لہندی یمنا نہر

لہندی یمنا نہر یمنا دریا توں کڈھی اک نہر اے ۔

نہر دی تریخ

دلی سلطنت ویلے

پنجاب دے اتہاس وچ لہندی یمنا نہر اک مشہور نہر ہے، جس نوں بادشاہ جلال الدین خلجی (1290-96) دریا یمنا دے سجے کنڈھے توں پنڈ خضرآباد توں کڈھ کے اپنی راجدھانی دلی لے گیا سی ۔ بادشاہ فیروز شاہ تغلق (1351-1388) جو باغاں دا بہت پریمی سی، نے دلی وکھے قرول باغ اتے جوڑ باغ ستھاپت کیتے اتے اس نہر نوں اتھوں تکّ لے گیا تاں جو اوہناں نوں اتے ہور لوکہت کیتے کماں نوں پانی مل سکے ۔ کیہا جاندا ہے کہ دلی اس سمیں دنیا بھر دیاں راجدھانیاں نالوں بہتی ہری بھری سی ۔ فیروز شاہ تغلق 1356 وچ نہر نوں حصار اتے ہانسی تکّ لے گیا تاں جو شاہی باغاں نوں سنچت کیتا جا سکے ۔ اس بادشاہ نوں بھارتی سنچائی دا پتاما کیہا جاندا ہے کیونکہ اس نے ہور کئی نہراں کھدوائیاں سن ۔

مغل راج ویلے

بادشاہ اکبر دے سمیں اس دے گورنر شہاب الدین احمد خاں نے 1561 وچ اس نہر نوں نویں دکھ دندیاں اس دا ناں نہر شاہتی رکھیا ۔ بادشاہ شاہ جہاں (1627-1658) دے سمیں اس دا گورنر اتے انجینیئر علی مردان خان اس نہر نوں دلی چاندنی چوک براستہ تیس ہزاری اتے پھر لال قلعے تکّ لے گیا ۔ اس نہر نوں نہر بہشت کیہا جاندا سی ۔ لال قلعے وچ اس نہر نال مہتاب باغ اتے حیات باغ نوں پانی ملدا سی ۔

نہر دی تباہی

اورنگزیب ویلے اس نہر دی اندیکھی کیتی گئی اتے ایہہ اپنی پرسدھتا گوا بیٹھی ، اس وچ گھاہ اتے ہور گندمند جمع ہو گیا تے پانی دے کھڑاء نے لوکاں دیاں پیٹ دیاں بیماریاں نوں جنم دتا اتے اس بیماری لئی لوک املی دا پانی پین لگے تے اس طرحاں 'گول گپے' دا جنم ہویا ۔

مڑ چالو

بادشاہ محمد شاہ رنگیلا (1719-1748) نے اپنے اودھ دے گورنر اتے انجینیئر سعادت خاں نوں اس نہر نوں ٹھیک کرکے پھر چالو کرن لئی کیہا اتے کشمیری گیٹ کول 30،000 درخت لائے اتے اس نوں تیس ہزاری کیہا ۔ ایہہ نہر چاندنی چوک وچوں ہو کے فتح پوری مسجد تکّ جاندی سی ۔ اس نہر دے دوویں پاسیں سیر کرن لئی راہ سن اتے رستے وچ تھاں-تھاں کھان-پین لئی کئی تھاں سن ۔ اج وی ایہناں تھاواں دے لاگے-چھاگے کھان-پین دے شوقیناں لئی بہت سارے ٹکانے ہن ۔

