میاں ہدایت اللہ
میاں ہدایت اللہ پنجابی دے اک شاعر سن ۔
جم تے جیون
سودھواردو مشاعریاں دی ویکھا-ویکھی پنجابی وچ شعری درباراں جاں مشاعرےآں دی روایت شروع ہوئی، جس نے پنجابی نوں کئی بہترین شاعر دتے۔ ایہناں شاعراں وچ اک میاں ہدایت اللہ وی سی۔ میاں ہدایت اللہ دا جم 1838 ای: وچ گلی چابک سواراں، لاہور وچ ہویا اتے انتقال وی اتھے ہی 1929ء نوں ہویا۔ روزی-روٹی لئی درزی دا کم کردا سی پر ودھیرے دلچسپی شاعری لکھن اتے شاگرداں دی رچنا سودھن وچ سی۔ اس دی اپنے ویلے دے استاد کویاں وچ گنتی ہندی سی اتے جدوں کدے کویاں وچ کسے شعر؎ دے وزن، بحر بارے جھگڑا ہو جاندا تاں میاں ہدایت اللہ دا فیصلہ آخری منیا جاندا سی۔ ایہہ آپ اس ویلے دے مشہور شاعر حافظ ولی اللہ سجن دے پتر پیارے صاحب دے شاگرد سی:
اندر شہر لاہور استاد میرے،
رہندے گلی کلالاں دی گلی آہے۔
سجن نام دھریا اناں شعر؎ اندر
اسم ولی اللہ کامل ولی آہے۔
سی حرفیاں
سودھومیاں ہدایت اللہ دے اگے اپنے وی کئی شاگرد سن، جنہاں وچوں بھائی لاہورا سنگھ اتے میاں رحیم بخش دے ناں ودھیرے اگھڑویں ہن۔ ایہہ پنجابی توں علاوہ اردو اتے فارسی وچ وی شاعری رچدا سی۔ اس دیاں گیاراں سی حرفیاں، اک بارانماہ اتے کجھ دوہڑے ملدے ہن، جو اک ہی سینچی مجموعہ سی حرفی ہدایت اللہ ناں تھلے چھپے ہوئے ہن، جس دا رچنادور شاعر دے اپنے کتھن مطابق 1284ھ (1867ء) اے۔
سی حرفیاں دا اصل-سامان تصوف جاں صوفی مت دیاں رمزاں ہن۔ پہلی سی حرفی وچ ربّ دی شان وچ کجھ مصرعے لکھ کے اوہ اس نوں اپنے اوگن بخشن دی جودڑی کردا اے۔ پھر دنیا دی ناپائیداری اتے پاپاں گناہاں دے پھل وجوں دوزخ دی اگّ دا ڈر دے کے ربّ دی دیالتا تے رحمت اتے ادارتا دا ذکر کردا اے۔ دوجی، تیجی اتے چوتھی سی حرفی وچ عشقَ دے دکھاں-درداں، تڑپاں اتے مشکلاں دا ویروا دندا اے۔ پنجویں سی حرفی وچ کتن تُمن تے داج-جہیز والا شاہ حسینی دنیا سرج کے گہلے روح نوں اس دا فرض چیتے کروایا گیا اے۔ چھیویں وچ پریتم نال میل لئی ترلے اتے برہا دی تیبرتا، ستویں وچ سادھکاں ولوں جریاں اوکڑاں دا ذکر اے:
سے-ثابتی دیکھ توں عاشقاں دی،
جناں جان پیارے توں وار دتی۔
منصور نے یار دی دید کارن،
مٹھی جان سولی اتے چاڑھ دتی۔
شکرگنج نے دیکھ ہدایت الا،
وچ زہد دے عمر گزار دتی۔
نوویں وچ عشقَ مجازی اتے عشقَ حقیقی نوں اکو پدھر اُتے رکھن دا یتن کیتا اے۔ دسویں سی حرفی وچ پرمارتھ دیاں گلاں اتے نصیحتاں ہن، جنہاں وچ ودھیرے کرکے صوفی اتے اسلامی وچاراں دی ویاکھیا اے۔ آخری سی حرفی ﷲ تعالیٰ دی شکرگزاری وچ اے، جس نے لکھاری نوں اس راہ توریا۔ انج ہدایت اللہ دیاں ساریاں سی حرفیاں سوفی مت دیاں رمزاں نوں کھولن دا اک ترددّ ہن۔ اک آتم کتھن وچ اوہ اپنی شعری رچنا دا تتّ سار ایہناں شبداں وچ پیش کردا اے:
کہنا سخن دا جان دا ویٹنا جے،
قدردان سن کے قدر پان میرا۔
کجھ شعر؎ فراق دے آشکانی،
کجھ ترجمہ شعر؎ قرآن میرا۔
بے درد نوں ہووے کی درد پیدا،
