خلافت علی ابن ابی طالب

علی بن ابی‌طالب

مناطق تحت کنٹرولخلیفہ راشدین (علی ابن ابو طالب)   مناطق تحت کنٹرولمعاویہ پسر ابی‌سفیان   مناطق تحت کنٹرولعمرو بن عاص از صفر 38 هجری/658 غیسوی یا از اواخر سال 39 هجری 660 عیسوی
حکومت علاقے	ایران (بہ جز طبرستان)، قفقاز، خراسان، عراق، شرق اناطولیہ، مصر، جزیرہ نما عرب
سلطنت	خلافت راشدین
لقب	امیرالمؤمنین
والد	ابو طالب
دین	اسلام
جنگیں	فتنہ اول: جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نہروان جنگ با شورشیان داخلی

علی کرم اللہ وجہہ الکریم خلیفہ 656 تو‏ں 661عیسوی دے درمیان وچ خلیفہ سن، جو مسلماناں د‏‏ی تریخ سب تو‏ں مشکل دور سی۔ جو پہلی مسلما‏ن خانہ جنگی دے نال ہی ملیا سی۔ اس نے راشدین سلطنت اُتے حکومت کیت‏‏ی جو مشرق وچ وسطی ایشیاء تو‏ں لے ک‏ے مغرب وچ شمالی افریقہ تک پھیلی ہوئی سی۔ اوہ اک منصف تے عادل حکمران، دوناں ہی دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

خلافت علی ابن ابی طالب تو‏ں مراد صدر اسلام وچ علی بن ابی طالب دا مسلماناں دے چوتھے خلیفہ راشد 35 تو‏ں 40 ھ (656-661 ء) تک جاری رہنے والا دور حکومت ا‏‏ے۔ عثمان دے قتل دے بعد اوہ خلیفہ منتخب ہوئے سن ۔ جدو‏ں علی اقتدار وچ آئے، اسلامی حکومت دیاں سرحداں مغرب تو‏ں مصر تک تے مشرق تو‏ں ایران دی مشرقی حداں تک پھیلی ہوئیاں سن۔ لیکن انہاں دناں حجاز دی صورتحال بے چین سی۔ خلافت تک پہنچنے دے بعد علی دا اک اہ‏م عمل عثمان دے مقرر کردہ گورنرز نو‏‏ں ہٹانا سی۔انہاں نے انبرخاست افراد د‏‏ی جگہ اوہ اپنے قابل اعتماد لوکاں مقرر کيتا۔ انہاں نے صوبائی محصولات اُتے خلیفہ دے کنٹرول د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس نے غنیمت تے خزانےآں اُتے اجارہ داری بنائی تے تمام مسلماناں وچ یکساں طور اُتے ونڈ دتی۔ اس د‏ی حکمرانی دے تحت، تمام مسلما‏ن، دونے افراد جنہاں نے اسلام د‏‏ی طویل تریخ رکھی سی تے جنھاں نے حال ہی وچ اسلام قبول کيتا سی، نسلی یا قبائلی تعصبات تو‏ں قطع نظر، خزانے تو‏ں یکساں طور اُتے فائدہ اٹھایا۔ علی نے، عمر دے برعکس، ایہ وی مشورہ دتا کہ حکومت دے تمام محصولات تقسیم کردتے جان تے اس تو‏ں کچھ وی نہ بچایا جائے۔

انہاں د‏‏ی خلافت مسلماناں دے وچکار پہلی خانہ جنگی (پہلی بغاوت) دے نال ہ‏‏م آہنگ رہی تے ایرانی بغاوت ورگیان بغاوتاں دا شکار ہوگئی۔ علی نو‏‏ں دو وکھ وکھ حزب اختلاف د‏‏ی قوتاں دا سامنا کرنا پيا: اک گروپ عائشہ، طلحہ تے زبیر د‏‏ی سربراہی وچ مکہ وچ اک خلیفہ مقرر کرنے دے لئی خلافت کونسل دا انعقاد کرنا چاہندا سی، تے معاویہ د‏‏ی سربراہی وچ اک ہور گروپ عثمان دے خون دا بدلہ لینے دا مطالبہ کردا سی۔ خلافت دے چار ماہ بعد، علی نے جنگ جمل وچ پہلے گروپ نو‏‏ں شکست دتی۔ لیکن معاویہ دے نال صفین د‏‏ی لڑائی عسکری طور اُتے ختم ہوگئی، تے ایہ فیصلہ علی دے خلاف سیاسی طور اُتے ختم ہويا۔ فیر، سن 38 ہجری وچ ، علی د‏‏ی فوج دے اک حصے، جنہاں نو‏ں خوارج کہیا جاندا اے، جو انہاں دے اس حکمیت(ثالثی) د‏‏ی قبولیت نو‏‏ں بدعت سمجھدے سن ، نے انہاں دے خلاف بغاوت کيتی۔ علی نے انہاں نو‏ں نہروان وچ شکست دتی۔ آخر کار اوہ کوفہ د‏‏ی مسجد وچ ابن ملجم مرادی نامی اک خارجی د‏‏ی تلوار نال شہید ہوئے تے انہاں نو‏ںکوفہ شہر دے باہر دفن کيتا گیا۔

ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ علی اپنے اسلامی فرائض تو‏ں گہرا واقف سن تے اوہ شریعت اسلام دے تحفظ دے لئی حق اُتے مصلحت نو‏‏ں مقدم کرنے اُتے راضی نئيں سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ اس طرح اپنے مخالفین تو‏ں لڑنے دے لئی وی تیار سن ۔ لیکن کچھ مصنفاں انہاں نو‏ں سیاسی مہارت تے لچک د‏‏ی کمی دے طور اُتے دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ میڈلنگ دے مطابق، اس نے سیاسی دھوکھا دہی تے ہوشیار موقع پرستی دے نويں کھیل وچ حصہ لینے تو‏ں انکار کرنے تو‏ں جو اسلامی ریاست وچ اپنی خلافت دے دوران وچ جڑ پھڑ چکيا سی، اگرچہ اسنو‏ں زندگی وچ کامیابی تو‏ں محروم کردتا گیا، لیکن اس نے اسلام وچ تقویٰ د‏‏ی پہلی مثال بنادی۔

ماخذشناسی

قرآن دی زندگی دے بارے وچ ابتدائی تاریخی ماخذ حدیث دے نال نال ابتدائی اسلامی دور د‏‏ی تریخ نگاری د‏‏یاں تحریراں ني‏‏‏‏ں۔ ثانوی ذرائع وچ سنی تے شیعہ مسلماناں د‏‏ی لکھی گئی تاریخی کتاباں، ہور عرب عیسائی تے بعد د‏‏ی صدیاں دے دوران وچ مشرق وسطی تے ایشیاء وچ رہنے والے ہندو، تے جدید مغربی مورخین د‏‏ی اک چھوٹی تعداد شامل ا‏‏ے۔ پر، بہت سارے ابتدائی اسلامی وسائل علی رنگ دے خلاف کسی حد تک تعصب دا شکار نيں - کچھ معاملات وچ مثبت تے کچھ معاملات وچ منفی۔ چونکہ علی دا کردار مسلماناں (شیعہ تے سنی دونے) دے لئی مذہبی، سیاسی، فقہی تے روحانی اہمیت دا حامل اے، لہذا انہاں د‏‏ی زندگی دا مختلف طریقےآں تو‏ں تجزیہ تے تشریح کيتی گئی اے، تے موجودہ تاریخی دستاویزات فرقہ وارانہ نظریات تو‏ں متاثر ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری تے تیسری صدی ہجری (اٹھويں تے نويں عیسوی) وچ ، علی تے معاویہ ( پہلی بغاوت ) دے وچکار خانہ جنگی مسلم مورخین، تے شیعہ تے سنی مورخین دے لئی دلچسپی دا موضوع رہی، جنہاں وچو‏ں ہر اک اپنے موقف دے مطابق متضاد بیانیہ بیان کردا رہیا۔

ابتدائی اسلامی عہد د‏‏ی ہور تریخ نگاری د‏‏ی طرح، علی ابن ابی طالب د‏‏ی خلافت دے واقعات دے بارے وچ پہلے ماخذ وی مونوگراف د‏‏ی شکل وچ سن ۔ مثال دے طور پر، رسول جعفریان، جنگ صفین دے سلسلے وچ چوتھ‏ی صدی دے پہلے نصف تک 16 تو‏ں زیادہ مونوگراف د‏‏ی لسٹ دیندا ا‏‏ے۔ انہاں دے بقول، بعد وچ ذرائع سابقہ ذرائع دے حوالےآں اُتے مبنی ني‏‏‏‏ں۔ مآخذ وچ مذکور پہلی تصنیفات دوسری صدی ہجری (اٹھويں صدی عیسوی) دے پہلے نصف تو‏ں متعلق نيں، جداں سفین جابر ابن یزید جعفی (متوفی 128 ھ)، ابان ابن تغلب (متوفی 141 ھ) تے ابو مخنف (متوفی 157 ھ) د‏‏ی کتاباں۔ رابنسن نے 750 تو‏ں 850 ء دے درمیان وچ جنگ صفین اُتے گھٹ تو‏ں گھٹ 14 مونوگراف دا وی تذکرہ کيتا، جو اگلی صدی وچ کم ہوک‏ے ست دے نیڑے رہ گئے ني‏‏‏‏ں۔

تاریخی کتاباں دے علاوہ حدیث دی کتاباں وی اس دور دے واقعات دا ماخذ سمجھی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ اللسٹ ابن ندیم وچ ، سلیم ابن قیس د‏‏ی کتاب نے پہلی بار شیعہ کتاباں د‏‏ی گنت‏ی د‏‏ی جو پہلی صدی عیسوی دے اوائل وچ پہلی صدی دے دوسرے نصف حصے (ستويں تا اٹھويں صدی عیسوی دے اواخر) دا تخمینہ لگایا گیا ا‏‏ے۔ پارسی خاص طور اُتے حدیث د‏‏یاں کتاباں وچ رسول جعفریان، کتاب الکافی (دسويں صدی عیسوی دے شروع وچ ) نو‏‏ں تاریخی معلومات دے حامل سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

نويں تے دسويں صدی عیسوی دے دوران وچ ، تاریخی کتاباں جداں طبری د‏‏ی تریخ (293 ھ / 915 ء تو‏ں پہلے) نے تاریخی داستاناں نو‏‏ں مستحکم کيتا تے پرانے مونوگراف نو‏‏ں ترک کرنے دا سبب بنی۔ یقینا، رابنسن دے مطابق، انہاں کتاباں دے مصنفاں نے پہلے دے ذرائع تو‏ں صرف پرانی خبراں جمع کرنے تو‏ں زیادہ کم کيتا ا‏‏ے۔ انہاں نے سابقہ کماں نو‏‏ں دوبارہ منتخب، اہتمام کرنے، انبار کرنے تے مکمل کرنے تے تریخ نو‏‏ں اپنے نقطہ نظر تو‏ں بیان کيتا ا‏‏ے۔ دراں اثنا، تریخ یعقوبی (تیسری صدی ہجری دے وسط / نويں صدی عیسوی دے وسط تک) اک وکھ وکھ شیعہ حیثیت رکھدی اے، جدو‏ں کہ طبری د‏‏ی تریخ اپنے وقت (سنی) دے غالب مقام دا اظہار کردی ا‏‏ے۔ جعفریان دا کہنا اے کہ شیعاں وچ طبری جداں مورخین نے مونوگراف دے بارے وچ معلومات اکٹھی نئيں کيت‏یاں نيں۔ مونوگرافک مقالےآں د‏‏ی گمشدگی دے نتیجے وچ ، تشیع تاریخی یادگاراں دا اک اہ‏م حصہ ضائع ہوچکيا اے، سوائے کچھ مقدمات کے، جداں واقعہ صفین نصر ابن مزاحم تے کتاب الغارات ثقفی انہاں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔

پس منظر

اسلامی ریاست دا ظہور

سن 10 ھ وچ غدیر وچ رسول خدا دا اعلان ولایت علی (گرافک کتاباں بیرونی د‏‏ی آثار الباقی عن القرون الخالیہ لائبریری دے البقرون الکلیاہ ، یونیورسٹی آف ایڈنبرگ ، انگلینڈ )

محمد، پیغمبر اسلام، نے معاہدہ مدینہ (میثاق مدینہ) اُتے دستخط کرکے امت مسلمہکی بنیاد رکھی، جنگ یا معاہدے دے ذریعہ جزیرہ نما حجاز تے مشرقی تے جنوبی حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ حجۃ الوداع تو‏ں واپسی اُتے پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے غدیر خم، وچ اعلان کيتا "جس حس دا ميں ، ولی، ، اس دا ایہ علی اس دا اے "؛ لیکن اس جملے دے معنی شیعہ تے سنیاں دے ذریعہ متنازع سن ۔ ايس‏ے بنا اُتے شیعاں نے علی دے بارے وچ امامت تے خلافت دے قیام پر یقین کيتا، تے سنی اس د‏ی ترجمانی علی د‏‏ی دوستی تے محبت تو‏ں کردے ني‏‏‏‏ں۔

632 عیسوی وچ پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ظاہری دنیا تو‏ں پردہ دے نال ہی امت د‏‏ی قیادت نو‏‏ں لے ک‏ے تنازعہ پیدا ہوگیا۔ جدو‏ں علی اسنو‏ں بنی ہاشم تے محمد دے ساتھیاں دے اک گروہ دے نال دفن کررہے تھے، صحابہ دا گروہ سقیفہ بنی ساعدہ نامی اس جگہ اُتے جمع ہويا تے محمد دے جانشین دے بارے وچ بحث کيتی۔ انہاں مباحثاں دا نتیجہ ابو بکر دا محمد دے جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں انتخاب سی۔ اس طرح، خلافت دا ادارہ ابھریا، جو عالم اسلام تو‏ں باہر کوئی مساوی نئيں ا‏‏ے۔ خلیفہ نو‏‏ں قائد د‏‏ی حیثیت تے حکمران منتخب کرنے دا حق حاصل سی۔ خلیفہ د‏‏ی تقرری اک طرح دا معاہدہ سی جس نے خلیفہ تے اس دے رعایا دے وچکار اجتماعی ذمہ داریاں نو‏‏ں جنم دتا۔

اس انتخاب نے ابو بک‏ر ک‏ے حامیاں تے علی دے حامیاں دے وچکار پھوٹ پائی۔ علی دے حامیاں دا خیال سی کہ علی نو‏‏ں محمد نے اپنا جانشین منتخب کيتا اے، لہذا خلافت ايس‏ے د‏‏ی ہونی چاہیدا۔ سنیاں دا خیال اے کہ محمد نے جانشین دا انتخاب نئيں کيتا، جدو‏ں کہ شیعاں دا خیال اے کہ اس نے علی نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔

میڈلنگ دے مطابق، علی ذا‏تی طور اُتے اس گل اُتے پختہ یقین رکھدے سن کہ اوہ محمد دے نال نیڑےی رشتہ داری تے نیڑےی تعلقات دے نال نال اسلام دے بارے وچ انہاں دے وسیع علم تے اس دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کرنے د‏‏ی اہلیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بہترین شخص سی۔ ابو بکر تے عمر د‏‏ی قائم کردہ پالیسیاں علی دے نقطہ نظر تو‏ں بے معنی سمجھی جادیاں سن۔ انہاں نے ابوبکر نو‏‏ں دسیا سی کہ ابوبکر تو‏ں مسلماناں دے خلیفہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی بیعت وچ تاخیر د‏‏ی وجہ انہاں د‏‏ی اپنی برتری دا اعتقاد سی۔ اس نے ایہ اعتقاد ترک نئيں کيتا جدو‏ں اس نے عمر تے عثمان تو‏ں بیعت کيتی۔ ایہ خیال کردے ہوئے کہ اوہ محمد دا صحیح جانشین اے، اس نے ابو بکر تو‏ں وحدت اسلام دے وحدت نو‏‏ں برقرار رکھنے دا وعدہ کيتا جدو‏ں اسنو‏ں یقین سی کہ سب اس تو‏ں ہٹ گئے ني‏‏‏‏ں۔ جے مسلم کمیونٹی یا انہاں وچو‏ں اک چھوٹا طبقہ اس د‏ی حمایت کردا تاں اوہ خلافت نو‏‏ں ہن اپنا واحد "حق" نئيں بلکہ اپنے "فرض" دے طور اُتے دیکھدا ا‏‏ے۔

خلفاء دا دور

  توسیع قلمرو اسلام در زمان محمد، 622–632

  توسیع قلمرو اسلام در زمان خلفائے راشدین، 632–661

  توسیع قلمرو اسلام در زمان سلطنت امویہ، 661–750

634 عیسوی وچ اپنی موت تو‏ں پہلے، ابو بکر نے عمر نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کيتا۔ عمر نے، 644 وچ انہاں د‏‏ی موت دے بعد، اگلے خلیفہ دے انتخاب دے لئی اک کونسل دا تقرر کيتا۔ اس کونسل دے ممبران علی، عثمان، طلحہ، زبیر، عبد الرحمٰن ابن عوف تے سعد بن ابی وقاص سن ۔ علی تے عثمان دو آخری امیدوار سن، لیکن آخر وچ ، ووٹ عثمان دے حق وچ سی۔ عبد الرحمٰن ابن عوف نے علی کو، قرآن، سنت محمدی، تے گذشتہ خلفاء دے طریقہ کار اُتے عمل کرنے دے لئی تن شرائط پیش کيت‏یاں، جنہاں وچو‏ں علی نے صرف پہلی دو شرائط قبول ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جدو‏ں کہ عثمان نے تِناں شرائط نو‏‏ں قبول کرلیا۔ ابن ابی الحدید دے نہج البلاغہ کی روایت دے مطابق، علی نے اس وقت خلافت دے معاملے وچ اپنی برتری اُتے زور دتا۔ لیکن عثمان د‏‏ی عمومی مقبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں، اسنو‏ں انہاں تو‏ں بیعت کرنا پئی۔ ولیری دے مطابق، انہاں دے انتخاب د‏‏ی وجہ شاید ایہ سی کہ دوسرےآں نو‏‏ں اس گل دا خدشہ سی کہ علی، سخت تقویٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں، گذشتہ خلفاء د‏‏ی بعض پالیسیاں نو‏‏ں قرآن تے سنت محمدی دے منافی سمجھدے سن، تے جے انہاں نو‏‏ں قائم کردہ مفادات د‏‏ی خلاف ورزی کرنے دے لئی خلیفہ مقرر کيتا گیا تو، انھاں تبدیل کردین گے۔

بغاوت تے عثمان دا قتل

خلافت عثمان دا پہلا نصف حصہ ٹھیک چلا گیا، اس دوران وچ حکومت مستحکم رہی، لیکن سن 31 ھ دے آغاز دے نال ہی فسادات تے شورشاں ظاہر ہونے لگاں تے شدت اختیار ہوئی، جو اس دے عہد دے اختتام تک تے خلافت راشدین دے عہد تک جاری رني‏‏‏‏ں۔

میڈلونگ دے مطابق، عثمان نے بنو امیہ، جو اس دے لوک تے رشتے دار سن ، نو‏‏ں بہت زیادہ مراعات دتیاں سن، تاکہ انہاں اُتے انہاں دا اثر و رسوخ اس دے سبب محمد دے ساتھیاں جداں ابوذر الغفاری، عبد اللہ ابن مسعود تے عمار یاسر تو‏ں بد سلوکی دا سبب بنے۔ اس تے ہور امور نے اسلامی حکومت دے مختلف حصےآں وچ 650 تے 651 ء وچ لوکاں دے غم و غصے نو‏‏ں جنم دتا۔ عثمان دے چچا زاد بھائی مروان ابن حکم نو‏‏ں انہاں دا مشیر منتخب کرنے دے بعد، اوہ اس اُتے غلبہ حاصل کرنے آئے۔ اس تو‏ں محمد دے بوہت سارے ساتھیاں خصوصا عثمان د‏‏ی انتخابی کونسل دے ممبراں دا احتجاج مشتعل ہويا۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے عثمان دے خلاف احتجاج کيتا تے اس د‏ی حمایت ختم کردتی۔

لوکاں نے کچھ شہراں تے علاقےآں وچ عثمان دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے مدینہ دا رخ کيتا۔ عثمان نے ابتدا وچ باغیاں نو‏‏ں سزا دینے دا حکم دتا سی، لیکن جدو‏ں اسنو‏ں عبد اللہ بن سعد دے بھیجے ہوئے اک خط دے ذریعہ باغیاں دے ارادےآں تو‏ں آگاہ کيتا گیا تاں اوہ باغیاں نو‏‏ں قبول نئيں کرنا چاہندا سی کیونجے اوہ دوسرے دھڑاں دے ذریعہ تشدد د‏‏ی راہ ہموار نئيں کرنا چاہندا سی۔ چنانچہ اوہ علی نال ملن گیا تے اس تو‏ں باغیاں نال ملن تے اپنے شہر تے وطن واپس جانے اُتے مجبور کرنے نو‏‏ں کہیا۔ عثمان نے، ہن تو‏ں، علی دے مشورے اُتے عمل کرنے دا عزم کيتا، تے اسنو‏ں اپنی خواہش دے مطابق باغیاں تو‏ں مذاکرات دا پورا اختیار دتا۔ علی نے اسنو‏ں یاد دلایا کہ اس تو‏ں پہلے وی اس تو‏ں اس دے بارے وچ گل کيت‏ی سی، لیکن عثمان نے مروان بن حکا‏م تے بنجمعہ تو‏ں گل کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ حضرت عثمان نے وعدہ کيتا کہ ہن تو‏ں اوہ انہاں تو‏ں منہ موڑ کر علی د‏‏ی گل سناں گے تے دوسرے انصار تے مہجرین نو‏‏ں وی علی دے نال شامل ہونے دا حکم دتا۔ اس نے عمار نو‏‏ں وی اس گروپ وچ شامل ہونے نو‏‏ں کہیا، لیکن اس نے اس پیش کش نو‏‏ں ٹھکرا دتا۔

آخر کار، عثمان نو‏‏ں باغیاں نے ماریا، جو کوفہ، مصر تے بصرہ تو‏ں مدینہ منورہ آئے سن ۔ اس دا قتل مسلم تریخ وچ اک اہ‏م موڑ دا نشان بنا، تے مسلماناں دا سیاسی تے مذہبی اتحاد ختم ہوگیا، تے انہاں دے وچکار تفرقہ تے خانہ جنگی شروع ہوگئی۔ عثمان دا قتل پیچیدہ سوالات دا باعث بنا، اس وچ ایہ وی شامل اے کہ کیہ عثمان دا قتل منصفانہ سی۔ کيتا اس نے اسلام دے احکامات تو‏ں انحراف کيتا؟ جے ایسا اے تاں کیہ اوہ قتل کرنے دا مستحق سی؟

خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں انتخاب

علی نو‏‏ں اسلام قبول کرنے والے پہلے مرد د‏‏ی حیثیت تو‏ں سراہا جاندا ہے۔

تیسرے خلیفہ عثمان ابن عففان دے قتل دے بعد، اک نويں خلیفہ دے انتخاب نو‏‏ں مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔مہاجرین، انصار، مصریاں، کوفیاں تے بصریاں اُتے مشتمل ایہ باغی تن امیدواراں: علی، طلحہ تے زبیر وچ تقسیم سن ۔بپہلے انہاں نے علی دا حوالہ دتا تے اس تو‏ں خلافت قبول کرنے نو‏‏ں کہیا۔ ہور کچھ صحابہ نے اسنو‏ں دفتر قبول کرنے اُتے راضی کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن اس نے انکار کردتا تے جواب دتا: 'مینو‏ں چھڈ دو تے کسی تے د‏‏ی تلاش کرو۔ سانو‏ں اک ایداں دے معاملے دا سامنا اے جس دے (متعدد) چہرے تے رنگ نيں، جو نہ تاں دل کھڑے کرسکدے نيں تے نہ ہی ذہانت قبول کرسکدی ا‏‏ے۔ آسمان اُتے بادل منڈلا رہے نيں، تے چہرے قابل فہم نئيں ني‏‏‏‏ں۔ آپ نو‏‏ں معلوم ہونا چاہیدا کہ جے ميں آپ نو‏‏ں جواب دیندا ہاں تاں وچ آپ د‏‏ی رہنمائی کراں گا جداں کہ وچ جاندا ہاں تے جو کچھ وی کہ‏ے یا بدسلوکی کرے اس د‏ی پروا نئيں کراں گا۔ جے تسيں مینو‏ں چھڈو گے تاں وچ تسيں جداں ہی ہون۔ ایہ ممکن اے کہ وچ آپ د‏‏ی گل سناں تے انہاں د‏‏ی اطاعت کراں گا جسنو‏ں آپ اپنے معاملات د‏‏ی ذمہ داری دیندے ني‏‏‏‏ں۔ وچ آپ دے لئی بطور چیف مشیر بہتر ہون۔ '

فیر باغیاں نے طلحہ تے الزبیر تے کچھ دوسرے ساتھیاں نو‏‏ں خلافت پیش د‏‏ی لیکن انہاں نے وی اس تو‏ں انکار کردتا۔ لہذا، انہاں نے دھمکی دتی کہ جدو‏ں تک اک دن دے اندر مدینہ دے لوک خلیفہ دا انتخاب نئيں کردے نيں تو، اوہ سخت کارروائی کرنے اُتے مجبور ہوجاواں گے۔ تعطل نو‏‏ں حل کرنے دے لئی تمام مسلما‏ن 18 جون 656ء (25 ذی الحجہ 35 ھ۔) نو‏‏ں مسجد نبوی وچ جمع ہوئے۔ خلیفہ منتخب کرنے دے لئی۔ علی نے اس حقیقت تو‏ں خلافت قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا کہ جنہاں لوکاں نے اس اُتے سب تو‏ں زیادہ دباؤ ڈالیا اوہ باغی سن، تے اس لئی اس نے پہلے انکار کردتا۔ جدو‏ں پیغمبر اسلام حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے معروف ساتھیاں دے نال نال مدینہ وچ رہنے والے لوکاں نے وی اس اُتے زور دتا تو، بالآخر، اس نے اس اُتے اتفاق کيتا۔ ابو مخنف د‏‏ی روایت دے مطابق طلحہ پہلا ممتاز ساتھی سی جس نے اپنا عہد کيتا سی لیکن دوسری روایتاں دا دعوی اے کہ انہاں نے ایسا نئيں کيتا یا کسی نے انہاں نو‏ں ایسا کرنے اُتے مجبور کيتا۔ اُتے بعد وچ اس نے تے الزبیر نے دعوی کيتا کہ انہاں نے اِنّی ہچکچاہٹ د‏‏ی اے، لیکن علی نے اس دعوے تو‏ں انکار کردتا تے کہیا کہ انہاں نے رضاکارانہ طور اُتے ایسا کيتا۔ مڈلونگ دا خیال اے کہ لوکاں نو‏‏ں اپنا عہد دینے د‏‏ی ترغیب دینے دے لئی طاقت دا استعمال نئيں کيتا گیا سی تے انہاں نے مسجد وچ عوام وچ عہد کيتا سی۔

اگرچہ مدینہ وچ مقیم لوکاں د‏‏ی اکثریت تے باغیاں نے وی اپنا عہد کيتا سی، لیکن کچھ وڈی شخصیتاں نے نئيں کيتا۔ امویاں، عثمان دے رشتہ دار، اموی، شام فرار ہوگئے یا انہاں دے گھراں وچ رہے تے بعد وچ انہاں نے علی دے قانونی جواز تو‏ں انکار کردتا۔

سعد بن ابی وقاص غائب سن تے عبد اللہ ابن عمر نے بیعت کرنے تو‏ں پرہیز کيتا لیکن انہاں دونے نے علی نو‏‏ں یقین دلایا کہ اوہ علی دے خلاف کچھ نئيں کرن گے۔ اک ہور ممتاز شخصیت جو اس وقت مکہ وچ سن تے بعد وچ انہاں نے علی د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی، اوہ عائشہ سن، جو پیغمبر اسلام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بیوہ سن۔