مڑ تباہی

نہر اک وار پھر بے-دھیانی دا شکار ہوئی ، پانی ہانسی اتے حصار جانا بند ہو گیا ۔ دلی نوں جاندی اس نہر دی برانچ 1753-60 وچ بند ہو گئی ۔ ہسار اتے ہانسی دے آلے-دوآلے دا کھیتر سدا قحطاں دی مار تھلے رہن لگّ پیا ۔ 1782-83 دے قحط نے اس کھیتر وچ بڑی تباہی مچائی ، جد وی پنجاب وچ قحط پیندا سی، اسے کھیتر وچ ہی بہتا جانی تے مالی نقصان ہندا سی ۔ 1832-33 وچ آئے قحط نے اتھوں دے لوکاں دی بس ہی کرا دتی ۔ اس توں پہلاں 1817 وچ بنگال انجینیئرز دے جی.آر. بلین (7. R. 2lane) نوں اس نہر نوں ریماڈل کرن لئی ایسٹ انڈیا کمپنی نے کیہا سی ۔ اس نہر دا ہیڈّ ہتھنی کنڈ والی تھاں 'تے رکھیا اتے اس طرحاں 1819 وچ دلی برانچ نوں چالو کیتا گیا اتے 1825 وچ ہانسی برانچ نوں ۔ جی. آر. بلین دی چھیتی ہی موت ہو جان کارن اتے ہانسی برانچ دی پنگتی (Alignment) دوشپورن ہون کارن نہر ٹھیک طرحاں کم نہ کر سکی . اپروکت سارے ہلاتاں کرکے نہر اتے اس دی دلی برانچ نوں وگیانک طور 'تے سنچائی یوگ بناؤنا بڑا ضروری سی ۔

1857 دی جنگ آزادی ویلے

1857 دے غدر جس نوں ہندستان دی آزادی دی جنگ وی کئی لوک کہندے ہن، دے سمیں ایہہ نہر لاشاں نال بھری پئی سی ۔ اس کھیتر وچ جنہاں لوکاں پاس بھوئیں سی، اوہ اس نوں واہن توں اسمرتھّ سن اتے بھکھے مر رہے سن ۔ وپاریاں پاس دو تنّ سال دا خاص پدارتھ لکویا پیا سی پر لوکاں پاس خریدن لئی پیسہ نہیں سی ۔ پچھے جتھے پانی ملدا سی، اتھوں دے لوک اپنے دیش دے لوکاں دے دکھاں نوں محسوس نہیں کردے سن تے اوہ امیر سن ۔ ایہہ نہر کرنال شہر دے پورب وچ وگدی سی تے نیڑے ہی یمنا ندی دا بیٹ دا کھیتر پیندا سی اتے نہر نوں ضروری ڈھلوان نہ ملن کارن پانی دی گتی مٹھی رہندی سی، جس کارن گھاہ اتے کانھے وغیرہ اس 'چ آؤن کارن اس کھیتر وچ سیم دی سمسیا وی سی اتے اس طرحاں لوکاں دی صحتَ 'تے وی اثر پے رہا سی ۔ بھومی وچ لون اتے کلر پیدا ہو جان کارن حالات دنو-دن وگڑ رہے سن ۔

