53 کلومیٹر سہاگ نالے وچ وگدی سی تے پھر پارا نالہ وچ ۔ نہر دیاں دو شاکھاواں اک پارا نالے راہیں (پارا برانچ) اتے دوسری سہاگ نالے راہیں (سہاگ برانچ) سن ۔ ایہناں نہراں 'تے پیندی بھوئیں نال لگدے بہوابادی والے ضلعےآں دے کساناں نوں الاٹ کیتی گئی ۔ ٹھنڈھ دے موسم دوران ایہہ نہراں بند رہندیاں سن ۔ اس لئی آبادکاراں نوں اس موسم وچ سنچائی لئی کھوہ پٹن لئی کیہا گیا ۔ لوئر سہاگ نہر دی اک شاکھا پاکپٹن رجواہا اتے فریدپور سوآ سی ۔ ایہناں نہراں دے علاقے نوں سدا چلن والی دیپالپور نہر جہڑی ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین بنی سی، اپر تبدیل کر دتا گیا ۔ دیپالپور نہر حسینیوالا ہیڈّ ورکس توں دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں کڈھی گئی سی، جہڑی پاکستان نال انڈس طاس معاہدے ادھین ہیڈّ توں بند کر دتی گئی سی ۔

لوئر ستلج برساتی نہراں

ایہناں برساتی نہراں نوں امپیریئل کینال سسٹم کیہا جاندا سی، جہڑیاں ستلج دریا دے کھبے پاسیوں نکل کے ملتان ضلعے دے کجھ بھاگاں(حصےآں) نوں سنچت کردیاں سن ۔ ایہناں وچ بہت ساریاں نہراں 18ویں صدی دے ادھ وچ داؤدپوترا (ریاست بہاولپور دے شاہی ٹبر دے لوک) شکتی شالی قبیلے ولوں بنائیاں گئیاں سن، جنہاں پاس مغلاں دے پتن توں لے کے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے شکتی پھڑن تکّ اس کھیتر دا بہت سارا علاقہ قبضے وچ سی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گورنر دیوان ساون ملّ نے ایہناں نہراں نوں اتے ہور نہراں نوں وسایا تے سدھاریا ۔ ایہناں وچوں کجھ نہراں سن:

• گولن محمد نہر،
• دیوان واہ نہر،
• جامواہ خورد نہر، جہڑی پنڈ میلسی اتے کھانپر پاسوں نکلدی سی،
• جامواہ کلاں نہر، جہڑی پنڈ کھانپر پاسوں نکلدی سی، اس دے چھ رجواہے سن
• بہاولواہ نہر جہڑی پنڈ جلا پاسوں نکلدی سی، جس دی سلتانواہ شاخ سی جس دیاں جمراہیواہ اتے ابنواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن،
• محمد واہ نہر شاہ پور پنڈ کولوں نکلدی سی جہڑی بسنتپر دے آلے-دوآلے نوں سنچت کردی سی،
• سدرواہ نہر جس دی چھجوواہ ڈسٹریبیوٹری سی،
• باسلواہ نہر' ستلج دے سجے پاسوں نکلکے لودھراں دے کھیتر نوں پانی دندی سی ۔ اس دیاں شیخ لارلیواہ مبارکواہ، کھانواہ اتے ہاپھزواہ ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ ایہو جہیاں 1850 وچ 19 نہراں سن، جہڑیاں پچھوں اک-دوجی وچ شامل کیتیاں گئیاں سن اتے 1903 وچ کیول تنّ میلسی، محمدواہ، بہاولواہ، لودھراں نہراں رہِ گئیاں سن، جہڑی 424 مربع میل علاقے دی سنچائی کردیاں سن ۔ ایہہ اپریل توں اکتوبر تکّ چلدیاں سن پر روپڑ توں سرہند نہر نکلن کارن، ستلج وچ پانی بہت گھٹ گیا اتے سال 1903-04 وچ ایہناں نال صرف263 مربع میل علاقے دی سنچائی ہندی سی ۔ ساؤنی دی فصل دی بجائی نہری پانی نال ہندی سی اتے ہاڑھی دی فصل کھوہاں دے پانی نال ۔ ودھ توں ودھ ڈسچارج ایہناں نہراں دا 5000 کیوسکس سی ۔ وڈیاں نہراں دی لمبائی 394 میل اتے ڈسٹریبیوٹریاں دی 328 میل سی ۔

حاجیواہ نہر

ایہہ نہر وی لوئر ستلج نہراں وچ شامل سی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سمیں ایہہ نجی ہتھاں ولوں بنی سی پر 1888 وچ نہر دا بندوبست ٹھیک نہ ہون کارن سرکاری انتظام تھلے آ گئی ۔ کینال دی تھلیوں چوڑائی 30 فٹّ، ڈسچارج 500 کیوسکس اتے لمبائی 62 کلومیٹر سی اتے اس نال 53 مربع میل علاقہ سیراب ہندا سی ۔

ایہناں ساریاں نہراں نوں ہیڈ سلیمانکی اتے ہیڈ اسلام توں نکلن والیاں نہراں نال سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کر دتا گیا ۔

ہنسلی نہر

ایہہ نہر جہانگیر بادشاہ نے دریا راوی توں سجے پاسے توں کڈھوائی سی، جس دی لمبائی 80 کلومیٹر سی اتے جہانگیر دے شیخوپورا قلعے تے شکارگاہ اتے ہرن مینار وچ اک تلاب اتے باغ نوں پانی دندی سی ۔ ہن اس دے کھنڈر ویکھے جا سکدے ہن ۔ 1633ء دے لاگے شاہجہاں بادشاہ دے پرسدھ انجینیئر علی مردان نے اک ہنسلی ناں دی نہر راوی دے کھبے کنڈھے توں کڈھی جیہڑی لہور شالامار باغ نوں پانی دہندی اے، جیہڑی لگبھگ 30 فٹّ چوڑی، جس دی 500 کیوسکس دی سمرتھا سی، بنوائی ۔ سکھ راج سمیں (1763-1849) اس نہر دی اک شاخ سری ہرمندر صاحب امرتسر دے سروور نوں پانی دین لئی بنی سی ۔ ایہہ 12500 ہیکٹیئر خیتر نوں پانی دندی سی اتے 85 ہزار روپئے دا مالیہ کماؤندی سی ۔

شاہ نہر ضلع ہشیارپور

ایہہ برساتی نہر مغل راج ویلے 1744 وچ کجھ شاہوکاراں ولوں دریا بیاس توں کھبے پاسیوں، مکیریاں دے آلے-دوآلے دے خیتر نوں سنچت کرن لئی کڈھی گئی سی ۔ ایہہ رئے پنڈ دے نیڑیوں جیہڑا مکیریاں توں 24 کلومیٹر دور ہے، نکلدی سی اتے اس دیاں ستھوان، لدھڑی، اجمیری، نوشہرا اتے شاہنہر، ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ نہر دی ڈھلوان کجھ غلط ہون 'تے ایہہ چھیتی ہی ریت نال بھر گئی ۔ چودھری دھجا سنگھ اتے علاقے دے ہور زمینداراں نے اس نہر نوں اپنے خرچے 'تے صاف کیتا اتے 1846-48 وچ مکیریاں شہر تکّ بھومی دی سنچائی ہون لگی ۔ نہر پھر وی لوڑیندیاں شرطاں پوری نہ کر سکی اتے اس دی حالت پھر 1869 وچ خراب ہو گئی ۔ اس ویلے دے ڈپٹی کمیشنر پارکنسن نہر پربندھن دا کم نویکلے طور 'تے لاگوُ کردیاں نہر توں نفع لین والیاں کساناں توں نہر دی رکھوالی اتے مرمت لئی فنڈ اکٹھے کیتے اتے اس دا پربندھک اک تنخواہدار رکھیا جس دا ناں چودھری کھڑک سنگھ سی ۔ ایہہ سسٹم کارگر رہا اتے 1890 وچ اس دا پربندھ اپنے ہتھاں وچ لے لیا ۔ ایہہ پربندھ 1949-50 تکّ کم کردا رہا تے پنجاب دے سنچائی وبھاگ نے نہر دا کنٹرول اپنے ہتھاں وچ لے کے اپر پاری دوآب نہر دے مادھوپور ہیڈ ورکس دے ایکسیئن نوں اس دا پربندھن چارج دے دتا ۔

20ویں صدی دے سٹھویاں وچ بیاس دریا اپر تلواڑا دے ستھان 'تے بیاس ڈیم ناں دا ڈیم بن جان کارن شاہ نہر دی کارکردگی بہت حد تکّ بھنگ ہو گئی ۔ اس سمسیا دے حل لئی ڈیم توں 8 کلومیٹر تھلے تلواڑا ٹاؤنشپ دے ساہمنے دریا 'تے اک ویئر بنایا گیا تاں کہ نہر وچ پانی دی سپلائی نوں سچارو بنایا جاوے ۔ پھر اس ویئر نوں بیرج وچ تبدیل کرکے اتھوں اک ہور نہر مکیریاں ہائیڈل چینل کڈھی گئی، جیہڑی 4 بجلی گھراں راہیں 164 میگاواٹ بجلی بنا کے بیاس 'چ ہی اگے جا کے ڈگدی ہے ۔ مکیریاں ہائیڈل چینل دی پاور ہاؤس نمبر 1 توں تھلے شاہ نہر نوں پانی سپلائی کیتا گیا ۔ اس طرحاں کرن نال جتھے پہلاں سنچائی 15000 اےکڑ توں ودھ نہیں سی ہندی، اتھے ہن ایہہ 51000 اےکڑ (1963) تکّ ودھ گئی ہے ۔ ہن اس نہر دیاں 4 ڈسٹریبیوٹریاں ہن ۔ (1) فیڈر نمبر 1، فیڈر نمبر 2، (2) چنگروان ڈسٹریبیوٹری اتے حاجیپور ڈسٹریبیوٹری ۔

گرے کینال سسٹم

ایہہ نہری سسٹم بہت ہی ودھیا تے سائنسی طور 'تے ڈزائین ہویا جس نے دریا ستلج دے کھبے پاسے فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں سنجیا ۔ فروزپور دے ڈپٹی کمیشنر کرنل ایل. جے. ایچ. گرے دے ناں 'تے رکھے گئے اس سسٹم 'تے 1875-76 وچ کم شروع ہویا ادوں 11 نہراں بنائیاں گئیاں ۔ دو ہور نہراں 1883 وچ بنیاں ۔ فاضلکا تحصیل دے ضلع فیروزپور وچ 1885 وچ شامل ہون تے ایہناں نہراں نوں نویں دکھ دتی گئی ۔ ایہہ ساریاں نہراں دریا ستلج دے کھبے کنڈھے پھلور توں فروزپور تکّ دے پیندے حصے وچ پیندیاں سن اتے ایہناں دے ناں الاہیواہ، آگاواہ، دولتواہ، کاماواہ، بچیمواہ، فتح واہ، برنیسواہ، مایاواہ وغیرہ سن ۔ اک نویں کنگواہ ناں دی نہر 20ویں صدی دے شروع وچ بنائی گئی ۔ اک منڈل افسر (ایکسیئن) ایہناں نہراں دی دیکھ-ریکھ کردا سی ۔ ایہناں دی لمبائی لگبھگ 1650 کلومیٹر سی اتے ڈسچارج 6340 کیوسکس ۔ ایہہ مونسون دے موسم وچ جدوں دریا اچا وگدا سی، کم کردیاں سن اتے 42500 (1947 ) اےکڑ رقبہ ایہناں نال سیراب ہندا سی ۔ ایہہ نہر سہکارتا دے نیماں انوسار بنیاں اتے اسے انوسار دیکھ-ریکھ ہندی سی ۔ اس لئی 3 آنے توں 4 آنے (20 پیسے توں 25 پیسے) پرتی گھماں (ایکڑ دا 5/6 حصہ) زمینداراں پاسوں لئے جاندے سن ۔ سالانہ ریت کڈھن اتے ہور کماں لئی 8-10 آنے پرتی گھماں لئے جاندے سن ۔ سرکار، پرتی گھماں 12 آنے چنگی فصل لئی اتے 6 آنے پرتی گھماں گھٹیا فصل دی رائلٹی لیندی سی ۔ ہن بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین 19ویں صدی دے 6ویں دہاکے وچ سرہند نہر دی سدھواں برانچ تھلے ایہناں نہراں دے کھیتر نوں شامل کر لیا گیا ۔

گھگر برساتی نہراں

گھگر دریا دے پانی دا جھیلاں اتے دلدلی تھاواں وچ کھپت ہو جان کارن سرسا توں تھلے ماڑی حالات پیدا ہو جان کارن بیکانیر ریاست تے برطانوی سرکار وچکار ایہہ فیصلہ ہویا کہ دھنور جھیل جہڑی سرسا توں 13 کلومیٹر دی وتھّ 'تے ہے، اک وچ تبدیل کر دتا جاوے اتے اوٹو دی تھاں اک ویئر بنا کے دو نہراں ویئر دے دوواں سریاں توں کڈھیاں جان جنہاں دی سمرتھا 1000 کیوسکس ہووے ۔ ایہہ دو نہراں دے ناں ناردرن اتے سدرن سن ۔ بیکانیر ریاست انپاتک خرچے نوں منّ گئی ۔ ایہناں نہراں نوں بناؤن لئی کال لیبر 1896-97 وچ ورتی گئی ۔ ایہناں نہراں نے 1897 وچ سنچائی کرنی شروع کر دتی ۔ برطانوی پنجاب اتے بیکانیر ریاست دا کرم وار رقبہ 130 اتے 117 مربع میل سی، جس وچوں کرم وار 53 اتے 35 مربع میل سنچائییوگ سی ۔ایہناں نہراں دا کھیتر بھاکھڑا کینال سسٹم پورا ہون تے اس وچ ملا کر لیا گیا ۔ ہن ساؤتھ گھگر برانچ جہڑی اوٹو فیڈر دی ٹیل توں نکلدی ہے، بھاکھڑا مین لائن دا 226 کیوسکس پانی راجستھان صوبے نوں سپلائی کردی اے ۔

سرسوتی برساتی نہر

ایہہ برساتی نہر 1895-96 وچ ڈسٹکٹ بورڈ کرنال ولوں نہری محکمے دے دتے ڈزائین انوسار بنائی گئی ۔ ایہہ کروکشیتر پاس بیسیپور جھیل توں کڈھی گئی سی، جس توں انسچت پانی دی سپلائی ہندی سی ۔ سنّ 1947 وچ اس نہر توں 154880 اےکڑ بھومی نوں پانی ملیا سی ۔ بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ مکمل ہون 'تے بھاکھڑا مین لائن نہر دی نروانا برانچ تھلے اس سارے کھیتر نوں پالیا گیا ہے ۔ اس طرحاں پورا سال پانی دی سپلائی ہون لگی ہے ۔

کھنڈ یا ریاست پٹیالا دیاں برساتی نہراں

پٹیالہ ریاست چ گھگر دریا تے اک ریگولیٹر 'دیویگڑھ ریگولیٹر' یا بھوپندر ریگولیٹر (مہاراجا بھوپندر سنگھ دے ناں اُتے) ڈزائین کیتا گیا سی، جس وچوں ہڑ دا 10،000 کیوسکس پانی وگ سکدا سی ۔ اس دے چھ در سن جو ہر اک 20 فٹّ چوڑا سی ۔ پانی دی ریگولیشن لئی لکڑ دیاں چھتیریاں ورتیاں جاندیاں سن، جہڑیاں اک فریم وچ کھڑھیاں کیتیاں جاندیاں سن |ایہہ گھگر دے بیڈّ وچ 10 فٹّ تکّ لمکدیاں سن ۔ اس ریگولیٹر وچوں حاجیپور کھنڈ، عدالتی والا کھنڈ، دودھن کھنڈ اتے گھڑام کھنڈاں اک وڈے کھیتر نوں پانی دین لئی ورتیاں جاندیاں سن ۔ بھاکھڑا کینال سسٹم دے بنن 'تے ایہناں برساتی نہراں دا کھیتر، نروانا برانچ دی گھڑام ڈسٹریبیوٹری 'تے تبدیل کر دتا گیا ہے ۔ اس ریگولر دے کھنڈر پٹیالا-پیہووا سڑک 'تے دریا گھگر نوں پار کردیاں ویکھے جا سکدے ہن ۔

بنوڑ نہر سسٹم

بنوڑ نہر گھگر دریا دی برساتی نہر ہے، جہڑی چھتبیڑ پاسوں نکلدی ہے ۔ اس نہر دی کارجکشلتا کجھ ودھیا نہیں ۔ اس نہر دا کھیتر ستلج-یمنا-لنک (ایس.وائی.ایل.) ادھین کر دتا گیا ہے، جہڑی مشرقی پنجاب اتے ہریانا درمیان جھگڑے ادھین ہے ۔ پھولکیاں سٹیٹس دے گزٹ 1904 وچ اس نہر دے بارے ایوں لکھیا ہے ۔ ایہہ مہاراجا کرم سنگھ دے سمیں بنی سی اتے مہاراجہ مہیندر سنگھ دے سمیں 1915 وچ اس نوں پربھاوشالی بنایا گیا ۔ ایہہ پرانے بنوڑ دے شہر توں پنج جاں چھ میل اپر دریا گھگر دے سجے پاسے توں نکلدی ہے ۔ اس دی ورتوں بھاری ہڑھاں وچ 25 میل تے پیندے بہادرگڑھ دے قلعے تکّ ہے ۔ پر کجھ سمیں توں اس دی ورتوں 12 میل توں اگے نہیں ودھی ۔ شاید اس دی الاٹمینٹ نوں بدلن دی لوڑ ہے ۔ صرف اک نہر ہے، جس توں پنڈ دیاں کھنڈاں جاں سوئے نکلدے ہن ۔ خریف دی فصل ویلے گھٹّ ہی سنچائی ہی ہندی ہے ۔

