ہرمندر صاحب

ہرمندر صاحب ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ
تھاں	امرتسر پعارتی پنجاب ہندستان
سٹائل	سکھ
بننا ٹریا	دسمبر 1585
پورا ہویا	اگست 1604

ہرمندر صاحب یا دربار صاحب امرتسر پعارتی پنجاب ہندستان چ سکھااں دا سب تون پوتر گردوارہ اے۔ سکھاں دے چوتھے گرو رام داس نے 1585 چ ایدی نیو رکھی۔

شری ہرمندر صاحب، جسنوں دربار صاحب دے ناں نال وی جانیا جاندا ہے، بھارت دے پنجاب صوبے دے شہر شری امرتسر وچ ہے۔ شری ہرمندر صاحب دا سکھ دھرم وچ اوہ ہی استھان ہے جو کہ ہیکل سلیمان ، یروشلم دا یہودی دھرم وچ ہے، جا پوتر مکہ دا مذہب اسلام وچ ہے، بھاوَ ایہہ سکھاں لئی اوہناں دا سبھ توں پوتر دھارمک (مذہبی)استھان 0تھاں) ہے۔ عبادت دی اک سرب-سانجھی تھاں دا سپنا تیسرے گورو شری گورو امرداس جی نے ویکھیا سی۔ 15 ویں صدی دے آخری ورھیاں وچ "امرت سروور" اتے "شری امرتسر" دا نرمان(اساری) چوتھے گورو شری گورو رام داس جی نگرانی ہیٹھ شروع ہو گیا۔ پنجویں گورو شری گرو ارجن دیو جی نگرانی ہیٹھ ہرمندر صاحب دا نیہہ پتھر رکھیا گیا۔ سنّ 1604 وچ پنجویں گورو شری گورو ارجن دیوَ جی دی نگرانی ہیٹھ ہی گرودوارے دی عمارت بن کے تیار ہو گئی۔ آدی گرنتھ نوں شری گورو ارجن دیوَ جی نے ہی دربار صاحب وکھے ستھاپت کیتا سی اتے بابا بڈھا جی پہلے ہیڈّ گرنتھی سن۔ دو سالاں بعد سنّ 1606 وچ "اکال تخت" دا نیہہ پتھر رکھیا شری گورو ہرگوبند سنگھ جی دوارا رکھیا گیا۔ اس توں علاوہ 1757، 1762 اتے 1764 ورھیا دے افغان حملیاں دوران دربار صاحب دی عمارت نوں نشٹ کر دتا گیا سی۔ بابا دیپ سنگھ جی دی شہدی وی 1657 دے افغان حملے دوران ہی دربار صاحب دی راکھی کردیا ہوئی سی۔ دربار صاحب دا موجودہ روپ 1764 وچ جسا سنگھ آہلووالیا دوارا نیہہ پتھر رکھن توں بعد ہوند وچ آیا ہے۔ "سورن مندر" جویں کہ اسنوں ہندی وچ جانیا جاندا ہے سونے دی اس پرت کارن ہے جو کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دربار صاحب تے 1830 دے دہاکے دوران چڑھائی سی۔ دور جدید دی گلّ کریئے تاں 1984 وی. دربار صاحب دے اتہاس وچّ اک اجیہا دن ہے جسنوں بھلیا نہی جا سکدا۔ بھارتی فوج دے فوجی ٹینک بھنڈراوالا، جو کہ حکومت دے مطابق اک آنتکوادی سی پر بہت سارے سکھاں لئی اک شہید توں گھٹّ نہی ہے، لئی اس پوتر ستھان وچ داخل ہوئیے سن۔ جے اسیں عالمی پدھر دی گلّ کریئے تاں اس اتے عرب، بھارتی اتے یورپی پربھاو صاف جھلکدے ہن۔ دربار صاحب دے چاراں دشاواں نوں منہ کردے چار دوار اس گلّ دا پرتیک ہن کہ ایہہ ہر دھرم، نسل، فرقے دے ویکتی لئی ہے۔ گورو کا لنگر وچ ہر ملک، دھرم، جاتی دے لگبھگ 40000 لوکاں ہر روز لنگر چھکدے ہن۔