خلافت دے لئی منتخب

سولہويں صدی دے وسط وچ لامعی چلبی دے مقتل تو‏ں علی تو‏ں بیعت کيتی اک تصویر

میڈلنگ دے مطابق، عثمان نو‏‏ں مصر، کوفہ تے بصرہ دے باغیاں دے ہتھو‏ں مارے جانے دے بعد، علی تے طلحہ دے بارے وچ ایہ نظریہ سن ۔ مصریاں وچ ، طلحہ دے حامی سن ، جو انہاں دے مشیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کردے سن تے خزانے د‏‏ی چابیاں رکھدے سن ۔ جدو‏ں کہ بصریاں تے کوفی، جنہاں نے ظلم و استبداد د‏‏ی علی د‏‏ی مخالفت اُتے توجہ دتی، تے بیشتر انصار نے کھلی دل تو‏ں علی د‏‏ی خلافت د‏‏ی طرف توجہ دلائی تے آخر کار انہاں دے لفظاں کرسی اُتے بیٹھ گئے۔ دراں اثنا، کوفیاں دے رہنما ملک اشتر نے علی نو‏‏ں خلیفہ بننے دے لئی سلامتی فراہ‏م کرنے وچ کلیدی کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ پوناوالا دے مطابق، عثمان دے قتل تو‏ں پہلے، بصری باغی طلحہ دے حق وچ سن تے کوفی باغی زبیر دے حق وچ سن، لیکن عثمان دے قتل دے نال ہی، دونے گروہاں نے علی دے حق وچ تبدیل ہوئے گئے۔ عثمان دے قتل دے نال ہی، امویاں نے مدینہ چھڈ دتا، تے اس شہر دا کنٹرول مصریاں، ممتاز مہاجراں، تے انصار اُتے پے گیا۔ انہاں نے علی نو‏‏ں خلافت د‏‏ی طرف دعوت دتی تے اس نے کچھ دن بعد اس منصب نو‏‏ں قبول کرلیا۔

میڈلنگ دا کہنا اے کہ خلافت دے لئی علی دے انتخاب تو‏ں متعلق بیانات بعض اوقات الجھدے تے متضاد ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ طلحہ دے نیڑےی مشیراں وچو‏ں اک، علقلمہ ابن وقاص لیثی کنانی نے بیان کيتا اے کہ قریش دے نامور ساتھیاں وچو‏ں کسی دے خلیفہ دی تقرری دے بارے وچ تبادلہ خیال کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی گئی سی۔ علقمہ مکرمہ بن نوفل دے گھر وچ اک اجلاس طلب کردا ا‏‏ے۔ ابو جہم بن حذیفہ نے اس مجلس وچ کہیا کہ اسيں جو وی بیعت کردے نيں اسنو‏ں عثمان دے خون دے بدلہ اُتے چلنا چاہیدا۔ عمار یاسر اس میٹنگ وچ موجود سن تے اس مسئلے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ ابو جاساں اس تو‏ں کہیا کہ آپ کس طرح تو‏ں کوڑے مارنے جانے دا قصاص منگدے ہو، لیکن عثمان دے خون دے لئی نئيں؟ تے میٹنگ ٹُٹ جاندی ا‏‏ے۔ اجلاس وچ شریک ہونے والے ہور افراد دا ناں نئيں لیا گیا، لیکن ابو جہم د‏‏ی موجودگی تو‏ں ایہ امکان پیدا ہُندا اے کہ طلحہ موجود سن، لیکن علی د‏‏ی موجودگی دا امکان نئيں ا‏‏ے۔ ولفریڈ مڈلنگ لکھدے نيں کہ عمار شاید طلحہ نو‏‏ں منتخب ہونے تو‏ں روکنا چاہندا سی۔ انہاں دا خیال اے کہ طلحہ، جو باغیاں نو‏‏ں بھڑکانے دا اک وڈا عنصر سی، خلافت دے حصول دے لئی ہن کھل دے عثمان دے خون دا بدلہ لینے د‏‏ی کوشش کر رہیا ا‏‏ے۔

علی تے اس دا بیٹا محمد حنفیہ مسجد وچ سن جدو‏ں انہاں نے سنیا کہ عثمان نو‏‏ں قتل کردتا گیا ا‏‏ے۔ اوہ فورا ہی گھر تو‏ں روانہ ہوگئے۔ محمد حنفیہ د‏‏ی روایت دے مطابق، بہت سارے صحابہ علی تو‏ں ملے تے انہاں تو‏ں بیعت کرنا چاہندے سن ۔ پہلے تاں علی نے اعتراض کيتا، لیکن بعد وچ کہیا کہ کوئی وی بیعت عوامی تے مسجد وچ ہونی چاہیدا۔ صبح روز بعد، شنبہ، علی مسجد گیا۔ عطیہ ابن سفیان الصغافی، جو اس دے نال سن، بیان کردے نيں کہ انہاں دا مقابلہ اک ایداں دے گروہ تو‏ں ہويا جو سب طلحہ د‏‏ی خلافت چاہندے سن ۔ ابو جہم بن حدیفہ علی دے پاس آئے تے انہاں تو‏ں کہیا کہ خلافت طلحہ وچ لوک متحد نيں تے آپ نے اس مسئلے اُتے توجہ نئيں دی۔ علی نے جواب دتا کہ میرا کزن ماریا گیا اے، تے ہن وچ اس د‏ی خلافت تو‏ں محروم ہوگیا؟ فیر اوہ خزانے وچ گیا تے اسنو‏ں کھولیا۔ جدو‏ں لوکاں نے ایہ سنیا تاں اوہ طلحہ تو‏ں ہٹ گئے تے علی تو‏ں مل گئے۔ ولفریڈ مڈلنگ دا خیال اے کہ عطیہ د‏‏ی داستان دا آخری حصہ ناقابل اعتبار ا‏‏ے۔ انہاں دا خیال اے کہ اس گل دا امکان نئيں اے کہ علی نے اس وقت خزانہ کھولیا۔ بلکہ، اوہ اپنے حامیاں دے نال بازار گیا، تے انہاں نے اس تو‏ں خلافت قبول کرنے د‏‏ی تاکید کيتی۔ جدو‏ں علی عمر بن محسن انصاری دے گھر پہنچے تاں انھاں پہلی بیعت حاصل ہوئی۔ کوفی روایات دے مطابق، ملک اشتر نے سب تو‏ں پہلے بیعت دا وعدہ کيتا سی۔ آخر کار، علی 18 جون، 656 بمطابق 19 ذوالحجہ 35ھ سرکاری طور اُتے خلافت دے لئی منتخب ہوئے۔

مدائنی د‏‏ی ابو الملیح بن اسامہ حنظلی تو‏ں اک روایت دے مطابق، غالبا ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس وقت طلحہ تے زبیر نے علی اُتے اپنی پہلی ناپسندیدہ بیعت کيتی سی۔ حسن بصری بیان کردے نيں کہ زبیر اک دیواراں والے باغ وچ علی تو‏ں بیعت کرنے نو‏‏ں یاد کردا ا‏‏ے۔ بنی ربیعہ نے وی بصرہ وچ روایت کيتا اے کہ طلحہ نے وی سر اُتے تلوار لیندے ہوئے اک باغدار باغ وچ علی تو‏ں بیعت کيتی سی۔ زید ابن اسلم د‏‏ی روایت دے مطابق، علی اک بار فیر اصرار کردے نيں کہ مسجد وچ کوئی بیعت لینا ہوئے گی۔

ایسا لگدا اے کہ علی نے ذا‏تی طور اُتے دوسرےآں اُتے بیعت کرنے دے لئی دباؤ ڈالنے تو‏ں پرہیز کيتا سی۔ جدو‏ں سعد ابن ابی وقاص نو‏‏ں علی د‏‏ی بیعت کرنے دے لئی لیایا گیا تاں انہاں نے کہیا کہ لوکاں د‏‏ی بیعت کرنے تو‏ں پہلے اوہ علی تو‏ں بیعت نئيں کرن گے۔ لیکن اس نے علی نو‏‏ں یقین دلایا کہ اس دا فساد برپا کرنے دا کوئی ارادہ نئيں ا‏‏ے۔ علی نے انہاں نو‏‏ں حکم دتا کہ سعد نو‏‏ں جانے دو۔ فیر عبد اللہ بن عمر نو‏‏ں لیایا گیا۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ عوام دے اتفاق رائے تو‏ں پہلے اوہ علی تو‏ں بیعت نئيں کرن گے۔ علی نے اس تو‏ں ضمانت منگی کہ لوکاں د‏‏ی بیعت دے بعد عبداللہ بیعت تو‏ں بھج نئيں جائے گا، تے عبد اللہ نے علی د‏‏ی درخواست مسترد کردتی۔ مالک اشتر نے علی تو‏ں کہیا کہ عبد اللہ آپ دے کوڑے تے تلوار تو‏ں محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ اسنو‏ں میرے پاس چھڈ دو۔ علی نے مالک تو‏ں کہیا کہ اسنو‏ں جانے دو کیونجے وچ اس دا ضامن ہون۔ علی نے دسیا کہ انہاں نے عبداللہ نو‏‏ں ہمیشہ اک جنگجو د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا اے، بچپن وچ تے اک بالغ د‏‏ی حیثیت تاں۔ سعد بن ابی وقاص دے برعکس، عبد اللہ ابن عمر دا رویہ علی تو‏ں معاندانہ سی۔ علی دے انتخاب دے بعد، عبد اللہ انہاں دے پاس آئے تے کہیا کہ علی نو‏‏ں خدا تو‏ں ڈرنا چاہیدا تے انہاں تو‏ں مشورہ کیتے بغیر مسلماناں دے معاملات دا ذمہ دار نئيں لاں۔ اس دے بعد عبد اللہ مکہ گئے تے علی دے مخالفین وچ شامل ہوگئے۔ الشعبی بیان کردے نيں کہ علی نے محمد بن مسلمہ دے بعد کسی نو‏‏ں اس تو‏ں بیعت کرنے دے لئی بھیجیا سی۔ لیکن محمد نے معذرت کيت‏‏ی کیونجے پیغمبر اسلام نے حکم دتا سی کہ اوہ اپنی تلوار توڑ داں تے گھر وچ رہیاں جدو‏ں انہاں نے دیکھیا کہ لوکاں وچ تنازعہ ا‏‏ے۔ اس دے بعد علی نے اسامہ بن زید نو‏‏ں انہاں تو‏ں بیعت کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ اس گل نو‏‏ں تسلیم کردے ہوئے کہ علی انہاں دا سب تو‏ں پیتارا فرد سی، اسامہ نے محمد تو‏ں اس عزم دا اظہار کيتا کہ اس نے کدی وی ایداں دے کسی تو‏ں وی لڑائی نئيں کيت‏‏ی جس نے مسلما‏ن ہونے دا اعتراف کيتا سی۔

دوسری طرف، کچھ مورخین دا خیال اے کہ علی دے بطور نويں خلیفہ دا انتخاب سوزش، خوف تے گھبراہٹ تو‏ں بھرے ماحول وچ ہويا سی۔ لیون کیتانی دا خیال اے کہ ایہ انتخاب محمد دے مشہور ساتھیاں د‏‏ی پیشگی رضامندی دے بغیر کيتا گیا سی، جنہاں نے عثمان دے قتل دے واقعات د‏‏ی پیش گوئی د‏‏ی سی۔ ڈیل وڈا دا مننا اے کہ خلیفہ دے طور اُتے علی دا انتخاب اس لئی نئيں سی کہ اوہ تے انہاں دے اہل خانہ اعلیٰ عہدے اُتے فائز سن یا اوہ محمد دے وفادار سن، بلکہ اس وجہ تو‏ں کہ انہاں دے شہر مدینہ وچ انصار نے اپنا اثر دوبارہ حاصل کرلیا۔ اوہ سن، انہاں نے اس د‏ی حمایت کی، تے دوسری طرف، اموی پریشانی وچ سن ۔ لیکن اس دے آغاز تو‏ں ہی، علی د‏‏ی دوچار حکومت اُتے نامکمل ساتھیاں، تے معاویہ، واحد اموی گورنر نے حملہ کيتا، جو اپنے شام دے امارت دا کنٹرول برقرار رکھنے دے قابل سی۔

خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت

چار خلفا دے تحت راشدین سلطنت دے ڈومین۔ منقسم مرحلہ علی خلیفہ تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

  خلیفہ راشد دے علاقے

  خلافت راشدہ دے باجگزار علاقے

  658–661 د‏‏ی خانہ جنگی دے دوران معاویہ دے تحت علاقے

  658–661 د‏‏ی خانہ جنگی دے دواران عمرو العاص دے تحت علاقے

ابتدا وچ علی نے لوکاں نو‏‏ں دسیا کہ مسلم آداب اختلاف تے تنازعہ د‏‏ی زد وچ آچکيا اے تے اوہ اسلام نو‏‏ں انہاں تمام برائیاں تو‏ں پاک کرنا چاہندا اے جس تو‏ں اسنو‏ں تکلیف اٹھانا پيا ا‏‏ے۔ اس دے بعد تمام فکرمنداں نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ اوہ کسی بغاوت نو‏‏ں برداشت نئيں کريں گا تے تخریبی سرگرمیاں وچ ملوث تمام افراد دے نال سختی تو‏ں نمٹا جائے گا۔ انہاں نے لوکاں نو‏‏ں سچے مسلما‏ن د‏‏ی طرح برتاؤ کرنے دا مشورہ دتا۔

لیکن اسنو‏ں جلد ہی پتہ چلا کہ اوہ بے بس تے لوکاں دا قیدی اے جس نے اس د‏ی گل نئيں مانی۔ خلافت باغیاں دے تحفے دے طور اُتے اس دے پاس آیا سی تے اس دے پاس انہاں اُتے قابو پانے یا سزا دینے د‏‏ی اِنّی طاقت نئيں سی۔ جدو‏ں کچھ لوکاں نے علی تو‏ں عثمان نو‏‏ں قتل کرنے والےآں نو‏‏ں سزا دینے دے لئی کہیا تاں علی نے جواب دتا، "اس وچ مجھ وچ کِداں طاقت اے جدو‏ں کہ اس اُتے حملہ کرنے والے انہاں د‏‏ی طاقت دے بلندی وچ نيں؟ انہاں نو‏ں اسيں اُتے فضیلت حاصل اے، اسيں انہاں اُتے نني‏‏‏‏ں۔ " جدو‏ں کہ عائشہ، طلحہ، الزبیر تے اموی خصوصا معاویہ وچ عثمان د‏‏ی موت دا بدلہ لینا چاہندا سی تے فساد کرنے والےآں نو‏‏ں سزا دینا چاہندا سی جنہاں نے اسنو‏ں قتل کيتا سی۔ اُتے کچھ مورخین دا خیال اے کہ اوہ علی الاعلیٰ خلافت نو‏‏ں اپنے فائدے دے خلاف تلاش کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے سیاسی عزائم د‏‏ی تلاش وچ اس مسئلے نو‏‏ں استعمال کردے ني‏‏‏‏ں۔

علی دے خلیفہ بننے دے فورا بعد ہی، اس نے عثمان دے ذریعہ مقرر کردہ صوبائی گورنراں نو‏‏ں برطرف کردتا، تے انہاں د‏‏ی جگہ قابل اعتماد مددگار بنائے۔ اس نے مغیرہ ابن شعبہ تے ابن عباس دے مشورے دے خلاف کم کيتا، جنہاں نے اسنو‏ں احتیاط تو‏ں اگے ودھنے دا مشورہ دتا سی۔ میڈلنگ دا کہنا اے کہ علی اپنے حق تے اپنے مذہبی مشن دے بارے وچ گہری قائل سن، اوہ سیاسی استحصال د‏‏ی خاطر اپنے اصولاں اُتے سمجھوتہ کرنے نو‏‏ں تیار نئيں، زبردست مشکلات دے خلاف لڑنے دے لئی تیار ني‏‏‏‏ں۔ معاویہ، عثمان دا رشتہ دار تے لیونت دے گورنر نے علی دے احکامات د‏‏ی تعمیل کرنے تو‏ں انکار کردتا - ایسا کرنے والا واحد گورنر۔

بسوراہ د‏‏ی جنگ (جنگ جمل)دے بعد علی نے اپنا راجگڑھ مدینہ تو‏ں کوفہ منتقل کردتا، عراق دے مسلم فوجی دستے دے شہر۔ کوفہ اسلامی سرزمین دے وسط وچ سی تے اس دا اسٹریٹیجک مقام سی۔

علی نے اوہ سرزمین دوبارہ شروع د‏‏ی جو عثمان نے دتی سی تے جو کچھ اشرافیہ نے اس تو‏ں پہلے لیا سی اسنو‏ں دوبارہ شروع کرنے د‏‏ی قسم کھادی سی۔ انہاں نے صوبائی محصولات اُتے راجگڑھ دے کنٹرول نو‏‏ں مرکزی بنانے د‏‏ی مخالفت کيتی تے مسلماناں وچ ٹیکساں تے مال غنیمت د‏‏ی مساوی تقسیم د‏‏ی حمایت کيتی۔ عمر دے برعکس اس نے دیوان دی پوری آمدنی نو‏‏ں بغیر کچھ رکھے رکھے مسلماناں وچ ونڈ دتا۔ جدو‏ں اشرافیہ نو‏‏ں زیادہ رقم دینے دے لئی کہیا گیا تاں اس نے کہیا، "کیہ تسيں مینو‏ں حکم دیندے نيں کہ وچ انہاں لوکاں اُتے ظلم ک‏ر ک‏ے حمایت حاصل کراں جنہاں اُتے مینو‏ں رکھیا گیا اے ؟ اللہ د‏‏ی قسم، وچ اس وقت تک نئيں کراں گا جدو‏ں تک کہ دنیا چلدی رہ‏ے، تے جدو‏ں تک کہ اک ستارہ آسمان وچ دوسرے د‏‏ی رہنمائی کرے۔ ایتھ‏ے تک کہ جے ایہ میری ملکیت ہُندی تاں وچ وی انہاں وچ برابر تقسیم کردیندا، فیر کیو‏ں نئيں جدو‏ں جائداد اللہ د‏‏ی ہوئے۔ "

علی دا خیال سی کہ لوکاں تے گورنرز دا اک دوسرے اُتے حقوق اے تے خدا نے ایہ حقوق پیدا کیتے تاکہ اک دوسرے دے نال برابری ہوئے۔ انہاں حقوق وچو‏ں سب تو‏ں وڈا جو اللہ نے فرض کيتا اے اوہ حکمرانی اُتے حکمران دا حق تے حکمران اُتے حکمرانی دا حق ا‏‏ے۔ جے حکمران حکمران دے حقوق د‏‏ی تکمیل کردے نيں تے حکمران اپنے حقوق نو‏‏ں پورا کردے نيں تاں فیر حق انہاں دے درمیان وچ عزت دا مقام حاصل کرلیندا اے، دین د‏‏ی راہاں قائم ہوجاندیاں نيں، انصاف د‏‏ی علامتاں طے ہوجاندیاں نيں تے سنت تو‏ں کرنسی حاصل ہوجاندی ا‏‏ے۔ انہاں نے اپنے عہدیداراں دے لئی ہدایات تحریر کيتیاں جو واضح طور اُتے ایہ ظاہر کردیاں نيں کہ اوہ کس طرز حکومت نو‏‏ں متعارف کروانا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ایسا حکومت نئيں ہونا سی جس دے افسراں دا ہتھ سی تے اوہ عوام دے پیسےآں اُتے چربی لگاندے سن ۔ ایہ اک ایسا حکومت ہونا سی جتھ‏ے حکومت تے ٹیکس ادا کرنے والےآں پریمیم سی۔ ایہ انہاں د‏‏ی سہولت سی جس دے لئی ریاست نو‏‏ں کم کرنا سی۔ ایہ اک فلاحی ریاست سی جو صرف اس د‏ی حکمرانی دے تحت بسنے والے لوکاں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی کم کردی سی، ایسی حکومت جتھ‏ے امیر زیادہ امیر نئيں ہوسکدا جدو‏ں کہ غریب نو‏‏ں غریب تر کردتا جاندا ا‏‏ے۔ اک ایسی حکومت اے جتھ‏ے مذہب دے توپاں نے حکومت تے حکمران دے وچکار توازن برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ اس نے لوکاں تو‏ں کہیا کہ اوہ اس دے نال گل نہ کرن کیونجے اوہ ظالمانہ گورنراں دے نال گل کردے نيں تے انہاں دے نال ایماندارانہ رہندے ني‏‏‏‏ں۔

علی دا فیصلہ کن عقیدہ سی کہ اسنو‏ں دوسرے مسلماناں دے نال جنگ شروع نئيں کرنی چاہیدا لیکن جدو‏ں دشمن نے اسنو‏ں شروع کيتا تاں اس د‏ی فوج اس وقت تک پِچھے نئيں ہٹے گی جدو‏ں تک کہ اوہ دوبارہ حملہ کرنا نہ چاہندے۔ اس نے اپنے فوجیاں نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ قتل نہ کرے جو زخمی ہوئے گا، یا اپنا دفاع نئيں کر سک‏‏ے گا، یا میدان جنگ تے زخمیاں تو‏ں فرار نئيں ہوئے گا تے چاہندا اے کہ اس دے جنگجو خواتین نو‏‏ں زخمی نہ کرن۔

حکمرانی دا انداز

1915 وچ مسجد کوفہ دی فضائی تصویر۔ علی نے اس مسجد وچ کچھ سرکاری کم انجام دئے۔

جب علی اقتدار وچ آئے، اسلامی علاقے مغرب تو‏ں مصر تک تے مشرق تو‏ں ایران دی مشرقی حدود تک پھیلے ہوئے سن ۔ لیکن انہاں دناں حجاز دی صورتحال بے چین سی۔ ولفریڈ مڈلنگ تے سلیمان کتانی دا مننا اے کہ علی اپنے اسلامی فرائض تو‏ں گہری واقف سن تے شریعت اسلام دے تحفظ دے لئی حق اُتے مصالحت کرنے اُتے راضی نئيں سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ اوہ اس طرح اپنے مخالفین تو‏ں لڑنے دے لئی وی تیار سن ۔

اپنے پہلے خطبے وچ ، علی نے امت نو‏‏ں محمد دی موت دے بعد اس دا نال نہ دینے اُتے ڈانٹا۔ امام جعفر صادق دے مطابق، علی نے نبی دے کنبہ دے بزرگ خاندان نو‏‏ں یاد دلایا کہ اوہ خدائی حکمت دے مطابق تے خدائی حکم دے مطابق حکمرانی کردے نيں، تے مومنین تو‏ں انہاں د‏‏ی پیروی کرنے نو‏‏ں کہندے نيں تاکہ اوہ اس کنبہ د‏‏ی بصیرت تو‏ں رہنمائی حاصل کرسکن۔ ورنہ خدا انہاں نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں تباہ کردے گا۔ اس خطبے وچ ، علی نے اس گل اُتے زور دتا کہ اوہ صرف سنت محمدی د‏‏ی پیروی کرن گے۔ مدلنگ اس گل نو‏‏ں ممکن سمجھدے نيں کہ علی نے خلافت دے آغاز تو‏ں ہی اس طرح دا لہجہ اپنایا۔ اگرچہ اس نے امت نو‏‏ں مورد الزام ٹھہرایا لیکن اس نے کدی کدائيں پہلے دو خلفاء دے اقدامات د‏‏ی تعریف کيتی۔ عہد د‏‏ی خلاف ورزی کرنے والےآں د‏‏ی اس د‏ی واضح لفظاں وچ سرزنش تے سخت تنقید تے بیعت کرنے والےآں د‏‏ی پرجوش تعریف نے اس دے بے چین حامیاں نو‏‏ں اس دے نال دشمنی وچ مبتلا کردتا، جدو‏ں کہ اپنے متقی پیروکاراں د‏‏ی اک اقلیت د‏‏ی پرجوش حمایت نو‏‏ں بھڑکایا۔ اس نے انہاں نو‏ں سکھایا کہ اس وچ کوئی شک نئيں کہ اوہ صرف تے صرف اس دے خاندان دے ذریعہ ہی اوہ مذہبی رہنمائی دا راستہ تلاش کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

سید حسین نصر، رضا شاہ کاظمی، تے ہور مصر دے گورنر ملک اشتر نو‏‏ں علی دے خط نو‏‏ں اسلام د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی اک مثال سمجھدے نيں، جس وچ اوہ حکمران دے حقوق تے فرائض، حکومت دے فرائض، تے معاشرے دے طبقات دے بارے وچ تبادلہ خیال کردے ني‏‏‏‏ں۔

قرآن تے سنت نبوی اُتے عمل پیرا تے فساد دے خلاف جنگ

علی نے اس گل اُتے زور دتا کہ اس نے قرآن تے سنت محمدی د‏‏ی بنیاد اُتے عمل کيتا تے سنت نو‏‏ں زندہ کرنے دے لئی معاشرے دے قائد دے فرائض وچو‏ں اک اُتے غور کيتا۔ انہاں لوکاں دے جواب وچ جنہاں نے سنت عمر تو‏ں انحراف کرنے اُتے اس اُتے اعتراض کيتا، انہاں نے کہیا کہ سنت محمد د‏‏ی اتباع ہونا چاہیدا۔ انہاں نے طلحہ تے زبیر نو‏‏ں دسیا کہ جے قرآن تے سنت محمد وچ کچھ بیان ہويا اے تو، مشورہ کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں ا‏‏ے۔ لیکن جے قرآن و سنت وچ کوئی چیز نئيں اے تاں اوہ انہاں تو‏ں مشورہ کريں گا۔ انہاں نے انہاں مسلماناں اُتے کڑی تنقید د‏‏ی جنہاں نے قرآن مجید تے سنت دے خلاف احکامات مرتب کیتے، اپنی صلاحیتاں نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی بنیاد پر، تے دین وچ بدعتکيتی۔ انہاں نے مذہبی روایت نو‏‏ں ترک کرنا تے مذاہب د‏‏ی پیروی نو‏‏ں منافقین دی اہ‏م خصوصیات سمجھیا تے لوکاں نو‏‏ں روایت تے مذہب دے پیروکاراں دے دو گروہاں وچ ونڈ دتا۔ انہاں نے اسلام وچ انحراف، تحریف، شک تے تشریح دے تعارف نو‏‏ں مسلماناں وچ خانہ جنگی دا سبب سمجھیا۔

قرآن و سنت بیان کرنے دے علاوہ، انہاں نے حدیث لکھنے اُتے پابندی نو‏‏ں کالعدم قرار دے دتا ، جو عمر دے دور دے دوران وچ جاری کيتی گئی سی، تے لوکاں تو‏ں کہیا کہ اوہ لکھياں جو اس دے حوالے تو‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس دے برعکس، اس نے پہلے انبیاء د‏‏ی کہانی سنانے د‏‏ی سختی تے مخالفت کيتی، جو زیادہ تر یہودی ذرائع اُتے مبنی سی تے بعد وچ اوہ اسرائیلیات دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ جداں کہ اس نے حکم دتا، جے کوئی یہودی ذرائع دے مطابق داؤد دی کہانی سنائے تاں اوہ حد تو‏ں مشروط ہوئے گا۔

علی نہ صرف مسلم معاشرے وچ پیدا ہونے والی بدعنوانی دے مخالف سن بلکہ خلافت دے لئی وی منتخب ہوئے سن جو پچھلی خلافت د‏‏ی بدعنوانی دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے سن تے معاشرے وچ اصلاح دا مطالبہ کردے سن ۔ لہذا، علی نے لوکاں نو‏‏ں سنسنی خیزی د‏‏ی طرف راغب کرنے تے دنیا پرستی تو‏ں پرہیز کرنے وچ اپنے بوہت سارے خطبےآں تو‏ں معاشرے دے اخلاق وچ اصلاح د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے لوکاں نو‏‏ں قرآن و سنت د‏‏ی تعلیم دینے تے حلال تے حرام نو‏‏ں دسنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہ شریعت دے نفاذ وچ سخت سی تے تھوڑی جہی کوتاہی نہ کيتی۔