انڈس دریا دیاں برساتی نہراں

انڈس دریا دے سجے پاسے توں 14 نہراں کڈھیاں گئیاں سن، جو ڈیرہ غازی خاں ضلعے دے کجھ حصے نوں سنچت کردیاں سن اتے دریا انڈس دے نال 280 کلومیٹر لمبے کھیتر نوں جو نیواں ہے اتے 10 توں 25 کلومیٹر چوڑا ہے، ڈیرہ غازی خان توں 48 کلومیٹر اپر اتے امرکوٹ تکّ جو مٹھن کوٹ توں 32 کلومیٹر تھلے ہے نوں ہڑھاں توں سرکھات کردیاں ہن ۔ ایہہ نہراں میرانی سرداراں اتے ہور اتھے دے راجےآں نے بنائیاں سن اتے مہاراجا رنجیت سنگھ دے گورنر ساون ملّ نے ایہناں وچ سدھار لیاندا ۔ ایہناں وچ پنج نہراں بلوچ سرداراں ولوں بنائیاں گئیاں ۔ ایہہ نہراں سن مروواہ، منکا، سنجنیویسٹرن، ڈھوری، شوریا، ڈھنگانا، گمنواہ، سوہان، نور، اسلام، محمود، دھندی، کٹالا، کدھا، بھیگسپ، گیمل، پہاڑ، مبارک وغیرہ ۔ ایہناں ادھین 661 مربع میل کھیتر وچ سنچت ہندا سی ۔ مئی توں لے کے ستمبر تکّ ایہناں وچ عامَ طور 'تے پانی وگدا سی تے اس توں پچھوں کھوہاں راہیں سنچائی ہندی سی ۔ اوسطاً ڈسچارج 2400 کیوسکس سی ۔ ایہناں دی لمبائی 680 میل سی تے ایہناں وچوں 108 میل برطانوی راج ادھین بنیاں سن اتے 75 میل رجواہے بنے سن ۔ اس سنچت ہندے علاقے نوں 75 میل لمبا بنھ دریا انڈس اپر لایا گیا ۔

ایہہ ساریاں نہراں 1960 وچ بھارت-پاکستان دے انڈس طاس معاہدہ توں پچھوں ڈیرہ غازی خاں نہر جہڑی تونسہ بیراج توں نکلدی ہے ہیٹھ لے آندا گیا ہے ۔

مظفرگڑھ برساتی نہراں

ایہناں نہراں ادھین انڈس دریا توں کھبے پاسے اتے چناب دے سجے پاسے توں نکلدیاں نہراں آؤندیاں سن ۔ ایہہ اس کھیتر دے سرداراں نے بنائیاں اتے مہاراجا رنجیت سنگھ دے گورنر ساون ملّ نے ایہناں وچ سدھار لیاندا ۔ پنجاب تے برطانوی مل مگرں ڈپٹی کمیشنر تحت رہیاں اتے 1880 وچ پنجاب دے نہری محکمے نوں تبدیل کر دتیاں گئیاں ۔ ایہناں نہراں دے ناں ہن موہن واہ، ریات واہ، راجو، خداداد، جاکری، تھل، کالو، سنداد، راج، ریہڑو، عظیم واہ، کچپک، سیدواہ، رکھ، مرادواہ، لنڈا، خیرپور، نبی پور، سلطان پور، کھانواہ آدی ۔ وڈیاں نہراں تے ڈسٹریبیوٹریاں دی لمبائی 1138 میل سی اتے اوہناں دا ڈسچارج 2570 کیوسکس سی۔

چناب دریا دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں نہراں سن، کھنڈرکبر واہ، کرم کینال، ملتان تے شجاع آباد دے ساہمنے گنوش، ولیواہ، ٹالی، حاجی، نور، سلر، علی اتے کھلیئی نہراں سن، ضلع دی لمبائی 232 میل اتے ڈسچارج 740 کیوسکس ۔ ایہناں اپر لکھیاں ساریاں نہراں 1205 مربع میل وچ پیندے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن، جنہاں وچ 547 مربع میل سال بھر چلن والیاں نہراں ادھین سی ۔ اس سنچت علاقے نوں ہڑھاں دی مار توں بچاؤن لئی 119 میل لمبا بنھ انڈس دریا نال اتے 40 میل لمبا چناب نال لایا گیا ۔ سنّ 1903-04 وچ ایہناں توں 6 لکھ روپیہ مالیا آیا ۔ ایہناں نہراں نوں بعد وچ مظفرگڑھ نہر جہڑی تونسہ بیراج توں نکلدی سی اتے رنگ پور نہر جہڑی چناب تے بنے ہیڈ تریموں توں نکلدی سی، دے رقبے وچ سملت کر لیا گیا سی ۔

دریا چناب دیاں برساتی نہراں

صرف دو نہراں مخدوم سلطان محمود اتے مکھاموالا سن جو دریا دے سجے پاسے توں نکلدیاں سن ۔ ایہہ چھوٹیاں نہراں گجرانوالا ضلعے وچ پیندیاں سن ۔ پنڈ مڈھّ دے آلے-دوآلے دے کھیتر نوں سیراب کردیاں سن ۔

چناب اتے راوی دے سنگم توں تھلے چناب وچوں کجھ نہراں نکلدیاں سن ۔ ایہہ نہراں پٹھان سرداراں نے بنوائیاں سن جو گنتی وچ 13 سن ۔ ایہناں دے ناں سن کھدل، طاہرپور، خیرپور، ولی محمد، گجو، ہٹن، اپر بکھتریواہ، پنجانی بلوچمواہ، مٹیہل، سکندر آباد اتے سکندرواہ آدی ۔ ایہناں نہراں دی لمبائی 252 میل اتے رجواہیاں دی 46 میل ۔ ایہہ 214 مربع میل علاقے نوں سنچت کردیاں سن ۔ ایہہ ساریاں برساتی نہراں نوں پچھوں جا کے سارا سال چلن والیاں سدھنائی نہر اتے حویلی پروجیکٹ تحت آؤندیاں نہراں دے کھیتر وچ شامل کر لیا گیا سی ۔

سرہند نہر

اس نہر دے بنن توں پہلاں نہر دی کمانڈ تھلے آؤندا بہتا علاقہ قحطاں کالاں اتے راجستھان (راجپوتانہ) دے بھٹیاں دی لٹمار دا عامَ ہی شکار ہندا سی ۔ ساکھیاں بھائی مول چند (1793) وچ کہتاں تے بھٹی راجپوتاں دی لٹمار بارے بہت لکھیا ملدا ہے ۔ اک ہور سادھن توں پتہ لگدا ہے کہ اک بہت ہی خطرناک قحط جس نوں چالیسا قحط (سمت 1840 بِ.) سنّ 1783 نے دکھنی پنجاب دی آبادی نوں بری طرحاں پربھاوت کیتا ۔ 1822 اتے سنّ 1833 وچ پھر کال (قحط) پیا ۔ 1860-61 وچ پھر اجیہا ہویا ۔ سرکار نے لوکاں وچ ہزاراں ٹن اناج ونڈیا اتے لکھاں وچ مالیا معافی کیتی ۔ اس سمیں توں پچھوں وی کئی بھیانک قحط پئے ۔ ایہہ کاڷ انگریزی علاقے اتے دیسی ریاستاں پٹیالہ ریاست ، جیند ریاست اتے نابھہ ریاست وچ وی پئے ۔ لکھاں پشو بناں چارہ مر گئے ۔ اس علاقے توں ہور علاقےآں ولّ لوکاں دا پلائن ہویا ۔ بیکانیر ریاست اتے حصار ضلعے وچوں لوکاں دے اس کھیتر وچ پلائن کرن نال ستھتی ہور نازک ہو گئی ۔ ایہناں علاقےآں وچ بارش وی گھٹ ہوئی ۔ مکتسر، فیروزپور، زیرا، گدڑباہا، لمبی وغیرہ علاقےآں وچ وی بہت برا حالَ سی ۔ ایہناں حالتاں انوسار اس خیتر وچ بھومی دی سنچائی لئی کسے نہر دا بننا بڑا آوشک سی ۔

مغل راج ویلے مرزا کنڈی ناں دے انجینیئر نے پنڈ بھرت پور دے کولوں دریا ستلج چوں اک نہر کڈھوائی، جہڑی سرہند وکھے عامَ-خاص باغ اتے ہور باغاں نوں پانی دین لئی سی ۔ پر ایہہ نہر دی کھدائی بہتے نیویں علاقے 'چوں نہیں لنگھدی سی اتے ایاٹی کنٹور ہون کرکے لوڑ مطابق پانی سرہند نہ پہنچ سکیا ۔ لوکاں وچ اس نہر دی ایہہ دند کتھا بڑی پرچلت ہوئی 'واہ مرزا کنڈی تیری چلی نہر سرہندی ۔ اس نہر دے کئی نیویں حصے سنّ 1947 تکّ پنڈ ڈومچھیڑی، فتح پور اتے سیسواں ندی پاس ویکھے جا سکدے سن ۔ اسے ناں دی سمانتا دے آدھار 'تے ہی انگریزی راج نے اس نہر دا ناں سرہند نہر رکھیا ۔

1849 دی سکھ فوجاں دی انگریزاں ہتھوں ہار دے پچھوکڑ وچ انگریز حکومت نوں سکھ اتے ہور سپاہیاں دے پھر وسیبے لئی نہراں بناؤن دا پھرنا پھریا ۔ کہتاں نے وی لوکاں دی بس کرا دتی سی جدوں ہزاراں بھکھے لوک مر رہے سن ۔ انگریز راج نوں اس نہر نوں بناؤن دی لوڑ اس واسطے وی سی تاں کہ اس کھیتر وچ کپاہ دی بجائی کروائے اتے کپڑا صنعت نوں کلکتہ اتے انگلینڈ وچ رنو بھیج سکے ۔ سرہند نہر بارے پراجیکٹ رپورٹ پہلاں سر ولیئم بیکر جو رائل انجینیئرز نال سبندھت سی نے تیار کیتی پر اس 'تے بہتا دھیان نہ دتا گیا ۔ اس سکیم نوں 1856 وچ کرنل ڈیاس نے سودھیا تے رپورٹ برطانوی حکومت نوں بھیجی ۔ اسے سمیں دوران ہی پنجاب دا سنچائی محکمہ سنّ 1859 وچ ستھاپت ہویا اتے اس دا مکھی کرنل نیپیئر تھاپیا گیا، جس نوں انسپیکٹر جنرل آف کینالز دا عہدہ دتا گیا۔

فروری 1861 وچ ریاست پٹیالا دا مہاراجا نریندر سنگھ، لیفٹینینٹ گورنر نوں پنجور وچ ملیا اتے اپنے خرچے 'تے اپنے کھیتر نوں پانی دین لئی ستلج دریا توں اک نہر کڈھن لئی بینتی کیتی ۔ پر مہاراجا دی اس پچھوں اچانک ای موت ہو گئی تے فیر مہاراجا مہیندر سنگھ تخت تے بیٹھا ۔ ریاست پٹیالا دے کھیتر نوں سنچت کرن لئی بھارتی حکومت نوں اک سکیم بھیجی گئی ۔ پر سرکار نے دو نہراں اک انگریزی علاقے اتے پٹیالا لئی سانجھی بناؤن اتے اک صرف پٹیالا کھیتر لئی بناؤن لئی سجھاؤ پیش کیتا ۔ انت ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ دوواں کھیتراں نوں سنجن لئی سانجھی نہر کھودی جاوے ۔ جد اس تجویز اُتے وچار ہو رہی سی تاں مہاراجہ پٹیالہ نے نہر دے سروے اُتے ہون والے سارے خرچے نوں دین دی پیش کش کیتی ۔ ایہہ اک وڈی پیش کش سی جس نوں ترنت منّ لیا گیا ۔

برطانوی حکومت نے کرنل کرافٹن نوں سکیم بناؤن لئی کیہا، جس نے اس نہر دے ہیڈّ نوں روپڑ توں اپر کوٹوپرا دے ستھان 'تے رکھن دی تجویز بھیجی جو روپڑ توں 12 میل اپر سی ۔ اس دوران برٹش حلقیاں وچ دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی کجھ ورودھتا ہوئی پر اخیر وچ اک سانجھی نہر بناؤن دی منظوری دسمبر 1869 وچ مل گئی اتے ساریاں شرطاں مارچ 1870 وچ طے ہو گئیاں ۔ پانی لین دی مقدار دے انوپات نال سارے خرچے نوں ونڈن دی پروانگی ہوئی ۔ 18 فروری، 1873 نوں برٹش سرکار، پٹیالہ ریاست، نابھہ ریاست اتے جیند ریاست دے نمائندیاں نے معاہدے 'تے دستخط کیتے ۔ انگریزی سرکا ولوں کمیشنر انبالا ڈویزن گور اؤسیلے، خلیفہ سید محمد حسین پٹیالہ ولوں سردار تمند سنگھ اتے لالا موہر سنگھ جیند ریاست ولوں اتے میر منشی رام دیال اتے سردار بشن سنگھ عدالتی نابھہ ریاست ولوں دستخط کیتے گئے ۔ 26 مارچ 1873 نوں گورنر جنرل آف انڈیا نے اس پراجیکٹ نوں پروانگی دتی ۔ نواب ریاست مالیرکوٹلا نے نہری پانی لینوں پہلاں ہی نانہہ کر دتی سی ۔ ریاستاں دا پانی کرم وار 83.6 فیصدی، 8.8 فیصدی اتے 7.6 فیصدی پٹیالہ، نابھہ اتے جیند ریاست نوں الاٹ ہویا ۔ کچھ پانی کلسیاں، فریدکوٹ ریاستاں نوں وی ملیا ۔ اس طرحاں برطانوی علاقہ 4027 مربع میل، ریاست پٹیالا 2970 مربع میل، نابھا، جیند، فریدکوٹ اتے کلسیاں سٹیٹ 1480 مربع میل کھیتر وچ نہری پانی ورت سکدے سن ۔ فریدکوٹ اتے کلسیاں دا نہر وچ کوئی حصہ نہیں سی پر اوہناں نوں برٹش سرکار دے پنڈاں دی طرز 'تے پانی دتا گیا ۔ پٹیالہ ریاست نے اک کروڑ تیئی لکھ روپئے دا نہر دی کھدائی لئی حصہ پایا ۔

سرہند نہر توں ریاستاں نوں جو پانی دتا جاندا سی، اس لئی برٹش سرکار رائلٹی لیندی سی، جہڑی ودھ توں ودھ چار آنے (25 پیسے) پرتی ایکڑ پرتی سال ہندی سی ۔ ایہہ رائلٹی صرف اس ویلے لئی گئی جدوں تکّ نہر توں لابھ نہ ملیا ۔ جے ایہہ لابھ گھٹّ ہندا سی تاں رائلٹی پراپت لابھ انوسار گھٹّ کر دتی جاندی سی ۔ پہلی ادائیگی ریاستاں نوں پانی ملن توں 11 سال مگروں منگی گئی ۔ برطانوی سرکار نے گھگر دریا وچوں انبالہ چھاؤنی اتے انبالہ شہر نوں پانی دی سپلائی دین 'تے رائلٹی پٹیالہ ریاست نوں دینی منی کیونکہ گھگر پٹیالہ ریاست دی حد اندر پیندا سی ۔

سرہند نہر دریا ستلج وچوں سجے پاسیوں روپڑ دے ستھان توں کڈھی گئی جتھے اک ویئر 2400 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا ہے ۔ ہیڈّ ورکس تے ویئر بناؤن لئی سرخی سرہند شہر دے کھنڈراں دیاں اٹاں توں تیار کیتی گئی ۔ کنکر چونا روپڑ دے نیڑے پترہاری پنڈ دیاں کاناں توں لیا گیا ۔ دوراہا توں لے کے نالاگڑھ کھان تکّ ریلوے لائن وچھائی گئی، جتھوں پتھر لیاندا گیا ۔ ایہہ لائن نہر بنن پچھوں 1884-85 وچ اکھیڑ دتی گئی ۔ نہر نوں بناؤن لئی قیدیاں نوں ورتیا گیا اتے 2500 قیدیاں دے رہن لئی جیل بنائی گئی ۔ پر لیبر کدے وی 1400-1800 آدمیاں توں ودھ نہ لگی ۔ قیدیاں نوں کم کرن دے پیسے دتے جاندے سن ۔ لوک ہن وی اس نوں قیدیاں دی نہر کہندے ہن ۔ ہیڈّ ورکس تے لگن والے گیٹ اتے ہور لوہے دے سامان لئی اک ورکشاپ بنائی گئی، جہڑی ہن وی ویکھی جا سکدی ہے ۔ 39 میل (لگبھگ 63 کلومیٹر) دا سفر کرکے ایہہ نہر دوراہا ہندی ہوئی دلی-امرتسر ریلوے لائن اتے جی.ٹی. روڈ نوں کراس کردی ہے اتے اس توں کجھ تھلے پنڈ مانپور لاگے اس دیاں دو شاکھاواں ہو جاندیاں ہن ۔ کمباینڈ برانچ اتے پٹیالہ فیڈر ۔ کمباینڈ برانچ لگبھگ 3 کلومیٹر لمبی ہے، جس وچوں دو شاکھاواں ابوہر برانچ اتے بٹھنڈہ برانچ نکلدیاں ہن ۔ ابوہر برانچ دی لمبائی 126 میل اتے بٹھنڈہ برانچ دی 100 میل ۔ ایہہ دوویں اس ویلے انگریزی علاقے وچ وگدیاں سن، اس کرکے برٹش برانچاں کیہا جاندا سی ۔ پٹیالہ فیڈر دیاں تنّ برانچاں کوٹلہ برانچ (94 میل لمبی)، گھگر برانچ (54 میل) اتے چوآ برانچ (24 میل) ہن، جو دیسی ریاستاں نوں پانی دین لئی بنیاں سن ۔ پٹیالہ ایہناں برانچاں دا 83 فیصدی، نابھا 9 فیصدی اتے جیند 8 فیصدی پانی لیندیاں ہن ۔

نہر دی اساری

24 نومبر 1882 وچ روپڑ ہیڈورکس تے اک بہت وڈا سماگم(جلسہ) ہویا جتھے وائسرائے ہند لارڈ رپن، مہاراجہ پٹیالہ راجندر سنگھ، اس دا بھرا تے تنّ میمبر پٹیالہ ریجینسی کونسل دے، ہیرا سنگھ مہاراجہ نابھہ، فریدکوٹ دا مہاراجہ بکرم سنگھ آدی شامل ہوئے اتے دنیا دی اک وڈی نہر دی شروعات ہوئی ۔ اس رسم تے اس ویلے 70،000 روپئے خرچہ آیا ۔

اتھے ایہہ لکھنا وی ضروری ہے کہ ہیڈورکس توں تھلے 200 گز تے اک تریخی معاہدہ مہاراجا رنجیت سنگھ تے وائسرائے لارڈ ولیئم بینٹنگ درمیان 31 اکتوبر، 1831 نوں ہویا، جس انوسار ستلج نوں دوواں راجاں دی حد منیا گیا سی ۔