تریخ (اتہاس)

امرتسر شہر دی نیہہ 1577 وچ گورو رام داس جی نے پوتر سروور نوں ٹکّ لا کے رکھی۔کجھ حوالیاں مطابق ایہہ زمین نیڑے دے تنگ پنڈ دے واسیاں پاسوں خریدی گئی سی جدکہ کجھ ہورناں مطابق گورو امرداس دے سمیں مغل سمراٹ اکبر بادشاہ نے ایہہ زمین بیبی بھانی نں اوہناں دی گورو رام داس نال شادی سمیں تحفے وجوں دتی سی۔جو اس سروور آلے دوآلے نگر وسیا اس دا شروع وچ ناں رامداسپر،چکّ رام داس یا چکّ گورو پیا۔گورو ارجن، جنہاں نے سروور مکمل کروایا، سنتوکھسر تے رامسر دے تال کھدوائے اتے سروور دے وچکار ہرمندر صاحب بنوایا، دے سمیں ایہہ شہر ترقی کردا گیا۔گورو ہرگوبند صاحب نے ہرمندر دے ساہمنے اکال تخت بنوایا اتے کولسر تے ببیکسر دے تال کھدوائے اتے شہر دی پچھمی حدود وچ لوح گڑھ دا قلعہ اسروایا ۔ 1635 وچ جدوں گورو ہرگوبند صاحب کیرتپور صاحب پرستھان کر گئے تاں تقریباً 65 سال شہر دا پربندھ پرتھی چند دے وارثاں ہیٹھ رہا۔ 1699 وچ گورو گوبند سنگھ جی نے خالصہ ساجن اپرنت بھائی منی سنگھ جی نں امرتسر شہر دے پربندھ لئی بھیجیا۔

18ویں صدی وچ کئی اتار چڑاؤ شہر وچ ہوئے ۔ 1765 وچ مسلاں دی سرداری قایم ہون اپرنت کئی مثل سرداراں نے امرتسر دا پربندھ سمبھالیا ۔ وکھ وکھ سرداراں نے پوتر سروور دے آلے دوآلے اپنے بنگے قایم کیتے اتے باہروار کٹڑے یا حلقے قایم کیتے جوکِ وپاریاں تے دستکاراں دی ترقی تے وادھے لئی سن ۔ اہم فیصلے لین لئی امرتسر وچ سربتّ خالصہ دیوان کیتے جاندے سن۔اس طرحاں ایہہ شہر خالصے دی راجدھانی دے روپ وچ ساہمنے آیا۔ 18ویں صدی دے انت تک امرتسر پنجاب دا اک اگھا تجارتی مرکز (وپارک کیندر) بن چکا سی۔

رنجیت سنگھ، جوکِ 1801 تک مہاراجے دی پدوی پراپت کر چکیا سی نے 1805 وچ اتھے اپنا ادھیکار جمایا جدوں اس نے زمزما توپ تے بھنگی سرداراں دے قلعے اتے توشیخانے تے اپنا دبدبا بنا لیا۔1815 وچ رامگڑیا قلعہ ہتھیا لین اپرنت 1820 وچ آہلووالیا تے کنھیا مثل نوں ادھین کر لین بعد پورا امرتسر رنجیت سنگھ دے پربندھ ہیٹھ آ گیا۔ رنجیت سنگھ دے سمیں قلعہ گوبند گڑھ بنوایا گیا، رام باغ لوایا گیا اتے دربار صاحب دی عمارت اتے سونا جڑواؤن دا کم ہویا ۔ اس سبھ نال شہر دی ترقی وچ بے انت وادھا ہویا اتے ایہہ صنعتی تے وپارک ترقی وچ ہور اگے ودھیا۔