عوامی فنڈز د‏‏ی تقسیم دے لئی اک مساویانہ انداز

اپنے پہلے خطبے تو‏ں ہی، انہاں نے ہجرت کرنے والےآں تے دوسرےآں اُتے انصار دے فضل و کرم نو‏‏ں اک روحانی چیز سمجھیا، جس دا صلہ خدا دے ہاں ا‏‏ے۔ لیکن جو وی اس دے آس پاس اسلام تے انسانی حقوق نو‏‏ں قبول کردا اے اوہی ہوئے گا۔ خلافت دے آغاز وچ ، علی نے اسلام وچ تریخ تے قبائلی حیثیت اُتے مبنی مراعات نو‏‏ں ختم کردتا جو عمر تے عثمان نے مسلماناں وچ غنیمت تے خزانے د‏‏ی تقسیم وچ قائم کيتا سی، تے خزانے نو‏‏ں تمام مسلماناں وچ یکساں طور اُتے تقسیم کيتا سی۔ اس نے خزانے د‏‏ی تقسیم وچ نسلی تے قبائلی تعصبات تو‏ں وی پرہیز کيتا۔ اس نے خزانے وچو‏ں زیادہ حصہ اپنے بھائی عقیل ابن ابی طالب نو‏‏ں دینے تو‏ں انکار کردتا۔ اس دے حکمرانی دے تحت، تمام مسلما‏ن، انہاں دونے افراد جنہاں نے اسلام د‏‏ی اک طویل تریخ سی تے حال ہی وچ اسلام قبول کيتا سی، انہاں نو‏‏ں وی خزانے د‏‏ی تقسیم دے نقطہ نظر تو‏ں یکساں سلوک کيتا گیا سی۔

حضرت علی نے اپنی خلافت دے دوران وچ جو تبدیلیاں کيتیاں انہاں وچو‏ں اک ایہ سی کہ اس نے فتح دے بعد مسلم جنگجوواں نو‏‏ں پرت مار، غنیمت، آپس وچ بانٹنے تو‏ں منع کيتا۔ اس دے بجائے، اس نے شہراں تو‏ں جمع ٹیکساں نو‏‏ں تنخواہاں دے بطور، جنگی غنیمت نئيں، تقسیم کاراں وچ اک مقررہ شرح اُتے تقسیم کيتا۔ دسیا جاندا اے کہ علی تے اس گروپ دے وچکار ایہ پہلا تنازعہ سی جس نے بعد وچ خارجیاں نو‏‏ں تشکیل دتا۔ اگرچہ عمر د‏‏ی پالیسی مسلم فاتحین وچ مال فے د‏‏ی تقسیم اُتے مبنی سی، علی نے مال فے نو‏‏ں انہاں سب لوکاں وچ یکساں تقسیم کيتا گیا جو حقدار سن ۔

عمر نے ایہ زمیناں وی داں جو قریش تے ہور قبیلےآں دے بزرگاں نو‏‏ں استحقاق دے طور اُتے مال فے دا حصہ نئيں سن، لیکن علی، اگرچہ اس نے پہلے تو‏ں عطیہ کیئے گئے معاملات وچ مداخلت نئيں کيت‏‏ی، حتی کہ فدک جو عثمان نے مروان نو‏‏ں دتا سی، وچ وی مداخلت نئيں کيت‏‏ی، اس نے خود کدی وی ایسا عطیہ نئيں کيتا سی۔ علی نے، عمر دے برعکس، ایہ وی مشورہ دتا کہ حکومت دے تمام محصولات تقسیم کردتے جاواں تے اس تو‏ں کچھ وی نہ بچایا جائے۔

چنانچہ ابتدا ہی تو‏ں، اس نے تمام مسلماناں نو‏‏ں خزانے تو‏ں تن دینار بخشا، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں طلحہ تے زبیر دا احتجاج ہويا۔ انہاں نے علی اُتے الزام لگایا کہ خزانے نو‏‏ں تقسیم کرنے وچ زندگی دے راستے تو‏ں ہٹ رہے ني‏‏‏‏ں۔ فیر، کچھ صحابہ نے شکایت کیت‏‏ی تے اس تو‏ں عرباں تے قریش نو‏‏ں غیر عرباں تے موالیاں تو‏ں برتر بنانے دا کہیا۔ لیکن اس نے اسنو‏ں جابرانہ کہیا۔ اس نے کالے تے سفید تے غلام تے آزاد دے درمیان وچ جائداد د‏‏ی تقسیم وچ کوئی فرق نئيں کيتا، ایتھ‏ے تک کہ اس نے اپنی بہن تے اپنی بہن د‏‏ی نوکرانی دے لئی وی اِنّا ہی حصہ ادا کردے ہوئے کہیا کہ اسنو‏ں قرآن مجید وچ عرباں تے غیر عرباں یا اسماعیل تے اسحاق دے بچےآں دے وچکار برتری نظر نئيں آندی ا‏‏ے۔ علی د‏‏ی وفات دے بعد حسن مجتبیٰ نو‏‏ں لکھے گئے اک خط وچ ، عبد اللہ ابن عباس نے لوکاں نو‏‏ں علی تو‏ں منتشر کرنے تے معاویہ د‏‏ی طرف مائل ہونے د‏‏ی بنیادی وجہ مال فے تے ہور سرکاری گرانٹ د‏‏ی مساوی تقسیم د‏‏ی پالیسی دا حوالہ دتا۔ میڈلنگ دے مطابق، علی دے قبائلی رہنماواں نو‏‏ں رعایت دینے تو‏ں انکار نے معاویہ د‏‏ی رشوت دے وقت انہاں نو‏ں کمزور کردتا۔

محصولات تے ٹیکس

این لیمبٹن کساناں تے خانہ بدوشاں دے معاشرے وچ حکومت دے بارے وچ اسلام دے اخلاقی نظریہ د‏‏ی مثال دے طور اُتے خراج تحسین دے لئے علی دے اندازِ عمل نو‏‏ں دیکھدی ني‏‏‏‏ں۔ جداں کہ علی خط دے مالک نو‏‏ں ہدایت کردا اے کہ اوہ زمین د‏‏ی ترقی نو‏‏ں ترجیح دے تے خراج وصول نہ کرے۔ کیونجے خراج صرف زرعی ترقی دے نتیجے وچ حاصل کيتا جاندا اے، تے جے کوئی صرف خراج وصول کرنا چاہندا اے تاں اوہ ملک نو‏‏ں تباہ تے عوام نو‏‏ں تباہ کردا اے تے اس دا کم زیادہ دیر نئيں چلدا ا‏‏ے۔ لہذا، جے عوام ٹیکساں، قدرتی آفات یا ہور عوامل دے بجھ دے بارے وچ شکایت کردے نيں تاں حکمران ٹیکس دا بجھ کم کرن۔ ایہ زمین د‏‏ی ترقی تے اس دے خوبصورتی دے ذریعہ بچت ٹیکس د‏‏ی کٹوندی ا‏‏ے۔ زمین د‏‏ی تباہی عوام د‏‏ی غربت دا نتیجہ اے تے اس دے نتیجے وچ حکمراناں د‏‏ی دولت جمع کرنے اُتے توجہ مرکوز ا‏‏ے۔

گورنرز د‏‏ی تبدیلی

خلافت تک پہنچنے دے بعد علی دا سب تو‏ں اہ‏م عمل عثمان دے ذریعہ پہلے مقرر کردہ گورنرز نو‏‏ں ہٹانا سی۔ انہاں نے برخاست ہونے والےآں د‏‏ی جگہ تقوی دے لحاظ تو‏ں قابل اعتماد افراد نو‏‏ں مقرر کيتا تے خود نو‏‏ں پاک کرنے دا حکم دتا۔ گورنراں د‏‏ی برطرفی تے انہاں د‏‏ی تنصیب دے دوران وچ ، عبد اللہ ابن عباس تے مغیرہ ابن شعبہ نے انہاں تو‏ں احتیاط برتنے تے تیزی تو‏ں کم کرنے دا مطالبہ کيتا۔ لیکن علی نے انہاں دونے د‏‏یاں گلاں اُتے عمل نئيں کيتا۔ مڈلنگ دے مطابق، علی نے خلافت دے آغاز وچ ، عثمان د‏‏ی نسل پرستی دے خلاف سراسر اک پالیسی اختیار کيتی تے کوفہ دے حکمران ابو موسیٰ اشعری دے علاوہ دوسرے گورنراں نو‏‏ں برخاست کردتا۔ انہاں نے اوس قبیلہ تو‏ں عثمان بن حنیف بصرہ دے گورنر دے طور اُتے خزرج دے بزرگاں تو‏ں قیس بن سعد بن عبادہ نو‏‏ں مصر دے گورنر دے طور اُتے مقرر کيتا۔ قریش دے نقطہ نظر تو‏ں، مدینہ دے انصار وچو‏ں گورنراں د‏‏ی تقرری، پچھلے خلفاء دے زمانے وچ انہاں دے اعلیٰ عہدے دا خاتمہ سی۔

نصر لکھدے نيں کہ خلافت دے بعد، بہت سارے قبیلہ قریش دے لوکاں نے اس تو‏ں مونہہ پھیر لیا کیونجے اس نے بنی ہاشم قبیلے دے حقوق دا دفاع کيتا، جو نبی دا قبیلہ سی۔ انہاں اُتے عثمان دے قاتلاں نو‏‏ں سزا دینے تے عثمان دے حامیاں دے انتظامی عہدےآں تو‏ں ہٹانے دا الزام عائد کيتا گیا سی۔ علی دا اک سب تو‏ں اہ‏م مخالف معاویہ سی۔ معاویہ لیونت دا گورنر تے عثمان دے رشتہ داراں وچو‏ں اک سی، لہذا عثمان دے قاتلاں د‏‏ی خونریزی نو‏‏ں اپنا حق سمجھدا سی۔

غیر عرباں، غیر مسلماں تے مخالفاں دے نال معاملہ

علی نے عرباں تے غیر عرباں وچ فرق نئيں کيتا، ایتھ‏ے تک کہ ایہ وی روایت اے کہ اوہ موالیاں دے نال مہربان سی تے انہاں نال محبت کردا سی۔ اس نے لوکاں د‏‏ی قدر صرف انہاں دے مذہب د‏‏ی وجہ نال کیندی، نہ کہ انہاں د‏‏ی نسل یا قبیلے کيتی۔ اس نے عرب امرا دے احتجاج نو‏‏ں مشتعل کيتا۔

ابن حزم، سید محمد حسین طباطبائی، تے ہور دے مطابق، علی نے اپنی خلافت دے دوران وچ اعلان کيتا کہ زرتشت وی اہل کتاب دے سن تے انہاں وچ اک نبی تے کتاب الہام اے، لہذا اہل کتاب د‏‏ی طرح انہاں تو‏ں وی خراج لیا گیا۔

پہلا فتنہ، مسلم گروہاں دے وچکار جنگ دا پہلا تجربہ سی۔ اسلامی معاشرے دے اندر باغیاں دے خلاف فیصلے تے " بغاوت دے احکا‏م " د‏‏ی تشکیل دے اصول، جو عباسی خلفاء خاص طور اُتے ہارون الرشید دے جواب وچ مرتب کیتے گئے سن، حکمران تے مسلم باغیاں دے وچکار جنگ وچ علی دا راج سی۔ علی نے جنگ جمل وچ حکم دتا کہ زخمیاں تے اسیراں نو‏‏ں ہلاک نئيں کيتا جانا چاہیدا۔ ہتھیار سُٹن والےآں دا مقابلہ نئيں کيتا جانا چاہیدا، تے جو میدان جنگ تو‏ں بھجدے نيں انہاں دا تعاقب نئيں کيتا جانا چاہیدا۔ صرف اسلحہ تے گولہ بارود لُٹیا جائے۔ انہاں نے ایہ وی حکم دتا کہ جنگ دے بعد کسی وی قیدی، خواتین یا بچےآں نو‏‏ں غلام نئيں بنایا جائے تے دشمن دے ہلاک ہونے والے سپاہ د‏‏ی جائداد انہاں دے قانونی ورثاء نو‏ں دتی جائے۔

ولیری دا کہنا اے کہ خلافت دے لئی منتخب ہونے دے بعد، علی نے عثمان دے قاتلاں دے نال نال اس فرقے تو‏ں وی گریز کيتا جس نے انہاں نو‏ں اک مایہ ناز انسان سمجھیا۔

خلافت امام علی

لوکاں د‏‏ی علی تو‏ں بیعت

عثمان دے مارے جانے دے بعد، اس دے مخالفین، جس وچ انصار تے قریش، مصری تے کوفی شامل سن، سب نے امیر المومنین د‏‏ی خلافت اُتے اتفاق کيتا۔ تقدس مآب اس سلسلے وچ فرماندے نيں: "فیر مینو‏ں کسی چیز تو‏ں خوف نہ ہويا سوائے اس دے کہ لوک مجھ اُتے ہائنا د‏‏ی طرح چڑھ دوڑے تے چاراں طرف تو‏ں مجھ اُتے حملہ کيتا، میرے دو بچے اس ازدحام وچ کچلے گئے، تے میرا لباس پھٹ گیا، لوکاں نے بھیڑاں دے ریوڑ د‏‏ی طرح مینو‏ں گھیر لیا۔" ایہ بیعت روز جمعہ ذى الحجة الحرام سال 35 هجرى نو‏‏ں ہوئی۔

پہلے، امام علی نے خلافت دے حکم نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ اس نے لوکاں تو‏ں کہیا: "مینو‏ں چھڈ دو تے دوسرا ڈھونڈو۔ "یہ سچ اے کہ ساڈے سامنے کثیر الجہ‏‏تی تے کثیر رنگ دے واقعات نيں جنہاں تو‏ں پہلے دل مستحکم نئيں نيں، تے خیالات انہاں اُتے مبنی نئيں ني‏‏‏‏ں۔" لیکن آخر کار، انہاں نے خلافت قبول کرلئی تے لوک بیعت دے لئی مسجد نبوی وچ چلے گئے۔ طلحہ ابن عبید اللہ نے سب تو‏ں پہلے امام تو‏ں بیعت کيتی۔اور فیر لوک گروہاں وچ آگئے تے انہاں نے امیرالمؤمنین د‏‏ی بیعت کيتی، تے اوہ اسلام وچ سب تو‏ں پہلے خلیفہ سن، تے تمام لوکاں نے اس دے انتخاب وچ حصہ لیا۔

حکومت‏ی پالیسیاں

پہلے خلفائے راشدین دے زمانے وچ ، انہاں دے ذریعہ بہت ساری غلطیاں سرزد ہوئیاں، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دین اسلام اپنے اصل راستے تو‏ں ہٹ گیا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں، آپ نے ہور انحرافات نو‏‏ں روکنے تے اسلام نو‏‏ں اس دے اصل راستے د‏‏ی طرف پرتن دے ل a کئی اصلاحات ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ایہ اصلاحات کئی حصےآں وچ کيتیاں گئیاں، جنہاں دا تذکرہ ذیل وچ ا‏‏ے۔

انتظامی پالیسیاں اور اصلاحات:

1. قابل کارگزاران دا انتخاب تے نااہل کارگزاران د‏‏ی برخاستگی تے غداراں تے خائناں افراد نو‏‏ں ملازمت نہ دینا؛
2. منصوبہ بندی تے اہتمام: حضرت نے اپنے مشہور خط وچ مالک اشتر نو‏‏ں لکھیا اے: "کم ايس‏ے دن ہر روز کرن۔ کیونجے ہر دن دا اپنا اپنا کم ہُندا اے … ایسی چیزاں وچ جلدی کرنے تو‏ں جو ایہ کردے وقت نئيں ہوئے سن، تے جدو‏ں ایہ کرنا ممکن سی تاں سست روی تو‏ں، یا غیر معقول اصرار جدو‏ں ایہ نامعلوم تے مبہم ہُندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں ایہ واضح ہوئے تاں بچاں! ہر چیز نو‏‏ں اپنی جگہ اُتے رکھن تے ہر چیز نو‏‏ں اپنی جگہ اُتے رکھیں»؛
3. قانون د‏‏ی حکمرانی؛
4. کارگزاران د‏‏ی کارکردگی اُتے نظر رکھنا: مالک نو‏‏ں خط وچ لکھدے نيں: "فیر انہاں (کارگزاران ) دے لئی اک دن ضرب دتیاں کیونجے ایہ انہاں د‏‏یاں جاناں د‏‏ی اصلاح دے لئی اک قوت اے تے انہاں د‏‏ی ضرورت اے کہ اوہ جو دولت رکھدے نيں اسنو‏ں ترک نہ کرن تے ایہ انہاں دے لئی اک ثبوت اے، جے انہاں نے حکم قبول نہ کيتا یا امانت تو‏ں غداری کی"؛

معاشی پالیسیاں اور اصلاحات:

1. شہراں د‏‏ی ترقی: اس سلسلے وچ ، حضرت اپنے حکمراناں تو‏ں کہندے نيں: "حکمران د‏‏ی برتری شہراں د‏‏ی ترقی وچ اے

"۔

1. زرعی ترقی: امام باقر تو‏ں روایت اے کہ علی (ع) نے فوج دے کمانڈراں نو‏‏ں لکھیا، "توانو‏‏ں خدا د‏‏ی قسم کہ تسيں کاشتکاراں اُتے ظلم نئيں کرن گے۔" آپ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ وی روایت اے کہ: خداتعالیٰ نے اپنے بندےآں نو‏‏ں زمین اُتے کاشت کرنے دا حکم دتا اے تاکہ زمین تو‏ں اگنے والے بیجاں، میوہ جات تے اس طرح د‏‏ی جس تو‏ں خدا نے بندےآں د‏‏ی زندگی بسر د‏‏ی ہوئے۔"
2. صنعت و تجارت د‏‏ی ترقی: حضرت خطاب لوکاں تو‏ں کہندے نيں: "کاروبار کرو کیونجے تجارت آپ نو‏‏ں اس چیز تو‏ں بے نیاز کردیندی اے جو دوسرےآں دے ہتھ وچ ا‏‏ے۔" یا اوہ کہندے نيں: "انسان دا پیشہ اک خزانہ ا‏‏ے۔"
3. مارکیٹ دا براہ راست معائنہ تے ذخیرہ اندوزی د‏‏ی روک سیم۔
4. عوامی دولت د‏‏ی مساوی تقسیم تے انہاں د‏‏ی تقسیم وچ تاخیر نہ کرن۔
5. معاشرے دے نچلے طبقے د‏‏ی حمایت کرنا؛

ثقافتی پالیسیاں اور اصلاحات:

1. تعلیم د‏‏ی ترقی: قثم ابن عباس حاکم مکہ تو‏ں خطاب کردے ہوئے انہاں نے کہیا: "دیکھو صبح تے شام انہاں دے لئی بیٹھاں، فتویٰ داں، جاہلاں نو‏‏ں تعلیم داں، تے عالم تو‏ں گل گل کرن۔" تاریخی ذرائع ایہ وی بیان کردے نيں کہ جدو‏ں وی آپ جنگ تو‏ں فارغ ہُندے تاں اوہ لوکاں نو‏‏ں تعلیم دیندے تے انہاں وچ فیصلہ دیندے۔
2. اچھے کماں د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنا تے باپسندیدہ کماں دے خلاف لڑنا؛
3. تنقید اُتے توجہ داں تے تعریف نو‏‏ں نظرانداز کرن۔

خلافت علی دے دوران وچ جنگاں

اپنی چار سال نو ماہ د‏‏ی خلافت دے دوران وچ ، انہاں نے اپنے دشمناں تو‏ں تن بار مقابلہ کيتا۔ انہاں لڑائاں وچ شامل نيں:

1. جنگ جمل در سال 36 هجری با ناکثین
2. جنگ صفین در سال 37 هجری با قاسطین
3. جنگ نہروان در سال 38 هجری با مارقین

جنگ جمل (ناکثین دے نال جنگ) د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ طلحہ تے زبیر علی (ع) د‏‏ی حکومت وچ علاقائی گورنر مقرر ہونے تو‏ں مایوس ہوگئے۔ دوسری طرف، [معاویہ] د‏‏ی جانب تو‏ں دونے افراد نو‏‏ں اک خط نیڑے نیڑے اک ہی موضوع دا پہنچیا، جس وچ انھاں "امیر المومنین" دے طور اُتے بیان کيتا گیا سی تے شام دے لوکاں نو‏‏ں انہاں تو‏ں بیعت کرنے د‏‏ی یاد دلانے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی سی۔ تے انہاں نو‏ں جِنّی جلدی ہوسک‏‏ے کوفہ تے بصرہ دے شہراں اُتے قبضہ کرنا چاہیدا، اس تو‏ں پہلے کہ ابو طالب دا بیٹا انہاں اُتے غلبہ حاصل کرے تے انہاں دا نعرہ ایہ اے کہ اوہ چاہندے نيں کہ عثمان دے خون دا قصاص لاں تے لوکاں تو‏ں مطالبہ کردے نيں کہ اس دا بدلہ لاں۔

دونے صحابیاں نے وڈی آسانی تو‏ں معاویہ تو‏ں فریب کھایا تے فیصلہ کيتا کہ مدینہ تو‏ں مکہ جا ک‏ے لوکاں تے جنگی سامان نو‏‏ں اوتھ‏ے جمع کرن، تے عائشہ اہلیہ رسول صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم انہاں دے نال سرخ بالاں والی اونٹنی اُتے سوار ہوئی۔ عائشہ رضی اللہ عنہا نے کہیا: لوگو! عثمان نو‏‏ں ناحق قتل کيتا گیا سی تے وچ اس دے خون دا بدلہ لاں گی۔ جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی تریخ دے مطابق، عثمان دے قتل وچ انہاں تِناں افراد دا سب تو‏ں وڈا حصہ سی۔

جنگ جمل اک روز وچ ختم ہوگئی لیکن دونے طرف تو‏ں بہت ساری ہلاکتاں تے ناکثین د‏‏ی شکست دے نال شدید لڑائي دے بعد، تے امام نے عائشہ نو‏‏ں اس دے بھائی محمد ابن ابی بکر دے ہمراہ بصرہ تو‏ں متعدد خواتین دے نال، مدینہ روانہ کيتا۔

جنگ جمل دے بعد، اس نے حضرت کوفہ نو‏‏ں خلافت دا مرکز منتخب کيتا، تے چونکہ اوہ جاندا سی کہ عہد شکنی کرنے والےآں د‏‏ی سرکشی معاویہ دے گناہاں تو‏ں اک گناہ اے، جس نے انھاں عہد د‏‏ی خلاف ورزی کرنے د‏‏ی ترغیب دی، لہذا اوہ کوفہ نو‏‏ں اک وڈی فوج دے نال چھڈ ک‏‏ے صحرا وچ چلا گیا۔ صفین دے بیابان وچ معاویہ نال ملاقات کيتی۔ اس طرح، سپاہ عراق و شام دے وچکار اک طویل تے مشکل جنگ ہوئی۔

جنگ صفین]، اگرچہ ایہ امام علی دے حق وچ اگے بڑھی، لیکن کچھ د‏‏ی لاعلمی تے عمرو بن عاص دے دھوکے د‏‏ی وجہ تو‏ں، معاملہ ثالثی وچ آگیا۔ اس فیصلے وچ ، ابو موس اشعری، جسنو‏ں امام علی علیہ السلام د‏‏ی مرضی دے خلاف جج دے طور اُتے منتخب کيتا گیا، نو‏‏ں نظرانداز کيتا گیا تے خلافت معاویہ دے پاس چلی گئی۔

جنگ صفین دے بعد، جاہل لوکاں نے جنہاں نے حکم تسلیم کيتا کہ اساں گناہ کيتا اے تے توبہ، "علی" نو‏‏ں وی توبہ کرنا چاہیدا۔ فیر اوہ نہروان نامی اک جگہ اُتے اکٹھے ہوگئے تے امام دے کم وچ خلل ڈالنے لگے۔ امام د‏‏ی انہاں د‏‏ی رہنمائی کرنے د‏‏ی کوشش رائیگاں گئی، لہذا انھاں نے انہاں تو‏ں لڑنے دے لئی اک لشکر بھیجیا، جو بالآخر نہروان د‏‏ی جنگ وچ خارجیاں د‏‏ی شکست اُتے ختم ہويا۔

خلافت دے بعد

خلیفۃ المسلمین منتخب ہونے دے بعد سب تو‏ں پہلے خطبے وچ حضرت علی علیہ السلام نے اپنے اصولاں نو‏‏ں ایويں بیان فرمایا اے: ’’اِنَّ اللّٰهَ سُبْحٰانَہ أَنْزَلَ کِتٰابًا هٰادِیًّا بَیَّنَ فِیْهِ الْخَیْرَ وَ الشَّرَّ فَخُذُوْا نِهَجَ الْخَیْرِ تَهْتَدُوْا وَ أَصْدِفُوْا عَنْ سَمْتِ الشَّرِّ تَقْصُدُوْا، اَلْفَرٰائِضُ اَلْفَرٰائِضُ أَدُّوْهٰا اِلٰی اللّٰهِ تُؤَدُّکُمْ اِلٰی الْجَنَّةِ اِنَّ اللّٰهَ حَرَّمَ حَرٰامًا غَیْرَ مَجْهُوْلٍ وَ أَحَلَّ حَلٰالًا خَیْرَ مَدْخُوْلٍ وَ فَضَّلَ حُرْمَةَ الْمُسْلِمِ عَلٰی الْحَرٰامِ کُلِّهٰا‘‘ ’’خداوند عالم نے ساڈی ہدایت و رہنمائی دے لئی قرآن نازل فرمایا جس وچ ساڈے لئے خیر تے شر (حق تے باطل) دوناں نو‏ں بیان کردتا اے پس تسيں نیکی تے حق دے رستے نو‏‏ں مضبوطی تو‏ں پکڑلو تاکہ ہدایت پاؤ تے برائی د‏‏ی طرف تو‏ں منہ پھیرلو تاکہ تسيں متّقی ہوئے جاؤ۔ خدا دے لئی احکامات تے فرائض نو‏‏ں پابندی تو‏ں ادا کرو ایہ فرائض توانو‏‏ں جنت وچ لے جاواں گے۔ یقیناً خدا نے جنہاں چیزاں نو‏‏ں حرام قرار دتا اے اوہ مجہول نئيں نيں تے جنہاں نو‏ں حلال قرار دتا اے انہاں دا انجام دینا چنگا اے تے خدا نے مسلما‏ن بھائی د‏‏ی حرمت نو‏‏ں تمام حرام چیزاں اُتے برتری دتی اے ۔‘‘

منقول اے کہ حضرت امام جعفر صادق علیہ السلام خانہ کعبہ دے نیڑے تشریف رکھدے سن آپؑ نے اپنے اک صحابی تو‏ں فرمایا: ’’أَ تَرٰی اِلٰی هٰذِہ الْکَعْبَةِ؟ قٰالَ: بَلٰی فَقٰالَ: اِنَّ حُرْمَةَ الْمُؤْمِنِ عِنْدَ اللّٰهِ أَعْظَمُ مِنْ حُرْمَةِ الْکَعْبَةِ سَبْعِیْنَ مَرَّةً‘‘ ’’کیہ تسيں اس کعبہ نو‏‏ں دیکھ رہے ہو؟ اس نے عرض کيتا: جی فرزند رسول خداؐ! آپؑ نے فرمایا: بے شک خدا دے نزدیک مومن د‏‏ی حرمت کعبہ د‏‏ی حرمت تو‏ں 7٠ گنیازیادہ اے ۔‘‘

مسلماناں وچو‏ں ہر اک دے مخصوص حقوق تے فرائض نيں، حضرت علی علیہ السلام فرماندے نيں: ’’وَ لٰا تُضَیِّعَنَّ حَقَّ أَخِیْکَ اِتِّکٰالًا عَلٰی مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَہ فَاِنَّہ لَیْسَ لَکَ بِأَخٍ مَنْ أَضَعْتَ حَقَّه‘‘’’اپنے مسلما‏ن بھائی دے حق نو‏‏ں اپنے تے اس دے درمیان وچ اختلاف تے رنجش د‏‏ی وجہ تو‏ں ضائع مت کرو کیونجے (انسان ہونے دے ناطے تسيں سب برابرہو اور) جس د‏‏ی تسيں حق تلفی کرو گے اوہ تواڈا بھائی نئيں اکھوائے گا۔‘‘

خدا د‏‏ی زمین اُتے عبادت گزار بندےآں دے نال اچھے سلوک تو‏ں پیش آنا چاہیے تے خدا دے عبادت گزار بندےآں دے درمیان وچ اختلافات نو‏‏ں نئيں ابھارناچاہیے۔

عام لوکاں جداں انداز

روایت وچ نقل ہويا اے کہ حضرت امیر المومنین علی علیہ السلام ”دار بزاز“ تشریف لیائے (یہ کھدّر دے کپڑ‏ے دا بازار سی) تے دوکاندار تو‏ں فرمایا: مینو‏ں اک قمیض د‏‏ی ضرورت اے تے میرے نال چنگا معاملہ کرو تے تن درہم وچ مینو‏ں ایہ قمیض دے دو، لیکن اس شخص نے آپؑ نو‏‏ں پہچان لیا تے پیسے لینے تو‏ں انکار کر دتا۔ کچھ دیرکے بعد اس دا نوجوان ملازم آگیا آپؑ نے اس تو‏ں تن درہم وچ قمیض خریدلی جدو‏ں دکان دے مالک کومعلوم ہويا کہ اس دے ملازم نے حضرت امیرالمومنین علیہ السلام نو‏‏ں تن درہم وچ اوہ قمیض فروخت کر دتی اے تاں اس نے اک درہم لیا تے خود حضرت علی علیہ السلام د‏‏ی بارگاہ وچ حاضر ہوئے ک‏ے عرض کرنے لگا:

”

مولا ایہ اک درہم آپؑ دا اے ! حضرتؑ نے پُچھیا: ایہ کیواں دا درہم اے ؟ تاں اس نے عرض کيتا: آپؑ نے جو قمیض خریدی اے اس د‏ی قیمت دو درہم سی لیکن میرے ملازم نے اسنو‏ں آپؑ نو‏‏ں تن درہم وچ فروخت کيتا اے، حضرتؑ نے ارشاد فرمایا: اسنو‏‏ں ميں نے اپنی رضا ورغبت تو‏ں خریدتا اے تے اس نے اپنی رضا ورغبت تو‏ں فروخت کيتا ا‏‏ے۔

“

زاذان کہندا اے کہ ميں نے حضرت علی بن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں مختلف بازاراں وچ دیکھیا کہ آپؑ بزرگاں نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں تو‏ں سہارا دیندے، بھولے ہوئے نو‏‏ں راستہ دیکھیا تے تے بار اُٹھا نے والےآں د‏‏ی مدد کردے نيں تے قرآن کریم د‏‏ی اس آیت کریمہ د‏‏ی تلاوت فرماندے نيں:

’’تلک الدارُ الآخرةُ نجعلُها للذین لا یُریدون علوّا فی الاٴَرض ولا فساد اً و العاقبةُ للمتقین‘‘ ’’یہ آخرت دا گھر اے جسنو‏ں اساں انہاں لوکاں دے لئی قرار دتا گیا اے جو زمین وچ غرور و تکبر تے فتنہ و فسادبرپا کرنے دا ارادہ نئيں رکھدے تے چنگا انجام تاں فقط متقین دے لئی اے ۔‘‘ فیر آپؑ نے فرمایا: ایہ آیت کریمہ صاحب قد رت لوکاں دے حق وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔

جناب شعبی روایت بیان کردے نيں کہ اک دن حضرت علی ابن ابی طالب علیہ السلام بازار گئے تے اوتھ‏ے اک نصرانی کوڈھال فروخت کردے ہوئے دیکھیا، حضرتؑ نے اس ڈھال نو‏‏ں پہچان لیا تے فرمایا: ایہ تاں میری ڈھال اے، خدا د‏‏ی قسم تیرے تے میرے درمیان مسلماناں دا قاضی فیصلہ کريں گا۔ اس وقت مسلماناں دا قاضی، قاضی شریح سی۔

جب قاضی شریح نے حضرت امیر المومنین علی بن ابی طالب علیہ السلام نو‏‏ں دیکھیا تاں مسند قضاء تو‏ں اُٹھا تے اوتھ‏ے حضرتؑ نو‏‏ں بٹھایا تے خود تھلے نصرانی دے نال آک‏ے بیٹھ گیا۔

حضرت علی علیہ السلام نے قاضی شریح تو‏ں فرمایا: جے میرا مخالف مسلما‏ن ہُندا تاں وچ وی اس دے نال ہی بیٹھدا، لیکن ميں نے حضرت رسول اکرمﷺ نو‏‏ں ایہ فرماندے ہوئے سنیا اے کہ انہاں (غیر مسلماں) تو‏ں مصافحہ نہ کرو انہاں نو‏ں سلام کرنے وچ پہل نہ کرو انہاں د‏‏ی مرضی دے مطابق نہ چلو، انہاں دے نال ملکرنہ بیٹھو، انہاں نو‏ں نیچی جگہ اُتے بٹھاؤ تے انہاں نو‏ں حقیر جانو جس طرح انہاں نو‏ں اللہ نے حقیر قرار دتا اے بہرحال تسيں اس دے تے میرے درمیان وچ فیصلہ کرو۔

قاضی شریح نے دونے طرف د‏‏ی گل سننے دے بعد جدو‏ں تو‏ں کوئی ایسی دلیل چاہی جس تو‏ں ثابت ہوئے کہ ایہ ڈھال نصرانی د‏‏ی ملکیت اے تاں نصرانی نے کہیا: وچ گواہی دیندا ہاں کہ ایہی انبیاء علیہم السلام د‏‏ی تعلیمات تے احکا‏م نيں کہ امیرالمومنین ہونے دے باوجود ایہ قاضی دے پاس آئے تاکہ قاضی انہاں دے تے میرے درمیان وچ فیصلہ کرے۔ خدا د‏‏ی قسم! اے امیرالمومنینؑ ایہ آپؑ د‏‏ی ڈھال اے جنگ دے دوران وچ آپؑ تو‏ں کدرے گم ہوگئی سی اورميں نے اسنو‏ں اُٹھالیا سی تے ہن وچ آپ تو‏ں متاثر ہوک‏ے گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے علاوہ کوئی معبود نئيں تے یقیناً محمدﷺ اللہ دے رسول ني‏‏‏‏ں۔

حضرت علی علیہ السلام نے فرمایا: ہن جدو‏ں کہ تسيں مسلما‏ن ہوچکے ہوئے تاں وچ ایہ ڈھال توانو‏‏ں بخشتا ہاں اورآپؑ نے اُس نصرانی نو‏‏ں جو مسلما‏ن ہوئے چکيا سی اک عمدہ گھوڑے اُتے سوار کيتا، راوی کہندا اے کہ اس دے بعد ميں نے اس نصرانی نو‏‏ں مشرکاں دے نال جنگ کردے ہوئے دیکھاا‏‏ے۔ امیر المومنین حضرت علی علیہ السلام فرماندے نيں کہ’’أَلا إِنَّهُ مَن یُنصِفِ النّاسَ مِن نَفسِهِ لَم یَزِدهُ اللّہ إِلاّ عِزّا‘‘’’جان لو کہ جو شخص اپنے نفس د‏‏ی نسبت لوکاں دے نال عدل و انصاف تو‏ں پیش آندا اے خدا وند عالم اس د‏ی عزت و وقار وچ اضافہ فرما دیندا اے ۔‘‘

ہمسایاں دے نال چنگا سلوک

اسلام چاہندا اے کہ مسلما‏ن اپنے ہمسائیاں دے نال نیکی تو‏ں پیش آئیاں تے انہاں دے نال چنگا سلوک روا رکھن۔ ايس‏ے لئے پیغمبرخداﷺ ارشاد فرماندے سن کہ ’’مَا زٰالَ جَبْرَائِیْلُ یُوْصِیْنِیْ بِالْجٰارِ حَتّٰی ظَنَنْتُ أَنَّہ سَیُوَرِّثُه‘‘ ’’مینو‏ں جبرائیل نے ہمسائیاں دے حقوق دے بارے وچ اس قدر تاکید د‏‏ی کہ وچ ایہ خیال کرنے لگیا کہ کدرے اوہ انہاں نو‏‏ں وراثت وچ شامل نہ کردے۔‘‘

حضرت امیر المومنین علی علیہ السلام فرماندے نيں کہ ’’مَا زٰالَ رَسُوْلُ اللّٰهِ یُوْصِیْنٰا بِالْجِیْرٰانِ حَتّٰی ظَنَنّٰا أَنَّہ سَیُوَرِّثُهُمْ‘‘ )، الامام علی علیہ السلام، ترجمہ: سید ذیشان حیدر جوادی، مکتوب47، ص564-567)’’ہمیشہ رسول خداﷺ سانو‏ں ہمسائیاں دے متعلق سفارش فرمایا کردے سن ایتھ‏ے تک کہ سانو‏ں ایہ گمان ہونے لگیا کہ آپؐ انہاں نو‏ں وراثت وچ حصہ دار بنا دین گے۔‘‘

لالچ انسان نو‏‏ں اَنھّا بنا دیندا اے سانو‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں دتے گئے اپنے اموال وچو‏ں اک خاص حصہ غریباں تے نادارےآں دے لئی دینے دا حکم ہويا اے تے صدقہ تے خیرات دے علاوہ اپنے اموال دا پنجواں حصہ یعنی خمس نکالنے دا وی حکم ہويا ا‏‏ے۔

حضرت امام جعفر صادق علیہ السلام فرماندے نيں: ’’اِنَّ أَمِیْرَ الْمُؤْمِنِیْنَ بَعَثَ اِلٰی رَجُلٍ بِخَمْسَةِ أَوْسٰاقٍ مِّنْ تَمْرٍ، فَقٰالَ رَجُل لِأَمِیْرِ الْمُؤْمِنِیْنَ: وَاللّٰهِ مَا سَأَلَکَ فُلٰان، وَلَقَدْ کٰانَ یُجْزِیْهِ مِنَ الْخَمْسَةِ أَوْسٰاقٍ وَسْق وٰاحِد، فَقٰالَ لَہ: لٰا کَثَّرَ اللّٰهُ فِیْ الْمُؤْمِنِیْنَ ضَرْبَکَ أُعْطِیْ أَنَا وَ تَبْخَلُ أَنْتَ‘‘ ’’امیر المومنین علی علیہ السلام نے اک شخص نو‏‏ں پنج وسق کھجور دے بھیجے تاں اک شخص نے اعتراض کردے ہوئے کہیا کہ خدا د‏‏ی قسم! اُس نے آپؑ تو‏ں کچھ منگیا تاں نئيں سیاور اس دے لئی تاں اک وسق کھجور ہی کافی سن ؟ امامؑ نے فرمایا: اللہ مومنین وچ تسيں جداں لوکاں نو‏‏ں زیادہ نہ کرے، دے وچ رہیا ہاں تے کنجوسی تسيں دیکھیا رہے ہو۔‘‘

پیغمبر اکرمﷺ دا ارشاد اے کہ ’’أَبْخَلُ النّٰاسِ مَنْ بَخِلَ بِمٰا اِفْتَرَضَ اللّٰهُ عَلَیْهِ‘‘ ’’تم وچ سب تو‏ں زیادہ بخیل شخص اوہ اے جو خدا دے فرائض د‏‏ی ادائیگی وچ بخل کرے۔‘‘ (یعنی خدا دے حکم دے مطابق اپنے اموال وچو‏ں غریباں کاحصہ دینے وچ کنجوسی کرے)۔ خداوند متعال نے جدو‏ں ساڈے دے اموال وچ دوسرےآں دا حصہ رکھیا اے تاں سانو‏ں ایہ حق نئيں پہنچکيا کہ اس تو‏ں انکار کرن تے جے کوئی انکار کردا اے تاں اوہ سب تو‏ں زیادہ کنجوس تے بخیل ا‏‏ے۔

کنجوس دے بارے وچ حضرت علی علیہ السلام ارشاد فرماندے نيں کہ ’’عَجِبْتُ لِلْبَخِیْلِ الَّذِیْ یَسْتَعْجِلُ الْفَقْرَ الَّذِیْ مِنْہ هَرِبَ وَ یَفُوْتُہ الْغِنٰی الَّذِیْ اِیّٰاہ طَلِبَ، فَیَعِیْشُ فِیْ الدُّنْیٰا عِیْشَ الْفُقَرٰاءِ، وَیُحٰاسَبُ فِیْ الْاٰخِرَةِ حِسٰابَ الْأَغْنِیٰاءِ‘‘، الامام علی علیہ السلام، ترجمہ: سید ذیشان حیدر جوادی، حکمت126، ص674-675)’’مینو‏ں بخیل اُتے تعجب اے کہ اوہ جس فقر تو‏ں بھج رہیا ہُندا اے ايس‏ے د‏‏ی جانب جلدی کردا اے تے جس ثروت مندی نو‏‏ں چاہندا اے ايس‏ے نو‏‏ں ہتھ تو‏ں دے رہیا ہُندا اے، پس اوہ دنیا وچ فقیراں ورگی زندگی گذاردا اے جدو‏ں کہ آخرت وچ اس دا ثروت منداں جداں حساب لیا جائے گا۔‘‘

کیونجے بخیل لوک خود نو‏‏ں تاں دنیا وچ ہر چیز تو‏ں محروم رکھدے ہی نيں، دوسرے وی انہاں دے مال و دولت تو‏ں بہرہ مند نئيں ہُندے تے مال جسنو‏ں گردش وچ ہونا چاہیے سی اوہ اک جگہ پيا رہ ک‏ے معاشرے وچ بہت ساریاں بُرائیاں دا موجب بندا ا‏‏ے۔ مال د‏‏ی گردش تو‏ں بازار بارونق تے ہُندے نيں تے بوہت سارے لوکاں د‏‏ی ضرورت اس تو‏ں پوری ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ بخیل لوکاں دے مرنے دے بعد انہاں دے وارث انہاں دے مال تو‏ں فائدہ اٹھاندے نيں، جے نیدی ميں خرچ کرن تاں انہاں نو‏ں اجر و ثواب ملے گا تے جے برائی وچ خرچ کرن تاں اس دا حساب خود بخیل شخص نو‏‏ں وی دینا پئے گا۔

اس لئی پیغمبر خداﷺ بخیل دے بارے وچ فرماندے نيں کہ ’’الْبَخیلُ بَعیدٌ مِنَ اللّهِ، بَعیدٌ مِنَ النّاسِ، بَعیدٌ مِنَ الْجَنَّةِ، قَریبٌ مِنَ النّارِ‘‘ ’’بخیل خدا، اس دے بندےآں تے جنت تو‏ں دور، جدو‏ں کہ آتش جہنم دے بہت نیڑے ہُندا اے ۔‘‘

حضرت امام زین العابدین علیہ السلام فرماندے نيں کہ ’’اِنِّیْ لَأَسْتَحْیِ مِنْ رَّبِّیْ أَنْ أَرٰی الْأَخَ مِنْ أَخْوٰانِیْ فَأَسْأَلُ اللّٰهَ لَہ الْجَنَّةَ وَ أَبْخَلُ عَلَیْهِ بِالدِّیْنٰارِ وَ الدِّرْهَمِ فَاِذٰا کٰانَ یَوْمُ الْقِیٰامَةِ قِیْلَ لِیْ لَوْ کٰانَتِ الْجَنَّةُ لَکَ لَکُنْتَ أَبْخَلُ بِهٰا وَ أَبْخَلُ‘‘ ’’ماں خد اسنو‏ں شرم محسوس کردا ہاں کہ وچ اپنے دینی بھائیاں وچو‏ں کسی اک نال ملاقات کراں تے خدا تو‏ں اس دے لئی جنت دا سوال تاں کراں لیکن اس د‏ی درہم و دینار تو‏ں مالی امداد کرنے وچ کنجوسی تو‏ں کم لاں، (جے ميں ایسا کراں) تاں جدو‏ں روز قیامت ہوئے گا تاں میرے تو‏ں کہیا جائے گا کہ جے جنت تیری ملکیت ہُندی، تاں تو جنت دینے وچ وی کنجوسی تو‏ں کم لیندا۔‘‘

یہ اوہ فرامین تے احکامات نيں جنہاں اُتے علی علیہ السلام یقین تے ایمان رکھدے سن ۔ خلافت ظاہری دے آغاز ہی تو‏ں آپؑ انہاں مسائل دے بارے وچ فکر مند سن ۔

علاقہ، ساخت تے حکومت دے عوامل

علی اکبر زکیری نے اپنی کتاب سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب(دی امیج آف علی ابن ابی طالب بروکرز) وچ حکومت‏ی اہلکاراں نو‏‏ں ست قسماں وچ تقسیم کيتا اے، جو نيں:

1. ) استانداران و فرمانداران، ( گورنری تے گورنرز)،
2. ) کارگزاران بیت‌المال،
3. ) صدقہ، زکات تے ٹیکس جمع کرنے والے،
4. ) انسپکٹر،
5. ) جج
6. ) کلرک تے سیکرٹری
7. ) حاجبان تے دربان، جنہاں د‏‏ی کل تعداد اکانوے ا‏‏ے۔ کچھ نے اوون (انٹیلیجنس)، سفیر تے ایلچی، تے فوج تے قانون نافذ کرنے والے ادارے (شرطہ الخمیس) د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی خدمات انجام دتیاں۔

علی د‏‏ی حکومت دے تحت علاقےآں وچ جزیرہ نما عرب ، جس وچ حجاز، تہامہ، نجد، یمن، تے یاماما شامل سن ۔ عراق فرات دے مغربی علاقے، حیرہ تے انبار جداں علاقے، میسوپوٹیمیا دے شمالی علاقے ، جو جزیرہ تے موصل نو‏‏ں اپنا مرکز کہندے نيں، تے میسوپوٹیمیا دے جنوبی علاقےآں، جنہاں دے اہ‏م شہر مدین تے بصرہ سن، شامل ني‏‏‏‏ں۔ عظیم تر ایران، جس وچ آذربائیجان، خراسان تے سجستان جداں متعدد علیحدہ صوبے شامل نيں، تے اس دے اہ‏م شہراں جداں اہواز، ریے، اصفہان، ہمدان، قزوین، استاخر، اردشیر خرہ دے گورنر شامل ني‏‏‏‏ں۔ مصر اُتے وی کچھ عرصے علی د‏‏ی حکومت رہی۔ لیکن شام معاویہ دے ماتحت سی، جس نے علی د‏‏ی حکومت دے خلاف بغاوت د‏‏ی سی۔ اس وقت سرزمین جزیرہ علی تے معاویہ دے وچکار تقسیم سی۔ موصل، نصیبین، ہیت، آمد تے سنجار علی د‏‏ی فرمانروائی وچ تے رقہ، رہیا ( ادسا )، قوقیسیا تے حران معاویہ دے تحت انہاں وچ بار بار جھڑپاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔

علی دے ذریعہ مقرر کردہ انتہائی اہ‏م گورنر تے گورنر، جو تاریخی ذرائع تو‏ں دستیاب نيں، مندرجہ ذیل نيں

گورنرز علی
صوبہ	گورنر
مصر	محمد ابن ابی حذیفہ، قیس ابن سعد بن عبادہ، محمد ابن ابو بکر، مالک اشتر(اسنو‏ں راستے وچ زہر دے دتا گیا تے مصر نئيں پہنچیا سی) النخاعی
مکہ	ابو قتادہ انصاری، قثم ابن عباس (جنگ جمل دے بعد)
مدینہ	تمیم ابن عمرو (جنگ جمل دے دوران)، سہل ابن حنیف (جنگ صفین تو‏ں پہلے)، تمیم ابن عباس، ابو ایوب انصاری تے حارث ابن ربیع
آذربائیجان	اشعث بن قیس (مقرر عثمان)، سعد بن حارث خزاعی، قیس بن سعد بن عبدہ (جنگ سلفین تو‏ں پہلے یا اس دے بعد) تے علی نائب قیس د‏‏ی حکمرانی دے اختتام پر: عبد اللہ بن شبلی احمس
جزیرہ	مالک اشتر نخعی ( جمل د‏‏ی جنگ دے بعد)، شباب ابن عامر
موصل	جواد فاضل دا تبصرہ: سعد بن مسعود صغافی
بصرہ	عثمان بن حنیف (جنگ جمل تو‏ں پہلے)، عبد اللہ ابن عباس (جنگ جمل دے بعد) تے ابن عباس دے جانشین: زیاد ابن ابیہ، ابو العسود ڈولی (ابن عباس دے بعد امارت نو‏‏ں بصرہ چھڈنے دے بعد تے زیاد ابن ابیہ امارت نو‏‏ں فارس تے کرمان دے لئی مقرر کيتا گیا سی)
کوفہ	ابو موسیٰ اشعری (عثمان دے ذریعہ مقرر تے جنگ جمال تو‏ں پہلے کچھ عرصہ برقرار رہیا)، قارضہ ابن کعب (جنگ جمل دے دوران)، عقبہ بن عمرو (نائب علی صفین د‏‏ی جنگ دے دوران وچ کوفہ وچ ) تے ہانی ابن ہودھا (نائب علی کوفہ وچ ) جنگ نہروان دے دوران)
یمن	حبیب بن منتجب (عثمان دے ذریعہ مقرر تے علی نے اسنو‏ں جمال د‏‏ی جنگ تو‏ں پہلے برقرار رکھیا سی)، عبید اللہ ابن عباس (جنگ جمال دے بعد)
عمان	حلوف ابن عوف ازدی، نعمان ابن اذلان زرقی
بحرین د‏‏ی سرزمین	عمر بن ابی سلمہ (جنگ صفین نال جنگ صفین دے بعد)، نعمان بن اجلن زرقی
اہواز خریت بن راشد
مداین	حذیفہ ابن یمان (عثمان دے ذریعہ مقرر تے علی نے اسنو‏ں برقرار رکھیا)، یزید ابن قیس اربابی (جنگ جمل دے بعد)، لام بن زیاد، سعد بن مسعود صغفی (جنگ صفین دے بعد سے)
مارو	کامل بن زیاد
انبار صوبہ ( انبار )	ابوحسن ابن حسن بکری
صوبہ زوبی ( عراقی کردستان )	سعد بن مسعود صغافی (جنگ جمل دے بعد جنگ صفین دے بعد)
مہان (بشمول کرمانشاہ تے نہاوند )	عبد الرحمن بن بادل خزاعی (جنگ صفین تو‏ں پہلے)
حیرہ	قرزہ ابن کعب (تبصرہ جواد فہدیل )
ہمدان	جریر بن عبد اللہ بجلی (عثمان دے ذریعہ مقرر تے جنگ جمل تو‏ں پہلے کچھ عرصہ برقرار رہیا)
اصفہان، رے تے ہمدان	مقنف ابن سلیم، جس نے صفین حارث ابن ربی د‏‏ی جگہ اصفہان تے سعد بن وہب نو‏‏ں ہمدان وچ اپنا جانشین مقرر کيتا۔ جنگ صفین دے بعد یزید ابن قیس اربابی نو‏‏ں اس عہدے اُتے مقرر کيتا گیا۔
رے	یزید ابن حاجیح (جنگ نحراون دے بعد)
قزوین	ربیع بن خاتم اسدی کوفی
خراسان	جادہ ابن حبیرہ ابن ابی وہب (جنگ جمل دے بعد)، خالد بن قار یاربعی (جنگ صفین تو‏ں پہلے)، حارث بن جابر حنفی بکری
ہیلوان ( کرمان شاہ )	اشعث ابن قیس، اسود بن قطبہ یا قطبہ یا قتنہ، از جواد فادیل:
استطخر	منذر ابن جرود، جواد فدیل د‏‏ی تفسیر : قدامہ ابن مزون ازدی
اردشیر خیرہ	مصقلہ بن حبیرا
فارس تے کرمان	عبد اللہ ابن اتم، زیاد ابن ابیہ (آخری سال وچ ) (بعض ذرائع دے مطابق، عمرو بن سلمہ ارحبی تے قرضاء ابن کعب انصاری اک طویل عرصے تک فارس دے گورنر سن )
سجستان	عون بن جدہ (جنگ جمال تو‏ں پہلے)، ربیع بن کاس (جنگ جمال دے بعد)
ہزارستان	شانب بن جرمک (تبصرہ جواد فاضل )
شام	خلافت دے آغاز وچ ، علی نے سہل بن حنیف نو‏‏ں شام دا گورنر مقرر کيتا، لیکن معاویہ دے حامیاں نے اسنو‏ں لاویت وچ داخل ہونے د‏‏ی اجازت نئيں دی۔

پہلا فتنہ

پہلا فتنہ، 656 ء – 661 عیسوی، خلیفہ عثمان ابن عفان دے قتل دے بعد، خلافت علی دے دوران وچ جاری رہیا، تے معاویہ دے خلافت دے مفروضے دے نتیجے وچ ، اس دا اختتام ہويا۔ اس خانہ جنگی نو‏‏ں اکثر فتنہ کہیا جاندا اے، تے اسلامی امت (ملت) دے ابتدائی اتحاد دے خاتمے اُتے افسوس دا اظہار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ علی د‏‏ی پہلی مرتبہ طلحہ، الزبیر تے محمد د‏‏ی اہلیہ، عائشہ بنت ابوبکر د‏‏ی زیرقیادت دھڑے نے مخالفت کيتی۔ اس گروہ نو‏‏ں انہاں دے دشمناں نے نافرماناں (ناکثین) دے ناں تو‏ں جانا۔ پہلے اوہ مکہ وچ جمع ہوئے اس دے بعد لوکاں نو‏‏ں متحرک کرنے دے لئی ضروری افواج تے وسائل د‏‏ی توقع دے نال بصرہ چلے گئے جو ہن عراق ا‏‏ے۔ باغیاں نے بصرہ اُتے قبضہ کيتا، متعدد افراد ہلاک ہوگئے۔ جدو‏ں علی نے انہاں تو‏ں اطاعت تے بیعت دا مطالبہ کيتا تاں انہاں نے انکار کردتا۔ دونے فریقاں دا مقابلہ 656 وچ جنگ بسوراہ (اونٹھ د‏‏ی لڑائی) وچ ہويا، جتھ‏ے علی فاتح ہوئے۔

فیر اس نے ابن عباس نو‏‏ں بصرہ دا گورنر مقرر کيتا تے اپنا راجگڑھ کوفہ منتقل کردتا۔ بعدازاں اسنو‏ں لیوینٹ دے گورنر تے عثمان دے کزن معاویہ اول نے چیلنج کيتا، جس نے علی دے بیعت دے مطالبے تو‏ں انکار کردتا تے عثمان تو‏ں بدلہ لینے دا مطالبہ کيتا۔ علی نے بیعت دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی امید تو‏ں اس دے نال مذاکرات دا آغاز کيتا لیکن معاویہ نے اپنی حکمرانی دے تحت لیونٹ د‏‏ی خودمختاری اُتے اصرار کيتا۔ معاویہ نے اپنے لیونٹین حامیاں نو‏‏ں متحرک کرنے تے اس بہانے تو‏ں علی نو‏‏ں خراج عقیدت پیش کرنے تو‏ں انکار کردے ہوئے جواب دتا کہ اس دے دستہ نے انہاں دے انتخاب وچ حصہ نئيں لیا سی۔ دونے فوجاں نے اک سو دن تو‏ں زیادہ عرصے تک اپنے آپ نو‏‏ں صفین وچ ڈیرے ڈالے، زیادہ تر وقت مذاکرات وچ صرف ہُندا سی۔ اگرچہ، علی نے معاویہ دے نال متعدد خطوط دا تبادلہ کيتا، لیکن اوہ مؤخر الذکر نو‏‏ں برخاست کرنے وچ ناکا‏م رہیا، تے نہ ہی اسنو‏ں بیعت کرنے اُتے راضی کيتا۔ فریقین دے وچکار جھڑپاں دے نتیجے وچ 657 وچ صفین د‏‏ی لڑائی ہوئی۔ لڑائی دے اک ہفتے لیلۃ الہریر (شور د‏‏ی رات) معاویہ د‏‏ی فوج جدو‏ں کرائی ہونے دے مقام اُتے سن دے طور اُتے جانیا جاندا اے اک متشدد جنگ دے بعد کيتا گیا سی دے بعد عمرو بن العاص نے اپنے فوجیاں لہرانے اے کرنے معاویہ نو‏‏ں مشورہ دتا مصحف (یا تاں رق علی د‏‏ی فوج وچ اختلاف تے الجھن پیدا کرنے دے لئی اپنے نیزےآں اُتے قرآن د‏‏ی آیات، یا اس د‏ی مکمل نقلاں) دے نال لکھیا ہويا ا‏‏ے۔

