لوئر چناب نہر

لوئر چناب نہر
نقشہ	32.4°N 73.96666667°E / 32.4; 73.96666667
انتظامی تقسیم
ملک	پاکستان
وقوع تھاں	پنجاب، پاکستان
تقسیم اعلیٰ	پنجاب، پاکستان
متناسقات	32°24′00″N 73°58′00″E
[مکمل اسکرین پر]

سانجھے پنجاب دی ایہہ اک مشہور نہر سی، جس نے پنجاب دے اک وڈے بے آباد کھیتر نوں آباد کیتا اتے نہری سسٹم نوں وڈی پدھر 'تے پرسدھتا(مشہوری) دتی، پنجاب دی دھرتی 'تے ہری-بھری کرانتی(انقلاب) نوں جنم دتا اتے اتھوں دے لوکاں دی نہار ہی بدل دتی ۔ لوکاں دی معاشی تے سماجی حالت وچ وڈی تبدیلی ویکھی گئی ، کھیتی باڑی اپج ودھن توں علاوہ اک وڈی ادیوگی انتی وی ہوئی ۔ 19ویں صدی دے ادھ توں کجھ پچھوں تکّ دے سمیں تکّ ہن دا فیصل آباد (لائلپور)، شیخوپورا، ٹوبہ ٹیک سنگھ، جھنگ دا پورب والے پاسے پیندا کھیتر، راوی تے چناب دے سنگم تکّ دا کھیتر اک وڈا جنگلی علاقہ سی، جتھے ون، کریر، جنڈ، بیر، ملھا اتے ککر وغیرہ دے درخت سن ۔ کئی قسم دیاں جھاڑیاں نال بھریا ہویا ایہہ کھیتر سی ۔ جنگلی جانور بگھیاڑ، جنگلی بلے-بلیاں، لومبڑیاں، گدڑ، رچھّ، سور، ٹٹو وغیرہ لائلپور ضلعے دے کھیتر وچ عامَ ویکھے جاندے سن ۔ اس سارے کھیتر نوں ساندل بار کیہا جاندا سی ۔ مینہہ پنج انچ توں ودھ نہیں پیندا سی ۔ پر اس نہر دے بنن نال فصلاں ہون تے 1896-1900 وچ ایہہ 9.32 انچ ہو گیا اتے اگلے دہاکے تکّ 11.89 انچ ۔

نہر دی اساری تے شروع دیاں مشکلاں

1872-74 چ اس نہر لئی سروے ہویا تے اس نوں برساتی نہر ڈزائین کیتا گیا، جس دا ہیڈّ رام نگر پنڈ پاس دریا چناب دے کھبے کنڈھے رکھیا گیا ۔ 1882 وچ اک ہور سکیم بنائی گئی تے نہر دا ہیڈّ پنڈ گری گولوا کول رکھیا گیا تے نہر دی سمرتھا 1800 کیوسکس رکھی گئی، جس نے 144000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی ۔ ایہہ نہر سچارو روپ وچ نہ چل سکی، کیونکہ دو مہینے وچ ہی ایہہ برساتی پانی نال آئی بھل (Silt) نال بھر گئی ۔ اس دی بھل (گار) صاف کرکے پھر چالو کیتا گیا اتے ایہہ پھر (1888 وچ) بھل نال بھر گئی ۔ انجینیئرنگ بھائیچارے نے دل نہیں چھڈیا تے سودھی ہوئی سکیم ایس.ای. میجر جے. ڈبلیو. اوٹلے نے سرکار نوں بھیجی، جس دی لاگت 67 لکھ روپئے آؤندی سی ۔ ایہہ سکیم سارا سال چلن والی نہر دی سی، جس دے ہیڈّ 'تے ستھائی ویئر (Weir) وی بناؤنا تجویز ہویا ۔ چیف انجینیئر آر. ہوم (R. 8ome) نے اس سکیم نوں سلاہندیاں سرکار نوں بھیجیا ۔ مقامی سرکار نے 1889 وچ گورنمینٹ آف انڈیا نوں لکھیا کہ نہر دے ہیڈّ 'تے بھل دا اکٹھا ہونا بہت خطرناک ہے تے اس وشے 'تے وچار ضروری ہے ۔