پہلاں پہل نہر دی سمرتھا 3840 کیوسکس پانی انگریزی علاقے لئی اتے 2100 کیوسکس تنّ دیسی ریاستاں لئی سی ۔ نہر دی تھلیوں چوڑائی 200 فٹّ رکھی گئی اتے ڈنوگھائی 9.43 فٹّ ۔ آؤن والے سمیں لئی فری بورڈ زیادہ رکھیا گیا ۔ 20ویں صدی دے شروع وچ نہر دی ڈنوگھائی ساڈھے گیاراں فٹّ اتے پانی لجان دی سمرتھا 8000 کیوسکس سی ۔ نہر دے چوتھے اتے ستویں میل 'تے سیسواں ندی اتے اک ہور ندی لئی ایکواڈکٹ بنائے گئے، جنہاں راہیں ایہناں ندیاں دا پانی نہر دے اپروں لنگھدا سی اتے اتھے اس طرحاں لگدا سی جویں نہر غائب ہو گئی ہووے ۔

ڈسٹریبیوٹریاں اتے سوئے اس طرحاں بنائے گئے تاں جو جس پنڈ نوں پانی ملنا سی، اس دی جوہ تکّ جا سکن۔ اک ٹیلی گراف لائن روپڑ ہیڈّ ورکس توں لے کے برٹش برانچاں اتے دیسی ریاستاں دیاں برانچاں دے نال-نال وچھائی گئی اتے لوڑ انوسار پھر وی ودھائی جاندی رہی ۔

سبھ توں پہلاں پٹیالا برانچاں وچ پانی چھڈیا گیا، ایہہ 1884-85 دا سماں سی ۔ سال 1903-04 نہر دی اساری 'تے کلّ لاگت 388.70 لکھ روپئے سی، جس وچوں 247.70 لکھ روپئے برطانوی سرکار دا حصہ سی ۔

سردیاں دی رتّ وچ دریا دا سارا پانی نہر وچ چھڈّ دتا جاندا سی تاں جو پانی دی بہلتا کارن نہر جہازرانی دے ممکن ہو سکے ۔ ایہہ سہولت مین لائن، کمباینڈ برانچ پٹیالہ فیڈر، ابوہر برانچ لئی سی ۔ روپڑ توں لے کے دوراہے تکّ جہازرانی بہتی ہندی سی کیونکہ اس راہیں لکڑی، شتیریاں آدی لیاندیاں جاندیاں سن ۔ اسے کرکے دوراہا لکڑی دی پرسدھ منڈی سی ۔ 1890-91 دے مالی سال وچ برٹش برانچاں ادھین 600162 ایکڑ سنچائی ادھین رقبہ سی اتے آمدن 17129356 روپئے سی اتے پٹیالہ برانچاں تھلے رقبہ 216583 ایکڑ اتے آمدن 6473370 روپئے سی ۔ 20ویں صدی دے شروع وچ کارج شیلتا وجوں اتے وپار وجوں بہت سفل نہر ایلانی گئی کیونکہ اس نہر نے اک وڈے کھیتر نوں کہتاں توں مکت کر دتا سی اتے ریلوے لائیناں وی وچھ گئیاں سن جو کہ نہر دے بنن کارن وچھائیاں جا سکیاں ۔

1915 وچ لوڑ مطابق روپڑ ہیڈورکس نوں ری-ماڈل کیتا گیا اتے تاں کہ شٹر نویں تکنیک دے بنے ہوئے ورتے جا سکن ۔ 1947 توں پچھوں بھاکھڑا ڈیم اتے بھاکھڑا نہر بنن نال حالات کافی بدل گئے سن ۔ بھاکھڑا سسٹم تے واٹر الاؤاس ودھ سی جدکہ سرہند نہر 'تے گھٹّ ۔ سو، اس انوسار سرہند نہر سسٹم نوں وی ٹھیک کرن دی لوڑ سی تانکِ بنجرپئی زمین نوں پانی نال سنچت کیتا جاوے | اس انوسار سرہند نہر دے ہیڈّ 'تے 15655 کیوسکس پانی دی لوڑ سی ۔ پر اس نال سرہند مین لائن نوں ری-ماڈل کرن دی لوڑ سی، جس اپر بہتا خرچہ آؤنا سی ۔ سو، خرچے نوں دھیان وچ رکھدے ہوئے کوٹلہ برانچ گھگر برانچ اتے چوء برانچ دا رقبہ جو سرہند نہر توں سنچت ہندا سی، بھاکھڑا نہر نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس انوسار 1200 کیوسکس دی اک لنک نہر جس دی لمبائی 11.50 میل ہے، بھاکھڑا نہر وچوں کڈھ کے روہٹی ریسٹ ہاؤس کول گھگر برانچ وچ پائی گئی ۔ اسے طرحاں سرہند نہر دی ٹیل 'تے پیندے کجھ رقبے نوں ہریکے توں نکلدی نہر سرہند فیڈر دے کھیتر وچ پایا گیا تاں کہ راوی-بیاس دے پانی نوں ستلج دے پانی دی تھاں ورتیا جاوے ۔

موجودہ ویلے سرہند نہر دی ہیڈّ ورکس 'تے سمرتھا 12625 کیوسکس پانی دی ہے ۔ 1954 وچ ہیڈّ ورکس روپڑ نوں پھر ری-ماڈل کیتا گیا اتے پنجاب دے نویں بنے شہر چنڈی گڑھ نوں ستلج توں پار پیندے کھیتراں ہشیارپور، نوانشہر، پٹھان کوٹ تے جالندھر آدی نوں میلن لئی اک پل وی بنایا گیا ۔

اک نویں برانچ نہر جس نوں سدھواں برانچ کیہا جاندا ہے، بھاکھڑا ننگل پروجیکٹ ادھین بنائی گئی، جہڑی سرہند نہر وچوں دوراہے توں تھلے پنڈ مانپور نیڑیوں نکلدی ہے ۔ اس دی سمرتھا لگبھگ 1751 کیوسکس ہے اتے ضلع لدھیانہ، موگا، فریدکوٹ اتے فیروزپور دے 424000 رقبے نوں پانی دندی ہے ۔ اس کھیتر وچوں کجھ کھیتر اجیہا ہے، جس نوں پرانیاں 'گرے کینالز' دا کھیتر کیہا جاندا سی ۔

سرہند نہر نے پنجاب دے مالوا علاقے دی کایا ہی بدل دتی ہے، جتھے ہن کنک، نرما، جھونا، سبزیاں اتے نمبو جاتی دے فروٹ بڑی بہتات وچ ہندے ہن ۔ لوکاں دی رہن-سہن دی پدھر وی بہت بدل گئی ہے ۔ جتھے 19ویں صدی وچ کہتاں پیندے سن، اتھے لہلہاؤندیاں فصلاں ہن اتے ریت دے ٹبے اڈ-پڈّ گئے ہن ۔

لہندی یمنا نہر

پنجاب دے اتہاس وچ لہندی یمنا نہر اک مشہور نہر ہے، جس نوں بادشاہ جلال الدین خلجی (1290-96) دریا یمنا دے سجے کنڈھے توں پنڈ خضرآباد توں کڈھ کے اپنی راجدھانی دلی لے گیا سی ۔ بادشاہ فیروز شاہ تغلق (1351-1388) جو باغاں دا بہت پریمی سی، نے دلی وکھے قرول باغ اتے جوڑ باغ ستھاپت کیتے اتے اس نہر نوں اتھوں تکّ لے گیا تاں جو اوہناں نوں اتے ہور لوکہت کیتے کماں نوں پانی مل سکے ۔ کیہا جاندا ہے کہ دلی اس سمیں دنیا بھر دیاں راجدھانیاں نالوں بہتی ہری بھری سی ۔ فیروز شاہ تغلق 1356 وچ نہر نوں حصار اتے ہانسی تکّ لے گیا تاں جو شاہی باغاں نوں سنچت کیتا جا سکے ۔ اس بادشاہ نوں بھارتی سنچائی دا پتاما کیہا جاندا ہے کیونکہ اس نے ہور کئی نہراں کھدوائیاں سن ۔

بادشاہ اکبر دے ویلے اس دے گورنر شہاب الدین احمد خاں نے 1561 وچ اس نہر نوں نویں دکھ دندیاں اس دا ناں نہر شاہتی رکھیا ۔ بادشاہ شاہ جہاں (1627-1658) دے سمیں اس دا گورنر اتے انجینیئر علی مردان خاں اس نہر نوں دلی چاندنی چوک براستہ تیس ہزاری اتے پھر لال قلعے تکّ لے گیا ۔ اس نہر نوں نہر بہشت کیہا جاندا سی ۔ لال قلعے وچ اس نہر نال مہتاب باغ اتے حیات باغ نوں پانی ملدا سی ۔

اورنگزیب ویلے اس نہر دی اندیکھی کیتی گئی اتے ایہہ اپنی پرسدھتا گوا بیٹھی ، اس وچ گھاہ اتے ہور گندمند جمع ہو گیا تے پانی دے کھڑاء نے لوکاں دیاں پیٹ دیاں بیماریاں نوں جنم دتا اتے اس بیماری لئی لوک املی دا پانی پین لگے تے اس طرحاں 'گول گپے' دا جنم ہویا ۔

بادشاہ محمد شاہ رنگیلا (1719-1748) نے اپنے اودھ دے گورنر اتے انجینیئر سعادت خاں نوں اس نہر نوں ٹھیک کرکے پھر چالو کرن لئی کیہا اتے کشمیری گیٹ کول 30،000 درخت لائے اتے اس نوں تیس ہزاری کیہا ۔ ایہہ نہر چاندنی چوک وچوں ہو کے فتح پوری مسجد تکّ جاندی سی ۔ اس نہر دے دوویں پاسیں سیر کرن لئی راہ سن اتے رستے وچ تھاں-تھاں کھان-پین لئی کئی تھاں سن ۔ اج وی ایہناں تھاواں دے لاگے-چھاگے کھان-پین دے شوقیناں لئی بہت سارے ٹکانے ہن ۔

نہر اک وار پھر بے-دھیانی دا شکار ہوئی ، پانی ہانسی اتے حصار جانا بند ہو گیا ۔ دلی نوں جاندی اس نہر دی برانچ 1753-60 وچ بند ہو گئی ۔ ہسار اتے ہانسی دے آلے-دوآلے دا کھیتر سدا قحطاں دی مار تھلے رہن لگّ پیا ۔ 1782-83 دے قحط نے اس کھیتر وچ بڑی تباہی مچائی ، جد وی پنجاب وچ قحط پیندا سی، اسے کھیتر وچ ہی بہتا جانی تے مالی نقصان ہندا سی ۔ 1832-33 وچ آئے قحط نے اتھوں دے لوکاں دی بس ہی کرا دتی ۔ اس توں پہلاں 1817 وچ بنگال انجینیئرز دے جی.آر. بلین (7. R. 2lane) نوں اس نہر نوں ریماڈل کرن لئی ایسٹ انڈیا کمپنی نے کیہا سی ۔ اس نہر دا ہیڈّ ہتھنی کنڈ والی تھاں 'تے رکھیا اتے اس طرحاں 1819 وچ دلی برانچ نوں چالو کیتا گیا اتے 1825 وچ ہانسی برانچ نوں ۔ جی. آر. بلین دی چھیتی ہی موت ہو جان کارن اتے ہانسی برانچ دی پنگتی (Alignment) دوشپورن ہون کارن نہر ٹھیک طرحاں کم نہ کر سکی . اپروکت سارے ہلاتاں کرکے نہر اتے اس دی دلی برانچ نوں وگیانک طور 'تے سنچائی یوگ بناؤنا بڑا ضروری سی ۔

1857 دے غدر جس نوں ہندستان دی آزادی دی جنگ وی کئی لوک کہندے ہن، دے سمیں ایہہ نہر لاشاں نال بھری پئی سی ۔ اس کھیتر وچ جنہاں لوکاں پاس بھوئیں سی، اوہ اس نوں واہن توں اسمرتھّ سن اتے بھکھے مر رہے سن ۔ وپاریاں پاس دو تنّ سال دا خاص پدارتھ لکویا پیا سی پر لوکاں پاس خریدن لئی پیسہ نہیں سی ۔ پچھے جتھے پانی ملدا سی، اتھوں دے لوک اپنے دیش دے لوکاں دے دکھاں نوں محسوس نہیں کردے سن تے اوہ امیر سن ۔ ایہہ نہر کرنال شہر دے پورب وچ وگدی سی تے نیڑے ہی یمنا ندی دا بیٹ دا کھیتر پیندا سی اتے نہر نوں ضروری ڈھلوان نہ ملن کارن پانی دی گتی مٹھی رہندی سی، جس کارن گھاہ اتے کانھے وغیرہ اس 'چ آؤن کارن اس کھیتر وچ سیم دی سمسیا وی سی اتے اس طرحاں لوکاں دی صحتَ 'تے وی اثر پے رہا سی ۔ بھومی وچ لون اتے کلر پیدا ہو جان کارن حالات دنو-دن وگڑ رہے سن ۔

نہر نوں وڈا کرن اتے نویں دکھّ دین اتے وگیانک آدھار 'تے چلاؤن خاطر کئی سکیماں بنائیاں گئیاں ۔ 1873 وچ نہر نوں ریماڈل کرن دا کم ہتھاں وچ لیا گیا اتے تاجیوالا (پاؤنٹا صاحب توں تھلے) دی تھاں 'تے اک ستھائی بنھ بنایا گیا اتے نہر دے رستے وچ پیندے پتھرالا اتے سومب چھوٹیاں ندیاں دے دادوپر دی تھاں 'تے کراس ڈرینیز ورکس بنائے گئے ۔ ایہہ کم بنگال انجینیئرز دے اک انجینیئر جان کالون دی نگرانی ہیٹھ بنے ، تاجیوالا والا ویئر 1700 فٹّ لما سی اتے دوویں پاسیں کھالے (نہر) بنائے گئے ۔ سجے پاسے لہندی یمنا نہر دا ہیڈّ ریگولیٹر بنیا تے کھبے پاسے چڑھدی یمنا نہر دا ۔ ایہناں دوواں نہراں دی پانی دی سمرتھا کرم وار 6380 کیوسکس اتے 1300 کیوسکس سی ۔ لہندی یمنا نہر پہلے 14 میل یمنا دریا دے پرانے وہن وچ وگدی ہے ۔ دادوپور دی تھاں 'تے پھر ہیڈّ ریگولیٹر بنایا گیا ۔ 38 میل دا سفر کردیاں اندری دی تھاں 'تے اس وچوں سرسا برانچ 1889-95 وچ کڈھی گئی ۔ 31 میل ہور چل کے لہندی یمنا نہر 'چوں دو ہور برانچاں ہانسی برانچ اتے نویں دلی برانچ نکلدیاں ہن ۔ مین لائن اتے نویں دلی برانچ ہیڈّ توں اخیر تکّ کشتیاں چلاؤن دے یوگ بنائیاں گئیاں جدکہ ہانسی برانچ ہانسی ریلوے سٹیشن تکّ ۔ اس ویلے سرسا برانچ دی سمرتھا 2000 کیوسکس اتے لمبائی 115 میل سی اتے ایہہ اندری اتے سرسا دے وچکارلے کھیتر نوں سنچت کردی سی ۔ ہانسی برانچ (لمبائی 47 میل) دی سمرتھا وی 2000 کیوسکس سی اتے اس وچوں اک سب برانچ نکلدی ہے، جس دا ناں بٹانا سب برانچ ہے اتے سمرتھا 700 کیوسکس ہے ۔ اس سب برانچ وچوں سجے پاسیوں سندر سب برانچ نکلدی ہے جو پنڈ اوباس تکّ جاندی ہے ۔ اک معاہدے دے ذریعے جیند ریاست نوں وی لگبھگ 60،000 ایکڑ لئی پانی دتا گیا، جس وچوں 10،000 ایکڑ مفت سی اتے باقی رقبے لئی رقم دینی سی ۔ نویں دلی برانچ دی سمرتھا 1750 کیوسکس سی اتے لمبائی 74 میل جتھے ایہہ اوملا نیویگیشن چینل نال ملدی سی ۔ نویں دلی برانچ توں سردھانا پنڈ پاس باہوت سب برانچ نکلدی ہے، جو روہتک تکّ جاندی ہے ۔

ویہویں صدی دے شروع تکّ لہندی یمنا نہر دے نیٹورک وچ مکھ نہراں دی لمبائی 343 میل، ڈسٹریبیوٹری نہراں دی 1797 میل، ڈرینیز کٹس دی 657 میل، ایسکیپس دی 76 میل، گھراٹاں لئی چینلاں دی 9 میل سی ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 4000 مربع میل، جس وچوں 3300 نوں پانی ملدا سی/آؤندا سی، وچ نہر برٹش کھیتر دے 1056950 ایکڑ، پٹیالہ ریاست 87405 ایکڑ نوں پانی دندی سی ۔ 1941-42 دے مالی سال وچ اس نہر ادھین 2278008 ایکڑ نوں پانی ملیا ۔

جد بھاکھڑا نہر سسٹم دی اساری ہوئی تد سرسا برانچ تھلے آؤندا سارا رقبہ اس سسٹم نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس لئی بھاکھڑا مین لائن نہر توں سونڈ ہیڈّ توں نروانا برانچ (1794 کیوسکس) ناں دی پکی نہر کڈھ کے اتھے پہنچایا گیا ۔ ایہہ نہر سرہند نہر کولوں لنگھدی بھاکھڑا مین لائن وچوں جی. ٹی. روڈ توں تھوڑھا تھلیوں نکلدی ہے ۔

لہندی یمنا نہر ہریانہ دے ضلعےآں ضلع انبالہ، ضلع کرنال، ضلع بھوانی، ضلع روہتک، ضلع حصار، ضلع پانی پت، ضلع سونی پت، ضلع کروکشیتر اتے ضلع کیتھل دی بھوئیں نوں سیراب کردی اے ۔ ہریانہ 31 اکتوبر 1966 تکّ پنجاب دا ہی حصہ سی ۔

چڑھدی یمنا نہر

تاجیوالا دی تھاں توں یمنا دے کھبے کنڈھے توں چڑھدی یمنا نہر وی نکلدی ہے، ایہہ یو. پی. (یونائیٹڈ پروونسز آف آگرہ اینڈ اودھ) دے کھیتر نوں پانی دندی سی ۔ ایہہ نہر 1823-29 وچ برٹش حکومت ولوں پٹی گئی سی، جدوں پنجاب سلطنت وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دا راج سی ۔ یو. پی. نوں اس ویلے 'نارتھ ویسٹرن پروونس' کیہا جاندا سی ۔ 1864 وچ لہندی یمنا نہر اتے اس نال سنچت کھیتر نوں پنجاب وچ تبدیل کیتا گیا ۔ جد 1873 وچ دوواں نہراں دے ہیڈّ ورکس بنائے گئے، تد 'نارتھ ویسٹرن پروونسز' دی سرکار نے اپنے حصے دا خرچہ دینوں نانہہ کر دتی ۔ ایہہ جھگڑا 1892 تکّ چلدا رہا، جدکہ اک معالدے تحت ایہہ خرچہ سانجھا کیتا گیا ۔ دوواں نہراں دی سمرتھا دریا وچ پانی دی آمد اتے لوڑ انوسار سمیں-سمیں سر ودھدی گھٹدی رہی ۔ 1912 وچ چڑھدی یمنا نہر اتے لہندی یمنا نہر دی سمرتھا کرم وار 1780 کیوسکس اتے 6430 کیوسکس سی ۔ 1931 وچ چڑھدی یمنا نہر دی سمرتھا 2100 کیوسکس سی ۔ 1944 دے لاگے-چھاگے لہندی یمنا نہر دی سمرتھا 9000 کیوسکس سی ۔