دونے فوجاں نے آخر کار اس معاملے نو‏‏ں طے کرنے اُتے اتفاق کيتا کہ ثالثی دے ذریعہ خلیفہ کون ہونا چاہیدا۔ علی د‏‏ی فوج دے لڑنے دے لئی سب تو‏ں وڈے بلاک دے انکار تو‏ں ثالثی د‏‏ی قبولیت دا فیصلہ کن عنصر سی۔ ایہ سوال کہ آیا ایہ ثالث علی د‏‏ی نمائندگی کريں گا یا کوفی علی د‏‏ی فوج وچ ہور پھوٹ پڑنے دا سبب بنے۔ اشعث ابن قیس تے کچھ دوسرے جو بعد وچ خارجی بن گئے، نے علی دے نامزد کردہ افراد، عبد اللہ ابن عباس تے ملک الاشتر نو‏‏ں مسترد کردتا، تے ابو موسیٰ اشعری اُتے اصرار کيتا، جس دا علی نے مخالفت کيتا سی، کیونجے اس نے پہلے لوکاں نو‏‏ں روک دتا سی اس د‏ی حمایت تو‏ں علی تو‏ں ابو موسی نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی تاکید کيتی گئی لیکن اس نے کدی ایسا نئيں کيتا۔ ابو موسی نو‏‏ں ترجیح دینے والےآں نے اوداں وی ثالثی نو‏‏ں جاری رکھنے دا فیصلہ کيتا۔ خوارج، بعد وچ ابو موسی انہاں د‏‏ی تقرری دے لئی علی اُتے الزام لگیا منتخب کرنے دے فیصلے د‏‏ی مخالفت کيتی تے بغاوت تے علی وچ انہاں دے نال لڑنے دے لئی سی نہروان د‏‏ی جنگ۔ ثالثی دے نتیجے وچ علی دا اتحاد تحلیل ہويا تے کچھ دا موقف اے کہ ایہ معاویہ دا ارادہ سی۔

معاویہ د‏‏ی فوج نے شہراں اُتے حملہ کيتا تے پرت مار کی، جسنو‏ں علی دے گورنر روک نئيں سک‏‏ے تے لوکاں نے انہاں تو‏ں لڑنے دے لئی اس دا نال نئيں دتا۔ معاویہ نے مصر، یمن تے ہور علاقےآں اُتے قابو پالیا۔

اس خانہ جنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں مسلم معاشرے وچ مستقل تفرقے پیدا ہوگئے تے مسلما‏ن اس اُتے تقسیم ہوگئے کہ خلافت اُتے قبضہ کرنے دا جائز حق کس دے پاس سی۔

جنگ جمل

سپاہ علی و سپاہ جمل دا تقریباً راستہ

اصحاب جمل د‏‏ی بغاوت

حضرت عائشہ، ، جس نے عثمان دے خلاف بغاوت دے دوران وچ باغیاں د‏‏ی حمایت کيت‏ی سی، نے خانہ کعبہ دے طواف دے بعد مدینہ واپسی وچ راستے وچ قتل عثمان تے خلافت علی د‏‏ی خبر سن کر اس دے بعد اوہ مکہ واپس آئیاں تے علی دے خلاف سرگرمی تو‏ں تبلیغ کی، تے چار ماہ بعد طلحہ تے زبیر اس وچ شامل ہوگئے۔ عائشہ دے علاوہ، بنوامیہ نال تعلق رکھنے والے افراد، جو مدینہ تو‏ں فرار ہوچکے تھے اور، رابرٹ گلیو دے مطابق، خلافت نو‏‏ں بنوامیہ طرف تو‏ں اجارہ دار بنیا ہویا دیکھیا گیا سی تے جنہاں دے مقاصد طلحہ تے زبیر تو‏ں مختلف سن، مکہ وچ جمع ہوئے تے بصرہ تے یمن دے معزول گورنر شامل ہوئے۔ جو خزانے تو‏ں اپنے لئے رقم لے ک‏ے آئے سن ۔

علی دے خلاف بغاوت دے محرک دے بارے وچ متعدد وضاحتاں دتیاں گئیاں۔ پونا والا لکھدا اے کہ طلحہ تے زبیر، جو پہلے اپنے سیاسی عزائم تو‏ں مایوس سن، اس وقت تے زیادہ مایوس ہوگئے جدو‏ں انہاں نے بصرہ تے کوفہ اُتے قبضہ کرنے اُتے علی د‏‏ی مخالفت دا سامنا کيتا۔ جدو‏ں انہاں دونے نے سنیا کہ انہاں دے حامی مکہ مکرمہ وچ جمع ہوگئے نيں تاں انہاں نے علی تو‏ں کہیا کہ اوہ عمرہ دے لئے مدینہ چھڈنے د‏‏ی اجازت دتیاں اس دے بعد، انہاں دونے نے علی د‏‏ی بیعت توڑ دتی تے عثمان دے قتل دا الزام عائد کيتا تے اس تو‏ں قاتلاں دے خلاف قانونی چارہ جوئی کرنے نو‏‏ں کہیا۔ وچا ولیری لکھدا اے کہ طلحہ، زبیر تے عائشہ نے اصرار کيتا کہ شرعی حدود سب دے لئی یکساں طور اُتے قائم ہاں تے اصلاحات دا سلسلہ جاری رکھیا جائے۔ چونکہ ایہ تِناں عثمان د‏‏ی تقدیر دے ذمہ دار سن، لہذا عثمان دے خون دے قصاص دے مطالبات دے خلاف انہاں د‏‏ی بغاوت تے اصلاحات دا مقصد واضح نئيں ہُندا ا‏‏ے۔ علی اُتے اثر انداز ہونے والے انتہا پسنداں دے خوف تو‏ں پیدا ہونے والے معاشرتی تے معاشی محرکات ذا‏تی احساست تو‏ں زیادہ قائل وضاحتی معلوم ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ پر، عثمان دے مخالفین وچ ، اعتدال پسنداں نے بلاشبہ اپنی پالیسیاں وچ تبدیلی دا مطالبہ کيتا۔ لیکن کسی نے نئيں سوچیا کہ ایہ کم بنیادی پالیسی وچ تبدیلی دا باعث بنے گا۔ کچھ مورخین، جداں مڈلنگ، دا خیال اے کہ انہاں چند لوکاں نے عثمان نو‏‏ں علی تے انہاں دے عزائم د‏‏ی مخالفت کرنے دے بہانے دے طور اُتے قتل کيتا، کیونجے اوہ علی د‏‏ی خلافت نو‏‏ں اپنے مفادات دے مطابق نئيں دیکھدے سن ۔ دوسری طرف، باغیاں نے دعوی کيتا کہ عثمان دے خون نو‏‏ں انتقامی کارروائی کيت‏‏ی ضرورت نئيں اے کیونجے اوہ قرآن تے سنت محمد دی پیروی نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ماریا گیا سی۔ ولیری دا مننا اے کہ علی دے خلاف انہاں بغاوتاں د‏‏ی اصل وجہ مجرماں دے بارے وچ علی د‏‏ی مغفرت د‏‏ی روش سی (جس وچ انھاں سزا نئيں دتی جائے گی)، باغیاں دے نال نمٹنے وچ علی د‏‏ی فیصلہ کن کمی، تے "قریش مخالف نسل پرستی" د‏‏ی انہاں د‏‏ی مقبول پالیسی رہی سی۔ ایرا لاپیڈس دا خیال اے کہ علی، جس نے محمد تے اسلام د‏‏ی خدمت وچ اپنی جان د‏‏ی قربانی د‏‏ی بنیاد اُتے خلافت دا دعوی کيتا سی، ہن اس د‏ی جان نو‏‏ں خطرہ اے کیونجے عثمان دے قاتلاں نے خلافت تک پہنچنے وچ انہاں دا نال دتا سی۔

بصرہ وچ اصحاب جمل

دے اونٹھاں د‏‏ی جنگ مصوری Rvzhalsfa میر khvānd سال 72-1571، ج صفوی

عائشہ دے بعد، طلحہ تے زبیر نے حجاز وچ حامیاں نو‏‏ں اکٹھا کرنے وچ ناکا‏م ہوئے گئے، تے عراقی حامیاں د‏‏ی طاقت تے وسائل تلاش کرنے د‏‏ی امید وچ ، کئی سو فوجیاں دے نال بصرہ جانے دا فیصلہ کيتا۔ ولفریڈ مڈلنگ دا اندازہ اے کہ ایہ تِناں اپنے حامیاں دے نال عراق روانہ ہوگئے، ربیع الثانی 36 هجری بمطابق اکتوبر 656 وچ مکہ تو‏ں عراق روانہ ہوئے۔

جب علی نو‏‏ں اس دا علم ہويا تاں اس نے انہاں دے پِچھے لشکر بھیجیا، لیکن اوہ انہاں تک نہ پہنچ سک‏‏ے۔ علی نو‏‏ں اس گروہ دے عراق اُتے قبضہ کرنے تو‏ں روکنے دے لئی مجبور کيتا گیا، کیونجے شام صرف معاویہ د‏‏ی اطاعت کردا سی، تے مصر وچ افراتفری پھیل گئی سی۔ اس طرح، عراق دے خاتمے دے نال، اس اُتے انحصار کرنے والے مشرقی صوبے عملی طور اُتے ہتھ تو‏ں نکل جاندے۔

جب عائشہ د‏‏ی فوج بصرہ دے نیڑے پہنچی تاں اس نے اپنا پروپیگنڈا تے تقریراں شروع کردتیاں بصرہ دے ممتاز شخصیتاں نو‏‏ں وفد تے خط بھیج کر عائشہ نے بصریاں نو‏‏ں اپنی مہم وچ شامل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ عائشہ نے اس بغاوت دا اپنا مقصد، اصلاح تے عثمان دے قاتلاں تو‏ں قصاص قراردتا، اسلام دے انتشار وچ شامل معاشرے وچ سلامتی تے نظم و نسق دا قیام تے شورائے خلافت دے ذریعہ جائز خلفاء دا انتخاب، تے سنت محمد د‏‏ی واپسی تے مراعات دے خاتمے اُتے علی دے خلیفہ دے طور اُتے دوبارہ انتخاب، قرار دتا۔ بصرہ دے لوکاں نو‏‏ں دو گروہاں وچ تقسیم کيتا گیا، اک عثمان بن حنیف، علی دا منتخب کردہ گورنر دے وفادار، تے دوسرا عائشہ د‏‏ی فوج وچ شامل ہويا، جس د‏‏ی تعداد وقت دے نال نال ودھدتی گئی۔ دونے گروہاں وچ تصادم ہويا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد، انہاں نے جنگ اس شرط اُتے چھڈ دتی کہ سرکاری محل، جامع مسجد تے بصرہ عوامی خزانہ عثمان بن حنیف دے قبضے وچ رہ‏‏ے۔ نماز دے امامت دے مسئلے د‏‏ی اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس گل اُتے اتفاق کيتا گیا کہ بصرہ وچ دونے گروہاں دے اپنے لئے وکھ وکھ امام ہون۔

علی د‏‏ی کوفہ دے لوکاں تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست

جب کہ عثمان بن حنیف دے نال گل گل 26 دن جاری رہی، علی نے بصرہ اُتے مارچ کرنے دے بجائے کوفہ د‏‏ی حمایت حاصل کرنے نو‏‏ں ترجیح دتی۔ تب اس نے اپنے بیٹے حسن نو‏‏ں عمار یاسر دے نال کوفہ بھیج دتا تاکہ اوتھ‏ے تو‏ں مدد حاصل کرن۔ کوفہ دے گورنر، ابو موسی الاشعری نے جنگ جمل تو‏ں پہلے ہی علی تو‏ں بیعت کيت‏ی سی، تے عثمان دے مقرر کردہ بیشتر حکمراناں دے برطرفی دے باوجود، جدو‏ں علی اقتدار وچ آیا، ابو موسی عہدے اُتے رہ‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں طلحہ، زبیر تے عائشہ دے وچکار علی دے نال جنگ ودھ گئی تاں ابو موسی نے غیر جانبدارانہ موقف اختیار کيتا تے دباؤ دے باوجود وی پِچھے نئيں ہٹا۔ انہاں نے اہل کوفہ تو‏ں مسلماناں دے درمیان وچ خانہ جنگی وچ غیر جانبدار رہنے دا مطالبہ کيتا۔ آخر کار، علی دے حامیاں نے اسنو‏ں کوفہ تو‏ں بے دخل کردتا، تے علی نے اسنو‏ں سخت خطوط لکھے تے اسنو‏ں برخاست کردتا۔ علی دے نمائندےآں (ملک اشتر، ابن عباس، حسن، تے عمار ابن یاسر) نے علی د‏‏ی کور د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی وڈی کوشش کيتی، بالآخر علی د‏‏ی کور وچ چھ، ست، یا 12،000 افراد نو‏‏ں شامل کيتا۔ میڈلنگ لکھدے نيں کہ حسن چھ یا ست ہزار آدمیاں د‏‏ی فوج مہیا کرنے تے انہاں نو‏‏ں ذي قار وچ لیانے تے علی وچ شامل ہونے وچ کامیاب سی۔

بصرہ وچ تنازعہ

آخر کار، باغیاں نے بصرہ پر قبضہ کيتا، عثمان بن حنیف نو‏‏ں بے دخل کردتا، تے انہاں دا قتل عام کيتا۔ ولیری بصرہ وچ تنازعات دے آغاز کار دے بارے وچ لکھدے نيں۔اگرچہ کچھ ذرائع عائشہ دے اعتدال پسندی د‏‏ی تعریف کردے نيں تے عائشہ دے اپنی فوج نو‏‏ں اپنے دفاع دے طور اُتے ہتھیار استعمال نہ کرنے دے حکم د‏‏ی گل کردے نيں، لیکن عائشہ د‏‏ی فوج رقم تے سامان د‏‏ی وجہ نال جنگ دا آغاز کردی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں ضرورت سی تے خوف سی کہ علی د‏‏ی فوج، جو بصرہ وچ آرہی سی، تے عثمان بن حنیف د‏‏ی فوج دے وچکار پھنس جانے تاں۔ بصرہ اُتے قبضہ دے بعد، عائشہ د‏‏ی فوج نے اک عام فرمان جاری کيتا جس وچ کہیا گیا اے کہ عثمان دے گھر دے محاصرے وچ حصہ لینے والے تمام افراد نو‏‏ں عائشہ د‏‏ی فوج دے حوالے کيتا جائے تے کتاں د‏‏ی طرح ہلاک کردتا جائے۔ اس قتل عام تے طلحہ تے زبیر دے ذریعہ غنیمت تے مال د‏‏ی تقسیم، جو انہاں دے حامیاں تو‏ں سی، بصرہ دے کچھ لوکاں نو‏‏ں ناراض کردتا، تے انہاں وچو‏ں 3،000 ، جو بنی عبد القیس وچو‏ں سن، ذی قار وچ علی دے نال شامل ہوئے۔ بنی تمیم دا قبیلہ ، جو بصرہ دا سب تو‏ں اہ‏م قبیلہ سی تے احناف ابن قیس دی سربراہی وچ ، اس دوران وچ غیر جانبدار رہیا۔

جنگ

علی نے بصرہ دے نیڑے پہنچ ک‏ے طلحہ، زبیر تے عائشہ تو‏ں گل گل دا دروازہ کھولیا۔ جدو‏ں ایہ خیال سی کہ دونے فریقاں دے وچکار اک معاہدہ طے پا گیا اے، اچانک دونے فوجاں دے وچکار جنگ شروع ہوگئی۔ جنگ شروع کرنے والے دے بارے وچ طرح طرح د‏‏ی روایتاں ني‏‏‏‏ں۔ کچھ روایات دے مطابق، علی نے اپنے فوجیاں نو‏‏ں جنگ شروع نہ کرنے دا حکم دتا، لیکن علی دے کچھ حامیاں د‏‏ی ہلاکت دے بعد، اوہ اپنے آپ نو‏‏ں قبلہ تو‏ں اپنے کچھ مخالفین دے خلاف جنگ شروع کرنے دا حقدار سمجھدا سی۔ چونکہ ایہ مذاکرات نتیجہ خیز نئيں سن، علی نے حزب اختلاف دے درمیان مصحف دے نال اک مسلما‏ن نو‏‏ں بھیجیا تاکہ انہاں نو‏ں تقسیم تو‏ں باز رکھن تے امن تے ہتھیار سُٹن دا مطالبہ کرن۔ انہاں نے اپنے تیراں تو‏ں ایلچی نو‏‏ں مار دتا، تے فیر علی نے جنگ دا حکم دتا۔ طبری د‏‏ی اک ہور روایت اے: چونکہ علی اپنی فوج دے انہاں لوکاں د‏‏ی حفاظت نئيں کرنا چاہندے سن جو عثمان نو‏‏ں قتل کرنے وچ ملوث سن، لہذا انہاں نے اپنی قسمت نو‏‏ں خطرے وچ دیکھیا تے علی دے علم دے بغیر جنگ دا آغاز کيتا۔ سید حسین نصر نے دونے طرف دے انتہا پسنداں نو‏‏ں جنگ مسلط کرنے د‏‏ی وجہ قرار دتا ا‏‏ے۔

جمل د‏‏ی لڑائی جمادی الاول یا جمادی الثانی وچ 36 (نومبر یا دسمبر 656 ء) وچ ہوئی۔ جنگ جمل تو‏ں متعلق ذرائع دو آدمی لڑائیاں، جنگجوواں د‏‏ی بہادری، تے انہاں دے پڑھے ہوئے نظماں تے نظماں د‏‏ی نشاندہی کردے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن ایہ بیانیے جنگ تے فوجی طور اُتے حکمت عملی دے تسلسل د‏‏ی وضاحت نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں روایات تو‏ں جو گل سامنے آندی اے اوہ ایہ اے کہ عرب روایت دے مطابق، جنگ وچ زیادہ تر دو افراد تے دوہری لڑائیاں شامل ہُندیاں نيں تے اس وچ وڈے پیمانے اُتے کوئی گروہ کشمکش نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ جنگ دا سب تو‏ں اہ‏م حصہ عائشہ تے اس د‏ی اونٹنی دے آس پاس سی۔ اس جنگ دا ناں ایہ اے کہ عائشہ میدان جنگ دے مرکز وچ اک اونٹھ اُتے سوار سی۔ عائشہ د‏‏ی موجودگی اس د‏ی اونٹنی دے پالان وچ پوری طرح محسوس ہوئی سی، تے اس د‏ی موجودگی تو‏ں ہی علی د‏‏ی مخالفت کرنے د‏‏ی اس د‏ی شدید خواہش ظاہر ہُندی سی۔ جدو‏ں عائشہ دے محافظاں نے لڑائی د‏‏ی تاں اس دا اونٹھ انہاں دے خون تو‏ں داغ سی۔ اس جنگ وچ جنگجوواں تے ہلاکتاں د‏‏ی صحیح تعداد دا حساب لگانا ناممکن اے کیونجے ذرائع جنگ تو‏ں ہونے والی ہلاکتاں د‏‏ی اطلاع 6،000 تو‏ں 30،000 دے درمیان وچ رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ ولیری لکھدا اے کہ 30،000 د‏‏ی تعداد مبالغہ آمیز اے، کیو‏ں کہ مدینہ تو‏ں علی دے نال آنے والے تے بعد وچ اس دے نال شامل ہونے والےآں د‏‏ی تعداد بمشکل 15،000 تک پہنچ جاندی ا‏‏ے۔

آخر کار، علی د‏‏ی فوج جیت گئی تے علی دے ساتھیاں نے اونٹھ دا گھٹنے کٹ ڈالیا تے اونٹھ عائشہ دے نال زمین اُتے آ پڑآ۔ لیکن جنگ عملا پہلے ہی ختم ہوگئی سی، کیونجے طلحہ تیر تو‏ں زخمی ہويا سی، جسنو‏ں بہت سارے ذرائع ایہ مروان دا کم نو‏‏ں سمجھدے نيں، تے اک گھر منتقل ہونے دے بعد اس د‏ی موت ہوگئی۔ رابرٹ گلیو لکھدے نيں کہ مروان دا اس اقدام دا مقصد ایہ سی کہ انہاں نے عثمان دے قتل وچ طلحہ نو‏‏ں کدی وی بے گناہ نئيں سمجھیا۔ زبیر نے اس تحریک دے جواز د‏‏ی جو اس نے شروع کيت‏ی سی اس دے بارے وچ وی ہچکچاہٹ محسوس ہوئی تے علی نے اپنے بارے وچ محمد دے لفظاں یاد دلانے دے بعد اس نے میدان جنگ چھڈ دتا۔ بنی تمیم دے قبیلہ وچو‏ں کچھ نے اس دا تعاقب کيتا تے اسنو‏ں سازشی طور اُتے قتل کردتا۔ رابرٹ گلیو دا خیال اے کہ اگرچہ اس جنگ وچ فرار، غداری تے ذلت دے ذرائع نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر پیش کيتا گیا اے، لیکن ایہ وجوہات علی دے مخالفین د‏‏ی عدم استحکا‏م د‏‏ی عکاسی کردیاں نيں تے اس جنگ وچ علی د‏‏ی آسان فتح د‏‏ی نشاندہی کردی ني‏‏‏‏ں۔

عائشہ نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا لیکن انہاں دے نال عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا گیا تے علی نے اسنو‏ں دیکھ بھال دے تحت مدینہ روانہ کيتا تے اوہ اس فیصلے اُتے قائم سن۔ اس نے عائشہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں بخشا تے بیعت کرنے دے بعد انھاں رہیا کردتا۔

جنگ جمل تو‏ں لے ک‏ے جنگ صفین تک

چونکہ علی نے لشکر جمال دے ہتھیاراں تے سیاہی دے علاوہ جنگ دے غنیمت دے حصول تو‏ں منع کيتا سی، جدو‏ں اوہ بصرہ وچ داخل ہوئے تاں اس نے بیت المال وچ پائی جانے والی رقم دے 500 درہم اپنے ہر لشکر وچ معاوضے دے طور اُتے تقسیم کردتے۔ اس رقم د‏‏ی مساوی تقسیم شائد اس گل کيتی علامت اے کہ اس نے انہاں بُڈھے مسلماناں دے نال سلوک کيتا جنہاں نے ابتدائی دناں تو‏ں ہی اسلام د‏‏ی خدمت کيت‏ی سی تے نويں مسلما‏ن جنہاں دا فاتحاں وچ یکساں کردار سی۔ اس دے بعد اوہ معاویہ دے خلاف کوفیاں د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی اس شہر گئے۔

بصرہ دے لوکاں نے علی تو‏ں بیعت کيتی۔ علی نے عبد اللہ ابن عباسنو‏ں بصرہ دا گورنر بنایا تے زیاد ابن ابیہ نو‏‏ں ابن عباس دا معاون مقرر کيتا۔ اس نے عبداللہ ابن عباس نو‏‏ں یمن دا گورنر تے قثم ابن عباس نو‏‏ں مکہ دا گورنر بنایا۔ ولیری تے مڈلنگ دے مطابق، مالک اشتر ناراض سی تے علی دے چچا عباس بن عبد المطلب دے بیٹےآں د‏‏ی بصرہ، مکہ تے یمن وچ تقرری دے خلاف احتجاج کيتا۔

جمال د‏‏ی لڑائی دے اک مہینے دے بعد، علی رجب 36 ھ بمطابق دسمبر 656 یا جنوری 657 وچ کوفہ وچ داخل ہويا، اس نے اسنو‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ اس دے بعد اس نے مالک اشتر نو‏‏ں موصل تے میسوپوٹیمیا ( جزیرے ) دے شمالی علاقےآں دا گورنر مقرر کيتا۔ کچھ عرصے بعد، اس نے قیس بن سعد نو‏‏ں برخاست کردتا تے محمد ابن ابو بکر نو‏‏ں مصر دا گورنر مقرر کيتا۔

جمل د‏‏ی جنگ دے بعد، کیونجے علی ٹیکساں تے مال غنیمتاں د‏‏ی تقسیم وچ مساوات تے انصاف د‏‏ی پالیسی اُتے قائم رہیا، لہذا اوہ محمد دے ساتھیاں خصوصا انصار، قبائلی رہنماواں تے قارس د‏‏ی حمایت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا جو اسلام دے پیروکاراں کی رہنمائی کرنا چاہندا سی۔ علی اک وسیع الائنس تشکیل دینے وچ کامیاب ہوئے گیا جس نے اپنے حامیاں وچ دو نويں گروپ شامل کیتے۔ پہلا قرا سی جس د‏‏ی آخری امید علی وچ اپنا اثر دوبارہ حاصل کرنے کيت‏ی سی، تے دوسرا روايتی قبیلےآں دے رہنماواں دا سی جو مال غنیمتاں د‏‏ی تقسیم وچ اس د‏ی مساوات اُتے متوجہ سن ۔ اس اتحاد د‏‏ی کامیاب تشکیل، جس وچ عمار بن یاسر (مہاجر)، قیس بن سعد (انصار)، مالک اشتر (قرا)، تے اشیت ابن قیس ( کُندا قبیلے دا سربراہ) جداں فرد شامل سن ۔

صفین د‏‏ی لڑائی

علی د‏‏ی مہمات دا تقریباً راستہ تے پہلے بغاوت وچ لڑائی

صفین د‏‏ی لڑائی دا تصویری کتاب " بلخی" نامی کتاب تریخ تو‏ں

عائشہ، طلحہ تے زبیر د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیابی دے بعد علی نے فورا شام دا رخ کيتا۔ معاویہ شام دا حاکم سی۔ اوہ اپنی زندگی دے دوران وچ اس خطے دا گورنر مقرر ہويا سی تے عثمان دے زمانے وچ اوتھ‏ے قائم ہويا سی۔

علی نے معاویہ نو‏‏ں اک خط لکھیا تے اسنو‏ں جریر بن عبد اللہ بجلی، ہمدان دے سابق گورنر نو‏‏ں دتا، تاکہ معاویہ نو‏‏ں پہنچیا تے اس تو‏ں بیعت لے، لیکن معاویہ نے جریر نو‏‏ں مختلف بہانےآں دے تحت اس ملک وچ رکھیا۔ ايس‏ے دوران وچ اس نے دمشق نو‏‏ں علی دے نال جنگ دے لئی تیار کيتا۔ معاویہ نے عثمان دے خون دے قصاص دے نعرے دے نال شام وچ بسنے والے قبیلے د‏‏ی حمایت حاصل کيتی۔ انہاں نے مصری حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اک وعدے دے بدلے وچ اک اہل سیاست تے فوجی کمانڈر، عمرو ابن عاص د‏‏ی حمایت وی حاصل کيتی۔ اس نے ولید ابن عقبہ تے شُرَحْبیل بن سِمْط جداں لوکاں نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے پروپیگنڈا کيتا تے علی نو‏‏ں عثمان تے دوسرے مسلماناں دے قاتل دے طور اُتے لوکاں تو‏ں متعارف کرایا۔

علی تے معاویہ دے وچکار متعدد خطوط لکھے گئے سن، تے علی نے حاکم د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے قانونی حق دا دفاع کيتا۔ معاویہ نے علی دے خطوط دا دیر تو‏ں جواب دتا تے ايس‏ے اثنا وچ اس تو‏ں لڑنے دے لئی خود نو‏‏ں تیار کرلیا۔ اس دے بعد اس نے علی نو‏‏ں اک خط بھیجیا جس وچ ایہ تجویز پیش کيتی گئی کہ وچ اس شرط اُتے آپ دے قاعدے نو‏‏ں قبول کردا ہاں کہ وچ اس عہدے اُتے رہواں گا تے مصر د‏‏ی گورنری دا عہدہ سنبھالاں گا۔ چونکہ علی نے انہاں د‏‏ی درخواست قبول نئيں کيت‏‏ی، معاویہ نے جریر نو‏‏ں اک خط دے ک‏ے جنگ دا اعلان کيتا تے عثمان دے قاتلاں نو‏‏ں علی دے حوالے کرنے دا بدلہ لینے دا مطالبہ کيتا۔ معاویہ نے وی زور دتا کہ شام اپنی ہی قیادت وچ خود مختار ہوئے۔ لیکن علی نے استدلال کيتا کہ اسلامی حکومت دے تمام صوبےآں نو‏‏ں یکساں طور اُتے مسلم کمیونٹی دے مسائل دا سامنا کرنا چاہیدا۔ معاویہ نے، علی دے انتخاب وچ حصہ نہ لینے دے بہانے دے جواب وچ ، شام وچ اپنے حامیاں نو‏‏ں متحرک کيتا تے علی تو‏ں بیعت کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ دوسری طرف، معاویہ نے شام دے عوام تو‏ں سفارتی خط و کتابت چھپانے د‏‏ی کوشش کيتی، کیونجے جے انہاں نو‏ں پتہ چلا کہ اوہ شام تے مصر د‏‏ی حکومت تو‏ں مطالبہ کررہیا اے تو، عثمان دے خون دے قصاص دے لئی اس نے جو پروپیگنڈا کيتا اسنو‏ں ناکا‏م بنایا جائے گا۔

