اپر ستلج برساتی نہراں

ستلج دریا وچوں حسینیوالا توں تھلے چار نہراں دریا دے سجے کنڈھے توں نکلدیاں سن، جنہاں نوں اپر ستلج برساتی نہراں کہندے ہن ۔

ایہہ سن :

ایہہ نہراں دریا بیاس دے پرانے وہن دے اتر وچ اس کھیتر نوں پانی دندیاں سن جو اپر باری دوآب نہر نال سنچت علاقے دی حد توں تھلے سی

کٹورا نہر

ایہہ نہر 1870-71 وچ دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں گنڈا سنگھ والے دے لاگے کڈھی گئی سی، جس دا بیڈّ 55 فٹّ چوڑا اتے اس دی سمرتھّ 685 کیوسکس سی ۔ ایہہ نہر لگبھگ 34 کلومیٹر، اک پرانے نالے وچ وگدی سی اتے پھر اس دیاں چار شاکھاواں پکھوکی، اٹاری، چونیاں اتے نئیوال بن جاندیاں سن ۔ایہہ ساریاں حسین خان والا، کھڈیاں، دوبلی، گدڑپور، چونیاں، شامکوٹ، شیرگڑھ اتے لڈیاں وغیرہ پنڈاں نوں پانی دندیاں سن ۔

خانواہ نہر

اس نہر دا پرانا ناں ڈھوٹواہ ہے، جو کہوتیوال جس دے کھنڈر بوڑیوال (ضلع وہاڑی) پاسے ویکھے جا سکدے ہن، 7ویں صدی دے کمبوج بادشاہ دے گوت ڈھوٹ نال سبندھت ہے اتے جہڑی بادشاہ دے باغاں دی سنچائی لئی اتے کشتیاں راہیں سفر کرن لئی بنائی گئی سی ۔ ایہہ دریا بیاس توں کھبے پاسیوں چونیاں نیڑے توں کڈھی گئی سی ۔ دریا بیاس اس ویلے چونیا دے پاس وگدا سی اتے سزاباد دے نیڑے چناب نال ملدا سی پر 1790 وچ ایہہ ستلج نال ہریکے دے تھاں تے رل گیا ۔ پرانا وہن اجڑن نال اس علاقے دا نہری سسٹم وی اجڑ گیا ۔ اس طرحاں اس اجڑے علاقے نوں ستلج دریا 'چوں نہراں کڈھ کے آباد کیتا گیا ۔ ایہہ نہر کئی صدیاں چلدی رہی، 14ویں صدی وچ دیپالپور دا گورنر غیاث الدین تغلق سی ۔ اس دے اترادھکاری فیروز شاہ تغلق دی کھیتی باڑی نوں پروتساہت کرن دی نیتی نے اس کھیتر وچ ڈھوٹواہ توں علاوہ کئی نہراں کھودیاں، جویں کہ نصیرواہ، قطبواہ اتے خضرواہ ۔ تغلق خاندان توں پچھوں ایہہ نہر پھر اجڑ گئی پر اکبر دے اک منتری مرزا خاں نے اس نوں پھر آباد اتے انت کیتا ۔ مرزا خاں دے مگروں اس دے اترادھکاریاں نے نہر دا اجاڑا کر دتا | اسے زمانے وچ اس نہر نوں خانواہ دا ناں دتا گیا ۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے اس دے دیوان رادھا رام نے اس نہر دا ہیڈّ دریا ستلج اپر پنڈ ماموکی نیڑے بنوایا اتے پرانی نہر تکّ اک نواں لنک کھدوا کے اس نال میل دتا ۔ اس نہر وچ 1807-1823 تکّ پانی وگیا ۔ پھر ایہہ نہر 1841 تکّ اجڑی رہی ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پتر مہاراجہ شیر سنگھ دے راج دوران اس نہر نوں فقیر چراغ دین نے پھر چالو کیتا ۔ 1849 وچ انگریزاں دے پنجاب اپر قبضے ویلے ایہہ نہر چالو سی تے پھر نویں راج دے محکمہ نہر دے ادھین آ گئی ۔ ایہہ 65 فٹّ چوڑی اتے ڈسچارج 1290 کیوسکس سی ۔ اس نہر دی ٹیل پنڈ چونتپور (ضلع منٹگمری) کول سی ۔اس دیاں کنگنواہ نارتھ، کنگنواہ ساؤتھ اتے بھاولڈھاس شاکھاواں سن ۔ اخیرلیاں دو شاکھاواں دیپالپور اتے ہیپالپور دے کھیتر نوں سنچت کردیاں سن جہڑا ہن پاکستان دے ضلع اوکاڑہ دا علاقہ اے ۔