شعر؎ سنے جے نال دھیان میرا۔
میں بھی عشقَ دی اگّ دے وچ بلیاں،
خالی نہیں ایہہ آہو فگان میرا۔
باراں ماہ
سودھوبارانماہ شعری روپ وچ قدرت نوں پچھوکڑ وچ رکھ کے روح دی کیفیت بیان کیتی جاندی اے اتے برہا بیان اس دا پردھان سر اے۔ ہدایت اللہ دا بارانماہ وی ایسے ریت دی پیروی کردا اے۔ اسو دا مہینہ بڑا سکھاواں، نہ گرمی نہ سردی دا مہینہ اے پر سادھو واسطے اجیہا نہیں، سگوں اس وچ اوہ اجیہی کیفیئت وچ پہنچ جاندا اے، جتھے تڑپ، بے آرامی اتے دکھ ہی دکھ ہن:
اسو آن ستایا مینوں،
طرف جنگل اٹھ وہنی ہاں۔
کر کر یاد پیا نوں روواں،
کلی ہو ہو بہنی ہاں۔
ظالم بند پین ن دیندا،
جے مے لمی پینی ہاں۔
جانی باجھ ہدایت راتیں،
تارے گندی رہنی ہاں۔
دوہڑے
سودھودوہڑیاں وچ کملیپوش مطلب حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بارے نعتیہ انداز وچ کیتی تعریف اے۔ حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم پرتی شاعر نوں بے پناہ محبت اے اتے ایہہ سانجھے سوتر ولوں سارے دوہڑیاں وچ اے۔ کجھ سخن وی اسے رنگ دے ہن۔ دیوانِ ہدایت اللہ دے اخیر وچ اس دا فارسی کلام اے، جس وچ دو مثنویاں اتے مناجات ہن، جد کہ اردو کلام وچ کجھ قطعات اتے رباعیاں ہن۔
شاعری رنگ
سودھوپنجابی صوفی شعری روایت وچ میاں ہدایت اللہ بھاویں بہتا کجھ پہلے گزرے صوفی شاعراں کولوں ہی حاصل گرہن کردا اے پر پنجابی قصہ شاعری وچ اس دی یادگاری دین اوہ شعر ہن، جو لالچی پبلشراں نے وارث دی ہیر نوں اصلی تے وڈی بناؤن لئی اس کولوں لکھوا کے اس وچ چھاپ دتے۔ ہدایت اللہ دا سماں اوہ اے جد پنجاب وچ پریس نویں-نویں آئی سی اتے مذہبی اتے لوک دلچسپی والیاں کتاباں دھڑا-دھڑا چھپ رہیاں سن۔ ہیر وارث پنجابیاں دی ہر دل عزیز رچنا سی، اس لئی لالچی پبلشراں نے میاں ہدایت اللہ کولوں، مولٰی بخش کشتہ مطابق، 1637 مصرعے لکھوا کے وارث شاہ دے نال منسوب کرکے اس دی ہیر وچ پا دتے۔ انج 650 بنداں دی ہیر 977 بنداں تکّ جا پہنچی۔ ایہہ رلاء کسے وی پکھوں یوگ نہیں، سگوں نندن یوگ اے پر ہدایت اللہ دی شعری پربینتا ایہناں وچ وارث شاہ نالوں گھٹّ نہیں۔
ہیر وارث شاہ وچ
سودھوشروع-شروع وچ رلے والے بنداں دے نمبر لگا دتے گئے سن پر مگروں ایہہ نمبر الوپ ہو گئے اتے سبھ کجھ وارث شاہ دا بن کے رہِ گیا۔ اج وارث اتے ہدایت اللہ دے شعراں نوں نکھیڑنا مشکل اے، بے شکّ کجھ کھوجکاراں نے نکھیڑن دا اپرالا ضرور کیتا اے۔ اجوکے ویلے وچ ہیر وارث شاہ دے کئی بند بہت مقبول ہوئے پر پڑتال کرن اُتے پتہ لگدا اے کہ ایہہ بند اصل وچ ہدایت اللہ دی قلم دا چمتکار ہن۔ 'ڈولی چڑھدیاں ماریاں ہیر چیکاں، مینوں لے چلے بابلا لے چلے' اجیہی ہی اک مثال اے۔ ہدایت اللہ دی شعری بولی ٹھیٹھ پنجابی پر اردو فارسی دی مسّ والی اے۔ دوئیا اتے بینت اس دے پسندیدہ چھند ہن۔ رچنا سادہ پر پختہ اے۔ بے شکّ ہدایت اللہ کافی کجھ روائتی شاعری وچوں لیندا اے، پر پھر وی اس دی شاعری وچ کدھرے-کدھرے نوینتا اتے تازگی وی اے۔