سروور دے نرمان توں خالصہ ساجنا تکّ

گورو جی نے اس دا نیہہ پتھر اک مسلمان فقیر حضرت میاں میر (1550-1635) پاسوں 28 دسمبر 1588 نوں رکھوایا سی۔ اس توں پہلاں امرتسر دے پوتر سروور دا کم سری گورو رام داس جی (1534-1581) شروع کروا چکے سن۔ کجھ حوالیاں اوہ زمین تنگ پنڈ دے وسنیکاں پاسوں خریدی گئی سی پر دسرے پاسے ہوراں دا کہنا ہے کہ اوہ زمین سمراٹ اکبر ولوں شری بیبی بھانی جی نوں اس وقت تحفے وجوں بھیٹ کیتی گئی سی زدّ اوہناں دا ویاہ شری گورو رام داس جی نال ہویا سی۔ سروور نوں پکا کرواؤن دا کم شری گورو ارجن صاحب جی نے کروایا سی تے اس سروور دے ٹھیک وچکار ہی شری ہرمندر صاحب دی عمارت اساری گئی جس دی کار سیوا سکھاں نے کیتی سی۔ شری ہرمندر صاحب دے اندر ،16 اگست 1604 وچ سری گورو گرنتھ صاحب جی دی ستھاپنا ہوئی سی۔ سری گورو گرنتھ صاحب جی دی سنپادنا گورو ارجن صاحب نے آپ کیتی سی۔ بھائی بڈھا جی نوں ہرمندر صاحب دے پہلا گرنتھی تھاپیا گیا۔ گورو ارجن صاحب نے روزانہ سارا دن اتے دیر رات تکّ گربانی دا پاٹھ اتے کیرتن کرن دی جو مریادا بنہی سی اوہ کہ اج وی اسے طرحاں ہی قایم ہے۔ سن1635 وچ شری گورو ہرگوبند صاحب جی گورو کا چکّ ( سری امرتسر ) چھڈّ کے کیرتپور صاحب چلے گئے تاں اوہناں دناں دوران ہرمندر صاحب دا پربندھ پرتھی چند دے وارثاں کول چلا گیا۔ نوویں گورو شری گورو تیغ بہادر جی سن 1664 وچ دربار صاحب دے درشناں نوں آئے تاں نویں وارثاں نے اوہناں نوں اندر نہی جان دتا اتے دروازے بند کر لئے۔