ستلج اپر بھاکھڑا ڈیم دی اساری 1948 وچ شروع ہو گئی سی کیونکہ پنجاب دے دکھنی کھیتر نوں پانی دی بڑی لوڑ سی ۔ لہندی یمنا نہر دی سمرتھا وی ودھائی جانی سی ۔ اس لئی مارچ 1954 وچ یو. پی. اتے پنجاب وچکار تاجیوالا دی تھاں 'تے پانی نوں ونڈن اتے تاجیوالا وکھے جہڑے وستھار لئی کم ہونے سن، اوہناں دا خرچہ ونڈن لئی اک معاہدہ ہوئیا جہڑا پہلاں ہوئے معاہدےآں نوں ختم کردا سی، ایہہ معاہدہ پچھلے سمیں دی پہلی اپریل 1950 توں لاگوُ ہونا قرار دتیا گئیا ۔ اس انوسار خرچہ یو. پی. نے تیسرا حصہ دینا سی تے باقی دا پنجاب نے ، اس معاہدے وچ ہور گلاں توں علاوہ ایہہ وی درج سی کہ جے یو. پی. اپنے حصے دا پانی لین لئی ہور پربندھ کر لوے تاں اوہ پنجاب نوں تنّ سال دا نوٹس دے کے ایہہ معاہدہ ختم کر سکدا سی ۔ ویسے دوویں دھراں اس معاہدے لئی 50 سالاں لئی وچنبدھّ سن ارتھات 2004 تکّ ۔

لہندی یمنا نہر دا پانی پنجاب نوں ملنا چاہیدا اے : ایہہ بڑی مندبھاگی گلّ ہے کہ جد 1 نومبر 1966 نوں اک وکھرے صوبے ہریانا دا جنم ہویا، اس ویلے پانیاں دی ونڈ ویلے لہندی یمنا نہر جو پہلاں پنجاب وچ پیندی سی، دا پانی شامل نہ کیتا گیا اتے سارے دا سارا ہریانا نوں دے دتا گیا ۔ جدکہ پنجاب یو. پی. نوں تاجیوالا ہیڈورکس 'تے ہون والے خرچیاں 'چ اپنا حصہ پاؤندا رہا اتے نہر دی کھدائی تے کروڑاں روپئے خرچ وی کیتے ۔ پانیاں دی ونڈ ویلے ایہہ منیا گیا سی کہ گھگر دریا انڈس طاس وچ پیندا ہے، جو ہریانا اتے پنجاب دے کھیتراں وچوں دی لنگھدا ہے، اس لئی انڈس بیسن بھارتی بھاگ دے سارے دریاواں دے پانی وچوں ہریانے دا حصہ بندا ہے ۔ پر اتھے ایہہ لکھیا جاندا ہے کہ گھگر پرانے ویلے وی انڈس بیسن دا حصہ نہیں جدکہ اس دا پانی راجستھان وچ انوپگڑھ دے لاگے ماروتھل چ اپنی ہوند گوا بہندا ہے ۔ گھگر دریا سرسوتی دریا دے سنگم توں تھلے وی گھگر اکھواؤندا ہے ۔ پرانے سمیاں وچ اس نوں سرسوتی کیہا جاندا سی ۔ ڈاکٹر ڈی. سی. سرکار دے آرٹیکل (ڈاکٹر: ایل. ایم. جوشی دی پستک ہسٹری آف پنجاب، والییم 1، 1977 پنہ-28) انوسار رگوید دسدا ہے کہ سرسوتی مول طور 'تے اک وڈا دریا سی اتے پرانے سمندر دے اس حصے ولّ جاندا سی، جس نوں ہن رن کچھ (Ran of Kutch) کیہا جاندا ہے ۔ البرونی جہڑا گیارویں صدی وچ ہندستان آیا پستک الہند وچ لکھدا ہے کہ سرسوتی دریا سارسوت دیش 'چوں لنگھ کے سومناتھ مندر توں اک تیر سٹن دی دوری 'تے سمندر وچ پیندا ہے ۔ اسیں اس طرحاں کہہ سکدے ہاں کہ گھگر (سرسوتی) نہ ورتمان سمیں سدھ بیسن وچ پیندا ہے اتے نہ ہی پراچین سمیں وچ پیندا ہے ۔

جغرافیائی گواہی ایہہ وی دسدی ہے کہ بہت سماں پہلاں یمنا ندی گھگر دریا دی سہائک ندی سی، جس نوں وید وچ سرسوتی دریا کیہا گیا ہے، پر بعد وچ اس نے بھوچال جاں کسے رچنا سبندھی کارناں کرکے رستہ پورب ولّ نوں بدل لیا اتے ایہہ گنگا دی سہائک ندی(معاون دریا) بن گئی ۔ اس طرحاں سرسوتی دریا خشک ہو گیا اتے ہڑپہ رہتل دیاں بستیاں برباد ہو گئیاں اتے اس کھیتر نوں ماروتھل بنا دتا ۔

اپروکت انوسار جے گھگر دریا دے انڈس بیسن دا حصہ نہ ہندیاں ہویاں وی ہریانہ نوں پنجاب دے پانیاں چوں حصہ دے دتا گیا ہے تاں یمنا دے پانی (لہندی یمنا نہر) چوں پنجاب نوں کیوں حصہ نہیں ملیا، جدکہ یمنا گھگر ندی دی سہائک (معاون)ندی سی ۔ سو، لہندی یمنا نہر دے پانی دی مشرقی پنجاب اتے ہریانے وچ ونڈ ہونی بہت لازمی ہے ۔ اس توں علاوہ 1966 توں پہلاں انونڈے پنجاب دی ایہہ سانجھی نہر وی ہے ۔

ہنسلی نہر

مغل شہنشاہ شاہ جہان دے مشہور انجینیئر علی مردان خان نے 1633 عیسوی وچ راوی دریا دے کھبے کنڈھے توں اک ہنسلی جاں ہسلی ناں دی نہر کڈھی سی ، بعد وچ اک اداسی سادھو پریتم داس (1753-1832) نے جہڑا سنگتداس دا چیلا سی، نے اس ہنسلی دا رخ امرتسر وکھے سری ہرمندر صاحب دے پوتر سروور نوں بھرن لئی بدل لیا ، اس چھوٹی نہر توں رستے وچ بھومی نوں پانی دین لئی وی ورتیا جاندا سی، جس توں انگریزی سرکار دے آؤن ویلے ہر سال 85000 روپئے دی آمدن ہندی سی ۔ انگریز دے لاہور اپر قابض ہون توں پچھوں 1846 وچ سکھ دربار دی سجاہ نال اس نہر دے سدھار دا کم شروع کیتا گیا، جہڑا میجر نیپیئر، کیپٹن لانگڈن، لیفٹینینٹ ایاڈرسن اتے لیفٹینینٹ ہاڈسن نوں سواپیا گیا ۔

انگریزاں تے لاہور دربار دے وچکار لڑائی (پہلی اینگلو سکھ جنگ) شروع ہو جان تے ایہہ کم رک گیا ۔ پر 1849 وچ انگریز دے پنجاب اپر قبضے پچھوں پھر آرنبھ(شروع) ہویا کیونکہ نہر دی تتکال(اے ویلے) اساری سکھ فوج جس نوں توڑ دتا گیا سی، دے سپاہیاں نوں نوکری دین لئی بڑی ضروری سی ، جے اجیہا نہ کیتا جاندا تاں سپاہی کھیتی باڑی کرن لئی اتشاہت نہ ہندے ۔

انگریزی حکومت دی ایہہ وی پالسی سی کہ بنگال توں لیاندے فوجیاں دی تھاں سکھاں نوں فوج وچ بھرتی کیتا جاوے اتے ایہہ یتن بہت کارگر ثابت ہویا کیونکہ ہزاراں نوجوان جو پنڈاں وچ بےکاری وچ رہِ رہے سن، انوشاسن وچ آ گئے ۔ سرکار سکھ فوجیاں نوں لوک نرمان دے کماں 'تے لا کے اتے پھر نویاں بنیاں نہراں نال اپجاؤ بنی بھوئیں تے اوہناں نوں وستھاپت کرکے مالی لابھ دینا چاہندی سی ۔ سرکار کپاہ ورگیاں فصلاں بیج کے لوکاں دی معاشی حالت وچ وادھا وی کرنا چاہندی سی ۔

کیونکہ ہنسلی نیویں تھاں توں لنگھدی سی، اس لئی اس نوں سنچائی لئی ورتیا نہیں جا سکدا سی ۔ انگریزی سرکار نے نہر دی الائینمینٹ اچے تھاں تے رکھ کے بالکل نویں نہر بناؤن دی سکیم بنائی اتے جتھے لوڑ سی پرانی نہر دے حصیاں نوں نویں نہر دے رجواہیاں دے طور تے ورتیا گیا ۔ نویں نہر دا ناں دوابا باری(باری دوآب) (بیاس اتے راوی درمیان پیندا کھیتر) دے ناں 'تے باری دواب نہر رکھیا گیا | جدوں کجھ سمیں پچھوں لوئر باری دوآب نہر دی اساری دی سکیم بنی اس ویلے باری دواب نہر نوں اپر باری دوآب نہر دا ناں دتا گیا ۔ اس نوں کجھ سماں سینٹرل باری دواب نہر وی کیہا گیا کیونکہ ایہہ پنجاب دے ماجھا کھیتر نوں سنجدی سی ۔ ایہہ نہر مادھوپور دے ستھان توں کڈھنی تجویز کیتی گئی ۔ لارڈ ڈلہوزی گورنر جنرل برطانوی ہند سرکار خود نومبر 1851 وچ اس یوجنا دے صحیح ہون بارے دیکھن لئی مادھوپور آیا ۔ پہلی سٹیج وچ نہر نوں ملتان توں 90 کلومیٹر اپر راوی دریا وچ (رستے وچ سنچائی اپرنت) باقی رہندے پانی نوں سٹنا سی ۔ پہلی 288 کلومیٹر لمبائی وچ سنچائی ہونی سی اتے باقی دے حصے نوں جہازرانی لئی ورتنا سی ۔ پر پیسے دی تھڑھ کارن اتے کجھ ہورناں کارناں کرکے جہازرانی والی یوجنا(سکیم) ختم کر دتی گئی اتے نہر نوں لاہور ضلعے وچ چھانگا مانگا تکّ رکھیا گیا ۔ نہر دی سمرتھا 3000 کیوسکس رکھی گئی ۔ نہر نوں 1859 وچ چالو کیتا گیا اتے سنچائی 1860-61 وچ شروع ہوئی ۔ پکا ویئر اتے نہر دا ریگولیٹنگ ہیڈّ 1875 توں پچھوں بنائے گئے ۔ پہلاں رجواہیاں دی اساری وی نہیں کیتی گئی سی اتے سنچائی نہر نوں کٹّ کے کیتی جاندی رہی ۔

چکی ندی جہڑی پہلاں دریا راوی وچ ڈگدی سی، نہر دی الائینمینٹ وچ پیندی سی، نوں دریا بیاس وچ پٹھان کوٹ دے نیڑے سٹن لئی یوجنا بنائی گئی ۔ اس طرحاں نہر دے رستے وچ پیندے بہت سارے کراس ڈرینئیج ورکس دی اساری نوں ٹالیا گیا اتے ایہہ کم 1879 وچ مکمل ہویا اتے چکی ندی نوں 2.76 کروڑ روپئے لا کے بیاس وچ پایا گیا ۔ نہر دا ویئر 2700 فٹّ دی لمبائی وچ بنایا گیا تے نہر دی سمرتھا ودھا کے 6500 کیوسکس ڈزائین کیتی گئی ۔ 31 میل دا فاصلہ طے کرکے تبڑی دے ستھان تے نہر دیاں دو برانچاں قصور برانچ اپر اتے میل برانچ اپر سن ۔ قصور برانچ 7 میل چل کے سبراؤں برانچ اتے قصور برانچ لوئر وچ ونڈی گئی ۔ مین برانچ کجھ میل چل کے مین برانچ لوئر اتے لاہور برانچ وچ ونڈی گئی ۔ 20ویں صدی دے چڑھاء وچ اپر باری دوآب نہر دیاں برانچ نہراں دی لمبائی 369 میل اتے ڈسٹریبیوٹری نہراں دی لمبائی 1591 میل سی ۔ امبرسر اتے گرداسپور دے ضلعے وچ نہر دے اپرلے سسٹم دے کھیتر وچ چوکھی بارش ہون کارن امرتسر-دلی ریلوے لائن دے اتر ولّ پیندے کھیتر دیاں ڈسٹریبیوٹری نہراں نوں سردیاں وچ بند کر دتا جاندا سی اتے بیجی ہوئی کنک آدی فصلاں مینہہ اتے کھوہاں نال سنجیاں جاندیاں سن اتے اس طرحاں نہری پانی جہڑا اتھوں بچدا سی، اس نوں لاہور ضلعے وچ منٹگمری ضلعے (ضلع ساہیوال) دے بارڈر تے پیندے خشک کھیتر لئی ورتیا جاندا سی ۔ اپر باری دواب نہری سسٹم نال 1860 وچ 297 مربع میل، 1880 وچ 766 مربع میل، 1900-01 وچ 1346 مربع میل اتے سال 1903-04 وچ 1464 مربع میل کھیتر نوں پانی ملدا سی ۔ 1903-04 وچ 33 لکھ روپئے آمدن ہوئی جہڑی اوہناں ویلیاں 'چ اک وڈی رقم سی ۔ 1922-32 دے دس سالاں دے سمیں وچ گورداس پور دے ضلعے وچ اوسطاً 90،000 ایکڑ بھوئیں نوں پانی ملدا سی، جدکہ امبرسر ضلعے دے 418000 ایکڑ اتے لاہور ضلعے دے 792000 ایکڑ کھیتر دی سنچائی ہندی سی ۔ 1941-42 وچ تنّ سالاں دی اوسط انوسار گورداس پور، امرتسر اتے لاہور ضلعےآں دا 1445797 ایکڑ رقبہ نہر دی کمانڈ تھلے سی ۔

نہر دی اساری پچھوں کھیتی باڑی اپجدے منڈی کرن لئی کجھ پکیاں سڑکاں بنائیاں گئیاں ۔ 1861-62 وچ پہلی ریلوے لائن امبرسر توں لہور تکّ بنائی گئی ۔ 1870 تکّ سامان بمبئی، کلکتا تے کراچی لئی بکّ کیتا جان لگا ۔ 1872 تکّ 400 میل ریلوے، 1000 میل پکیاں سڑکاں اتے 2750 میل نہراں بن گئیاں ۔ وپار دن دگنی رات چوگنی انتی کرن لگّ پیا تے پینڈو معاشی حالت وچ بڑی تبدیلی ویکھی گئی ۔

1932-33 وچ نہر دا پرانا ہیڈّ ریگولیٹر نویں وچ تبدیل کیتا گیا ۔ دیس دی ونڈ ویلے نہر دی سمرتھا خریف دی فصل ویلے 6900 کیوسکس سی اتے کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 1564000 ایکڑ اتے سنچائی ادھین 1456000 ایکڑ سی ۔ پاکستان نوں کمانڈ ایریا اتے سنچائی ادھین ایریا جو کرم وار 707456 ایکڑ اتے 667000 ایکڑ سی، چلیا گیا ۔ ایہہ رقبہ مین برانچ لوئر اتے اس دیاں کھالڑا اتے بچڑخانا ڈسٹریبیوٹریز، لاہور برانچ اتے اس دیاں پھلّ اتے کوہالی ڈسٹریبیوٹریز دا سی ۔ پاکستان نوں نہر دا 2361 کیوسکس ڈسچارج الاٹ ہویا اتے باقی پانی مشرقی پنجاب نوں ملیا ۔ اس طرحاں 1947 ویلے مشرقی پنجاب راوی دا 1.476 ایم. اے. ایف. پانی ورتدا سی ۔ ودھیرے کھیتر سنچائی ادھین لیاؤن لئی دو ڈسٹریبیوٹریز اک سبراؤں برانچ لئی اتے دوجی قصور برانچ لئی بنائیاں گئیاں ۔ چھیہرٹا رجواہ، راجا سانسی ڈسٹریبیوٹری، تمیوال رجواہا، چوگاواں-واگھاواں رجواہا، اجنالا ڈسٹریبیوٹری، کلانور ڈسٹریبیوٹری، سیدوکے رجواہا اتے موہسوم رجواہیاں دی اساری کیتی گئی ۔ ایہہ سارا کم 31 مارچ، 1951 تکّ ختم کیتا گیا ۔ کجھ سارا سال نہ چلن والے رجواہے سارا سال چلن والے بنائے گئے اتے جویں کہ اپر لکھیا گیا ہے، کجھ نویں بنائے گئے تے اس طرحاں جہڑیاں چینلاں دی لمبائی 1947 ویلے 375 میل سی اوہ 1957 وچ 933 میل ہو گئی اتے اس طرحاں 435000 اےکڑ نویں رقبے نوں پانی ملن لگّ پیا ۔ نتیجہ ایہہ نکلیا کہ سارے سسٹم نوں ریماڈل کرنا پیا، جس اپر 56.34 لکھ روپئے خرچ آیا ۔ رماڈلنگ کرن نال نہر دی سمرتھا 8974 کیوسکس خریف موسم وچ ہو گئی اتے پانی دی تیبرتا 87 فیصدی ہو گئی جو کہ اک بہت وڈی کامیابی سی ۔

1955 وچ پنجاب دے سارے دریاواں وچ بھاری ہڑ آئے ۔ مادھوپور دے ستھان 'تے 6 لکھ کیوسکس توں وی اپر ہڑ ریکارڈ کیتا گیا، جس نے نہر دے ہیڈّ سسٹم نوں بہت ہانی پہنچائی ۔ ایہہ فیصلہ کیتا گیا کہ بجائے کہ سسٹم دی مرمت کیتی جاوے، مادھوپور دی تھاں 'تے اک بیرج بنا دتا جاوے، جس دی سمرتھا 6.25 لکھ کیوسکس ڈسچارج لنگھاؤن دی رکھی جاوے، پر ڈزائین 7.5 لکھ کیوسکس لئی ہویا ۔ پانی دے گزرن لئی 2300 فٹّ دا واٹروے رکھیا گیا ۔ بیرج دے 28 در رکھے گئے، ہر در 60 فٹّ چوڑا سی ۔ انڈرسلوسس دے 2 سیٹ، ہر سیٹ 12 دراں دا تے ہر در 20 فٹّ دا رکھیا گیا ۔ ایہہ کھبے پاسے دے انڈرسلوسس سن اتے سجے پاسے دے دو انڈر سلوسس سن، جنہاں دا ہر اک دا در 60 فٹّ سی ۔