نہر لئی نویں سکیم

لیفٹینینٹ گورنر پنجاب سر جیمز لائل (جس نے لائلپور ناں دا شہر وسایا) نے اس سکیم دا ہور سکوپ ودھاؤندیاں ستھائی ہیڈّ ورکس اتے ویئر بناؤنا تجویز کیتا اتے نہر دا ہیڈّ خانکی پنڈ پاس رکھنا پروانیا ۔ اس سکیم دی کلّ لاگت 102 لکھ روپئے سی ۔ نہر دی مین لائن دی چوڑائی 250 فٹّ، ڈنوگھائی 11 فٹّ اتے سمرتھا 11000 کیوسکس رکھی گئی ۔ خانکی پنڈ وزیرآباد توں 8 میل تھلے دریا چناب تے ستھت ہے ۔ نہر دی فائینل سکیم جس دی لاگت 265 لکھ روپئے سی تے جس نے 3823 مربع میل نردھارت رقبے نوں کمانڈ کرنا سی اتے 1100000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی، سیکریٹری آف سٹیٹ گورنمینٹ آف انڈیا ولوں پروانی گئی ۔

نہر دیاں برانچ نہراں

اس نہر دی سبھ توں وڈی برانچ گوگیرا برانچ سی، جہڑی نہر دی مین لائن دے 28ویں میل توں نکلدی سی، جس دی لمبائی 55 میل ہے، جتھے آ کے ایہہ دو برانچاں گوگیرا لوئر اتے برالا وچ ونڈی جاندی ہے، جنہاں دی کرم وار لمبائی 77 اتے 46 میل ہے ۔ جتھوں ایہہ برانچاں نکلدیاں، اتھوں ہی تھوڑھی دور سجے پاسیوں کوٹ نکا برانچ نکلدی ہے، جس دی لمبائی 18 میل ہے ۔ مین لائن چالیویں میل 'تے آ کے تنّ برانچاں جھنگ، رکھ اتے میاں علی برانچاں وچ ونڈی جاندی ہے ۔ جھنگ برانچ دی سمرتھا 3000 کیوسکس اتے لمبائی 62 میل ہے، جتھے ایہہ دو شاکھاواں جھنگ لوئر (لمبائی 38 میل) اتے بھوانا (لمبائی ساڈھے 7 میل) وچ ونڈی جاندی ہے ۔ رکھ برانچ اتے میاں علی برانچاں دی کرم وار لمبائی 55 اتے 27 میل ہے ۔

نہر دے علاقےآں چ بھوئیں دی الاٹمنٹ

دوجے ضلعےآں دے لوکاں دی ایتھے وسوں

اک پاسے لوئر چناب نہر دی اساری ہو رہی سی، دوجے پاسے ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال بھومی نوں سنچت کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی پریرت کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں بھومی الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا انوسار چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔

علاقے دی الاٹ کیتی بھوئیں دی جانکاری

ساندل بار وچ ستھاپت کیتی گئی اس نہری کالونی لئی ای.ڈی. میکلاگن کالونائیجیشن افسر 1892 وچ نیوکت ہون 'تے لوکاں نوں وستھاپت کرن دا کم شروع ہویا، جو 1905 وچ سماپت ہویا ۔

ہیٹھ لکھے انوسار الاٹمینٹ کیتی گئی:

• کھیتیہراں جاں آبادکاراں نوں 20 سال دے ملکیئتی ادھیکار اس شرط 'تے دتے گئے کہ اوہ اپنا نواس ستھاپت رکھنگے تے زمین نوں واہن-بیجنگے ۔ اس شرینی وچ زمینی گرانٹ ادھے مربعے توں لے کے تنّ مربعیاں تکّ سی، جو مفت سی ۔ اک مربع 27.78 ایکڑ دے برابر سی ۔
• سرمائیداراں نوں چھ مربعیاں توں 20 مربعیاں تکّ زمین اوہناں دی حالت انوسار دس روپئے توں 20 روپئے پرتی ایکڑ دا نذرانہ لے کے دتی گئی ی ملکیئتی ادھیکاراں لئی 20 روپئے دس آنے (20.62) پرتی اےکڑ دے وی لئے گئے ی
• فوجیاں اتے کھیترپالاں (Yeomen) نوں ہورناں لوکاں والیاں شرطاں انوسار زمین دتی گئی پر ایہہ چار جاں پنج مربعے سی اتے 6 روپئے پرتی ایکڑ نذرانہ لے کے ملی ی
• ساندلبار دے جانگلی چرواہیاں نوں زمین وی دتی گئی ۔
• اس کھیتر دے اوٹھ پالکاں نوں وی زمین الاٹ ہوئی ۔

1905 تکّ الاٹ ہوئی ساری بھومی دا ویروا اس پرکار ہے:

• • کھیتیہراں جاں آبادکاراں نوں : 948000 اےکڑ
  • سرمائیداراں نوں : 122000 اےکڑ
  • فوجی اتے کھیترپالاں نوں : 142000 اےکڑ
  • جانگلی چرواہے : 254800 اےکڑ
  • آسپاس دے زلھاں دے ذمیندار : 127000 اےکڑ
  • اوٹھ پالک : 85000 اےکڑ
  • نیلامی نال ویچی بھوئیں : 24500 اےکڑ
• کلّ : 1703300 اےکڑ

اوٹھ پالکاں نوں زمین اس شرط 'تے گرانٹ وچ دتی گئی کہ اوہ اوٹھ آواجائی لئی پالنگے ۔ چار جاگیراں 12ویں گھوڑسوار، 13ویں گھوڑ سوار، 15ویں لانسرز اتے 18ویں ٹوانا لانسرز سینا نوں گھوڑیاں دے فارماں (واڑے) نوں بناؤن لئی دتی گئی ۔ 1915 دے انت تکّ کلّ زمین 1873807 اےکڑ الاٹ ہوئی ۔ سرمائیداراں وچ بیدی، سوڈھی، ٹوانے، سید، سیال اتے ہور پنجاب دے دھنی لوک سن ۔ آبادکاراں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے، راجپوت، مذہبی اتے عیسائی آدی لوک سن |

رکھ برانچ تے جھنگ برانچ اتے زمیناں دی الاٹمنٹ

1892-93 اس نہر دی رکھ برانچ تے ضلع گجرانوالہ دی تحصیل خانقاہ ڈوگراں وچ زمینی الاٹمینٹ شروع ہوئی ۔ ایہہ تحصیل پھر ضلع شیخوپورا ستھاپت ہون تے اس ضلعے نوں تبدیل کر دتی گئی ۔ اس تحصیل وچ الاٹمینٹ دا کم 1896 تکّ چلدا رہا ۔ جویں-جویں جنگل آباد ہندا رہا اتے اس نہر دا سسٹم وسدا رہا، زمین الاٹمینٹ دا کم وی چلدا رہا ۔ اس نہر دی جھنگ برانچ دی اساری دا کم 1899 وچ ہتھاں وچ لیا گیا اتے اس دے کھیتر وچ لوکاں نوں وساؤن دا کم 1905 وچ ختم کر دتا گیا ۔ اکا-دکا وسیبے دا کم 1930 تکّ چلدا رہا ۔

لوئر چناب نہر تے 1915 دے اخیر تکّ 1873707 ایکڑ زمین الاٹ ہوئی، جہڑی 1930 وچ 1934930 ایکڑ ہو گئی ۔ لائلپور دا پرسدھ شہر جس نوں ہن فیصل آباد کیہا جاندا ہے دی نیہہ 1896 وچ پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز لائل دے ناں 'تے رکھی گئی ۔ پنجاب دے پرسدھ انجینیئر سر گنگا رام نے اس خوبصورت شہر نوں ڈزائین کیتا، جس نوں اک وڈی ورگاکار شکل دتی گئی ، پھر اس نوں چار چھوٹے ورگاں وچ ونڈیا گیا ، جس دے مرکز وچ گھنٹہ گھر بنایا گیا ۔ اس گھنٹے گھر توں سورجی کرناں وانگ اٹھ بازار بنائے گئے ع ایہہ سارے بازار سرکولر سڑکاں نال جڑے ہوئے سن ، شہر دا پہلا رقبہ 3 مربع میل سی، جہڑا ہولی-ہولی ودھدا گیا ۔ پہلاں لائلپور جھنگ ضلعے دی تحصیل سی، پھر اک دسمبر 1904 نوں اس نوں ضلع بنا دتا گیا ۔ اس ضلعے دیاں چار تحصیلاں لائلپور، جڑانوالا، سمندری اتے ٹوبہ ٹیک سنگھ سن ۔

نہر دا علاقے دی معیشت اتے اثر

چناب نہر کالونی دے آباد ہون نال کھیتی باڑی دی اپج بہت ہون لگّ پئی، خاص کرکے کپاہ/نرما اتے کنک، پر جنس دے منڈیکرن دی سمسیا آؤن لگی، کیونکہ آواجائی دے سادھن گھٹّ ہون کارن کسان اپنی اپج نوں منافعے لئی دور منڈیاں وچ لجا نہیں سکدے سن ۔ لاہور-امرتسر ریلوے لائن 1861 وچ ہی بن گئی سی اتے اگلے 30-40 سالاں وچ ریلوے دا جال وچھ گیا اتے نہری بستیاں دا کھیتر وڈیاں منڈیاں نال جڑ گیا ۔ وزیر آباد-خانیوال ریلوے لائن 1890-1900 وچ بنی، جہڑی چناب بستی وچوں لنگھدی سی تے اس طرحاں ایہہ کھیتر کراچی نال جڑ گیا ۔ لوئر چناب نہر دے کھیتر وچ 1192 میل سڑکاں 1908 تکّ بن گئیاں سن ۔