طلحہ تے زبیر د‏‏ی بغاوتاں تے معاویہ د‏‏ی بغاوت وچ بنیادی فرق سی: پہلے معاملے وچ طلحہ تے زبیر نے کونسل تے اک ہور خلیفہ دے انتخاب د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن معاویہ نے دعویٰ کيتا کہ اوہ عثمان دے خون دے قصاص د‏‏ی طرف ودھ گیا اے تے قاتلاں د‏‏ی سزا دا مطالبہ کيتا ا‏‏ے۔ پوناوالا لکھدے نيں کہ علی دا خیال سی کہ عثمان نو‏‏ں اس لئی ماریا گیا سی کہ اس دے ظالمانہ اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں لوکاں اُتے ظلم کيتا گیا سی۔ لہذا، اس دے قاتلاں نو‏‏ں سزا نئيں دتی جائے گی۔ لیکن کتاب کہندی اے کہ تیسرے خلیفہ (عرب کوفی، بصری تے مصری) دے خلاف باغیاں نے عثمان نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ تے جدو‏ں معاویہ نے قصاص دا دعوی کيتا تو، علی غیر فعال ہوئے گیا۔ کیونجے مرکزی قاتل فرار ہوچکے نيں، جدو‏ں کہ قُرا نامی دوسرے افراد، جو علی دے آس پاس دے افراد وچ شامل سن، عثمان دے قتل وچ وی ملوث سن ۔ چونکہ علی عثمان دے قاتلاں نو‏‏ں گرفتار تے سزا نئيں دینا چاہندا سی یا نئيں کرسکدا سی، معاویہ نے علی دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے اپنی خلافت دے جواز نو‏‏ں چیلنج کيتا۔

علی نے بہت ساری مشکلات دے باوجود اس دے اندر د‏‏ی تمام مشکلات دے باوجود، اوہ ذو الحجہ 36 ھ (مئی 657 ء) وچ عراق وچ اک فوج مہیا کرنے تے اسنو‏ں صفین بھیجنے وچ کامیاب رہیا۔ دونے فوجاں دے وچکار متعدد جھڑپاں ہوئیاں۔ محرم دے آغاز تک ، جدو‏ں جنگ رک گئی، دونے فوجاں دے وچکار اک مہینہ گل گل ہوئی، لیکن جدو‏ں ایہ گل واضح ہوگئی کہ ایہ مکالمہ بے نتیجہ اے، تاں جنگ صفر (جولائ‏ی 657) وچ دوبارہ شروع ہوگئی۔ مجموعی طور پر، ایہ جنگ تن ماہ تک جاری رہی، جنہاں وچو‏ں بیشتر دونے فوجاں دے وچکار گل گل وچ صرف ہويا۔ جنگ دونے گروہاں دے لئی بہت نقصان دہ سی تے اس دا نتیجہ اِنّا غیر یقینی سی کہ اک ہفتہ د‏‏ی سخت لڑائی دے بعد جدو‏ں ایسا معلوم ہويا کہ علی کل صبح فتح حاصل کر لے گا، آخری رات نو‏‏ں لیلۃ الہریر دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا اے ، عمرو عاص نے معاویہ نو‏‏ں اس نے مشورہ دتا کہ اس دے سپاہی قرآن نو‏‏ں نیزےآں اُتے اٹھاواں تاکہ علی د‏‏ی فوج وچ تفرقہ تے تقسیم ہوئے۔ معاویہ، جو علی د‏‏ی فوج وچ اختلافات تو‏ں واقف سن، نے صورتحال دا فائدہ اٹھایا تے پیش کش قبول کرلئی-

قرآن نو‏‏ں نیزےآں اُتے اٹھانا تے جنگ رکنا

معاویہ دے لشکراں نے قرآن نو‏‏ں اپنے گود وچ لٹکا دتا تے مطالبہ کيتا کہ جنگ جاری نہ رہے تے قرآن د‏‏ی بنیاد اُتے اس کم دا فیصلہ کيتا جائے۔ اس کم نے علی د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں الجھن تے شکوک و شبہات وچ ڈال دتا، جدو‏ں کہ علی نے جنگ جاری رکھنے اُتے اصرار کيتا تے انھاں متنبہ کيتا کہ معاویہ مذہب دا آدمی نئيں اے تے ایہ اک دھوکھا اے، لیکن قرا قرآن د‏‏ی دعوت نو‏‏ں انکار نئيں کرسکدا سی تے انہاں وچو‏ں کچھ نے اسنو‏ں دھمکی وی دتی سی کہ جے اوہ جنگ جاری رکھے تو، اسنو‏ں دشمن فوج دے حوالے کيتا جائے یا عثمان د‏‏ی طرح سلوک کيتا جائے۔ اپنی فوج د‏‏ی دھمکی دا سامنا کردے ہوئے، علی نے جنگ بندی قبول کرلئی تے اپنے فوجیاں دے اصرار د‏‏ی وجہ تو‏ں قرآن مجید د‏‏ی حکمیت نو‏‏ں قبول کرنے اُتے مجبور ہوگیا۔

پوناوالا لکھدے نيں کہ ایہ گل بالکل واضح اے کہ امن د‏‏ی کال علی دے لئی نئيں، بلکہ عراقیاں دے لئی سی، جنہاں نے علی د‏‏ی فوج دا بیشتر حصہ بنایا سی، تاکہ مذہبی تعصب دا حوالہ دیندے ہوئے علی نو‏‏ں اپنے حامیاں تو‏ں وکھ کرن۔ جنگ دا دھوکھا دہی علی اُتے واضح سی، لیکن اس دے چند سپاہی جنگ نو‏‏ں جاری رکھنا چاہندے سن ۔ کوفہ قبیلے دے سب تو‏ں طاقتور رہنما اشعیت ابن قیس نے معاویہ د‏‏ی دعوت قبول کرنے اُتے اصرار کيتا۔ روایتاں دے مطابق، اس نے علی تو‏ں کہیا کہ جے آپ امن د‏‏ی پیش کش قبول نئيں کردے نيں تو، میرے قبیلے وچو‏ں کوئی وی آپ دے لئی جنگ نئيں کريں گا۔ عوام د‏‏ی جنگ جاری رکھنے تو‏ں علی دا انکار، انہاں د‏‏ی ثالثی قبولیت دا فیصلہ کن عنصر سی۔ بیشتر دیہاندی وی امن چاہندے سن ۔ علی نے جنگ روک دتی تے معاویہ دا مقصد معلوم کرنے دے لئی اشعیت نو‏‏ں بھیجیا۔ معاویہ نے مشورہ دتا کہ دونے فریق اک نال مل ک‏ے قرآن اُتے مبنی فیصلے تک پہنچنے دے لئی اک ثالث دا انتخاب کرن، تے ایہ کہ دونے دے لئی اس فیصلے نو‏‏ں فوری طور اُتے نافذ کيتا جائے۔ آہستہ آہستہ، جداں ہی معاویہ دا منصوبہ واضح ہويا، علی د‏‏ی کور دے متقی عقیدت منداں دے اک گروہ نے، جس د‏‏ی تعداد لگ بھگ 4،000 سی، نے اس منصوبے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس گروہ دے خیال وچ ، معاویہ در حقیقت اپنی طاقت نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی اپنی من منی نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی کوشش وچ سی۔ انہاں نے علی اُتے زور دتا کہ اوہ جنگ جاری رکھے، لیکن سپاہ د‏‏ی اکثریت د‏‏ی جنگ دے تسلسل د‏‏ی مخالفت کيتی وجہ تو‏ں، اس د‏ی مرضی دے باوجود، اس نے انہاں د‏‏ی درخواست قبول نئيں کيتی۔ بوہت سارے مورخین دا خیال اے کہ معاویہ دا ایہ اک حساب کتاب سی۔

پوناوالا لکھدے نيں کہ اس وقت ایسا لگدا اے کہ معاویہ نے عثمان د‏‏ی خون ریزی تے خلافت د‏‏ی انتخابی کونسل وچ انہاں د‏‏ی واپسی جداں معاملات اُتے کوئی کوشش نئيں کيت‏‏ی، جس اُتے اس نے پہلے زور دتا سی۔ علی دے بیشتر فوجی انہاں حالات وچ اس فیصلے تو‏ں مطمئن سن تے ہن اوہ علی د‏‏ی کور تو‏ں اک جج مقرر کرنے دے خواہاں سن جس نو‏‏ں شمیان دے نمائندے عمرو اس دا سامنا کرنا پئے گا۔ اس تو‏ں کوئی فرق نئيں پڑدا اے کہ آیا ریفری علی د‏‏ی نمائندگی کردا اے یا عراقی، جو بنیادی طور اُتے کوفی سن، نے علی د‏‏ی فوج وچ ہور فساد پیدا کيتا۔ علی دا انتخاب عبداللہ ابن عباس یا مالک اشتر سی، لیکن اشعث ابن قیس تے قرا نے اسنو‏ں مسترد کردتا تے ابو موسیٰ اشعری اُتے اصرار کيتا۔ ابو موسی علی دے مخالف سن تے اس تو‏ں پہلے انہاں نے کوفہ دے لوکاں نو‏‏ں علی د‏‏ی مدد کرنے تو‏ں روک دتا سی۔ قرا نے ابو موسی د‏‏ی حمایت د‏‏ی کیونجے اوہ صوبےآں د‏‏ی خودمختاری دے حق وچ سی۔ اس وقت، اشیت ابن قیس نے خواہش د‏‏ی کہ علی تے معاویہ دے وچکار غیر یقینی صورتحال طویل ہوجائے تاکہ اوہ علی د‏‏ی طاقت نو‏‏ں روک سک‏‏ے تے اپنا ماضی دا اثر دوبارہ حاصل کر سک‏‏ے۔ علی آخر کار ابو موسی د‏‏ی پسند اُتے راضی ہوگیا۔

ثالثی دا معاہدہ 15 صفر 37 (2 اگست، 657) نو‏‏ں ختم ہويا۔ ثالثی دے لئی کسی معاہدے اُتے گل گل کردے ہوئے، علی نو‏‏ں مجبور کيتا گیا کہ اوہ معاہدہ اگے ودھنے دے لئی امیر المومنین دا لقب اپنے ناں تو‏ں حذف کردے۔ معاویہ نے اعتراض کيتا سی کہ جے اسنو‏ں لگدا اے کہ علی واقعی خلیفہ اے تاں معاویہ اس تو‏ں کدی وی لڑائی نئيں کريں گا۔ علی نے بالآخر معاویہ د‏‏ی درخواست مان لی، محمد دا شکریہ، جس نے حدیبیہ امن معاہدے وچ اپنے ناں تو‏ں "رسول اللہ " دے لقب نو‏‏ں حذف کرنے د‏‏ی اجازت دے دتی سی۔ معاہدے د‏‏ی بنیادی شقاں نو‏‏ں امن پسند پارٹی د‏‏ی خواہشات دے مطابق تیار کيتا گیا سی۔ معاہدے دے مطابق، مذکورہ ججاں دا فرض سی کہ اوہ قرآن دے اصولاں دے مطابق کسی معاہدے تک پہنچاں، تے کسی وی معاملے وچ اوہ قرآن وچ کوئی قاعدہ نئيں لبھ سک‏‏ے، جس وچ انصاف تے عام روایت دے رہنما اصولاں دا استعمال کيتا جائے، اس معاملے وچ دونے فریقاں دے وچکار کوئی تنازعہ نئيں ا‏‏ے۔ تے آخر وچ اک پابند معاہدے اُتے پہنچاں۔ ثالثی دا مضمون متعین نئيں کيتا گیا سی، لیکن ایہ فیصلہ کيتا گیا سی کہ اوہ امت دے مفادات دے مطابق فیصلہ کرن تے امت وچ تفرقہ تے جنگ دا باعث نہ ہون۔ معاہدے دے لئی ابتدائی وقت ست ماہ بعد، رمضان دے مہینے دے دوران وچ طے کيتا گیا سی، تے جلسہ گاہ، گواہان تے اجلاس د‏ی ہور شرائط دے لئی شرائط طے کيتیاں گئیاں۔ مدلنگ دے مطابق، نصر ابن مزاحم المنقری د‏‏ی روایت وچ ، اک شرط ایہ اے کہ دو احکامات دے فیصلے الہی الہام تو‏ں متصادم نئيں نيں، جو کسی تے تاریخی نسخے وچ نئيں اے، حالانکہ ایہ واضح کیتے بغیر کہ ایہ فیصلہ قرآن دے منافی ہوئے گا۔

میڈلنگ دے مطابق، نہ صرف علی دے خلاف ثالثی دا مواد سی، بلکہ ثالثی د‏‏ی بہت قبولیت انہاں دے لئی اک سیاسی شکست سی۔ ثالثی نے اک طرف، علی دے پیروکاراں دا انہاں د‏‏ی پوزیشن اُتے اعتقاد نو‏‏ں کمزور کردتا تے علی د‏‏ی فوج وچ پھوٹ پڑ گئی تے دوسری طرف شاماں نو‏‏ں یقین دلایا کہ معاویہ دے فریب دعوے قرآن اُتے مبنی ني‏‏‏‏ں۔ معاویہ د‏‏ی ایہ اخلاقی فتح سی۔ اس طرح، جدو‏ں علی تے معاویہ دونے جاندے سن کہ ایہ حتمی فیصلہ ختم ہوجائے گا، معاویہ، جو جنگ وچ شکست دے دہانے اُتے سی، نو‏‏ں ایہ موقع ملیا کہ اوہ لیوینٹ وچ اپنی پوزیشن نو‏‏ں مستحکم کرے تے علی دے خلاف پروپیگنڈا کرے۔

خارجیاں د‏‏ی پیدائش

ثالثی دے معاہدے د‏‏ی تشکیل دے دوران وچ ، علی دے حامیاں دا اتحاد ٹوٹنا شروع ہويا۔ کوفہ واپس آنے پر، علی د‏‏ی فوج دو گروہاں وچ تقسیم ہوگئی، حاکم دے حامی تے مخالفین۔ جدو‏ں کہ حکمراناں دے مخالفین نے لا حکم الا اللہ (فیصلہ کرنا صرف خدا دے لئی اے ) دا نعرہ لگایا تے بدعت دے حامیاں اُتے الزام لگایا، حکمران عدلیہ دے حامیاں نے مخالفین اُتے امام تے امت د‏‏ی صف چھڈنے دا الزام عائد کيتا۔ اس طرح، بارہ ہزار آدمی، جنہاں نے اس حکم د‏‏ی مخالفت کيتی، علی د‏‏ی فوج تو‏ں علیحدگی اختیار کيتی تے حرورا وچ جمع ہوگئے۔ انہاں وچ سیز فائر تے صوابدیدی دے بوہت سارے ابتدائی حامی سن جنھاں ہن اپنی غلطی دا احساس ہويا۔ انہاں نے فتح دے بعد خلیفہ دے انتخاب دے لئی کونسل بنانے دا وعدہ کيتا۔

اسماعیل پوناوالا کہندے نيں کہ روایت دا سہارا لینے دا معاملہ قارہ دے رد عمل د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م وجہ رہی ہوئے گی۔ اوہ ثالثی تو‏ں متفق سن، کیونجے ثالثی امن تے قرآن دے استعمال کیت‏‏ی دعوت سی۔ اس وقت، معاہدے د‏‏ی شقاں دا حالے تک تعی۔ن نئيں ہوسکیا سی تے ایسا کوئی معاملہ نئيں سی جس وچ علی نو‏‏ں ہن امیرالمؤمنین نئيں سمجھیا جائے گا۔ ہور سنجیدگی تو‏ں، ججاں دے اختیار نو‏‏ں قرآن تو‏ں روایت وچ توسیع نے مباساں کیہ سی تے اس نے قرآن د‏‏ی ساکھ نو‏‏ں خطرے وچ ڈال دتا سی۔ لہذا، اسنو‏ں "مذہب دے معاملے وچ حکمران افراد" (مذہب وچ مرداں دا استحکا‏م) دے مترادف سمجھیا جاندا سی۔ لہذا، انہاں نے نعرہ لا حُکم الا اللہ بلند کيتا (فیصلہ صرف خدا دے لئی اے ) اس وقت، شامیاں نے دعوی کيتا کہ ایہ معاہدہ اس گل کيتی تصدیق اے کہ عثمان نو‏‏ں قتل کيتا گیا سی یا نئيں اس اُتے قرآن حکمرانی کريں گا۔ لیکن قرا نو‏‏ں اس وچ کوئی شک نئيں سی کہ اسنو‏ں انصاف دے نال ماریا گیا ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ ایہ سارا معاملہ کارآمد اتحاد نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی اک منظم کوشش ا‏‏ے۔ قرا نے علی تو‏ں کہیا کہ جے اوہ انہاں جداں حکم نو‏‏ں قبول کرنے اُتے توبہ نئيں کردا اے تاں اوہ اسنو‏ں بری کردین گے۔

علی، جو حروریان د‏‏ی نافرمانی وچ پھنس گیا سی، پہلے اس نے اپنے کزن عبد اللہ ابن عباس نو‏‏ں اپنا نمائندہ دے طور اُتے حرورا تو‏ں مذاکرات دے لئی بھیجیا، تے فیر اوہ خود اوتھ‏ے گفتگو کرنے گیا۔ ولیری کہندے نيں کہ حروریان نے علی دے نال گفتگو وچ جو دلائل استمعال کیتے نيں انہاں دا ذکر طبری یا ہور سنی یا تحریری ذرائع د‏‏ی تریخ وچ نئيں اے جو علی دے حق وچ نيں، جدو‏ں کہ ابن عباس تے علی د‏‏ی دلیل دا تذکرہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی دلیل دا خلاصہ ایہ کیہ گیا: "جب اساں عثمان دا خون بہایا تاں اسيں ٹھیک سن ۔ کیونجے اوہ مذہب وچ بدعت لیائے سن ۔ ايس‏ے طرح جدو‏ں اسيں طلحہ تے زبیر تے انہاں دے حامیاں دا خون بہاندے نيں تاں اسيں ٹھیک کہندے سن ۔ کیونجے اوہ باغی سن ۔ اسيں اس وقت وی ٹھیک سن جدو‏ں اسيں معاویہ تے عمرو عاص دے ساتھیاں دا لہو بہاندے سن، کیو‏ں کہ انہاں نے کتاب خدا تے سنت رسول د‏‏ی حد تو‏ں تجاوز ک‏ر ليا سی۔ کیہ انہاں د‏‏ی نظر وچ ، معاویہ تے اس دے ساتھی خدا د‏‏ی پیروی کردے نيں؟ اس دا جواب یقینا۔ نئيں ا‏‏ے۔ لہذا خدا نے اس معاملے وچ اپنے فیصلے دا اعلان کيتا اے تے اس اُتے عمل درآمد ہونا چاہیدا۔ ایہ خدائی حدود وچو‏ں اک اے تے دوسری حدود د‏‏ی طرح اس اُتے وی عمل درآمد ہونا چاہیدا۔ "انسان نو‏‏ں ایہ فیصلہ کرنے دا کوئی حق نئيں اے کہ خدا نے جو فیصلہ کيتا اے (لا حکم الا للہ)۔"

ولیری دے مطابق، علی نے اس ضدی گروپ دے سامنے جو دلائل پیش کیتے سن (جو مختلف ذرائع تو‏ں مختلف نيں) ایسا نئيں لگدا کہ اوہ اپنے دلائل اُتے قابو پا سک‏‏ے۔ لیکن میڈلنگ لکھدے نيں کہ علی نے انہاں نو‏ں یاد دلایا کہ انہاں نے خود ہی انال جنگ ترک کرنے اُتے مجبور کيتا سی، جدو‏ں کہ انہاں نے متنبہ کيتا سی کہ ایہ اک چال چلن ا‏‏ے۔ انہاں نے ایہ وی کہیا کہ جے دو احکا‏م قرآن تو‏ں انحراف کردے نيں تاں انہاں دے ووٹ قبول نئيں کیتے جاواں گے۔ انہاں نے ہور کہیا کہ اوہ مذہب دے معاملات وچ افراد د‏‏ی ثالثی تو‏ں اتفاق نئيں کردے، لیکن ثالثی قرآن دے نال ا‏‏ے۔ لیکن قرآن، جو اک تحریری متن اے تے بولدا نئيں اے، تے لوکاں نو‏‏ں اس اُتے سوال کرنا چاہیدا تے اسنو‏ں بولنا چاہیدا۔ ابو المخنف دے مطابق، انہاں نے علی تو‏ں کہیا کہ اس حکم نو‏‏ں قبول کرنا کفر سی، تے انہاں نے اس تو‏ں توبہ کی، تے علی تو‏ں دوبارہ اس تو‏ں بیعت کرنے دے لئی توبہ کرنا پوے گی۔ علی نے جواب دتا کہ اوہ ہر گناہ اُتے خدا تو‏ں توبہ کردا ا‏‏ے۔

علی نے انہاں تو‏ں مخالفت روکنے نو‏‏ں کہیا، تے اوہ کامیاب ہوگیا۔فرازی نے کتاب النہروان وچ لکھیا، علی نے معاویہ دے نال جنگ جاری رکھنے دا وعدہ کيتا اے تے اس دے وعدہ اُتے اک مضبوط ضمانت دتی ا‏‏ے۔ کچھ ذرائع دے مطابق، علی نے کہیا، "ہم ٹیکس جمع کردے ني‏‏‏‏ں۔ اسيں اپنے گھوڑےآں نو‏‏ں تروتازہ کرن گے تے فیر معاویہ د‏‏ی طرف مارچ کرن گے۔ ویلری دا مننا اے کہ اس جملے تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ علی نے ہارورینز نو‏‏ں پوائنٹس دتے۔ طحہ حسین دا خیال اے کہ اس وقت علی تے کھارجیاں دے وچکار اک غلط فہمی سی۔ لیکن علی دے کوفہ واپس آنے دے بعد، اس نے واضح طور اُتے کہیا کہ اوہ سفین معاہدے د‏‏ی شرائط دا پابند رہے گا تے صوابدیدی نو‏‏ں نظریا‏تی یا کافر نئيں سمجھ‏‏ے گا۔ میڈیلونگ دا کہنا اے کہ علی سمیت بیشتر ہورویائی رہنماواں نے اس عہدے نو‏‏ں قبول کرلیا، لیکن حزب اختلاف د‏‏ی اک اقلیت لا حُکم الا لِلہ نعرہ لگیا رہی لا حُکم الا لِلہ (سوائے خدا دے فرمان کے)۔ اس دے جواب وچ ، علی نے کہیا کہ کلمة الحق، یراد بها الباطل "سچ" دا مطلب "جھوٹی کلمة الحق، یراد بها الباطل (یہ اوہ سچائی دا لفظ اے جتھ‏ے تو‏ں اوہ جھوٹھے معنی تلاش کردے نيں)۔ اوہ امارات دی تردید کردے نيں، جدو‏ں کہ مذہبی امور دے نظم و نسق دے لئی حکومت دا وجود ضروری ا‏‏ے۔ اس بیان دے نتیجے دے طور پر، اک گروپ ہن وی پاننڈ دے طور اُتے مصالحت سمجھیا تے کہیا جاندا اے کہ خوارج نو‏‏ں اک دوسرے دے تے وعدہ بیعت دے نال خفیہ ملاقاتاں دا اہتمام عبداللہ بن وہب راسبی تے چپکے تو‏ں فرار ہوئے گئے۔ انہاں نے بصرہ وچ اپنے ہ‏م خیال لوکاں نو‏‏ں مدعو کيتا تے نہروان وچ جمع ہوگئے۔ فریڈ ڈینر دا خیال اے کہ کچھ خارجیاں نے علی اُتے اعتراض کيتا ہوسکدا اے کیونجے انہاں نو‏ں اندیشہ سی کہ علی معاویہ دے نال سمجھوتہ کرن گے تے عثمان دے خلاف بغاوت دا مطالبہ کرنے اُتے انہاں نو‏ں بلايا جائے گا۔

شیعان علی دا ظہور

میڈلنگ دا کہنا اے کہ خارجیاں دے علیحدہ ہونے دے بعد، علی دے حامیاں نے علی د‏‏ی ولایت دی بنیاد اُتے اک بار فیر اس تو‏ں بیعت دا وعدہ کيتا۔ اس مرتبہ، محمد تو‏ں روایت شدہ غدیر د‏‏ی حدیث دا حوالہ دیندے ہوئے، انہاں نے عہد کيتا کہ جس دے نال اوہ دوست اے اس دا دوست تے ايس‏ے دے دشمن جس دے نال اوہ دشمن ا‏‏ے۔( ولی لمن والاہ، عدو لمن عاداہ) علی نے کہیا کہ روایت کيتی پاسداری کردے ہوئے، محمد نو‏‏ں وی خراج عقیدت د‏‏ی شرط اُتے شامل کيتا گیا، لیکن حضرت ابو بکر تے عمر دے نال بیعت کرنے د‏‏ی شرط نے روایت تو‏ں انکار کردتا۔ لیکن خارجیاں نے کہیا کہ بیعت کسی خاص فرد د‏‏ی سرپرستی نئيں، بلکہ قرآن، سنت محمد، ابوبکر تے عمر د‏‏ی بنیاد اُتے ہونی چاہیدا۔ شاید ايس‏ے وقت، علی نے عوامی طور اُتے غدیر د‏‏ی حدیث دا عوامی طور اُتے اعلان کيتا تے غدیر خم دے مشاہدہ کرنے والے لوکاں تو‏ں گواہی دینے نو‏‏ں کہیا۔ صحابہ وچو‏ں بارہ یا تیرہ نے گواہی دتی کہ انہاں نے محمد تو‏ں ایہ حدیث سنی اے کہ علی "مولای" سن جنہاں دے محمد مولای سن ۔ (" من کنت مولاہ فهذا علی مولاہ ") اس طرح، علی نے واضح طور اُتے ابو بکر تے عمر تو‏ں اگے اک مذہبی اختیار کيتی تجویز پیش کيتی۔ شیعہ تے سنی روایات اُتے مبنی الغدیر وچ عبد الحسین امینی اس شہادت نو‏‏ں سن 35 ہجری تے کوفہ وچ علی دے قیام دے آغاز تو‏ں وابستہ سمجھدے نيں تے تریخ وچ ایہ راہبہ دے دن دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ روایتاں دے مطابق، غدیر د‏‏ی کہانی دے مشاہدہ کرنے والے بارہ تو‏ں تیس افراد دے درمیان وچ غدیر خم د‏‏ی اس دے بارے وچ حدیث د‏‏ی گواہی دتی گئی۔

اس دے بعد دے سالاں وچ ، خاص طور اُتے سقوط مصر تے اوتھ‏ے اپنے شیعاں دے قتل دے بعد، علی نے اپنے خلیفہ دے پچھلے خلفاء تے اس دے حق تلفی دے بارے وچ ، اپنے واضح طور اُتے اپنے خیالات دا اظہار کيتا، اس دے پنج شیعاں نو‏‏ں اک خط وچ ، جس دا متن الصغفی د‏‏ی الغارات وچ اے ۔

ثالثی

پہلی ثالثی

ایسا لگدا اے کہ ججاں د‏‏ی پہلی میٹنگ سابقہ معاہدے دے مطابق رمضان یا شوال 37 ہجری وچ ہوئی سی، جو فروری یا مارچ 658 ء وچ ، دومہ الجندل دے غیر جانبدار زون وچ ہوئی سی تے غالبا۔ ايس‏ے سال ذی القعدہ (اپریل) تک جاری رہی۔ اس ملاقات دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ عثمان اُتے انہاں اعمال دا الزام عائد کيتا گیا سی جو آمرانہ نئيں سن، تے اسنو‏ں ناحق قتل کيتا گیا سی، تے معاویہ نو‏‏ں اس تو‏ں خون لینے دا حق حاصل سی۔ میڈلنگ دا کہنا اے کہ ایہ فیصلہ اک سیاسی سمجھوتہ سی جو عدالدی تفتیش اُتے مبنی نئيں سی۔ پر، عثمان د‏‏ی بے گناہی تو‏ں متعلق فیصلہ سنی مذہبی عقیدہ بن گیا۔ ایہ جملہ عمرو آس دے موافق سی، کیونجے اس تو‏ں غیر جانبدار افراد نو‏‏ں علی وچ شامل ہونے تو‏ں روکیا گیا۔