انڈس طاس معاہدہ اتے بھارت اتے پاکستان نے 19 ستمبر 1960 نوں کراچی وچ دستخط کیتے جس انوسار مشرقی پنجاب نے ستلج، بیاس تے راوی دریاواں دا پانی ورتنا سی اتے پاکستان نے چناب، جہلم اتے انڈس دریاواں دا ۔ پاکستان نوں ستلج اتے راوی توں ملن والے پانی لئی بدلویں پربندھ کرن لئی دس سال دا سماں ملیا، جس نے 31 مارچ، 1970 نوں ختم ہو جانا سی ۔ اس توں پچھوں پاکستان نوں ایہناں دوواں دریاواں دے پانی نوں کلیم کرن دا کوئی حق نہیں سی ۔

انڈس کمیشن (Indus Cominission) دی 23-28 اگست 1959 دی میٹنگ وچ فیصلہ ہویا کہ بھارت راوی دریا دا پانی پاکستان نوں دینا معاہدے دے مطابق بند کر دیوے کیونکہ اس نے چناب دریا دے اپر بنے منگلا ڈیم توں لنک نہراں بنا کے اپنے کھیتر نوں پانی دین دا پربندھ کر لیا ہے ۔ مشرقی پنجاب نوں اپرباری دوآب نہر دے کھیتر نوں ہور پانی ورتن لئی مل گیا۔ اس طرحاں 21 ڈسٹریبیوٹریز نوں سارا سال چلنیوگ بنا دتا گیا تے ہن مشرقی پنجاب وچ اپرباری دواب نہر دیاں 7 مین نہراں دی لمبائی 400 کلومیٹر اتے 247 ڈسٹریبیوٹریاں تے رجواہیاں دی لمبائی 2400 کلومیٹر ہے جو 13.43 لکھ اےکڑ کھیتر نوں سنچت کردیاں ہن ۔

جد ایسٹرن نہر، جو دریا ستلج توں حسینیوالا توں نکلدی سی، نوں ہریکے توں تجویز ہوئے فروزپور فیڈر راہیں پانی دین دی سکیم بنائی گئی اتے بھاکھڑا ڈیم وی بن رہا سی تے اس انوسار ہریکے دے ستھان تے ستلج دا پانی گھٹ جانا سی ۔ راوی دریا دا وادھو پانی ورتنا ضروری سی، جہڑا پاکستان نوں جا رہا سی ، سو، اس وادھو پانی نوں ورتن لئی ایہہ اپاء سی کہ راوی دریا دے اس پانی نوں دریا بیاس وچ سٹّ کے ہریکے لجایا جاوے تاں کہ فروزپور فیڈر نوں پانی دتا جا سکے ، سو، اک لنک نہر جو 13 میل لمی اتے جس دی سمرتھا 10،000 کیوسکس سی، بنائی گئی اتے اس دا ناں 'مادھوپور بیاس لنک' رکھیا گیا، جس دی چوڑائی 140 فٹّ اتے ڈنوگھائی 8 فٹّ سی ۔ ایہہ لنک دریا بیاس وچ میرتھل دے لاگے پیندا ہے ۔

لوئر چناب نہر

متحدہ پنجاب دی ایہہ اک مشہور نہر سی، جس نے پنجاب دے اک وڈے بے آباد کھیتر نوں آباد کیتا اتے نہری سسٹم نوں وڈی پدھر 'تے پرسدھتا(مشہوری) دتی، پنجاب دی دھرتی 'تے ہری-بھری کرانتی(انقلاب) نوں جنم دتا اتے اتھوں دے لوکاں دی نہار ہی بدل دتی ۔ لوکاں دی معاشی تے سماجی حالت وچ وڈی تبدیلی ویکھی گئی ، کھیتی باڑی اپج ودھن توں علاوہ اک وڈی ادیوگی انتی وی ہوئی ۔ 19ویں صدی دے ادھ توں کجھ پچھوں تکّ دے سمیں تکّ ہن دا فیصل آباد (لائلپور)، شیخوپورا، ٹوبہ ٹیک سنگھ، جھنگ دا پورب والے پاسے پیندا کھیتر، راوی تے چناب دے سنگم تکّ دا کھیتر اک وڈا جنگلی علاقہ سی، جتھے ون، کریر، جنڈ، بیر، ملھا اتے ککر وغیرہ دے درخت سن ۔ کئی قسم دیاں جھاڑیاں نال بھریا ہویا ایہہ کھیتر سی ۔ جنگلی جانور بگھیاڑ، جنگلی بلے-بلیاں، لومبڑیاں، گدڑ، رچھّ، سور، ٹٹو وغیرہ لائلپور ضلعے دے کھیتر وچ عامَ ویکھے جاندے سن ۔ اس سارے کھیتر نوں ساندل بار کیہا جاندا سی ۔ مینہہ پنج انچ توں ودھ نہیں پیندا سی ۔ پر اس نہر دے بنن نال فصلاں ہون تے 1896-1900 وچ ایہہ 9.32 انچ ہو گیا اتے اگلے دہاکے تکّ 11.89 انچ ۔

1872-74 'چ اس نہر لئی سروے ہویا تے اس نوں برساتی نہر ڈزائین کیتا گیا، جس دا ہیڈّ رام نگر پنڈ پاس دریا چناب دے کھبے کنڈھے رکھیا گیا ۔ 1882 وچ اک ہور سکیم بنائی گئی تے نہر دا ہیڈّ پنڈ گری گولوا کول رکھیا گیا تے نہر دی سمرتھا 1800 کیوسکس رکھی گئی، جس نے 144000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی ۔ ایہہ نہر سچارو روپ وچ نہ چل سکی، کیونکہ دو مہینے وچ ہی ایہہ برساتی پانی نال آئی بھل (Silt) نال بھر گئی ۔ اس دی بھل (گار) صاف کرکے پھر چالو کیتا گیا اتے ایہہ پھر (1888 وچ) بھل نال بھر گئی ۔ انجینیئرنگ بھائیچارے نے دل نہیں چھڈیا تے سودھی ہوئی سکیم ایس.ای. میجر جے. ڈبلیو. اوٹلے نے سرکار نوں بھیجی، جس دی لاگت 67 لکھ روپئے آؤندی سی ۔ ایہہ سکیم سارا سال چلن والی نہر دی سی، جس دے ہیڈّ 'تے ستھائی ویئر (Weir) وی بناؤنا تجویز ہویا ۔ چیف انجینیئر آر. ہوم (R. 8ome) نے اس سکیم نوں سلاہندیاں سرکار نوں بھیجیا ۔ مقامی سرکار نے 1889 وچ گورنمینٹ آف انڈیا نوں لکھیا کہ نہر دے ہیڈّ 'تے بھل دا اکٹھا ہونا بہت خطرناک ہے تے اس وشے 'تے وچار ضروری ہے ۔

لیفٹینینٹ گورنر پنجاب سر جیمز لائل (جس نے لائلپور ناں دا شہر وسایا) نے اس سکیم دا ہور سکوپ ودھاؤندیاں ستھائی ہیڈّ ورکس اتے ویئر بناؤنا تجویز کیتا اتے نہر دا ہیڈّ خانکی پنڈ پاس رکھنا پروانیا ۔ اس سکیم دی کلّ لاگت 102 لکھ روپئے سی ۔ نہر دی مین لائن دی چوڑائی 250 فٹّ، ڈنوگھائی 11 فٹّ اتے سمرتھا 11000 کیوسکس رکھی گئی ۔ خانکی پنڈ وزیرآباد توں 8 میل تھلے دریا چناب تے ستھت ہے ۔ نہر دی فائینل سکیم جس دی لاگت 265 لکھ روپئے سی تے جس نے 3823 مربع میل نردھارت رقبے نوں کمانڈ کرنا سی اتے 1100000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی، سیکریٹری آف سٹیٹ گورنمینٹ آف انڈیا ولوں پروانی گئی ۔

اس نہر دی سبھ توں وڈی برانچ گوگیرا برانچ سی، جہڑی نہر دی مین لائن دے 28ویں میل توں نکلدی سی، جس دی لمبائی 55 میل ہے، جتھے آ کے ایہہ دو برانچاں گوگیرا لوئر اتے برالا وچ ونڈی جاندی ہے، جنہاں دی کرم وار لمبائی 77 اتے 46 میل ہے ۔ جتھوں ایہہ برانچاں نکلدیاں، اتھوں ہی تھوڑھی دور سجے پاسیوں کوٹ نکا برانچ نکلدی ہے، جس دی لمبائی 18 میل ہے ۔ مین لائن چالیویں میل 'تے آ کے تنّ برانچاں جھنگ، رکھ اتے میاں علی برانچاں وچ ونڈی جاندی ہے ۔ جھنگ برانچ دی سمرتھا 3000 کیوسکس اتے لمبائی 62 میل ہے، جتھے ایہہ دو شاکھاواں جھنگ لوئر (لمبائی 38 میل) اتے بھوانا (لمبائی ساڈھے 7 میل) وچ ونڈی جاندی ہے ۔ رکھ برانچ اتے میاں علی برانچاں دی کرم وار لمبائی 55 اتے 27 میل ہے ۔

اک پاسے لوئر چناب نہر دی اساری ہو رہی سی، دوجے پاسے ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال بھومی نوں سنچت کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی پریرت کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں بھومی الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا انوسار چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔

ساندل بار وچ ستھاپت کیتی گئی اس نہری کالونی لئی ای.ڈی. میکلاگن کالونائیجیشن افسر 1892 وچ نیوکت ہون 'تے لوکاں نوں وستھاپت کرن دا کم شروع ہویا، جو 1905 وچ سماپت ہویا ۔

ہیٹھ لکھے انوسار الاٹمینٹ کیتی گئی:

• کھیتیہراں جاں آبادکاراں نوں 20 سال دے ملکیئتی ادھیکار اس شرط 'تے دتے گئے کہ اوہ اپنا نواس ستھاپت رکھنگے تے زمین نوں واہن-بیجنگے ۔ اس شرینی وچ زمینی گرانٹ ادھے مربعے توں لے کے تنّ مربعیاں تکّ سی، جو مفت سی ۔ اک مربع 27.78 ایکڑ دے برابر سی ۔
• سرمائیداراں نوں چھ مربعیاں توں 20 مربعیاں تکّ زمین اوہناں دی حالت انوسار دس روپئے توں 20 روپئے پرتی ایکڑ دا نذرانہ لے کے دتی گئی ی ملکیئتی ادھیکاراں لئی 20 روپئے دس آنے (20.62) پرتی اےکڑ دے وی لئے گئے ی
• فوجیاں اتے کھیترپالاں (Yeomen) نوں ہورناں لوکاں والیاں شرطاں انوسار زمین دتی گئی پر ایہہ چار جاں پنج مربعے سی اتے 6 روپئے پرتی اےکڑ نذرانہ لے کے ملی ی
• ساندلبار دے جانگلی چرواہیاں نوں زمین وی دتی گئی ۔
• اس کھیتر دے اوٹھ پالکاں نوں وی زمین الاٹ ہوئی ۔

1905 تکّ الاٹ ہوئی ساری بھومی دا ویروا اس پرکار ہے:

• • کھیتیہراں جاں آبادکاراں نوں : 948000 اےکڑ
  • سرمائیداراں نوں : 122000 اےکڑ
  • فوجی اتے کھیترپالاں نوں : 142000 اےکڑ
  • جانگلی چرواہے : 254800 اےکڑ
  • آسپاس دے زلھاں دے ذمیندار : 127000 اےکڑ
  • اوٹھ پالک : 85000 اےکڑ
  • نیلامی نال ویچی بھوئیں : 24500 اےکڑ
• کلّ : 1703300 اےکڑ

اوٹھ پالکاں نوں زمین اس شرط 'تے گرانٹ وچ دتی گئی کہ اوہ اوٹھ آواجائی لئی پالنگے ۔ چار جاگیراں 12ویں گھوڑسوار، 13ویں گھوڑ سوار، 15ویں لانسرز اتے 18ویں ٹوانا لانسرز سینا نوں گھوڑیاں دے فارماں (واڑے) نوں بناؤن لئی دتی گئی ۔ 1915 دے انت تکّ کلّ زمین 1873807 اےکڑ الاٹ ہوئی ۔ سرمائیداراں وچ بیدی، سوڈھی، ٹوانے، سید، سیال اتے ہور پنجاب دے دھنی لوک سن ۔ آبادکاراں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے، راجپوت، مذہبی اتے عیسائی آدی لوک سن۔|

1892-93 اس نہر دی رکھ برانچ تے ضلع گجرانوالہ دی تحصیل خانقاہ ڈوگراں وچ زمینی الاٹمینٹ شروع ہوئی ۔ ایہہ تحصیل پھر ضلع شیخوپورا ستھاپت ہون تے اس ضلعے نوں تبدیل کر دتی گئی ۔ اس تحصیل وچ الاٹمینٹ دا کم 1896 تکّ چلدا رہا ۔ جویں-جویں جنگل آباد ہندا رہا اتے اس نہر دا سسٹم وسدا رہا، زمین الاٹمینٹ دا کم وی چلدا رہا ۔ اس نہر دی جھنگ برانچ نہر دی اساری دا کم 1899 وچ ہتھاں وچ لیا گیا اتے اس دے کھیتر وچ لوکاں نوں وساؤن دا کم 1905 وچ ختم کر دتا گیا ۔ اکا دکا وسیبے دا کم 1930 تکّ چلدا رہیا ۔

لوئر چناب نہر تے 1915 دے اخیر تکّ 1873707 ایکڑ زمین الاٹ ہوئی، جہڑی 1930 وچ 1934930 ایکڑ ہو گئی ۔ لائلپور دا پرسدھ شہر جس نوں ہن فیصل آباد کیہا جاندا ہے دی نیہہ 1896 وچ پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز لائل دے ناں 'تے رکھی گئی ۔ پنجاب دے پرسدھ انجینیئر سر گنگا رام نے اس خوبصورت شہر نوں ڈزائین کیتا، جس نوں اک وڈی ورگاکار شکل دتی گئی ، پھر اس نوں چار چھوٹے ورگاں وچ ونڈیا گیا ، جس دے مرکز وچ گھنٹہ گھر بنایا گیا ۔ اس گھنٹے گھر توں سورجی کرناں وانگ اٹھ بازار بنائے گئے ع ایہہ سارے بازار سرکولر سڑکاں نال جڑے ہوئے سن ، شہر دا پہلا رقبہ 3 مربع میل سی، جہڑا ہولی-ہولی ودھدا گیا ۔ پہلاں لائلپور جھنگ ضلعے دی تحصیل سی، پھر اک دسمبر 1904 نوں اس نوں ضلع بنا دتا گیا ۔ اس ضلعے دیاں چار تحصیلاں لائلپور، جڑانوالا، سمندری اتے ٹوبھا ٹیک سنگھ سن ۔

چناب نہر کالونی دے آباد ہون نال کھیتی باڑی دی اپج بہت ہون لگّ پئی، خاص کرکے کپاہ/نرما اتے کنک، پر جنس دے منڈیکرن دی سمسیا آؤن لگی، کیونکہ آواجائی دے سادھن گھٹّ ہون کارن کسان اپنی اپج نوں منافعے لئی دور منڈیاں وچ لجا نہیں سکدے سن ۔ لاہور-امبرسر ریلوے لائن 1861 وچ ہی بن گئی سی اتے اگلے 30-40 سالاں وچ ریلوے دا جال وچھ گیا اتے نہری بستیاں دا کھیتر وڈیاں منڈیاں نال جڑ گیا ۔ وزیر آباد-خانیوال ریلوے لائن 1890-1900 وچ بنی، جہڑی چناب بستی وچوں لنگھدی سی تے اس طرحاں ایہہ کھیتر کراچی نال جڑ گیا ۔ لوئر چناب نہر دے کھیتر وچ 1192 میل سڑکاں 1908 تکّ بن گئیاں سن ۔

لائلپور ضلع تے اس دے آس-پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس کھیتر نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ ستھاپت ہویا، جس نے بہت پرسدھتا پراپت کیتی، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس کھیتر دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔ بیکانیر ریاست لئی حسینیوالا توں ستلج وچوں بیکانیر نہر کڈھی گئی تے پھر پنجابی کسان ایہناں کھیتراں وچ وی جا وسے ۔

1932 وچ چناب دریا وچ بھاری ہڑ آیا، جس کارن لوئر چناب نہر دے ویئر دا بھاری نقصان ہویا اتے اتھے چھ دراں والا ویئر دوبارہ بنایا گیا اتے ہر اک در دی چوڑائی 500 فٹّ رکھی گئی ۔ 1940-41 وچ اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 3671267 ایکڑ سی ۔ دیس دی ونڈ مگروں پاکستان سرکار نے نہر دی سمرتھا 12043 کیوسکس کر لئی تے اس طرحاں نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 3700226 اےکڑ ہو گیا ۔

معاشی خوش حالی آؤن 'تے کھیتر وچ کئی سکول اتے کالج کھلھے ، لوکاں وچ نوچیتنا بے دار ہوئی، پگڑی سمبھال جٹا، گرودوارہ سدھار لہر اتے اکالی لہر نے جنم لیا ۔ اکالی لہر نوں چلاؤن والے لوک اسے نہر دے کھیتر دے ہی سن، جنہاں وچ پرسدھ ناں ہن ماسٹر سندر سنگھ لائلپوری، تیجا سنگھ سمندری، ہرچند سنگھ رئیس لائلپور، منگل سنگھ گلّ تے گیانی کرتار سنگھ وغیرہ ۔ ننکانا صاحب دے ساکے وچ شہید ہون والے 90 فیصدی توں وی ودھ شہید اسے کھیتر دے سن ۔ اسے نہری کھیتر دے پنڈ چکّ نمبر 105 بنگے (گوگیرا برانچ) دے رہن والے شہید اعظم بھگت سنگھ سن اتے اوہناں دے ساتھی سکھدیو لائلپور شہر دے ، بھگت سنگھ دے چاچا اجیت سنگھ، جتھیدار چھانگا سنگھ پیؤ جتھیدار جگدیو سنگھ تلونڈی، اکھاں دے بہت ہی پرسدھ ڈاکٹر ہربھجن سنگھ گوجرا، پرسدھ انجینیئر سر گنگا رام، ساہت دے بابا بوہڑ پرنسیپل سنت سنگھ سیکھوں، کہانی کار کلونت سنگھ ورک، چیف ایئر مارشل ارجن سنگھ، کھیتی باڑی ارتھ شاستری تے پٹیالا پنجابی یونیورسٹی دے سابقہ وائس چانسلر سردارا سنگھ جوہل، ہاکی دے پرسدھ کھلاڑی پتھیپال سنگھ، لالا جگت نارائن، راجستھان دے گورنر دربارا سنگھ، اتہاسکار تے گرو نانک دیو یونیورسٹی دے سابقہ وائس چانسلر ڈاکٹر: جے. ایس. گریوال، سکندر حیات ٹوانا، خضر حیات ٹوان، پہلوان رستم ہند کیسر سنگھ، پہلوان سوہن چیلیوالیا اتے ہزارا سنگھ بہوڑو وغیرہ اسے نہری کھیتر نال سبندھ (تعلق) رکھدے سن ۔ اس نہری بستی دی خوش حالی اتے امیری سکھ بھائیچارے دے آبادکاراں کرکے آئی جنہاں ہڈّ بھنویں محنت کیتی ۔ مائیکل الائیز آرتھر (The Indus Rivers، 1 Study of the 5ffects of the Partition. PP. 174-75 ) دا کہنا ٹھیک ہے کہ 'بہتے پاکستانی اج ایہہ مننگے کہ نہری بستیاں وچ سکھ آبادکاراں دا یوگدان اتہاسک سی ۔

لوئر جہلم نہر

اس نہر دی اساری توں پہلاں اس دے کھیتر وچ کجھ برساتی نہراں پیندیاں سن، جنہاں نوں اس نہر دے چلن ویلے سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کر دتا گیا سی .