پنجاب دا کیلیفورنیا

لائلپور ضلع تے اس دے آس-پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس کھیتر نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ ستھاپت ہویا، جس نے بہت پرسدھتا پراپت کیتی، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس کھیتر دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔ بیکانیر ریاست لئی حسینیوالا توں ستلج وچوں بیکانیر نہر کڈھی گئی تے پھر پنجابی کسان ایہناں کھیتراں وچ وی جا وسے ۔

1932 دے ہڑھ نال نہر دا نقصان

1932 وچ چناب دریا وچ بھاری ہڑ آیا، جس کارن لوئر چناب نہر دے ویئر دا بھاری نقصان ہویا اتے اتھے چھ دراں والا ویئر دوبارہ بنایا گیا اتے ہر اک در دی چوڑائی 500 فٹّ رکھی گئی ۔ 1940-41 وچ اس نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 3671267 ایکڑ سی ۔ دیس دی ونڈ مگروں پاکستان سرکار نے نہر دی سمرتھا 12043 کیوسکس کر لئی تے اس طرحاں نہر دی کمانڈ تھلے کلّ رقبہ 3700226 اےکڑ ہو گیا ۔

نہر پاروں علاقے چ خوشحالی

معاشی خوش حالی آؤن 'تے کھیتر وچ کئی سکول اتے کالج کھلھے ، لوکاں وچ نوچیتنا بے دار ہوئی، پگڑی سمبھال جٹا، گرودوارہ سدھار لہر اتے اکالی لہر نے جنم لیا ۔

علاقے دیاں مشہور سکھ شخصیتاں

اکالی لہر نوں چلاؤن والے لوک اسے نہر دے کھیتر دے ہی سن، جنہاں وچ پرسدھ ناں ہن ماسٹر سندر سنگھ لائلپوری، تیجا سنگھ سمندری، ہرچند سنگھ رئیس لائلپور، منگل سنگھ گلّ تے گیانی کرتار سنگھ وغیرہ ۔ ننکانہ صاحب دے ساکے وچ شہید ہون والے 90 فیصدی توں وی ودھ شہید اسے کھیتر دے سن ۔ اسے نہری کھیتر دے پنڈ چکّ نمبر 105 بنگے (گوگیرا برانچ) دے رہن والے شہید اعظم بھگت سنگھ سن اتے اوہناں دے ساتھی سکھدیو لائلپور شہر دے ، بھگت سنگھ دے چاچا اجیت سنگھ، جتھیدار چھانگا سنگھ پیؤ جتھیدار جگدیو سنگھ تلونڈی، اکھاں دے بہت ہی پرسدھ ڈاکٹر ہربھجن سنگھ گوجرا، پرسدھ انجینیئر سر گنگا رام، ساہت دے بابا بوہڑ پرنسیپل سنت سنگھ سیکھوں، کہانی کار کلونت سنگھ ورک، چیف ایئر مارشل ارجن سنگھ، کھیتی باڑی ارتھ شاستری اتے پٹیالہ پنجابی یونیورسٹی دے سابقہ وائس چانسلر سردارا سنگھ جوہل، ہاکی دے پرسدھ کھلاڑی پتھیپال سنگھ، لالا جگت نارائن، راجستھان دے گورنر دربارا سنگھ، اتہاسکار اتے گرو نانک دیو یونیورسٹی دے سابقہ وائس چانسلر ڈاکٹر: جے. ایس. گریوال، سر سکندر حیات خاں ٹوانہ، خضر حیات خاں ٹوانہ، پہلوان رستم ہند کیسر سنگھ، پہلوان سوہن چیلیوالیا اتے ہزارا سنگھ بہوڑو وغیرہ اسے نہری کھیتر نال سبندھ (تعلق) رکھدے سن ۔ اس نہری بستی دی خوش حالی اتے امیری سکھ بھائیچارے دے آبادکاراں کرکے آئی جنہاں ہڈّ بھنویں محنت کیتی ۔ مائیکل الائیز آرتھر (The Indus Rivers، 1 Study of the 5ffects of the Partition. PP. 174–75 ) دا کہنا ٹھیک ہے کہ 'بہتے پاکستانی اج ایہہ مننگے کہ نہری بستیاں وچ سکھ آبادکاراں دا یوگدان اتہاسک سی ۔