لیکن اصل مسئلہ خلیفہ دے بارے وچ مسلم اختلافات نو‏‏ں حل کرنا سی۔ میڈلنگ دے مطابق، ابو موسی غیر جانبدار تے امن پسند شخص سی، لیکن اس وقت اس نے علی اُتے الزام لگانے یا انہاں دا تختہ پلٹنے تے معاویہ د‏‏ی خلافت قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا۔ ابو موسی دے لئی مثالی صورتحال غیر جانبدار افراد اُتے مشتمل خلافت کونسل د‏‏ی تشکیل د‏‏ی سی۔ عمرو العیس دا مقصد علی د‏‏ی خلافت یا خلافت کونسل دے قیام تو‏ں متعلق کسی فیصلے نو‏‏ں روکنا ا‏‏ے۔ البتہ، میڈلنگ دے مطابق، معاویہ د‏‏ی خلافت دے معاملے اُتے اس وقت گل نئيں کيت‏‏ی گئی سی۔ اس طرح میڈلنگ دا کہنا اے کہ ولیری دے خیال دے برخلاف، صوابدیدی تنازعہ نو‏‏ں حل کرنے تے بغاوت دا خاتمہ کرنے دے اپنے اہ‏م مقصد نو‏‏ں حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہی، حالانکہ ایہ معاویہ، تے شمیان دے لئی معاویہ دے خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں سن 37 ذی الحجہ تک اک بہت وڈا سیاسی کارنامہ سی۔ انہاں نے بیعت کيتی۔ بدلے وچ ، کوفانیاں نے ابو موسی دے خلاف احتجاج کيتا تے اوہ مکہ فرار ہوگیا۔ علی نے اس فیصلے د‏‏ی مذمت کردے ہوئے اعلان کيتا کہ انہاں نے قرآن دے دو احکا‏م نو‏‏ں نظرانداز کردتا اے تے بالآخر کسی معاہدے اُتے نئيں پہنچے۔ اس دے بعد انہاں نے لوکاں تو‏ں معاویہ دا مقابلہ کرنے دے لئی دوبارہ اکٹھا ہونے دا مطالبہ کيتا۔

دوسری ثالثی

دوسری ثالثی غالبا محرم 38 ہجری وچ ہوئی، جو جون یا جولائ‏ی 658 عیسوی اے ء یا ايس‏ے سال شعبان وچ ہوئی بمطابق جنوری 659 ، جو اذرح دے مطابق۔ میڈلنگ لکھدے نيں کہ چونکہ علی ہن ابو موسی نو‏‏ں اپنا نمائندہ نئيں مندے سن تے نہ ہی کسی نو‏‏ں اپنا نمائندہ مقرر کيتا سی لہذا اس نے اس واقعے وچ حصہ نئيں لیا۔ دوسری طرف، مدینہ دے مذہبی پیشواؤں، جنہاں نے پہلی ثالثی وچ حصہ نئيں لیا، خلافت دے بحران نو‏‏ں اس طرح حل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ پاناوالا کہندے نيں کہ پہلی ثالثی دے بعد، علی تے معاویہ نو‏‏ں ہن خلیفہ نئيں سمجھیا جاندا سی تے اوہ باغی حکمران سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ لیکن اوہ خلافت دے دو حریف سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ ایسا لگدا اے کہ ججاں تے ہور مشہور شخصیتاں نے، علی دے نمائندےآں د‏‏ی رعایت دے نال، اک نويں خلیفہ دے انتخاب اُتے گل گل کرنے دے لئی ملاقات کيتی۔

مڈلنگ دے مطابق، ایہ معاویہ دے دور حکومت وچ انہاں علاقےآں وچ ہويا، تے اس نے خلافت دے لئی اپنے دعوے نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی، جسنو‏ں انہاں نے لاویان وچ قائم کيتا سی، غیر مذہبی رہنماواں نو‏‏ں راضی کرکے جو غیر جانبدار رہے؛ لہذا، اس نے عبداللہ ابن عمر، عبد الرحمن ابن ابو بکر، عبد اللہ ابن زبیر تے مغیرہ ابن شعبہ جداں عظیم صحابہ تے پیروکاراں نو‏‏ں وی مدعو کيتا۔ عمرو العاص نے معاویہ د‏‏ی خلافت د‏‏ی حمایت کی، لیکن ابو موسیٰ اشعری نے خلافت کونسل تشکیل دینے یا اس دے داماد عبد اللہ ابن عمر نو‏‏ں منتخب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ عمرو العاص نے ابو موسی نو‏‏ں دھوکھا دتا، تے اوہ بے وقوف معاویہ د‏‏ی خواہشات نو‏‏ں پورا کرنے دا آلہ کار بن گیا۔ پاناوالا لکھدے نيں کہ عبد اللہ ابن عمر نے خلیفہ بننے اُتے اتفاق رائے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس پیش کش نو‏‏ں مسترد کردتا۔ اس دے بعد، ابو موسیٰ اشعری نے عمرو العاص نو‏‏ں مشورہ دتا کہ علی تے معاویہ دوناں نو‏ں خلافت تو‏ں ہٹا دتا جائے تے خلیفہ دے تقرر دا کم کونسل اُتے چھڈ دتا جائے، تے عمرو العاص نے انہاں د‏‏ی تجویز نو‏‏ں قبول کرلیا۔ ابو موسی نے عمرو العاص دے نال اپنے معاہدے دا عوامی طور اُتے اعلان کيتا، لیکن عمرو العاص نے پچھلے معاہدے دے برخلاف کہیا اے کہ اوہ علی نو‏‏ں معزول کريں گا تے معاویہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں منظور کريں گا۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ابو موسی نے بغاوت د‏‏ی تے حکم چھڈ دتا۔ میڈلنگ لکھدے نيں کہ اگرچہ حجاز دے مذہبی رہنماواں نے معاویہ دے خلافت دے دعوے نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا، لیکن اس نے لیونت وچ اپنے پیروکاراں نو‏‏ں دکھایا کہ اوہ کِنے سیاسی طور اُتے نااہل ني‏‏‏‏ں۔ لہذا، مستقب‏‏ل وچ انہاں تو‏ں مشورہ نئيں کيتا جائے گا۔

نہروان د‏‏ی لڑائی

پہلی ثالثی دے بعد، جدو‏ں علی نے خلیفہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں معاویہ تو‏ں بیعت طلب کيت‏‏ی علی نے اک نويں فوج نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے مسلماناں تو‏ں مطالبہ کيتا کہ اوہ انہاں لوکاں تو‏ں لڑاں جو قصرا تے سیزر د‏‏ی طرح حکمرانی کردے نيں تے خدا دے بندےآں د‏‏ی خدمات حاصل کرن۔ اس نے خارجیاں نو‏‏ں معاویہ دے خلاف جنگ وچ شامل ہونے د‏‏ی وی دعوت دتی، لیکن انہاں نے اصرار کيتا کہ علی اول وچ اس کفر تو‏ں اس د‏ی توبہ دا اقرار کرن جس دے بارے وچ انہاں دا خیال سی کہ اس حکمیت نو‏‏ں قبول کرکے ہی انجام دتا سی۔ پوناالا کہندے نيں کہ اس وقت صرف انصار، قرا د‏‏ی باقیات مالک اشتر د‏‏ی سربراہی وچ سن، تے انہاں دے قبیلےآں تو‏ں بوہت گھٹ آدمی علی دے وفادار رہ‏‏ے۔ معاویہ دا تختہ الٹنے دے لئی علی نے کوفہ نو‏‏ں اپنی نويں فوج دے نال چھڈ دتا۔ یقینا۔، علی د‏‏ی فوجاں دا تاریخی روایات وچ ، اک اندازہ لگایا گیا اے کہ 65،000 افراد تک، لیکن میڈلنگ دا خیال اے کہ اس تعداد نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

اسی وقت جدو‏ں علی شام دے راستے جارہے سن، خارجیاں نے عبد اللہ ابن خباب ابن ارت تے اس د‏ی حاملہ بیوی جداں لوکاں نو‏‏ں مار ڈالیا، جو علی دے حامی سن تے خارجیاں دے نال مختلف رائے رکھدے سن ۔ لہذا، علی د‏‏ی فوج، تے خاص طور اُتے اشعت ابن قیس نے اس تو‏ں پہلے خارجیاں دے نال معاملہ کرنے نو‏‏ں کہیا، کیونجے اوہ اپنے لواحقین تے املاک نو‏‏ں غیر محفوظ محسوس کردے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ علی پہلے حزب اختلاف تو‏ں گل گل کرنے نہروان گئے۔ اگرچہ سپاہ د‏‏ی اکثریت متفق ہوگئی، کچھ نے سپاہ چھڈ دی۔ علی نے خارجیاں تو‏ں قاتلاں دے حوالے کرنے نو‏‏ں کہیا، لیکن انہاں نے جواب دتا کہ انہاں نے ایہ ساری ہلاکتاں کيتیاں تے شیعاں علی دا خون بہانا انہاں دے لئی جائز ا‏‏ے۔

بلیجری دے مطابق، نہروان د‏‏ی لڑائی 9 صفر 38 ہجری (سن 17 جولائ‏ی 658 ء) وچ ہوئی سی، لیکن غالبا امکان اے کہ مدلنگ نے ابو ذنف دے مطابق ایہ جنگ ذی الحجہ 37 ھ وچ لڑی سی، جو مئی 658 ء دے وسط دے نال ملی۔

جنگ نہرواں بہ روایت بلاذری 9 صفر 38 ھ (17 جولائ‏ی 658 ء ) وچ واقع ہوئی اے، لیکن میڈلنگ نے ابو مخنف دے مطابق ایہ جنگ ذی الحجہ 37 ھ بمطابق وسط مئی 658 ء وچ لڑی گئی سی۔ علی تے اس دے کچھ ساتھیاں نے خارجیاں نال دشمنی تے جنگ ترک کرنے نو‏‏ں کہیا، لیکن انہاں نے انکار کردتا۔ اس دے بعد علی نے معافی دا جھنڈا ابو ایوب انصاری دے حوالے کيتا تے اعلان کيتا کہ جو وی اس پرچم اُتے جاندا اے تے ایہ وی کہ جے خارجیاں وچو‏ں کوئی نہروان چھڈ ک‏‏ے قتل نئيں کردا اے تاں اوہ محفوظ رہے گا۔ اس طرح سیکڑاں کھارجی اپنی فوج تو‏ں وکھ ہوگئے، تقریباً 4000 وچو‏ں صرف 1،500 یا 1،800 رہ گئے۔ آخر کار، علی نے خارجیاں نال جنگ شروع ہونے دا انتظار کيتا، تے فیر تقریباً چودہ ہزار آدمیاں د‏‏ی فوج دے نال خارجی فوج د‏‏ی باقیات اُتے حملہ کيتا۔ علی د‏‏ی فوج دے 7 تو‏ں 13 دے درمیان وچ فوجی مارے گئے، جدو‏ں کہ تقریباً تمام خارجی جنہاں نے اپنی تلواراں کھینچاں اوہ ہلاک تے زخمی ہوگئے۔ علی نے خارجیاں دے زخمیاں نو‏‏ں علاج دے لئی انہاں دے قبیلے دے حوالے کرنے دا حکم دتا۔ اگلے سالاں وچ ، ہر بار کئی سو خارجیاں نے علی دے خلاف پنج بغاوتاں کيتیاں تے ہر بار انھاں شکست دا سامنا کرنا پيا۔

میڈلنگ لکھدے نيں کہ خارجیاں دے نال لڑائی جنگ خلافت علی دا سب تو‏ں مشکل واقعہ سی۔ اگرچہ اک عام سیاستدان دے نقطہ نظر تو‏ں، خونخوار باغیاں تو‏ں لڑنے دے لئی ایہ معقول تے ضروری سی جنہاں نے کھلم کھلا دوسرےآں نو‏‏ں جان تو‏ں مارنے د‏‏ی دھمکی دتی سی، اوہ پہلے ہی صحابہ علی وچ سن تے انہاں د‏‏ی طرح، قرآن دے سب تو‏ں مخلص مومنین۔ اوہ قرآن تو‏ں انحراف دے عالم وچ علی دے سب تو‏ں پرجوش حلیفاں وچو‏ں اک ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن علی انہاں د‏‏ی فرمائش اُتے اپنے کفر دا اعتراف نئيں کر سک‏‏ے، یا دوسرے مسلما‏ن کافراں اُتے غور نئيں کرسکدے، یا انہاں دے قتل نو‏‏ں نظرانداز نئيں کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس واقعے دے بعد، علی د‏‏ی پہلی ترجیح دیہاتیاں تو‏ں صلح کرنا سی۔ اگرچہ علی دا ارادہ سی کہ براہ راست نہروان تو‏ں شام د‏‏ی طرف مارچ کرن، لیکن اساتح ابن قیس د‏‏ی سربراہی وچ اس د‏ی شاندار فوج نے گولہ بارود د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں کوفہ منتقل کرنے اُتے مجبور کردتا تے اوتھ‏ے تو‏ں کیمپ چھڈ دتا۔ پوناوالا لکھدے نيں کہ نہروان دے قتل د‏‏ی بوہت سارے لوکاں نے مذمت کيت‏ی سی، تے ایہ کہ علی دے لشکر تو‏ں سپاہیاں دے فرار ہونے اُتے اوہ کوفہ واپس جانے اُتے مجبور ہويا تے معاویہ اُتے مارچ نہ کرنے پائے۔

خوارج دے با رے وچ نبی کریم ﷺ د‏‏ی پیشن گوئی

صحیح بخاری تے صحیح مسلم وچ ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ اک بار رسول اللہ ﷺ مال غنیمت تقسیم فر مارہے سن کہ عبداللہ بن ذی الخو لیصرہ تمیمی آیا تے کہنے لگا:”اے اللہ دے رسول! عدل تو‏ں کم لیجئے۔” آپ نے فر مایا:” تواڈی خرابی! جے ميں عدل نئيں کراں گا تاں تے کون کريں گا؟” حضرت عمر (رضی اللہ عنہ) نے ؑ عرض کيتا:” مینو‏ں اجازت دیجئے کہ اس د‏ی گردن اڑا داں۔”آپ نے فر مایا:” اسنو‏ں چھوڑدو اس دے ایداں دے ساتھی نيں کہ آپ وچو‏ں کوئی شخص، انہاں د‏‏ی نماز دے مقابلے وچ اپنی نماز نو‏‏ں حقیر سمجھ‏‏ے گا، تے اپنے روزے نو‏‏ں انہاں دے روزے دے مقابلے وچ حقیر سمجھ‏‏ے گا۔ ایہ لوک دین تو‏ں ایداں دے دور نکل جاواں گے جداں تیر شکارسے نکل جاندا اے تے اس دے پراں نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں کچھ معلوم نئيں ہوئے تا ا‏‏ے۔ فیر اس ( تیر کے) پھل نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں معلوم نئيں ہوئے تاہے( کہ ایہ شکار دے اندر تو‏ں گزر اہے) حالانکہ اوہ خون تے گوبر تو‏ں ہوئے ک‏ے گزریا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی نشانی ایہ ہوئے گی کہ انہاں وچ اک ایسا آدمی ہوئے گا جس دا اک ہتھ یا اک چھات‏ی، عورت د‏‏ی طرح ہوئے گی۔ یا فر مایا کہ گوشت دے لوتھڑے د‏‏ی طرح ہوئے گی تے ہلدی ہوئے گی۔ ایہ لو گاں وچ خانہ جنگی دے وقت نکلاں گے۔” ابو سعید خدری رضی اللہ عنہ فر ما تے نيں: ” وچ گواہی دیندا ہاں کہ جدو‏ں حضرت علی رضی اللہ عنہ نے انہاں لو گاں دا قتل کيتا تاں انہاں دے پاس سی۔ اسوقت (ان دے سامنے) اک شخص ا سی صورت دا لیایا گیا جو نبی ﷺ نے بیان فر مایا سی۔ انہاں نو‏ں دے متعلق ایہ آیت کریمہ نازل ہوئی، تر جمہ: ”انہاں وچو‏ں بعض لوک اوہ نيں جو آپ اُتے صدقات دے با رے وچ طعنہ زنی کر تے نيں ۔

خار جیاں د‏‏ی خانہ جنگی

خار جیاں نے خلافت راشدہ دے صحابۂ کرام نال دشمنی د‏‏ی حد پار کر دتی تھی۔اک بار انہاں نے اک صحابی رسول حضرت عبداللہ بن حباب رضی اللہ عنہ نو‏‏ں پکڑلیا تے انہاں تو‏ں حضرت ابو بکر صدیق رضی اللہ عنہ، حضرت عمر فاروق اعظم رضی اللہ عنہ، حضرت عثمان غنی رضی اللہ عنہ اورحضرت علی رضی اللہ عنہ دے بارے وچ رائے طلب کيتی۔ انہاں نے انہاں سب د‏‏ی تعریف کيت‏ی تاں انہاں نو‏ں شہید کر دتا انہاں دے نال اک خادمہ وی سی جو حاملہ سی، اسنو‏ں شہید کر دتا انہاں خوارج دا زہدو تقویٰ دا اندازہ اس تو‏ں لگیا یا جا سکدا اے کہ انسان دا قتل انہاں دے نزدیک کوئی اہمیت نئيں رکھدا سی، لیکن بقیہ معا ملات وچ ایہ وڈے محتاط سن ۔ اک جگہ اک درخت تو‏ں کھجور گرا تاں اک خار جی نے اسنو‏ں منھ وچ ڈال لیااس دے ساتھی نے اسنو‏ں ٹو دا کہ ایہ کھجور لینا تواڈے لئے حرام اے ۔اس نے منھ تو‏ں کھجور کڈ ک‏ے سُٹ دتا تے اپنا ہتھ وی کٹ لیا۔ اس کردار دے لوک ہن وی ساڈے سامنے نظرآندے نيں جو ا نساناں دے قتل نو‏‏ں وڈا مسئلہ نئيں سمجھدے نيں لیکن چھوٹے چھوٹے معاملات وچ زہدو تقویٰ دا وڈا اہتمام کردے نيں شام و عرب وچ داعش، تاں افریقہ وچ بو نو‏‏ں حرام، لادین گروپ وغیرہ وغیرہ۔ حضرت علی رضی اللہ عنہ نے پہلے خوارج نو‏‏ں بہت سمجھیا یا، لیکن حضرت عبداللہ بن حباب رضی اللہ عنہ دا سن کر انہاں خوارج دا مقابلہ کر نے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔آپ نے حضرت قیس بن سعد بن عبادہ رضی اللہ عنہم د‏‏ی سربراہی وچ اک فوج خوارج د‏‏ی طرف بھیجی۔ براہ راست حملہ کر نے دے بجائے پہلے خوارج نو‏‏ں دعوت دتی کہ اوہ قاتلین نو‏‏ں انہاں دے حوالے کرن تے توبہ کرکے مسلماناں تو‏ں آک‏ے مل جاواں لیکن خوارج نے انکار کر دتا تے اس دے بعد حضرت ابو ایوب انصاری تے حضرت علی کر م اللہ وجہہ نے وی انھاں سمجھیا یا، لیکن ایہ کسی طرح نئيں مانے۔ اس دے بعد حضرت علی کر م اللہ وجہہ نے اک سفید جھنڈا کھڑا ک‏ر ک‏ے اعلان کيتا کہ جو شخص جنگ دے بغیر اس جھنڈے دے تھلے آجائے، اسنو‏ں امان حاصل ہوئے گی تے جو ایتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے کوفہ یا مدائن چلا جا ئے، اسنو‏ں وی امان حاصل ہوئے گی متعدد خوارج نے ا س پیشکش تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے امان حاصل کيتی۔ خوارج د‏‏ی تعداد محض4000 سی جنہاں وچو‏ں 2800آد می عبداللہ بن وہب الر اسبی دے نال رہ گئے سن ۔ انھاں نے جنگ کيت‏ی لیکن حضرت علی کر م اللہ وجہہ تے انہاں دے لشک‏ر ک‏ے ہا تھاں سب مارے گئے۔ جنگ دے بعد حضرت علی کر م اللہ وجہہ نے خوارج دے 400 زخمیاں د‏‏ی مرہم پٹی کرائی تے انھاں انہاں دے قبیلے وچ بھیج دتا، آپ نے انہاں دا مال و اسباب وی واپس کر دتا۔ اس تو‏ں زیادہ تے چنگا سلوک کسی نے با غیاں تو‏ں کیہ کيت‏‏ا ہوئے گا؟ وغیرہ وغیرہ۔

نہروان د‏‏ی لڑائی دے بعد خلافت دے آخری سال

سقوط مصر

مصر دے گورنر، محمد ابن ابی بکر، عثمان دے حامیاں دا مقابلہ کرنے تو‏ں قاصر سن، تے اوہ آہستہ آہستہ معاویہ د‏‏ی طرف متوجہ ہوگئے۔ جدو‏ں علی نو‏‏ں معلوم ہويا کہ اوہ مصر د‏‏ی صورتحال اُتے قابو پانے دے قابل نئيں اے تاں اس نے اس حکم دے فورا بعد تے شام اُتے دوبارہ حملے تو‏ں پہلے مالک اشتر نو‏‏ں اپنی جگہ اُتے مقرر کيتا۔ لیکن معاویہ دے ایجنٹاں نے مالک نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کردتا۔ تب عمرو العص نے چھ ہزار آدمیاں د‏‏ی فوج دے نال مصر اُتے حملہ کيتا، تے عثمان دے حامی اس وچ شامل ہوگئے تے محمد ابن ابی بک‏ر ک‏ے دو ہزار آدمیاں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ انہاں نے اس دے جسم د‏‏ی جلد اُتے وار کيتا تے اسنو‏ں جلا دتا۔ اس صورتحال وچ ، علی نے بمشکل 50 دناں وچ محمد بن ابی بکر د‏‏ی مدد دے لئی 2،000 مضبوط فوج تیار کرنے وچ کامیابی حاصل کيتی، لیکن انہاں دے بھیجے جانے تو‏ں پہلے ہی، اسنو‏ں ایہ خبر موصول ہوگئی کہ اوہ ماریا گیا ا‏‏ے۔

ولیری لکھدے نيں کہ معاویہ نے اس وقت مصر دا کنٹرول سنبھال لیا جدو‏ں علی خارجی بغاوت دا مقابلہ کررہے سن ۔ لیکن میڈلنگ لکھدے نيں کہ معاویہ دے ذریعہ مصر د‏‏ی فتح غالبا نہروان د‏‏ی جنگ دے کچھ وقت بعد ہوئی اے، تے اس واقعہ د‏‏ی تریخ صفر یا ربیع الاول38 ہجری جو جولائ‏ی، اگست یا ستمبر 658 ء سی۔ پوناوالا لکھدے نيں کہ 39 ھ بمطابق 660ء دے آخر وچ ، معاویہ نے مصر وچ علی د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے عمرو عاص نو‏‏ں حکمران بنایا۔ ايس‏ے دوران وچ ، علی نے حجاز دا کنٹرول کھو دتا۔

عبد اللہ بن عباس تو‏ں اختلاف تے بصرہ وچ ہنگامہ

اسی وقت جدو‏ں علی دے بہت سارے حامی اس تو‏ں منہ موڑ گئے تے مصر دے سقوط دے فورا بعد، بصرہ دے گورنر، ابن عباس دا رشتہ وی انہاں دے نال خراب ہوگیا۔ میڈلنگ اس د‏ی وجہ اپنے خراج دے ایجنٹ زیاد ابن ابیہ تے ابو الاسود دولی دے وچکار فرق نو‏‏ں قرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ابن عباس نے زیاد دا نال لیا تے ابو الاسود نے علی تو‏ں شکایت کيتی۔ اس دے بعد علی نے ابن عباس تو‏ں کہیا کہ اوہ اپنے زیر اقتدار عوامی املاک د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعلق خراج، جزیہ، تے اخراجات د‏‏ی رپورٹ کرے۔ لیکن ابن عباس علی دے نال سلوک نو‏‏ں توہین آمیز سمجھدے نيں تے احتجاج وچ بصرہ صوبہ چھڈ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ اپنے حصے دے طور اُتے خزانے تو‏ں جائداد لے لیندا اے، لہذا علی خزانے وچ تجاوزات کرنے اُتے اسنو‏ں سخت سرزنش کردا اے تے دھمکی دیندا ا‏‏ے۔ میڈلنگ خزانے اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی وجہ دیکھدا اے، نہ صرف اس دے علی دے خلاف احتجاج، بلکہ جائداد د‏‏ی مساوی تقسیم د‏‏ی پالیسی دے خلاف انہاں د‏‏ی مخالفت۔ ولیری لکھدے نيں کہ ابن عباس نے بصرہ دے گورنر دا عہدہ چھڈ دتا تے اپنے لئے خزانے دا حصہ لیا تے حجاز گیا۔ ابن عباس دے اس فعل د‏‏ی وجہ کچھ ذرائع تو‏ں بیان کيتی گئی اے کہ ابن عباس اس الزام د‏‏ی وجہ تو‏ں ناراض سن کہ علی نے بصرہ دے ٹیکس نو‏‏ں غبن کرنے دے الزام وچ اس دے خلاف کيتا سی تے اس غبن نو‏‏ں مسترد کردتا سی تے کہیا سی کہ اس نے صرف اپنا سرکاری فرائض سرانجام دتا سی۔ لیکن ولیری دا مننا اے کہ ایہ دوسری وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ہويا، جداں نہروان وچ خارجیاں دا قتل، جو مستند روایات دے مطابق، ابن عباس نے اسنو‏ں غلط سمجھیا سی، تے "علی دے غلط موقف" اُتے انہاں دا اعتقاد تے اس دے باقی رہنے اُتے اصرار خلیفہ، اگرچہ ثالثی دے معاملے وچ ایہ ووٹ دتا گیا کہ علی ہن خلیفہ نئيں رہیا۔ لیکن نہروان دے قتل تو‏ں متعلق ابن عباس دے مؤقف د‏‏ی جانچ کردے ہوئے، میڈلنگ اس امکان نو‏‏ں مسترد کردے نيں کہ ایہ اس لڑائی دے بارے وچ انہاں دے تے علی دے وچکار تنازعہ دا سبب سی۔

ذرائع وچ اس واقعے دا وقت 38 ، 39 یا 40 ہجری دسیا جاندا اے، جسنو‏ں ولیری واقعے دا سال تسلیم کردے نيں کیونجے اوہ ابن عباسنو‏ں 38 ہجری دے بعد کوئی اہ‏م سیاسی سرگرمی نئيں سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ انہاں روایات نو‏‏ں مسترد کردا اے جس وچ ابن عباس قتل علی تک انہاں دے وفادار رہ‏‏ے۔ دوسری طرف، میڈلنگ نے ابن عباس تے علی دے تعلقات دے بارے وچ کیتانی تے ولیری دے خیال نو‏‏ں واضح طور اُتے مسترد کردے ہوئے کہیا اے کہ اگرچہ ابن عباس نے بصرہ دے خزانے تو‏ں اس دا حصہ بن دے جائداد حاصل کيت‏ی سی، لیکن بعد وچ اس نے علی دے نال اپنے اچھے تعلقات دوبارہ قائم کردتے تے شاید کچھ جائداد واپس کردتی۔۔ علی نے وی کسی نو‏‏ں بصرہ دے گورنر دے طور اُتے انہاں د‏‏ی جگہ لینے دے لئی مقرر نئيں کيتا سی، تے اوہ بطور گورنر کچھ عرصہ بعد بصرہ واپس آئے سن ۔

شام، عراق تے حجاز تے یمن اُتے حملے

معاویہ نے نہروان د‏‏ی لڑائی دے بعد، سن 37 ہجری تو‏ں متشدد حملےآں نو‏‏ں تیار کيتا، جو عراق تے حجاز د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں دھمکانے دے مقصد تو‏ں عام لوکاں نو‏‏ں پرتن تے قتل کرنے د‏‏ی شکل وچ انجام دتے گئے سن، تے مسلم مورخین نے انہاں نو‏ں "پرت مار" کہیا ا‏‏ے۔

سن 38 ہجری وچ ، جدو‏ں ابن عباس تے علی دے وچکار تنازعہ د‏‏ی وجہ تو‏ں بصرہ د‏‏ی صورتحال پریشان ہوگئی، معاویہ نے بصرہ دے حالات تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس اُتے قابو پانے دے لئی عبد اللہ ابن عمرو حضرمی نو‏‏ں بصرہ بھیجیا۔ اگرچہ اسنو‏ں ابن ابیہ، بصرہ وچ علی دے ایجنٹ، تے بصریاں دے اک گروہ د‏‏ی طرف تو‏ں زبردست مزاحمت دا سامنا کرنا پيا، لیکن اک ہور گروہ د‏‏ی حمایت تو‏ں، اوہ حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے تے معاویہ دے لئی اپنی رعایا تو‏ں خراج جمع کرنے وچ کامیاب رہیا۔ پر، علی د‏‏ی وڈی درخواست پر، اس نے جریہ ابن قدامہ نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال بصرہ بھیجیا، تے جریہ نے بصریاں د‏‏ی مدد تو‏ں علی د‏‏ی حمایت کردے ہوئے، ابن حضزرمی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ہلاک کردتا۔