ایہہ نہر جہلم دریا دے کھبے کنڈھے توں گجرات ضلعے وچ پیندے پنڈ مونگ رسول دے نیڑیوں کڈھی گئی . مونگ رسول اوہ تھاں ہے، جتھے برطانوی سرکار نے سبھ توں پہلاں پنجاب وچ پالیٹیکنک انجینیئرنگ کالج کھولھا سی، جس نے پنجاب اتے دیس نوں وڈی سنکھیا وچ سبارڈینیٹ انجینیئر مہیا کیتے ۔ ایہہ نہری سسٹم 1892 وچ شروع ہویا اتے اس دا سنچائی کھیتر دریا چناب اتے جہلم دا اوہ درمیانی علاقہ سی، جہڑا جہلم دے کنڈھے پیندے میانی قصبے اتے چناب دے کنڈھے پنڈی بھٹیاں نگر تکّ جے اک لکیر کھچیئے تاں اس دے پچھم والے پاسے پیندا سی ۔ پہلاں اتھے 4100 فٹّ لمبا ویئر بنایا گیا اتے نہر دا ہیڈّ ریگولیٹر تے اس اپر اک پل بنایا گیا، جس دے 8 سپین سن اتے ہر اک سپین دی لمبائی 24.5 فٹّ سی ۔ مین لائن دی چوڑائی 140 فٹّ اتے ڈنوگھائی 7.5 فٹّ سی | ڈسچارج 3800 کیوسکس سی | مین لائن دے 38ویں میل توں اک شاہ پور ناں دی برانچ نہر نکلدی سی ۔ اس برانچ تھلے امپیریئل، صوبائی اتے پرائیویٹ برساتی نہراں دا کھیتر پیندا سی، جس نوں ہن سارا سال پانی ملن لگّ پیا سی ۔ 39ویں میل 'تے مین لائن ناردرن (اتری) اتے سدرن (دکھنی) دو برانچاں وچ ونڈی جاندی سی ۔ سدرن (دکھنی) برانچ بار کھیتر دے اچے سرے دے بہت نیڑیوں گزردی سی ۔ مین لائن اتے برانچاں دی لمبائی لگپگ 167 میل سی اتے اس دیاں ڈسٹریبیوٹریز دی لمبائی 960 میل سی ۔ نہر دا افتتاح 30 اکتوبر 1901 نوں ہویا ۔

اس نہر دے کمانڈ ایریئے دا چنگی طرحاں نریکھن کیتا گیا ۔ سیم دی سمسیا توں بچن لئی 20ویں صدی دے شروع وچ ایہہ تجویز کیتا گیا کہ جتھے دھرتی ہیٹھلے پانی دا پدھر 40 فٹّ جاں اس توں بہتا ہے، اس کھیتر وچ سارے رقبے دے 50 فیصدی نوں ہی پانی نال سنجیا جاوے اتے جتھے پانی دا پدھر 25 فٹّ تے 40 فٹّ وچکار ہے، اتھے 40 فیصدی رقبے نوں پانی دتا جاوے اتے جتھے پانی دا پدھر 25 فٹّ توں تھلے ہے اتھے 25 فیصدی کھیتر نوں سنچت کیتا جاوے ۔ اس طرحاں کرن نال سیم دی سمسیا توں کسے حد تکّ بچیا جا سکدا سی ۔ پرسدھ پترکار خشونت سنگھ جنہاں دا پنڈ اتے زمین اسے نہر دے کھیتر ادھین شاہ پور (سرگودھا) ضلعے وچ پیندی سی، نے لکھیا ہے کہ لوئر چناب نہر نے چناب کالونی دے واسیاں دے سماجی جیون 'تے بڑا وڈا اثر چھڈیا ۔ چناب کالونی وچ ملی کامیابی کارن شاہ پور دے ریتلے تھل کھیتر نوں وی اوہو کامیابی جہلم دے پانیاں نال ملی ۔ (ہسٹری آف سکھز بھاگ-2، پنہ 116)، 1941-42 وچ اس نہر تھلے سنچائی یوگ کھیتر 1239597 ایکڑ سی اتے ایہہ نہر شاہ پور ضلع (ہن اسدی تھاںضلع سرگودھا ضلع اے)، گجرات اتے جھنگ ضلعےآں دے کجھ بھاگاں(حصےآں) نوں پانی دندی سی ۔

ٹرپل کینال پراجیکٹ

انگلینڈ اک چھوٹا جیہا دیس ہے، جتھے نہراں 'تے ڈیم نہیں سن ۔ اس واسطے انگریز لوک نہراں دی اساری وچ کوئی تجربہ نہیں رکھدے سن ۔ اوہناں نے نہراں بناؤن دا فن اٹلی دے انجینیئراں توں سکھیا تے پنجاب وچ نہراں بناؤنیاں شروع کیتیاں ۔

ٹرپل کینال پراجیکٹ انگریز حکومت ولوں بنایا گیا اک وڈا پراجیکٹ سی ۔ سرہند نہر، لہندی یمنا نہر، اپرباری دوآب نہر، لوئر چناب نہر اتے لوئر جہلم نہر توں حاصل کیتے تجربے انوسار اوہ بڑے اوکھے پراجیکٹاں نوں ہتھ پاؤن لگّ پئے سن ۔ اوہناں دی سیانپ اتے تیز سوچ اگے نتمستک ہونا پیندا ہے ۔ اس پراجیکٹ ادھین ہیٹھ لکھیاں تنّ نہراں بنائیاں گئیاں:

• (1) اپر جہلم نہر
• (2) اپر چناب نہر
• (3) لوئر باری دوآب نہر

اس پراجیکٹ دی لوڑ اس واسطے پئی کہ راوی دریا وچوں اپرباری دوآب نہر کڈھن نال راوی وچ پانی بہت گھٹ گیا اتے اس طرحاں راوی دے ہیٹھلے پاسے اس وچوں کوئی نہر کڈھنی اسمبھو(ناممکن) سی، جدکہ لاہور دے دکھن وچ ضلع منٹگمری (ساہیوال) ضلعے دا بہت وڈا کھیتر اک ریگستان دی شکل وچ ویران پیا سی ۔| اک پرسدھ نہری انجینیئر سر جان بینٹن نے اس سمسیا دا حلّ سوچیا ۔ جہلم دریا وچ پانی بہت سی، سو، اس نے تجویز کیتا کہ جہلم اتے چناب دریاواں دے پانی نوں منٹگمری ضلعے دی بھوئیں نوں سنجن لئی ورتیا جاوے ۔ اپر لکھیاں تنّ نہراں اس پراجیکٹ دا انکھڑواں انگ نیں ۔

اپر جہلم نہر

ایہہ نہر منگلا دے ستھان توں گجرات ضلعے دی حد توں تھوڑھا اپروں جہلم دریا دے کھبے کنڈھے توں کڈھی گئی سی، جس دی سمرتھا 12000 کیوسکس سی ، چج دوآب (چناب اتے جہلم نال بنن والا دوابا) دا 3،50،000 ایکڑ کھیتر سنجن توں بعد ایہہ نہر دریا چناب وچ مرالا دی تھاں ڈگدی ہے ۔ اس نہر اُتے 1905 وچ کم شروع ہویا اتے 1916 وچ سنجائی لئی کھولھی گئی . سال 1941-42 وچ چج دواب دا 502292 ایکڑ کھیتر اس دی کمانڈ تھلے سی ۔ ایہہ کھیتر نہر دے سجے پاسے ستھت سی، جدکہ کھبے پاسے دا کھیتر اچا ہون کرکے آباد نہ ہو سکیا ۔

اپر چناب نہر

جہلم دریا دا جو پانی مرالا دی تھاں تے چناب وچ سٹیا گیا سی، نوں ورتن لئی ایہہ نہر کڈھی گئی سی ۔ ایہہ نہر 1913 وچ بن گئی سی ، اپنیاں دو برانچاں نوکھر برانچ اتے رایا برانچاں راہیں 6،50،000 ایکڑ (بعد وچ 1600000 ایکڑ) ضلع سیالکوٹ، گجرانوالہ، لاہور اتے شیخوپورا دا کھیتر سنج کے ایہہ راوی دریا تے بلوکی دے ستھان تے سپرپیسج راہیں دریا نوں پار کردی ہے ۔

لوئر باری دوآب نہر

اپر چناب نہر دا ناں ہیڈ بلوکی (ضلع لاہور) سپرپیسج راہیں راوی پار کرن اپرنت لوئر باری دوآب نہر ہو جاندا ہے ۔ اج دے اوکاڑا، منٹگمری(ساہیوال)، خانیوال ضلعےآں وچوں ہندی ہوئی 215 کلومیٹر دا فاصلہ طے کرکے ایہہ ٹبّ ناں دے تھاں اتے ختم ہندی ہے ۔ اس کھیتر نوں وساؤن لئی ودھیا سکھ واہیکار شرینیاں نوں اتھے ستھاپت کیتا گیا، جنہاں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے اتے مذہبی سکھ سن جو پنجاب دے بھرویں آبادی والے ضلعےآں توں اتھے وسن لئی برطانوی حکومت ولوں سدے گئے سن ۔ اس طرحاں جہلم دریا دا وادھو پانی اس کھیتر وچ لیاندا گیا تے اک صدی پہلاں ایہہ اک انوٹھا پراجیکٹ سی ۔

لوئر باری دوآب نہر دیاں کئی ڈسٹریبیوٹریاں ہن، جویں کہ بیروا، گنجیبار، ددپھولیہانا، چیچہ وطنی، کسووال، جہانیاں، دھولر، چکشاہانہ اتے فورسٹ وغیرہ جیہناں نال لگپگ 13 لکھ ایکڑ بھوئیں سنچت ہندی سی ۔ تھوڑھا کھیتر ملتان ضلعے دا وی آؤندا ہے، 1941-42 وچ اس نہر ادھین 1438166 ایکڑ بھومی نوں پانی ملیا ۔

ٹرپل کینال پراجیکٹ دے مکمل ہون تے ایہہ تنّ نہراں اتے دو لوئر چناب نہر اتے لوئر جہلم نہر اکجٹتا وچ آپسی طور تے بجھیاں ہوئیاں سن اتے ایہناں نوں اک اکائی وجوں چلایا جاندا سی ۔ جہلم اتے چناب دریاواں وچ پانی دی اپلبدھی انوسار اجیہا کیتا جاندا سی ۔ ایہناں توں تھلے نکلدیاں نہراں ستنتر روپ وچ چلدیاں سن اتے اک-دوسری 'تے نربھر نہیں سن ۔ لاہور سکتریت ولوں ایہناں پنج نہراں وچ پانی ونڈ کے چھڈیا جاندا سی ۔

ستلج ویلی پراجیکٹ

ستلج اتے بیاس دریاواں دے سنگم ہریکے توں تھلے ایہناں دوواں دریاواں دی دھارا نوں ستلج ہی کیہا جاندا سی اتے اس کھیتر وچ بہت ساریاں برساتی نہراں بنیاں ہوئیاں سن، جنہاں وچ پانی دی ہوند غیر-یقینی رہندی سی کیونکہ اپر ستلج وچوں سرہند نہر اتے فروزپور ضلعے وچ گرے کینالز اتے بیاس وچوں ہشیارپور ضلعے وچ شاہ نہر کڈھن نال پانی دی کافی کھپت ہو جاندی سی ۔ ایہناں برساتی نہراں دے کھیتر وچ پانی دی سپلائی یقینی بناؤن لئی سارا سال چلن والیاں نہراں دی اساری ضروری سی ۔ اس مسئلے دے حلّ لئی ستلج ویلی پراجیکٹ ناں دی سکیم 1906-1908 وچ بنائی گئی پر اس نوں ٹالنا پیا کیونکہ بہاول پور ریاست وچ اتے برطانوی ہند حکومت وچ اس سکیم بارے کجھ متبھید سن ۔ 1906 وچ بیکانیر ریاست نے پانی لین لئی بینتی کیتی، جس دا بہاول پور ریاست نے بیکانیر دے غیر-ریپیریئن ریاست ہون کرکے ورودھ کیتا ، پر 1920 وچ ایہناں دوواں ریاستاں اتے انگریزی حکومت وچ رضامندی ہو گئی کیونکہ بیکانیر ریاست پانی لئی پنجاب سرکار نوں رائلٹی دین لئی سہمت ہو گئی ، اس پروجیکٹ ادھین گیاراں نہراں ہیٹھ لکھے انوسار بناؤنیاں تجویز ہوئیاں ۔ ایہناں نہراں دا ویروا اس پرکار ہے:-

حسینیوالا ہیڈ ورکس

اس تھاں توں ستلج دے کھبے کنڈھے توں 2 نہراں بیکانیر نہر (گنگ کینال) جس نے بیکانیر ریاست دے کھیتر نوں پانی دینا سی، بنائی گئی اتے دوسری ایسٹرن نہر جس نے فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں سنجنا سی، تیسری نہر دریا دے سجے کنڈھے توں دیپالپور نہر ناں دی نہر سی، جہڑی ہن پاکستان دے علاقے وچ پیندی ہے ۔

سلیمانکی ہیڈ ورکس

اس تھاں توں وی کھبے کنڈھے توں ایسٹرن صادقیہ نہر اتے فورڈواہ نہر، دو نہراں کڈھیاں گئیاں، سجے کنڈھے توں پاکپٹن نہر ۔ ایہناں تناں نہراں دیاں تنّ ہی برانچ نہراں سن، جنہاں دے کرم وار ناں سن ملک برانچ، میکلوڈگنج برانچ اتے کھدر برانچ ۔

اسلامکی ہیڈ ورکس

اس تھاں توں کھبے پاسیوں دو نہراں بہاول نہر اتے قائمپور نہراں نکلدیاں سن ۔ بہاول نہر دیاں دو برانچ نہراں احمدپور برانچ اتے ڈیزرٹ برانچاں سن ۔ سجے کنڈھے میلسی ناں دی نہر نکلدی سی ۔ اس دیاں دو چتوین اتے لودھراں برانچاں سن ۔

پنجند ہیڈ ورکس

اس تھاں توں عباسیہ تے پنجند نہراں کڈھیاں گئیاں عباسیہ نہر دی کوئی برانچ نہیں سی ۔ پنجند نہر دیاں تنّ برانچ نہراں، جیہناں دے ناں صادق برانچ، رحیم یار خاں اتے منچن برانچاں نیں ۔ سلیمانکی ہیڈّ ورکس توں بعد وچ پانی دی لوڑ نوں مکھ رکھدیاں منٹگمری پاکپٹن لنک ناں دی اک ہور نہر بنائی گئی ۔

ایہناں ساریاں نہراں دے کھیتر وچ پنجاب دی گھنی سنکھیا والے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں لجا کے برطانوی ہند حکومت اتے بیکانیر اتے بہاول پور ریاستاں دے راجےآں نے وسایا اتے زمیناں الاٹ کیتیاں، ایہناں نہراں وچوں کیول حسینیوالا ہیڈّ ورکس توں نکلدیاں تنّ نہراں اتے ہیڈورکس بارے سنکھیپ(مختصر) ویروا لکھیا جاندا ہے ۔

حسینیوالا ہیڈّ ورکس دی اساری

سروے آف انڈیا دے 1863 دے نقشے درساؤندے ہن کہ اس تھاں ستلج دریا دو حصیاں وچ وگدا سی ، دریا دی دوجی لہر قصور والے پاسے لگپگ 5 کلومیٹر دور سی اتے پنڈ گنڈا سنگھ والا پاس سی ۔ کھبے پاسے دی شاخ اپر قیصر ہند پل ریلوے اتے سڑکی آواجائی لئی سانجھے طور تے ورتیا جاندا سی ۔ ایہہ پل 1887 وچ مکمل ہویا ، قصور والے پاسے دے وہن نوں بند کر دتا گیا ۔ پر 1900 وچ دریا پھر اس رستے وگن لگّ پیا، جس نوں پھر پکے طور 'تے مضبوطی نال بند کر دتا گیا ۔ قیصر-اے-ہند پل دی کلّ لمبائی 4291 فٹّ سی ۔ 1920 وچ ریلوے دی ہیوی ٹریفک نوں ویکھدیاں اس پل توں تھوڑھا تھلے والے پاسے اک ہور ریلوے پل بنا دتا گیا اتے نال ہی سڑکی آواجائی لئی وی اک پل جوڑ دتا گیا ۔ اتھے ایہہ لکھنا ضروری ہے کہ پرانے پل دے سجے پاسے دے ابٹمینٹ دے نیڑے ہی شہید اعظم سردار بھگت سنگھ اتے اوہناں دے ساتھیاں راجگرو اتے سکھدیو دیاں بعد وچ سمادھیاں بنائیاں گئیاں ۔