خالصہ ساجنا توں لے کے رنجیت سنگھ دوران

امرتسر دے لوکاں دی بینتی 'تے 1699 وی. دی وساکھی نوں خالصہ ساجنا کرن توں بعد شری گورو گوبند سنگھ جی نے بھائی منی سنگھ جی نوں بھائی بھپال سنگھ، بھائی گلزار سنگھ، کیہر سنگھ، دان سنگھ، کیرت سنگھ دے نال اکال تخت اتے ہرمندر صاحب دے پربندھ لئی شری امرتسر بھیجیا۔ 1709 توں 1765 وچلے ورھے شری امرتسر اتے شری ہرمندر صاحب لئی بہت اتھل پتھل والا سن۔ 1733 وچ زکریا خان نے سکھاں دے پرتندھّ نواب کپور سنگھ نوں نوابی دی بھینٹ کیتی تاں ہرمندر صاحب وکھے کجھ سماں گورو ہرگوبیند صاحب دے سمیں والی رونق والا بن گیا ۔ پر 1735 وچ عہدنامہ ٹٹّ جان کرکے سکھاں نوں پھر جنگلاں ولّ جانا پیا۔ بھائی منی سنگھ جی نوں بندی بنا لیا گیا تے 1737 وچ اوہناں نوں قتل کر دتا گیا۔ اک راجپوت زمیندار مسے رنگھڑ نں امرتسر دا کوتوال تھاپ کے شہر قبضے وچ کر لیا گیا۔ مسے رنگھڑ نے ہرمندر صاحب دی پوترتا نوں بھنگ کرن لئی سروور نوں بھر دتا اتے اس پوترّ تھاں نوں حرم دی طرحاں استعمال کرن لگا۔ اس اپوترتا تے اپمان دا بدلہ لین لئی میراں کوٹ دے بھائی متاب سنگھ تے ماڑی کمبوکے دے بھائی سکھا سنگھ نے بھیس وٹا کے ہرمندر صاحب آ داخل ہوئے مسے رنگھڑ دا سر جا وڈھیا تے سرکھات واپس اپنے ڈیرے پرت آئے۔ ایہہ واقعہ 11 اگست 1740 دا ہے۔ 1753 وچ میر منو دی موت توں بعد سکھاں دا ہرمندر صاحب لگبھگ ستنتر آنا جانا ہو گیا سی۔ دلی سرکار دا پنجاب تے کنٹرول نام ماتر دا ہی رہا سی اتے سکھ وکھ-وکھ مسلاں دے پربندھ ہیٹھ پنجاب دا پربندھ چلا رہے سی۔ امرتسر دا علاقہ بھنگی مثل دے سردار ہری سنگھ دے پربندھ ہیٹھ سی۔ 1762 وچ چھویں افغان ہلے ویلے احمد شاہ ابدالی نے ہرمندر صاحب نوں برود نال اڈا دتا۔ اسے سال دیوالی ویلے سکھ پھر ہرمندر صاحب وکھے اکٹھے ہوئے۔ 1764 وچ سرہند فتح کرن پچھوں سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے ساریاں مسلاں نں اک مٹھّ کیتا تے ہرمندر صاحب دی مڑ اساری لئی فنڈ اکٹھا کرن دا حکم جاری کیتا۔ مسلاں دے سردار اپنے جتے ہوئے مال دا اک حصہ اس فنڈ لئی راکھواں رکھدے سن۔ اس طرحاں اکٹھی کیتی گئی رقم نوں امرتسر دے شاہوکاراں کول جماں کیتا جاندا سی۔ سر سنگھ پنڈ دے بھائی دیس راج نوں سارے کم دی نگرانی دا کم سونپیا گیا اتے اک خاص سیل ‘گورو کی موہر’ دے دی دتی گئی جس دوارا اوہ ہور وی فنڈ اکٹھا کر سکدا سی۔ ستویں حملے ویلے 1 دسمبر 1764 نوں ابدالی مار مار کردا ہویا جدوں سری دربار صاحب پجا تاں شہید مثل دے سر: گربخش ہنگھ نے 30 سنگھاں دی اگوائی کردے ہوئے اس دا ڈٹّ کے مقابلہ کیتا تے شہیدی پراپت کیتی۔ رنجیت سنگھ دے طاقت وچ آؤن تکّ گرودوارے دی پوترّ عمارت کافی حد تکّ پوری ہو چکی سی۔ ہرمندر صاحب اپنی اج دی ہوند وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج دوران اس وقت آیا جدّ کندھاں تے چھت تے شنگاردار جڑھت تے نقاشکاری ایہناں دناں وچ کیتی گئی۔

عمارت

شری ہرمندر صاحب لئی زمین گورو صاحبان ولوں زمیداراں توں خریدی گئی سی۔ شہر دا نقشہ وی اس وقت ہی بنایا گیا سی۔ شہر اتے سروور دا نرمان اکٹھے ہی 1570 ای0 وچ شروع ہو گیا۔ دوویں 1577 ای0 وچ بن کے تیار سن۔

شری گورو ارجن صاحب جی نے عمارت دی نیہہ اک مسلمان سنت حضرت میاں میر جی دوارا دسمبر، 1588 وچ وچ رکھوائی گئی سی۔ نرمان دی نگرانی خود گرو ارجن دیو جی کردے سن اتے اوہناں دا ساتھ بابا بڈھا جی، بھائی گرداس جی، بھائی ساہلو جی اتے کئی ہور سچے سکھا نے دتا۔