انگریزی حکومت دا نہر چ سدھار

نہر نوں وڈا کرن اتے نویں دکھّ دین اتے وگیانک آدھار 'تے چلاؤن خاطر کئی سکیماں بنائیاں گئیاں ۔ 1873 وچ نہر نوں ریماڈل کرن دا کم ہتھاں وچ لیا گیا اتے تاجیوالا (پاؤنٹا صاحب توں تھلے) دی تھاں 'تے اک ستھائی بنھ بنایا گیا اتے نہر دے رستے وچ پیندے پتھرالا اتے سومب چھوٹیاں ندیاں دے دادوپر دی تھاں 'تے کراس ڈرینیز ورکس بنائے گئے ۔ ایہہ کم بنگال انجینیئرز دے اک انجینیئر جان کالون دی نگرانی ہیٹھ بنے ، تاجیوالا والا ویئر 1700 فٹّ لما سی اتے دوویں پاسیں کھالے (نہر) بنائے گئے ۔ سجے پاسے لہندی یمنا نہر دا ہیڈّ ریگولیٹر بنیا تے کھبے پاسے چڑھدی یمنا نہر دا ۔ ایہناں دوواں نہراں دی پانی دی سمرتھا کرم وار 6380 کیوسکس اتے 1300 کیوسکس سی ۔ لہندی یمنا نہر پہلے 14 میل یمنا دریا دے پرانے وہن وچ وگدی ہے ۔ دادوپور دی تھاں 'تے پھر ہیڈّ ریگولیٹر بنایا گیا ۔ 38 میل دا سفر کردیاں اندری دی تھاں 'تے اس وچوں سرسا برانچ 1889-95 وچ کڈھی گئی ۔ 31 میل ہور چل کے لہندی یمنا نہر 'چوں دو ہور برانچاں ہانسی برانچ اتے نویں دلی برانچ نکلدیاں ہن ۔ مین لائن اتے نویں دلی برانچ ہیڈّ توں اخیر تکّ کشتیاں چلاؤن دے یوگ بنائیاں گئیاں جدکہ ہانسی برانچ ہانسی ریلوے سٹیشن تکّ ۔ اس ویلے سرسا برانچ دی سمرتھا 2000 کیوسکس اتے لمبائی 115 میل سی اتے ایہہ اندری اتے سرسا دے وچکارلے کھیتر نوں سنچت کردی سی ۔ ہانسی برانچ (لمبائی 47 میل) دی سمرتھا وی 2000 کیوسکس سی اتے اس وچوں اک سب برانچ نکلدی ہے، جس دا ناں بٹانا سب برانچ ہے اتے سمرتھا 700 کیوسکس ہے ۔ اس سب برانچ وچوں سجے پاسیوں سندر سب برانچ نکلدی ہے جو پنڈ اوباس تکّ جاندی ہے ۔ اک سندھی راہیں جیند ریاست نوں وی لگبھگ 60،000 ایکڑ لئی پانی دتا گیا، جس وچوں 10،000 ایکڑ مفت سی اتے باقی رقبے لئی رقم دینی سی ۔ نویں دلی برانچ دی سمرتھا 1750 کیوسکس سی اتے لمبائی 74 میل جتھے ایہہ اوملا نیویگیشن چینل نال ملدی سی ۔ نویں دلی برانچ توں سردھانا پنڈ پاس باہوت سب برانچ نکلدی ہے، جو روہتک تکّ جاندی ہے ۔

نہر بارے جانکاری

ویہویں صدی دے شروع تکّ لہندی یمنا نہر دے نیٹورک وچ مکھ نہراں دی لمبائی 343 میل، ڈسٹریبیوٹری نہراں دی 1797 میل، ڈرینیز کٹس دی 657 میل، ایسکیپس دی 76 میل، گھراٹاں لئی چینلاں دی 9 میل سی ۔ اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 4000 مربع میل، جس وچوں 3300 نوں پانی ملدا سی/آؤندا سی، وچ نہر برٹش کھیتر دے 1056950 ایکڑ، پٹیالہ ریاست 87405 ایکڑ نوں پانی دندی سی ۔ 1941-42 دے مالی سال وچ اس نہر ادھین 2278008 ایکڑ نوں پانی ملیا ۔

جد بھاکھڑا نہر سسٹم دی اساری ہوئی تد سرسا برانچ تھلے آؤندا سارا رقبہ اس سسٹم نوں تبدیل کر دتا گیا اتے اس لئی بھاکھڑا مین لائن نہر توں سونڈ ہیڈّ توں نروانا برانچ (1794 کیوسکس) ناں دی پکی نہر کڈھ کے اتھے پہنچایا گیا ۔ ایہہ نہر سرہند نہر کولوں لنگھدی بھاکھڑا مین لائن نہر وچوں جی. ٹی. روڈ توں تھوڑھا تھلیوں نکلدی ہے ۔

لہندی یمنا نہر ہریانہ دے ضلعےآں ضلع انبالہ، ضلع کرنال، ضلع بھوانی، ضلع روہتک، ضلع حصار، ضلع پانی پت، ضلع سونی پت، ضلع کروکشیتر اتے ضلع کیتھل دی بھوئیں نوں سیراب کردی اے ۔ ہریانہ 31 اکتوبر 1966 تکّ پنجاب دا ہی حصہ سی ۔