حسینیوالا ہیڈ ورکس دی تھاں تے اک ویئر بنایا گیا، جس دی سمرتھا 3،50،000 کیوسکس پانی نوں سنبھالن لئی سی ۔ 25 گیٹ لائے گئے اتے ہر سپین دی لمبائی 60 فٹّ رکھی گئی ۔ 17 دسمبر، 1921 نوں بیرج بناؤن دا کم شروع ہویا ۔ پانی 25 اکتوبر، 1927 نوں چھڈیا گیا ۔ وائسرائے ہند نے اس دا ادگھاٹن کیتا ۔ ریلوے آواجائی 17 جون، 1928 نوں چالو ہوئی اتے سڑکی پل 4 اپریل، 1929 نوں ۔

پہلاں بہاول نگر توں چونے نوں ساڑن اتے اس دی سپلائی دا پربندھ کیتا گیا سی ۔ اسے سمیں سیمینٹ دی قیمت 60 روپئے توں ڈگّ کے 30 روپئے پرتی ٹن ہو گئی اتے اس طرحاں پنجاب سیمینٹ کمپنی نے ہیڈورکس دے کماں تے ورتن لئی سیمینٹ سپلائی کیتا ۔ حسینیوالا ناں دے اک چھوٹے جہے پنڈ دے ناں تے اک ریلوے سٹیشن ہیڈّ ورکس توں اک میل دی وتھّ 'تے ستھاپت کیتا گیا اتے اڈّ-اڈّ تھاواں 'تے سامان پہنچاؤن تے جمع کرن لئی لگبھگ 21 کلومیٹر لمیاں ریلوے سائیڈنگز بنائیاں گئیاں ۔ ورکشاپاں، سٹور، پاور ہاؤس، اٹاں دے سٹور اتے کئی عارضی ہٹ بنائے گئے ۔ اس توں علاوہ چوڑی پٹڑی دی ریلوے لائن اتے ٹریموے لائیناں وچھائیاں گئیاں تاں جو دریا وچوں پٹی مٹی نوں دور لجا کے سٹیا جاوے اتے اساری لئی لوڑیندے سامان نوں سٹوراں توں لیاندا جاوے ۔ بہت ساری بجلی دی ورکشاپاں نوں چلاؤن لئی آوشکتا سی، جس نوں وکرز پیٹر کروڈ آئل جنریٹنگ سیٹاں نال پیدا کیتا گیا ۔ اس بجلی نوں ورکشاپاں وچ ورتیا گیا ۔ ہائی ٹینشن لائیناں راہیں اس بجلی نوں پمپاں، کنکریٹ مکسچراں اتے ونچز آدی نوں چلاؤن لئی ورتیا گیا ۔ لگپگ 20 بسائرس ایکسکیوٹرز پائیل ڈرائیونگ مشیناں، کھوہیاں گالن والے پلانٹ، سٹون کرشرز اتے بال ملز آدی موقعے 'تے ورتے گئے ۔ اس ویلے نرسندیہ ایہہ اک بہت وڈا کم سی ۔

حویلی پراجیکٹ

حویلی پراجیکٹ تحت ایہہ نہراں اساریاں گئیاں سن ۔

حویلی نہر

ایہہ نہر چناب جہلم دریاواں دی سانجھی دھارا وچوں تریموں ہیڈ ورکس توں نکلدی ہے اتے رستے وچ کئی رجباہیاں راہیں جویں کہ ہسووالی، شورکوٹ، گھگّ اتے درکھانا راہیں بھوئیں دی سنچائی کردی ہوئی ریلوے سٹیشن عبدالحکیم پاس دریا راوی وچ جا ڈگدی ہے ۔ اس نہر دا پراجیکٹ 1937 وچ منظور ہویا اتے 1939 وچ نہر مکمل ہوئی ۔ حویلی نہر دی مین لائن پکی بنائی گئی اتے باقی سسٹم کچا سی ۔ تریموں دے تھاں تے نہر دا بیراج وی 1939 وچ بنیا، جس دا دریا وچ 645000 کیوسکس پانی لنگھن لئی ڈزائین کیتا گیا ۔ اس نہر نال 7 لکھ ایکڑ رقبے نوں سارا سال پانی دتا جاندا سی ۔

سدھنائی نہر

ایہہ نہر دریا راوی دے کھبے کنڈھے توں ملتان ضلعے دے کھیتر نوں سنجن لئی کڈھی گئی سی ۔ اس نہر دا ناں سدھنائی تاں پیا کیونکہ ایہہ دریا راوی دے 12 کو میل اس حصے چ پیندی ہے، جتھے راوی تلمبہ دے ستھان توں لے کے سرائے سدھو تکّ بالکل سدھی بناں کسے ول-ونگ توں وگدی ہے ۔ ایہہ نہر 1886 وچ چالو ہوئی، جس دا ویئر 737 فٹّ لما سی ۔ مین لائن دی چوڑائی 90 فٹّ تے سمرتھا 1820 کیوسکس سی ۔ 30 میل دا سفر کرکے دو ڈسٹریبیوٹریاں نکلدیاں سن، جو کلّ پانی دا تیجا حصہ کھچّ لیندیاں سن | 11 ہور ڈسٹریبیوٹریاں رل کے 595 مربع میل دے کھیتر وچ سنچت کردیاں سن ۔ اس کھیتر وچ وی برطانوی ہندسرکار نے پنجاب دے ہور ضلعےآں توں محنتی کسان لیا کے وسائے اتے بہوتیاں نوں 90 ایکڑ دے پلاٹ الاٹ کیتے گئے کیونکہ راوی دے اپرلے حصے وچ اپر باری دوآب نہر راوی دا بہتا پانی لے لیندی سی ، سو، بہار دے موسم وچ اتھے راوی وچ پانی بہت گھٹ جاندا سی، سو، اس موسم دیاں فصلاں نوں کھوہاں دے پانی نال سنجیا جاندا سی ۔ پہلی جنگ عظیم توں بعد برطانوی سرکار نے کئی سنچائی دیاں سکیماں تیار کیتیاں اتے اوہناں دی اساری کیتی گئی ۔ کئی پرانیاں پراجیکٹاں وچ لوڑ مطابق سودھ کیتی گئی ۔ سدھنائی نہر وی ایہناں وچوں اک سی ۔

اس نہر دی سبھ توں لمی برانچ نہر شجاع آباد ناں دی ہے، جہڑی ملتان دے لہندے وچ وگدی ہے ۔ اس دی ٹیل توں گجو ہٹاں ناں دی برانچ نکلدی ہے ۔ اس نہر دیاں ڈسٹریبیوٹریاں دے ناں سن، فاضل شاہ، چوپڑہٹا، حشمت مرولی، کوٹلی بھلا، ککڑہٹا، جیوالا، مدینہ، سجانپور، نیلہر، کبیر والا، چنوان، ماہنی سیال اتے میانی ۔ اس نہر دے کھیتر وچ پنڈ وساؤن لئی کوئی پکے رول نہیں سن ، ملتان دے ڈپٹی کمیشنر نے پہلی وار 1927 وچ کجھ رولاں دے پروانگی دتی ۔

حویلی نہر نوں سدھنائی نہر وچ پانی دی ماترا ودھاؤن لئی وی ورتیا جاندا سی ۔

رنگ پور نہر

ایہہ نہر تریموں ہیڈ ورکس توں چناب تے جہلم دریاواں وی سانجھی دھارا توں سجے پاسے توں انگریز سرکار ویلے کڈھی گئی ۔ ایہہ دریا دے نیڑے-نیڑے وگدی تے بیٹ ایریئے نوں سنجدی ہے ۔ ایہہ جھنگ اتے مظفرآباد ضلعےآں دے کھیتر نوں پانی دندی ہے اتے اس دی اک ہی مظفرپور ناں دی برانچ ہے، جس دی ٹیل توں حاجیواہ ڈسٹریبیوٹری نکلدی ہے ۔

بیکانیر نہر (گنگ کینال)

حسینیوالا ہیڈ ورکس توں دریا ستلج دے کھبے کنڈھے توں بیکانیر نہر (گنگ کینال) اتے ایسٹرن نہر کڈھیاں گئیاں ۔ بیکانیر نہر دا نیہہ-پتھر بیکانیر دے مہاراجہ گنگا سنگھ نے دسمبر 1925 وچ رکھیا ۔ پہلاں اس دی سمرتھا 2144 کیوسکس سی، جہڑی پچھوں ودھا کے 2720 کیوسکس کر دتی گئی ۔ اس نہر دا ریگولیٹر 4 سپیناں دا ہے ۔ اس نہر دی پنجاب وچ 160 کلومیٹر لمبائی ہے اتے اس نوں پنجاب نے اپنے کھیتر وچ بیکانیر دے خرچے تے بنایا ۔ ہیڈّ ریچ وچ کم 1923 وچ ہی شروع کر دتا گیا سی ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے 6،50،000 ایکڑ رقبہ پہلاں نردھارت کیتا گیا سی ۔ پنجاب وچ ایہہ پہلی پکی نہر بنائی گئی سی اتے 1928 وچ مکمل ہوئی تے اس اپر 332 لکھ روپئے خرچ ہوئے ۔ ہریکے دے ستھان تے بیراج اتے فروزپور فیڈر نہر بن جان تے بیکانیر نہر نوں حسینیوالا توں پانی دی سپلائی بند کر دتی گئی اتے اس دی برجی 45000 تے فروزپور فیڈر نہر نال جوڑ دتا گیا ۔ ایہہ نہر راجستھان دے گنگانگر ضلعے دے کھیتر نوں پانی دندی ہے ۔ 1947 تکّ بیکانیر ریاست پانی دی رائلٹی پنجاب سرکار نوں دندی رہی ۔

ایسٹرن نہر

ایہہ نہر بیکانیر نہر دے سمانانتر حسینیوالا ہیڈّ توں ہی کڈھی گئی ۔ گورنر پنجاب نے دسمبر 1925 وچ اس دا نیہہ-پتھر رکھیا ۔ اس دی سمرتھا 3814 کیوسکس اتے ہیڈّ ریگولیٹر پنج دراں دا ہے ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے 429000 ایکڑ رکھیا گیا، جس دی آبپاشی ہندی سی ۔ 1933 وچ نہر چالو ہوئی اتے اس دی اساری اپر 2.58 کروڑ روپئے خرچ ہوئے ۔ ایہہ فروزپور ضلعے دے کھیتر نوں پانی دندی ہے کیونکہ ایہہ نہر جھونے دی بجائی والے کھیتر وچوں لنگھدی ہے جتھے اس فصل لئی عارضی موگھے الاٹ کیتے جاندے ہن ، سو، اس کم لئی 680 کیوسکس ہور پانی چاہیدا سی ، اس لئی نہر دی سمرتھا ودھائی گئی اتے 39 میل لمے ہور سوئے پٹے گئے، جنہاں دی لاگت 3070000 روپئے آئی ۔

دیس دی ونڈ توں مگروں ہریکے دے ستھان تے بیراج بنن تے اتھوں فروزپور فیڈر نہر دی اساری کیتی گئی ۔ اس نہر دا پانی بیکانیر اتے ایسٹرن نہر وچ پنڈ کھائی پھیمیکی دے نیڑے پایا گیا ۔ ایسٹرن نہر فروزپور ضلعے دے کھیتر دی سنچائی کردی ہے ۔

دیپالپور نہر

ایہہ نہر حسینیوالا ہیڈ ورکس توں دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں کڈھی گئی ۔ ایہہ لہور ضلعے دے کھیتر چونیاں اتے ضلع منٹگمری(ضلع ساہیوال) دے دیپالپور (ہن ضلع اوکاڑا چ) علاقے نوں سنچت کردی سی ۔ اس نہر دے کھیتر وچ کجھ برساتی نہراں جویں اپر ستلج برساتی نہراں جنہاں وچ کٹورا نہر، خانواہ نہر، اپر سہاگ نہر اتے لوئر سہاگ نہر وغیرہ پیندیاں سن ۔ ایہناں نہراں نوں سارا سال چلن والیاں نہراں وچ تبدیل کرن لئی 1919 وچ اک سکیم بنائی گئی جس انوسار دیپالپور نہر 1932 وچ پٹی گئی اتے اپر لکھیاں برساتی نہراں وچ اس دا پانی پایا گیا اتے کجھ نویں رجباہے تجویزے گئے ۔ اس نہر دی سمرتھا 7270 کیوسکس رکھی گئی ۔ اس نہر 'تے کم 1925 دے اخیرلے مہینیاں وچ شروع ہویا اتے 1932 وچ ختم ہویا ۔ دیس دی ونڈ توں پچھوں 1948 وچ اس نہر نوں پانی دینا بھارت ولوں بند کر دتا گیا کیونکہ اس دا ہیڈّ بھارت وچ پیندا سی تے نہر پاکستان وچ ۔ ایہہ اس لئی کیتا گیا کیونکہ ریڈ کلف ایوارڈ انوسار حسینیوالا ہیڈ ورکس توں پنج میل اپر والے پاسے اک چھوٹے پل دا ہیڈّ لاہور ضلعے وچ پیندا سی، جتھوں پاکستان اک لنک نہر پٹ کے تھلے دیپالپور نہر وچ پاؤنا چاہندا سی ۔ اس طرحاں حسینیوالا ہیڈّ ورکس شارٹ سرکٹ ہو جانا سی تے اتھوں نکلدیاں نہراں دی پانی دی سپلائی پربھاوت ہونی سی ۔ دیپالپور نہر دا پانی بند ہون تے پاکستان نے پروٹیسٹ کیتا ۔ اس سبندھ وچ 4 مئی، 1948 نوں دلی وکھے اک میٹنگ ہوئی، جس وچ بھارت ولوں پردھان منتری پنڈت جواہر لال نہرو، سردار سورن سنگھ اتے این. وی. گیڈگلّ اتے پاکستان ولوں غلام محمد، شوکت حیات خاں اتے ممتاز دولتانہ شامل ہوئے ۔ فیصلے انوسار پاکستان نوں بدلویں پربندھ کرن لئی وقت دتا گیا اتے نہر وچ پانی دی بحالی کر دتی گئی ۔ اسے میٹنگ وچ ہی پاکستان نوں اپرباری دوآب نہر دا جو پانی پاکستان ولّ جاندا سی، لئی وی بدلویں پربندھ کرن لئی کیہا گیا ۔ پاکستان نے دریا چناب وچوں نہر پٹّ کے، راوی نال میل کے پھر دیپالپور نہر وچ پائی ۔ اس لنک نوں بی.آر.بی.ڈی. (بمبانوالا-راوی بیدیاں-دیپالپور) لنک نہر کیہا جاندا ہے، جس نوں بھارت وچ ایچھوگل نہر وی کیہا جاندا ہے، اس دا ورنن(ذکر) [[پاک بھارت جنگ 1965ء وچ بہت ہندا سی ۔ اس نہر اُتے 1958 وچ کم ختم ہویا ۔ اس لنک دے بن جان اُتے دیپالپور نہر نوں پانی دی سپلائی حسینیوالا ہیڈ ورکس توں بند کر دتی گئی ۔

بھاکھڑا ڈیم اتے اس نال سبندھت نہراں

بھاکھڑا ڈیم جدید تکنالوجی اتے انجینیئرنگ وگیان دی اک وڈی دین ہے ۔ ایہہ اتری بھارت دا اک پربھاوشالی اتے بہت وڈا ڈیم ہے جو اس کھیتر وچ سنچائی لئی پانی، انڈسٹری نوں چلاؤن لئی بجلی، شہراں دا بجلیکرن، پنڈاں وچ بجلی اتے ٹیوبویلاں نوں چلاؤن لئی توانائی پردان کردا ہے ۔ اس ڈیم نوں بناؤن دا خیال برطانوی ہند حکومت ویلے 1908 وچ پیدا ہویا، سروے کیتا گیا اتے پراجیکٹ رپورٹ تیار کیتی گئی ۔

ستلج ویلی پراجیکٹ جو 1921 وچ منظور ہویا، دی رپورٹ وچ جو سیکریٹری آف سٹیٹس نوں بھیجی گئی، لکھیا گیا سی کہ نہ ہی حویلی اتے نہ ہی بھاکھڑا ڈیم سکیماں تے اگے ودھیا جا سکدا ہے . جد تکّ کہ ستلج ویلی پراجیکٹ بن نہیں جاندا کیونکہ پانی دی ہور ورتوں (دریا دے اپرلے حصے وچ) برٹش کھیتر اتے بہاول پور ریاست دے کھیتر وچ انڈس دریا تے بنیاں برساتی نہراں 'تے برا اثر چھڈیگا ۔ اس طرحاں بھاکھڑا ڈیم بناؤن دا پراجیکٹ لمبت پیا رہا ۔ 1928 وچ اس پروجیکٹ نوں سودھیا گیا تے اس دی سمرتھا 4.75 ایم.اے.ایف. ودھائی گئی ۔ بمبئی پریزیڈینسی دی حکومت نوں اس پراجیکٹ اُتے اپنی رائے دین لئی کیہا گیا کیونکہ سندھ اُدوں بمبئی پریزیڈینسی وچ پیندا سی ۔ بمبئی نے اس پراجیکٹ دی ورودھتا کیتی کیونکہ اس نال انڈس دریا وچ پانی دا لیول نیواں ہو جاویگا تے برساتی نہراں دے پانی لین دی سمرتھا 'تے اثر پویگا ۔ 1934، مارچ وچ بمبئی نے ڈیم بناؤن لئی سہمتی پرگٹائی ۔ ستلج ویلی پراجیکٹ دیاں نہراں 'تے کوئی اثر نہ پوے بھاکھڑا پراجیکٹ دی سمرتھّ 4.0 ایم.اے.ایف. کیتی گئی ۔

1944 وچ ڈاکٹر: جے.ایل. سیویج (•.L. Sawege) جو امریکا دی بیورو فار ریکلیمیشن دا چیف انجینیئر سی، نے موقعے دا نریکھن کیتا تے 1600 فٹ اچائی تکّ پانی دی بھرپائی دا ڈیم بناؤن لئی کیہا ۔ یو.ایس.اے. دی اک انترراشٹری ڈینور ناں دی کمپنی نے ایہہ اچائی 1580 فٹّ رکھن دی تجویز رکھی ۔ اچائی اس لئی گھٹائی گئی کیونکہ راجا بلاسپور دے محل تے کجھ مندر ڈیم دی جھیل وچ ڈبدے سن ۔ دیس آزاد ہون توں مگروں پردھان منتری پنڈت جواہر لال نہرو نے اس معاملے وچ دخل دتا تے بلاسپور دے راجا نے اپنے اعتراضاں نوں واپس لے لیا اتے ڈیم دے پانی دا ودھ توں ودھ پدھر 1680 فٹّ تکّ رکھیا گیا ۔