شری ہرمندر صاحب نوں کسے اچی جگہ تے بناؤن دی تھاں (مندرا نوں اچی جگہ تے بناؤنا اک ہندو ریت ہے) اوہناں نے نیویں تھاں تے بناؤن دا نشچا کیتا۔ اس توں علاوہ ہندو مندرا وچ اندر آؤن لئی اتے باہر جاؤن لئی صرف اک رستہ ہندا ہے پر گورو صاحب نے شری ہرمندر صاحب نوں چاراں دشاوا ول کھلا رکھن دا نشچا کیتا۔ اس نال اوہناں نے ہر جات، دھرم، ملک اتے لنگ دے بندے نوں نویں دھرم سکھی وچ آؤن دا سدا دتا۔

عمارت دا نرمان اگست-سنتبر 1604 ای0 پورا ہو گیا اتے شری گورو ارجن صاحب جی نے نوے بنے شری گورو گرنتھ صاحب جی نوں ہرمندر صاحب وچ ستھاپت کیتا۔ بابا بڈھا جی پہلے گرنتھی نیوکت ہوئے۔ اس توں بعد سکھاں نوں اک اپنا تیرتھ مل گیا۔

سری ہرمندر صاحب 67 فٹّ دے ورگ 'تے کھڑھا ہے، جو کہ سروور دے مدھ وچ ہے۔ ہرمندر صاحب دی عمارت وی 40.5 فٹّ دا ورگ ہے۔ عمارت دا ہر دشا (پورب، پچھم، اتر اتے دکھن) وچ اک دروازہ ہے۔ درشنی محراب پلّ دے اک انت تے ستھت ہے۔ ہر محراب 10 فٹّ اچی اتے 8 فٹّ 6 انچ چوڑھی ہے۔ دروازیا تے سوہنی کلاکاری ہے۔ ایہہ پلّ دے ول نوں نکلدے ہن جو کہ ہرمندر صاحب دی مکھ عمارت ولّ جاندا ہے۔ پلّ 202 فٹّ لمبا اتے 21 فٹّ چوڑھا ہے۔

پلّ 13 فٹّ چوڑھی پردکشنا نال جڑیا ہویا ہے۔ ایہہ مکھ عمارت دے دوآلے گھمدی ہے اتے ہر دی پوڑی تک جاندی ہے۔ ہر دی پوڑی دے پہلی پوڑی تے گورو گرنتھ صاحب لکھیا ہویا ہے۔

سری ہرمندر صاحب دی مکھ عمارت تنّ منجلا ہے۔ پہلی منزل پلّ ول نوں منہ کردی ہے، اتے مہرابا نال سجائی گئی ہے۔ پہلی منزل دی چھت 26 فٹّ 9 انچ اچی ہے۔ دوسری منزل تے سکھر تے 4 فٹّ اچا بنھا ہے اتے چاراں کونیا تے ممٹیا لگیا ہوئیا ہن۔ تیسری منزل دے تنّ دروازے ہن اتے اتھے ہر وقت شری گورو گرنتھ صاحب دا پاٹھ چلدا رہندا ہے۔ اس منزل دے اپر اک گمبد ہے جس دے پنکج دی پنکھڑیاں دی چترکاری ہے۔ اک ہور الٹے پنکج دے اپر 'کلش' اک بہت سوہنی چھتری نال لگیا ہویا ہے۔

سری ہرمندر صاحب دی عمارت مسلم اتے ہندو عمارت بناؤن دے تریکیا وچ اپنے ہی ترھا دا سمیل ہے اتے عمارت نوں پوری دنیا وچ سبھ توں ودھیا امارتا وچ ونڈیا جاندا ہے۔�

بارلے جوڑ

• [۱] Archived 2010-03-30 at the وے بیک مشین
• [۲]
• پوتر تھانواں
• [۳] Archived 2010-05-13 at the وے بیک مشین
• [۴]
• اک صحافی دی رپورٹ

سکھ گردوارے

ہرمندر صاحب · تخت شری کیشگڑھ صاحب · بابا اٹل · بنگلہ صاحب · جنم استھان · دکھ نواراں صاحب · فتح گڑھ صاحب · مہدیانہ صاحب · پشکر · پنجا صاحب · منجی صاحب · سچا سودا