اپرسہاگ نہر

ایہہ نہر مہاراجہ رنجیت سنگھ دے سمیں 1816 وچ پٹی گئی اتے اس دا ہیڈّ دریا ستلج دے سجے کنڈھے پنڈ لولا دے پاس سی اتے ٹیل پنڈ بونگاحیات پاس ۔ بیڈّ 60 فٹّ اتے ڈسچارج 1540 کیوسکس ایہہ نہر 1840 تکّ چلدی رہی اتے 1855 تکّ اس ولّ کسے دا دھیان نہ آیا جد اس نوں برطانوی راج نے اپنے ہتھاں وچ لے لیا | اس دیاں کلیرواناوالا، روپسرن، ہاجیچند اتے بھنگا دھالیوال ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔

لوئر سہاگ نہر اتے پارا نہر

ایہہ نہراں مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے 1816 وچ سہاگ نالہ جہڑا ہڑ لیاؤندا سی، اس اپر ہیڈّ بنا کے پٹیاں گئیاں ۔ 1831 وچ اک ہور ہیڈّ بنا کے دیپالپور دے کھیتر نوں ڈھاہ دتا گیا ۔ برطانوی راج ویلے 1885-86 وچ اس نہر نوں نویں شکل دتی گئی اتے اس نوں دریا ستلج نال پنڈ لالو گدڑ (فاضلکا دے ساہمنے دریا دے دوجے پاسے) نیڑے میل کے، سرکاری ویسٹ لینڈ جو 142 مربع میل وچ سی، نوں پانی دتا گیا ۔ اس دیاں حویلی اتے موسیوال راج ڈسٹریبیوٹریاں سن ۔ اس دا بیڈّ 90 فٹّ اتے ڈسچارج 1420 کیوسکس ۔ نہر 53 کلومیٹر سہاگ نالے وچ وگدی سی تے پھر پارا نالہ وچ ۔ نہر دیاں دو شاکھاواں اک پارا نالے راہیں (پارا برانچ) اتے دوسری سہاگ نالے راہیں (سہاگ برانچ) سن ۔ ایہناں نہراں 'تے پیندی بھوئیں نال لگدے بہوابادی والے ضلعےآں دے کساناں نوں الاٹ کیتی گئی ۔ ٹھنڈھ دے موسم دوران ایہہ نہراں بند رہندیاں سن ۔ اس لئی آبادکاراں نوں اس موسم وچ سنچائی لئی کھوہ پٹن لئی کیہا گیا ۔ لوئر سہاگ نہر دی اک شاکھا پاکپٹن رجواہا اتے فریدپور سوآ سی ۔ ایہناں نہراں دے علاقے نوں سدا چلن والی دیپالپور نہر جہڑی ستلج ویلی پروجیکٹ ادھین بنی سی، اپر تبدیل کر دتا گیا | دیپالپور نہر حسینیوالا ہیڈّ ورکس توں دریا ستلج دے سجے کنڈھے توں کڈھی گئی سی، جہڑی پاکستان نال سندھو پانیاں دی سندھی(سندھ طاس معاہدہ) ادھین ہیڈّ توں بند کر دتی گئی سی .