ننگل ڈیم جو بھاکھڑا ڈیم دا ہی حصہ ہے تے بیراج بناؤن دا کم 1946 وچ ہی شروع کر دتا گیا سی پر بھاکھڑا ڈیم تے کم اپریل 1948 وچ شروع ہویا ۔ کم بہت تیز گتی نال ہویا ۔ کنکریٹنگ دا کم 17 نومبر، 1955 نوں شروع ہویا، جس دا ادگھاٹن پردھان منتری نہرو نے کیتا ۔ ایہہ کم 1961 دے اخیر وچ ختم ہویا ۔ پنڈت نہرو نے 22 اکتوبر، 1963 نوں بھاکھڑا ڈیم قوم نوں سمرپت کیتا ۔ اس ڈیم دی اساری اپر مانوی سمرتھا اتے مشینری دا جوڑ ادتی سی جد 13000 ورکر، 300 انجینیئر، 30 امریکن ماہر، مشیناں دا شور، گرجدے ہوئے بھار لدے ٹرکّ، کریناں، کئی قسماں دے ٹول، دنیا دے اک بہت وڈے ڈیم تے قدرت دی طاقت نال بھڑ رہے سن ۔ نہرو بھاکھڑا ڈیم نوں ماڈرن ٹیمپل کہندے ہندے سن ۔ اس ڈیم دے بنن تے سرجے گئے سروور(جھیل) دا ناں گرو گوبند سنگھ دے ناں 'تے گوبند ساگر رکھیا گیا ۔ بہت سارے ودیشی مہمان جویں کہ مصر دے صدر کرنل جمال عبدالناصر، جوسف ٹیٹو یوگوسلاویا دے صدر ، چو این لائی چین دے پردھان منتری، ہوچی من اتری ویت نام دے صدر، کلیمینٹ ایاٹلی انگلینڈ دے سابقہ پردھان منتری، سوویت یونین( روس )دے پردھان منتری، نکیتا خروشچیف سوویت روس دے فسٹ سیکریٹری ؛ پرنس فلپ ڈیوک آف ایڈنسرا، دلائی لاما، پنچن لاما، ایران دے بادشاہ رضا شاہ پہلوی وغیرہ کئی مہان شخصیتاں اس ڈیم نوں ویکھ چکیاں ہن ۔

بھاکھڑا ڈیم دی پانی جمع کرن دی کلّ سمرتھا 7.8 ایم.اے.ایف. ہے، کیچمینٹ ایریا 22،000 مربع میل اتے ڈیم دی اپروں چوڑائی 30 فٹ ہے ۔

ننگل ڈیم

بھاکھڑا ڈیم پانی نوں جمع کرن لئی اک سروور ہے تاں کہ تھلے نکلن والیاں نہراں اس توں نینترت پانی لے سکن ۔ بھاکھڑا ڈیم توں 8 میل تھلے پانی نوں اک ہور ڈیم جس دا ناں ننگل ڈیم ہے، وچ ڈکیا گیا ہے ۔ اس ڈیم توں ننگل ہائیڈرل چینل جو بجلی وی پیدا کردی ہے تے سنچائی لئی وی ہے، نکلدی ہے اتے اسے طرحاں اس دے سماننتر اک ہور نہر انندپور صاحب ہائیڈل چینل نکلدی ہے ۔ ننگل ڈیم 955 فٹّ لما کنکریٹ ڈیم ہے ۔ ایہہ ڈیم 1952 وچ مکمل ہویا ۔

ننگل ہائیڈرل چینل

ایہہ نہر ننگل ڈیم توں کھبے پاسیوں 14500 کیوسکس سمرتھا نال نکلدی ہے، جس وچ برجی 10،000 'تے بنے سلٹ ایجیکٹر لئی 2000 کیوسکس ہے ۔ ہیڈ ریگولیٹر دے 8 در اتے ہر در 24 فٹّ چوڑا ہے ۔ دراں دے تھملے 6 فٹّ چوڑے ہن ۔ ایہہ نہر سرو وچ بہت مشکل نیم پہاڑی کھیتر وچ پیندی ہے اتے بہت کٹائی اتے بھرائی وچوں گزردی ہے اتے 58 ندیاں نالے اس نوں کتے سائیفناں، کدھرے سپرپیسجاں اتے کدھرے ایکواڈکٹس راہیں پار کردے ہن ۔ کم 1947 وچ شروع ہویا اتے جولائی 1954 وچ ختم ہویا ، نہر دی لمبائی 64 کلومیٹر ہے ، نہر دی چوڑائی 58 فٹّ، ڈنوگھائی 23 فٹّ ہے اتے ایہہ پکی نہر ہے ۔ اس نہر اپر 2 پاور ہاؤس اک گنگووال اتے اک کوٹلہ دے ستھان 'تے پیندے ہن، جتھے بجلی پیدا ہندی ہے ۔ 64 کلومیٹر دی لمبائی توں بعد اس نوں بھاکھڑا مین لائن جاں بھاکھڑا نہر کیہا جاندا ہے ۔

بھاکھڑا مین لائن نہر

64 میل دی لمبائی توں مگروں ننگل ہائیڈرل چینل نوں بھاکھڑا مین لائن کیہا جاندا ہے ۔ اس دی سمرتھا 12455 کیوسکس ہے اتے اس دی لمبائی 108 میل ہے ۔ اس دی برجی 158000 تے اس وچوں نروانا برانچ نکلدی ہے جسدا بہتا پانی ہریانہ دے کھیتر نوں سنجدا ہے ۔ بھاکھڑا نہر دیاں گھگر لنک، بھاکھڑا مین برانچ اتے رتیا برانچاں ہن ۔ بھاکھڑا مین لائن تے اس دیاں برانچاں ڈبل ٹائل نال پکیاں بنائیاں گئیاں ہن ۔ برانچاں دی کلّ لمبائی 543 میل ہے ۔ ایہناں ساریاں برانچاں تے 1948 وچ کم شروع ہویا اتے 1954 وچ ختم ہویا ۔ بھاکھڑا مین لائن نال مشرقی پنجاب، ہریانا تے کچھ راجستھان دا کھیتر سنجیا جاندا ہے ۔ نروانا برانچ دا کجھ پنجاب دا کھیتر چھڈّ کے بہتا پانی ہریانہ لئی ہے ۔ لہندی یمنا نہر دی سرسا برانچ دا پورا کھیتر نروانا برانچ دے پانی نال سنجیا جاندا ہے ۔ اس برانچ دی کلّ لمبائی 162.49 کلومیٹر ہے ۔

انندپور ہائیڈرل چینل

ایہہ نہر ننگل ہائیڈرل چینل دے سمانانتر ننگل ڈیم توں نکلدی ہے ۔ اس راہیں کیول بجلی ہی پیدا کیتی جاندی ہے ۔ ایہہ نہر لوہنڈ کھڈّ تکّ تجویز کیتی گئی سی جو کیرتپور صاحب توں تھلے والے پاسے پیندی ہے ۔ ایہہ ننگل ہائیڈل چینل دے کھبے پاسے ہے، جس دی سمرتھا 10150 کیوسکس ہے ۔ اس اپر گنگووال اتے نکیاں دو پاور ہاؤس پیندے ہن، جنہاں راہیں 134 میگاواٹ بجلی پیدا کیتی جاندی ہے ۔ اس نہر تے 145 کروڑ روپئے خرچ آیا ۔ نہر دی لمبائی لگپگ 33.8 کلومیٹر ہے ۔ لوہنڈ کھڈّ اپڑ کے اس نہر دا پانی اسے کھڈّ راہیں پھر ستلج دریا وچ پے جاندا ہے ۔

ستلج یمنا لنک

نہر جس دا ہریانہ صوبے نال پنجاب دا جھگڑا ہے، اوہ لوہنڈ کھڈّ توں ہی شروع ہونی تجویزی گئی سی ۔ جے ہریانہ نوں اینا پانی دے دتا جاوے تاں ایوں لگدا ہے کہ روپڑ ہیڈ ورکس تے سرہند نہر اتے بست دوآب نہر دا سارا سسٹم شارٹ سرکٹ ہو سکدا ہے اتے پنجاب دے مالوا اتے دوآبہ کھیتر وچ پانی دی بڑی کمی ہو سکدی ہے ۔

بست دوآب نہر

جدوں بھاکھڑا ڈیم دی اساری دا کم اتے روپڑ دے ستھان 'تے ہیڈّ ورکس دی ریماڈلنگ دا کم چل رہا سی تاں تجویز کیتا گیا کہ جالندھر ضلعے دے کجھ کھیتراں اتے پیپسو دے دوآبے وچ پیندے کھیتراں نوں نہری پانی دتا جاوے ۔ سو، 633745 ایکڑ رقبے نوں پانی دین لئی اک پراجیکٹ انومان بنایا گیا ۔ اج دا کپورتھلہ ضلع اس ویلے پیپسو پرانت ادھین پیندا سی ۔ اک نہر جس دی سمرتھا 1452 کیوسکس سی، دریا ستلج وچوں سجے کنڈھیوا روپڑ دے ستھان 'توں کڈھی گئی ۔ اس نہر دا ناں بست دوآب نہر اس واسطے رکھیا گیا کیونکہ اس نے دریا ستلج اتے بیاس وچکار پیندے دوابا بست جالندھر دے کھیتر نوں پانی دینا سی ۔ سوائے شروع دی کجھ لمبائی دے اس نہر نوں کچی رکھیا گیا ۔ شروع وچ 5500 فٹّ لمبائی وچ نہر نوں اس لئی پکیاں کیتا گیا کیونکہ ایہہ ڈنوگھی پتھر-کٹائی 'چوں گزردی سی ۔ روپڑ ہیڈ ورکس 'تے اک ریگولیٹر جس دے دو در جنہاں دی ہر اک دی چوڑائی 20 فٹّ سی، بنایا گیا اتے اس نوں روپڑ ہیڈورکس دے نویں بیراج نال جوڑیا گیا ۔ مین لائن نہر دی تھلیوں چوڑائی 28 فٹّ اتے ڈنوگھائی 9.5 فٹّ ہے ۔ نہر دی لمبائی 29 میل ہے اتے اس دیاں برانچاں دی لمبائی 61 میل ۔ دو برانچاں جالندھر برانچ (500 کیوسکس) اتے نوانشہر برانچ (497 کیوسکس) جو کرم وار مین نہر دی برجی 93487 اتے برجی 141000 توں نکلدیاں ہن، 450000 ایکڑ کھیتر نوں سنجدیاں ہن اتے اس سارے سسٹم دی لمبائی 800 کلومیٹر ہے ۔

سال 1954-55 وچ ایہہ نہر 1.95 کیوسکس پرتی 1000 ایکڑ دی تیبرتا نال ڈزائن کیتی گئی کیونکہ اوہناں سمیاں وچ اس دے کھیتر وچ کھوہاں نال سنچائی ہندی سی اتے نہری پانی دی سخت ضرورت سی کیونکہ بہتے لوکاں نوں بارشاں 'تے نربھرتا رکھنی پیندی سی ۔ اس ویلے دھرتی ہیٹھلے پانی دی پدھر 30 توں 40 فٹّ بھومی دی پدھر توں سی جدکہ ہن ایہہ 150 فٹّ توں 200 فٹّ تکّ ہو گئی ہے ۔ شروع-شروع وچ اس نہر تھلے رقبے دی 45 فیصدی سنچائی ہندی سی ۔ ہری کرانتی ویلے کساناں نے ٹیوبویلّ لوا لئے اتے نہری پانی 'تے نربھرتا گھٹّ گئی، جس کارن نہری سنچائی دی تیبرتا 14 فیصدی رہِ گئی ۔ سماں گزرن نال بھومی ہیٹھلا پانی بہتا ورتن کارن بہت سارے ٹیوبویلّ کم کرنا چھڈّ گئے اتے خشک ہو گئے ۔ کساناں نے سبمرسیبل موٹراں لا لئیاں ہن، جس نال پانی بہت تھلے چلا گیا ہے تے ستھتی گمبھیر بنی ہوئی ہے ۔ کساناں نوں ہن نہری پانی دی بہت لوڑ ہے، جس دی بہت گھاٹ ہے، خاص کرکے خریف دی فصل ویلے ۔ سنچائی دی گھٹّ تیبرتا دا کارن نہری کمانڈ ایریئے دا شہریکرن اتے نہری سسٹم دی مینٹینینس نہ ہونا ہے ۔ لگپگ ایہو ستھتی سارے مشرقی پنجاب وچ پائی جاندی ہے ۔

سنچائی دی تیبرتا ودھاؤن لئی اتے بست دوآب نہر سسٹم سچارو ڈھنگ نال چلاؤن لئی 140.48 لکھ روپئے دی اک سکیم بنائی گئی سی، جس دی پروانگی پتہ لگا ہے کہ مرکز ولوں مل گئی ہے ۔ اس انوسار مین لائن اتے ڈسٹریبیوٹریز نوں پاسیاں توں پکا کیتا جاویگا اتے بیڈ (تھلا) کچا ۔ اجیہا کرن نال دھرتی دے پانی دی ریچارجنگ وی ہوویگی اتے سنچائی وی ودھیگی ۔ مرکزی سرکار نے اس 'تے آؤن والے خرچے دا 25 فیصدی گرانٹ وجوں دینا ہے اتے باقی 75 فیصدی پنجاب سرکار نے خود خرچ کرنا ہے ۔

بیاس ڈیم

بیاس ڈیم مشرقی پنجاب چ تلواڑا دی تھاں اتے اک ڈیم اے ۔

اس تھاں اپر سبھ توں پہلاں ڈیم بناؤن دا خیال برطانوی راج ویلے پنجاب آبپاشی محمکہ دے انجینیئر سی.ای. بلیکر نوں 1926 وچ آیا ۔ 1927 وچ امریکا دے بیورو آف ریکلیمشن دے کنسلٹنگ انجینیئر دی کمان تھلے رپورٹ کرن لئی اک کمیٹی بنائی گئی ۔ اس کمیٹی دا کم پنجاب دے دریاواں دے وادھو پانیاں دا بھنڈارن کرن دیاں سمبھاوناواں نوں تلاشنا سی ۔ اس کمیٹی نے اس تھاں وڈے ہڑھاں کارن پانی دے گھٹّ خرچے 'تے ہون والے بھنڈارن نوں حاصل کرنا مشکل دسیا ۔

1960 وچ پاکستان نال پنجاب دے دریاواں دے پانیاں نوں ورتن خاطر کراچی وکھے اک معاہدے اُتے بھارت دے وزیر اعظم جواہر لال نہرو اتے پاکستان دے صدر ایوب خان نے دستخط کیتے جیہدے مطابق ستلج، بیاس اتے راوی دریاواں دا پانی بھارت نے ورتنا سی اتے چناب تے جہلم دریا تے انڈس دریا دا پاکستان نے ۔ پاکستان نوں بدلویں پربندھ کرن لئی دس سال دا سماں جس نے 31 مارچ، 1970 نوں ختم ہونا سی، دتا گیا ۔ اس معاہدے نوں دھیان وچ رکھدیاں بیاس دریا اپر تلواڑا دے ستھان تے ڈیم بناؤن لئی سکیم بنائی گئی تاں کہ دریا وچوں تھلے والے پاسیوں ہریکے توں نکلدیاں نہراں لئی اس ڈیم وچ پانی سٹور کیتا جا سکے ۔ 1955 وچ ڈیم لئی انویسٹیگیشن کیتی گئی اتے 1959 وچ پراجیکٹ ڈزائین تیار کیتے گئے ۔ تلواڑا وکھے اک ٹاؤنشپ کرمچاریاں دی رہائش لئی بنایا گیا، ورکشاپاں، سامان نوں سنبھالن لئی سٹور اتے سڑکاں بنائیاں گئیاں، جنہاں دا کم 1961 وچ ختم ہویا ۔ 1962 وچ پواگ پنڈ پاس ڈیم دیاں ڈائیورشن ٹنلز دی کھدائی دا کم شروع کیتا گیا ۔

دریا بیاس 'تے لگپگ 13.6 ایم.اے.ایف. پانی اپلبدھ سی اتے ایہہ تجویز کیتا گیا کہ 3.823 ایم.اے.ایف. پانی دریا ستلج نوں ننگل ڈیم 'تے ورتن لئی تبدیل کر دتا جاوے ۔ اک پرسدھ انجینیئر ڈاکٹر اے.این. کھوسلا نے تجویز کیتا کہ دریا بیاس دے پانی نوں ستلج وچ پاؤن لئی دو اکائیاں ضروری ہن ۔ پہلی اکائی انوسار لگپگ 7500 کیوسک دریا بیاس دا پانی کجھ ٹنلز راہیں دریا ستلج 'چ پاؤنا تجویز کیتا گیا ۔ اس طرحاں لگپگ 9.185 ایم.اے. ایف. پانی بیاس ڈیم وچ سٹور کرن لئی باقی رہِ گیا ۔ بیاس ڈیم اپنی ڈنوگھی نیہہ توں 435 فٹّ اچا ہے جو تہیاں وچ جمائی مٹی دا بنایا گیا ہے، جس دی سکھر دی لمبائی 6155 فٹّ ہے ۔ 4.37 لکھ کیوسکس آؤٹ فلو نوں لنگھاؤن لئی 5 سپلویء بنائیاں گئیاں ۔ 1966-67 وچ بیاس دے پانی نوں 5 کنکریٹ ٹنلاں جنہاں دا 30 فٹّ ویاس سی، راہیں پاسیوں دی لنگھایا گیا تاں کہ ڈیم دی نیہہ دی کھدائی ہو سکے ۔ ایہہ اندازہ لایا گیا کہ 120 سالاں وچ سلٹ جمن نال ڈیم دی سمرتھا 1.00 ایم.اے.ایف. پانی نوں سٹور کرن لئی گھٹّ جاوے گی ۔

ڈیم دی اساری وچ 39000000 گھنگز مٹی دی پٹائی، 46000000 گھنگز مٹیریئل دی بھرائی اتے 1470000 گھنگز لوہا سیمینٹ کنکریٹ (آر.سی.سی.) ورتیا گیا ۔ 1974 وچ ایہہ ڈیم 38.31 کروڑ روپئے دی لاگت نال تیار ہویا ۔ اک موٹے اندازے انوسار اس ڈیم دی عمر 500 سال ہوویگی جدوں ایہہ سلٹ نال بھر جاویگا ۔ اس ڈیم دی جھیل دی لمبائی 41.8 کلومیٹر، کیچمینٹ ایریا 12560 ورگ کلومیٹر، سمندر پدھر توں اچائی 1421 فٹّ اتے کلّ سمرتھا 5.91 ایم.اے.ایف. ہے ۔

اس پروجیکٹ توں 6 یونٹاں راہیں جنہاں دی ہر اک دی سمرتھا 60 میگاواٹ دی ہے اتے اس طرحاں 360 میگاواٹ بجلی دے یونٹ ستھاپت کرن 'تے 110.83 لکھ روپئے خرچہ آیا ۔