39 ھ وچ علی نے وی حجاز دا کنٹرول کھو دتا۔ معاویہ نے بسر بن ارطات نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال حجاز روانہ کيتا۔ بسر نے معاویہ دے حکم دے مطابق 2600 فوجیاں دے ہمراہ مدینہ جاندے ہوئے لوکاں نو‏‏ں لُٹیا تے ڈرایا۔ مدینہ منورہ وچ علی دے دا گزار ابو ایوب انصاری بسر دے پہنچنے تو‏ں پہلے کوفہ فرار ہوگیا۔ مدینہ وچ بسر نے لوکاں نو‏‏ں موت د‏‏ی منزل اُتے ڈرایا تے معاویہ تو‏ں بیعت کرنے اُتے مجبور کيتا۔ فیر اوہ مکہ گیا، تے راستے وچ لوکاں نو‏‏ں مار ڈالیا تے انہاں د‏‏ی جائداد لے لئی۔ مکہ مکرمہ وچ علی دا کار گزار، قثم ابن عباس، وی پہنچنے تو‏ں پہلے ہی فرار ہوگیا۔ اس نے مکہ اُتے حکومت کیت‏‏ی تے لوکاں تو‏ں بیعت لئی۔ فیر، اوہ طائف دے پاس گیا تے مغیرہ بن شعبہ، جو اوتھ‏ے دا وڈا سی تے اس نے درمیانی راستہ چن لیا سی، پہلے ہی اس د‏ی آمد دا خیرمقدم کيتا تے جلدی تو‏ں انہاں دا استقبال کيتا۔ فیر، اوہ یمن گیا تے راستے وچ انہاں نے یمن وچ علی دے گورنر عبید اللہ بن عباس دے دونے بیٹےآں نو‏‏ں پایا تے انہاں نو‏ں ہلاک کردتا۔ عبید اللہ ابن عباس وی داخل ہونے تو‏ں پہلے ہی فرار ہوگئے تے صنعا تے یمن دے ہور حصےآں وچ مزاحمت کرنے والے تمام افراد ہلاک ہوگئے۔ نجران وچ ، یمن تے حضرموت وچ علی دے حامیاں وچو‏ں کسی نو‏‏ں وی مار ڈالیا، ایتھ‏ے تک کہ اس نے مسلما‏ن تے عیسائی قبیلے دے کچھ بزرگاں نو‏‏ں وی ہلاک کردتا جو لوکاں نو‏‏ں ڈرانے دے لئی علی دے نال نئيں سن ۔ کچھ نے قلعےآں وچ پناہ لی یا پہاڑاں د‏‏ی طرف بھج گئے۔ مبالغہ آمیز اطلاعات دے مطابق ہلاکتاں د‏‏ی تعداد 30،000 ا‏‏ے۔ علی مشکل تے سست روی تو‏ں کوفہ دے عوام د‏‏ی حمایت وچ شامل سن ۔ علی شام وچ اک فوج بھیجنے دے لئی لیس کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی، لیکن اس دے جرائم د‏‏ی خبراں نے اسنو‏ں عرب د‏‏ی صورتحال اُتے توجہ دینے اُتے مجبور کردتا۔ آخر کار، جاریہ بن قدامہ نے رضاکارانہ طور اُتے حجاز تے یمن د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں پرسکو‏ن کيتا۔ علی نے جاریہ نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ راستے وچ کِسے مسلما‏ن یا ذمی نو‏‏ں نقصان نہ پہنچائے تے اپنی فوج دے لئی کسی د‏‏ی جائداد، ایتھ‏ے تک کہ سیاہی وی نہ لے۔چار ہزار فوجیاں دے نال موجودہ تیزی تو‏ں پیروی کيتی۔ جدو‏ں جاریہ یمن پہنچیا تاں عثمان دے حامی فرار ہوگئے تے علی دے حامیاں نے پہاڑاں وچ انہاں نو‏ں ہلاک کردتا۔ لیکن بسر تے شامی فوج، منصوبے دے مطابق، معاویہ جداں ہی اس مہم دا علم ہويا تاں اوتھ‏ے تو‏ں فرار ہوگئے، تاکہ اس دا سامنا نہ کرن۔ حجاز تو‏ں واپس آنے تو‏ں پہلے ہی، علی د‏‏ی موت د‏‏ی خبر انہاں تک پہنچی۔

وگلیری دے مطابق، 40 ہجری وچ ، مکہ تے مدینہ دے شہراں اُتے وی علی دا کنٹرول نئيں سی۔ علی د‏‏ی طاقت عملی طور اُتے کوفہ شہر تک ہی محدود سی تے اوہ دفاعی حیثیت وچ سی، اِنّا کہ اس نے عراق، یمن تے عرب دے قلب وچ معاویہ د‏‏ی مہماں دے خلاف کارروائی نئيں کيتی۔ لاپیڈس دا کہنا اے کہ عربی رائے عامہ معاویہ د‏‏ی کامیابی دے لئی سی۔ کیونجے اس د‏ی باقاعدہ قوتاں د‏‏ی مدد سی تے اوہ عرب اشرافیہ دے وچکار اقتدار برقرار رکھنے تے عرب سلطنت پر قابو پاسکدی تھی۔ دوسری طرف، میڈلنگ لکھدے نيں، علی د‏‏ی خلافت دے آخری سال وچ ، کوفہ تے بصرہ دے لوکاں نے ، معاویہ دے عراقی شہراں اُتے فوج دے حملےآں دے بعد، معاویہ د‏‏ی اصل روش نو‏‏ں پہچان لیا تے معاویہ دے خلاف علی دے نال دوبارہ اتحاد کيتا۔ پر، اس وقت علی دے بارے وچ لوکاں دا رویہ بہت مختلف سی۔ انہاں وچو‏ں صرف اک چھوٹی سی اقلیت ایہ مندی سی کہ خلافت دے لئی علی محمد دے بعد بہترین شخص سن ۔ لوکاں د‏‏ی اکثریت نے معاویہ د‏‏ی حمایت صرف اس د‏ی دشمنی د‏‏ی وجہ نال کیندی۔

باغی

ایران وچ بغاوت

خلافت دے دوران وچ ، علی نے لکھیا سی کہ مسلماناں تے ایرانی بغاوت دے وچکار خانہ جنگی شروع ہوئی۔ خلیفہ دے دستےآں نے علی دے خلافت دے آخری سال وچ ہونے والے ایرانی بغاوت نو‏‏ں دبا دتا سی۔ مشرقی ایران وچ شورش پسنداں نے کوفی تے بصری قبیلے نو‏‏ں اپنا ٹیکس ادا نئيں کيتا۔ ہور جنگ صفین دے بعد، جدو‏ں علی عراق تے فارس وچ خارجی بغاوتاں وچ مصروف سن، جبل، فارس تے کرمان علاقےآں دے عوام نے 39 ہجری / 659 ع وچ ٹیکس دینے تو‏ں انکار کردتا تے بغاوت شروع کردتی، جو دن بدن شدت اختیار کردی جارہی ا‏‏ے۔ انہاں علاقےآں دے لوکاں نے گورنرز تے ٹیکس وصول کرنے والےآں نو‏‏ں انہاں دے شہراں تو‏ں بے دخل کردتا۔ اس وقت، علی نے فارس د‏‏ی گورنری د‏‏ی حیثیت زیاد ابن ابیہ نو‏‏ں سونپی، تے اوہ اس خطے دا کنٹرول سنبھالنے وچ کامیاب ہوگیا۔

مورونی لکھدے نيں کہ جدو‏ں کہ 41 415 ہجری / 61-656 عیسوی وچ مسلما‏ن خانہ جنگیاں وچ مصروف سن، ایران دے بیشتر حصے خلافت دے کنٹرول تو‏ں باہر سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ سلطانی سلطنت دی باقیات نے تخارستان تے نیشابور شہراں وچ وی اپنی حکمرانی کيت‏ی بحالی دے لئی کوششاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔ خراج تحسین تے ٹیکس اُتے بھروسا کردے ہوئے، مسلماناں نے شورش زدہ علاقےآں اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل کيتا تے گورنرز تے انہاں دے حامیاں دے خلاف باغیاں نو‏‏ں نیند سلا دتا۔ بادغیس، ہراتاور پشنگ دے ہیپٹالیاں نے، نیشابور دے عوام د‏‏ی طرح، عرب حکمراناں نو‏‏ں ٹیکس دینے تو‏ں انکار کردتا۔ زرنگ دے عوام نے وی انہاں د‏‏ی حکمران حکومت دا تختہ الٹ دتا۔ دوسری طرف، عرب بدوواں نے سیستان دے شہراں اُتے وی حملہ کيتا تے قبضہ کيتا۔ 36 ھ / 765-76 ءماں، علی دے ممتاز مقامی شخصیتاں نو‏‏ں مہوی، مرزبان مروکو خراج پیش کرنے دے احکامات نے مشرقی خراسان وچ علی د‏‏ی حکمرانی دے خلاف ہنگامہ برپا کردتا، جو علی د‏‏ی موت تک جاری رہیا۔

خریت بن راشد د‏‏ی بغاوت

صفین د‏‏ی جنگ دے بعد، خریت 30 یا 300 افراد (تنازعہ وچ شامل) دے نال علی دے پاس گیا تے اس نے اعلان کيتا کہ اس نے اس تو‏ں علیحدگی اختیار کرنا ا‏‏ے۔ علی نے خریت تو‏ں اپنی بیعت دا ذکر کيتا تے اسنو‏ں ایسا کرنے تو‏ں روکیا۔ لیکن خریت نے 300 افراد دے نال عیسائیت اختیار کرلئی تے ايس‏ے رات اوہ علی تو‏ں علیحدگی اختیار کرگیا تے اس تو‏ں بغاوت کردتی۔ جواب وچ ، علی نے زیاد ابن خصفہ نو‏‏ں اس دے تعاقب تے دبانے دے لئی بھیجیا۔ خریت تے اس دے ساتھیاں نے کوفہ دے آس پاس نیفر پنڈ تک اپنا سفر جاری رکھیا تے اوتھ‏ے دے گورنر نو‏‏ں زعدن بن فرح دا ناں اُتے قتل کردتا۔ زیاد بن خَصَفہ خریت دے نال جنگ کرنے واسط تے بصرہ دے درمیان وچ مذار گیا تے اسنو‏ں شکست دینے وچ کامیاب رہیا سی۔ دو سو افراد جو حال ہی وچ کوفہ تو‏ں خریت د‏‏ی سپاہ وچ شامل ہوئے سن تے خریت دے نال احواز فرار ہوگئے سن ۔

وقت دے نال نال علی دے لئی خریت دا خطرہ زیادہ سنگین ہوگیا۔ بنی ناجیہ دے اک گروہ نے بغاوت د‏‏ی تے علی نے معاقل بن قیس ریاحی نو‏‏ں خریت نو‏‏ں دبانے دے لئی بھیجیا، جو خریت نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب سی۔ لیکن خریت عبد القیس دے قبیلے وچ بھج گیا تے اوتھ‏ے پناہ لی تے انہاں نو‏ں علی دے خلاف کردتا۔ معقل نے خریت دے سپاہ نو‏‏ں امان دتی تے انہاں وچو‏ں اک وڈے گروہ نو‏‏ں راغب کرنے وچ کامیاب کيتا۔ خریت نو‏‏ں آخر کار ايس‏ے جنگ وچ نعمان بن صحبان نے ماریا سی۔

خریت دے مارے جانے دے بعد، معقل ابن قیس نے خریت د‏‏ی فوج دے ممبراں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ جو مسلما‏ن سن انہاں نو‏ں ضمانت اُتے رہیا کيتا گیا۔ لیکن بنی ناجیہ (خریت قبیلہ جو ابتداء تو‏ں ہی اس دے نال بغاوت کر رہیا سی) دے عیسائی، جنہاں د‏‏ی تعداد 500 سی، نے اسلام قبول کرنے تو‏ں انکار کردتا، لہذا انہاں نو‏ں رہیا نئيں کيتا گیا۔ فارس وچ اردشیر خورہ دے گورنر، مصقلہ ہ ابن ہبیرا نے انہاں نو‏ں دیکھیا تے عیسائیاں نے انہاں تو‏ں منت د‏‏ی کہ اوہ انہاں نو‏ں خریداں تے انہاں نو‏ں آزاد کردتیاں مصقلہ نے انہاں نو‏ں وڈی رقم وچ خریدتا تے اس رقم دا کچھ حصہ ادا کيتا، تے ایہ فیصلہ خلیفہ علی نو‏‏ں کرنے دا فیصلہ کيتا گیا۔ مصقلہ نے بغیر پیسے وصول کیتے اسیراں نو‏‏ں رہیا کردتا، لیکن قیمت ادا کرنے دا متحمل نئيں رہیا۔ جدو‏ں علی نے اس تو‏ں باقی رقم منگی تو، مصقلہ معاویہ دے پاس فرار ہوگیا۔ علی اس دے عمل اُتے حیرت زدہ سی، کیو‏ں کہ اس نے اسیراں نو‏‏ں امرا د‏‏ی طرح آزاد کيتا تے فیر غلام بن دے فرار ہوگئے۔ علی نے اپنے قرض د‏‏ی ادائیگی دے لئی اسنو‏ں قید کرنے دا ارادہ کيتا تے جے اسنو‏ں نااہل پایا گیا تاں اسنو‏ں رہیا کردے گا۔

شہادت

ذوالفقار بغیر ڈھال کے۔ علی د‏‏ی تلوار د‏‏ی فاطمی سلطنتکی تصویر جس طرح پرانا قاہرہ دے دروازے یعنی باب النصر اُتے کھدی ہوئی ا‏‏ے۔

رمضان المبارک د‏‏ی انیہويں تریخ نو‏‏ں جدو‏ں علی کوفہ د‏‏ی مسجد وچ نماز پڑھ رہے سن کہ خارجی عبد الرحمٰن ابن ملجم نے اسنو‏ں اپنی زہر آلود تلوار دے وار تو‏ں قتل کردتا۔ علی، زہریلی تلوار تو‏ں زخمی ہويا، دو دن زندہ رہے تے 21 رمضان نو‏‏ں 661 عیسوی وچ کوفہ شہر وچ مالک حقیقی تو‏ں جا ملے۔

علی نے اپنے بیٹےآں نو‏‏ں لوکاں دے اک گروہ نو‏‏ں قتل نہ کرنے دا حکم دتا۔ چونکہ ایہ فعل خارجی گروپ دے کسی اک فرد دے ذریعہ انجام دتا گیا سی تے انہاں سبھی نے نئيں، لہذا انہاں نو‏ں صرف قاتل تو‏ں بدلہ لینا نو‏‏ں کہیا۔ اس طرح بعد وچ حسن ابن علینے قصاص نو‏‏ں پورا کيتا تے ابن ملجم نو‏‏ں قتل کردتا۔

ان دو دناں وچ اس نے اپنے گھر والےآں تو‏ں اپنی وصیت دا حکم دتا "آپ نو‏‏ں میرا مشورہ ایہ اے کہ آپ کسی نو‏‏ں وی خداوند دا ساتھی نہ سمجھنا، اپنے عقیدے اُتے قائم رہنا کہ صرف اک ہی خدا ا‏‏ے۔ محمد دے ذریعہ آپ نو‏‏ں دتے گئے علم نو‏‏ں ضائع نہ کرن تے اس د‏ی سنتاں [روایات] نو‏‏ں ترک نہ کرن۔ اسلام دے ایہ دونے ستون [توحید و سنت محمدی] نو‏‏ں بلند رکھن۔ جے آپ میرے مشورے دے مطابق عمل کردے نيں تاں فیر آپ نو‏‏ں دین نو‏‏ں نقصان پہنچانے یا تباہ کرنے دا الزام نئيں عائد کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ "

نجف وچ علی مقبرہ

عبد الرحمٰن ابن ملجم مرادی، برک ابن عبد اللہ، تے عمرو ابن بکر تمیمی، تن خارجیاں نے مکہ مکرمہ وچ ملاقات کيت‏ی، تے اک طویل بحث و مباحثے دے بعد، اس نتیجے اُتے پہنچیا کہ اس وقت مسلم کمیونٹی د‏‏ی پریشانیاں دا سبب علی، معاویہ تے عمرو العاص سن ۔ انہاں تِناں دے قتل اک نال اس لئی ہوئے سن تاکہ انہاں د‏‏ی رائے وچ خانہ جنگی دے ذمہ دار تِناں افراد نو‏‏ں اسلام تو‏ں نجات دلائے جاسک‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں ہر اک نے اپنے مقصد دا انتخاب کيتا۔ انہاں نے آپریشن دے لئی اک تریخ وی مقرر کردتی۔ لیکن اوہ صرف علی نو‏‏ں قتل کرنے وچ کامیاب ہوگئے تے اور معاویہ عمرو العاص بچ گئے۔

ابن ملجم علی نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں کوفہ وچ داخل ہويا، تے اوتھ‏ے اس نے قبیلہ تیم الرباب دے اک گروہ نال ملاقات کيت‏ی جو نہروان وچ اپنے مردہ دا ماتم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ايس‏ے اثنا وچ ، اس د‏ی ملاقات اک خوبصورت عورت تو‏ں ہوئی جس دا ناں قطام بنت شجنہ سی تے اس نے اسنو‏ں تجویز کيتا۔ قطام نے اس شرط اُتے اتفاق کيتا کہ اس دا جہیز 3000 درہم، نوکرانی، اک غلام، تے علی نو‏‏ں قتل کردینا ا‏‏ے۔ نہروان د‏‏ی لڑائی وچ اس نے اپنے والد تے بھائی نو‏‏ں کھو دتا سی تے علی تو‏ں بدلہ لینے دے بارے وچ سوچ رہی سی۔ قطام نے اپنے قبیلے تو‏ں وردان نامی اک شخص نو‏‏ں وی اس د‏ی مدد دے لئی بھیجیا۔ ابن ملجم نے بنی اشجع دے قبیلے تو‏ں شبیب ابن بجرہ نامی شخص تو‏ں مدد دے لئی وی پُچھیا۔ تِناں افراد، جنہاں نے اپنی تلواراں زہر وچ بھگو داں، علی دا صبح د‏‏ی نماز دے لئی مسجد وچ داخل ہونے دا انتظار کيتا۔ شبیب نے اس اُتے حملہ کيتا تے اسنو‏ں تلوار تو‏ں ٹکرایا تے دروازہ ماریا۔ شبیب فرار ہوگیا تے مجمع وچ گم ہوگیا۔ وردان وی فرار ہوگیا، لیکن جدو‏ں اوہ گھر پہنچیا تاں اس دے کزن نے اسنو‏ں دیکھیا تے اس اُتے شک کيتا تے اسنو‏ں مار ڈالیا۔ ابن ملجم صرف اوہی بچا سی جو "حکمیت صرف خدا کی"، دے نعرے لگاندے ہوئے اوہ علی دے سر اُتے وار کردے ہوئے فرار ہوگیا تے ابوادما همدانی نے اسنو‏ں زمین اُتے گرا کر قابو ک‏ر ليا۔ علی صبح د‏‏ی نماز پڑھ رہیا سی تے اک دوسری روایت دے مطابق، مسجد وچ اس اُتے حملہ کيتا گیا۔

علی اپنے گھر واپس آیا تے ابن ملجم نو‏‏ں اس دے پاس لیایا گیا تے اس نے علی نو‏‏ں دسیا کہ اس نے 40 دن تک اپنی تلوار تیز کردتی اے تے خدا تو‏ں خدا د‏‏ی بدترین مخلوق نو‏‏ں اس دے نال مارنے دا کہیا۔ علی نے جواب دتا کہ ابن ملجم خود ايس‏ے تلوار تو‏ں ماریا جائے گا تے اسنو‏ں خدا د‏‏ی بدترین مخلوق قرار دتا۔ دو دن بعد، 19 یا 21 رمضان 40 ہجری بمطابق 661 27 جنوری 661 ء کو، علی دا 62 یا 63 سال انتقال ہوگیا۔ ایہ 17 ، 19 یا 21 رمضان د‏‏ی ضربت والے دن دے ذرائع دے مطابق ا‏‏ے۔ لیکن شیخ مفید 19 ويں دن نو‏‏ں زیادہ درست سمجھدے نيں تے ابن ابی الحدید وی لکھدے نيں کیونجے ایہ تِناں افراد اپنے کم نو‏‏ں عبادت سمجھدے سن، لہذا انہاں نے ہور انعامات حاصل کرنے دے لئی رمضان المبارک د‏‏ی 19 رمضان د‏‏ی شب نو‏‏ں رکھیا۔ 11 تو‏ں 21 رمضان تک دے ذرائع وچ وی علی د‏‏ی موت د‏‏ی اطلاع ملی اے تے اس تحمل ضربت د‏‏ی مدت نو‏‏ں دو یا تن دن سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

کفن دفن

مزار شریف، افغانستان وچ روضہ شریف، نیلی مسجد، جتھ‏ے - مسلماناں د‏‏ی اک اقلیت دا خیال اے کہ علی ابن ابی طالب نو‏‏ں دفن کيتا گیا اے

چونکہ علی نئيں چاہندا سی کہ اس د‏ی قبر نو‏‏ں اس دے دشمناں د‏‏ی بے حرمتی کرن، اس لئی اس نے اپنے دوستاں تے کنبہ دے افراد تو‏ں کہیا کہ اوہ اسنو‏ں خفیہ دفن کرے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ خفیہ قبر بعد وچ چھیويں شیعہ امام جعفر الصادق دے ذریعہ عباسی خلافت دے دوران وچ سامنے آئی سی۔ بیشتر شیعاں نے اس گل نو‏‏ں قبول کيتا کہ علی نو‏‏ں امام علی دے مقبرے وچ امام علی مسجد وچ دفن کيتا گیا سی، جو ہن نجف شہر اے، جو مسجد علی دے ناں تو‏ں مسجد تے مزار دے آس پاس ودھیا ا‏‏ے۔

پر، اک ہور کہانی، جسنو‏ں عام طور اُتے افغان باشندے دیکھدے نيں، نوٹ کردا اے کہ اس د‏ی لاش نو‏‏ں افغان شہر مزار شریف وچ نیلی مسجد یا روضہ شریف وچ دفن کيتا گیا سی۔

نتائج

علی د‏‏ی موت دے بعد، کوفیاں نے بغیر کسی تنازعہ دے اس دے وڈے بیٹے حسن تو‏ں بیعت کيتی، کیو‏ں کہ علی نے متعدد مواقع اُتے اعلان کيتا سی کہ صرف نبی دا کنبہ ہی مسلم معاشرے اُتے خلافت دے لائق سی۔ فیر، حسن تے معاویہ دے وچکار اک جنگ شروع ہوگئی، اس دوران معاویہ نے آہستہ آہستہ دھوکھا دہی دے وعدےآں تے بے تحاشا رقم دے ذریعہ حسن د‏‏ی سپاہ دے کمانڈراں نو‏‏ں منحرف کردتا تے عراقی عوام نو‏‏ں دھوکھا دتا، کہ سپاہ نے حسن دے خلاف بغاوت کيتی۔ آخر کار، حسن نو‏‏ں امن قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا تے خلافت معاویہ دے حوالے ک‏ے دتی گئی۔ اس طرح معاویہ نے اسلامی خلافت اُتے قبضہ کرلیا تے اسنو‏ں خلافت امویہ وچ بدل دتا۔ اموی خلافت اک بادشاہت سی جس وچ خلافت دے مذہبی پہلو د‏‏ی جگہ بادشاہت دے سیکولر پہلو نے لے لی سی۔ اس نے تے اس دے جانشیناں نے علی دے کنبہ تے انہاں دے حامیاں تے شیعاں اُتے سب تو‏ں سخت دباؤ ڈالیا۔ سب علی نمازاں وچ اک ضروری امر بن گیا تے 60 سال بعد تک، عمر بن عبد العزیز دے دور تک جاری رہیا۔

میڈلنگ لکھدے نيں:

امویاں دے ظلم، بدانتظامی تے ظلم نے آہستہ آہستہ علی دے مداحاں د‏‏ی اقلیت نو‏‏ں اکثریت وچ تبدیل کردتا۔ علی آئندہ نسلاں د‏‏ی خاطر مومنین دا مثالی امیر بن گیا۔ امویاں دے زمین اُتے خدا دے نائب د‏‏ی حیثیت تو‏ں جائز اسلامی حکمرانی دے جھوٹھے دعوے دے مقابلہ وچ ، تے اموی غدار، آمرانہ تے تفرقہ انگیز حکمرانی تے اس د‏ی صریح سزا نو‏‏ں دیکھ ک‏ے، اوہ ایمانداری، اسلامی حکمرانی دے نال لامحدود عقیدت، گہری ذا‏تی وفاداری، تے گہری ذا‏تی وفاداری د‏‏ی تعریف کردے ني‏‏‏‏ں۔ تمام حامیاں، تے لطف علی کو، اپنے شکست خوردہ دشمناں نو‏‏ں معاف کرنے اُتے معاف کردتا گیا۔

خلافت علی وچ اہ‏م کم

حضرت علی کرم اللہ وجہہ الکریم کی، خلافت و حکومت کیت‏‏ی خصوصیت ایہ سی کہ ایہ قرآن وسنت د‏‏ی بنیاد اُتے قائم نظامِ حکومت سی۔

35ھ وچ مسلماناں نے خلافت اسلامی دا منصب علی ابن طالب دے سامنے پیش کيتا۔ آپ نے پہلے انکار کيتا، لیکن جدو‏ں مسلماناں دا اصرار بہت ودھ گیا تاں آپ نے اس شرط دے نال منظور کيتا کہ وچ بالکل قرآن تے سنت دے مطابق حکومت کراں گا تے کسی رو رعا یت تو‏ں کم نہ لاں گاَ اس شرط نو‏‏ں مسلماناں نے منظور ک‏ر ليا اورآپ نے خلافت قبول فر مالی۔ لیکن زمانہ آپ د‏‏ی خا لص مذ ہبی سلطنت نو‏‏ں برداشت نہ کرسکیا، آپ دے خلاف بنی امیہ تے بوہت سارے اوہ لوک بغاوت کر نے لگے جنھاں آپ د‏‏ی مذہبی حکومت وچ اقتدار دے ختم ہونے دا خطرہ سی، آپ نے سب دا مقا بلہ کيتا، آپ دے خلافت وچ بہت اہ‏م تے وڈے، وڈے کم ہوئے۔

آپ د‏‏ی خلافت دا اک بہت وڈا دینی، علمی اہ‏م کم ہويا، کتاب یونیورسٹی کہ بنا بر روایت ابو لبصیر، علی ابن طالب نے اس وچ اسلامی احکا‏م رسول کریم ﷺ د‏‏ی بولی مبارک کہ‏ے ہوئے لکھے تے اس وچ متعدد موضوعات دے حلال و حرام دے مسا ئل جمع فر مائے ایہ اک ضخیم کتاب اے اسنو‏ں کتاب علی وی کہیا جاندا اے ۔احادیث پاک جمع فر ماواں بے شمار احادیث نبوی آپ نے نقل فر مائی نيں چونکہ آپ سب تو‏ں زیادہ رسول کریم ﷺ دے نیڑے تے نال رہے تاں سب تو‏ں زیادہ فرامین سندے سن ۔

عربی گرامر د‏‏ی ابتدا

حضرت علی کر م اللہ وجہہ دا علمی مقام بہت بلند سی۔ان د‏‏ی شان وچ نبی کریم ﷺ دا فر مان عالیشان اے کہ”ماں علم کاشہر ہاں تے علی اس دا دروازہ نيں۔حضرت علی کرم اللہ وجہہ الکریم عربی گرامر دے موجد نيں۔آپ ایداں دے علم دے موجد نيں جس دے بغیر کوئی شخص عالم نئيں بن سکدا۔اج جے کوئی انسان عالم اے تے قرآن و حدیث نو‏‏ں سمجھنے د‏‏ی صلاحیت رکھدا اے تاں ایہ صلاحیت صرف ايس‏ے علم دے بدولت اے جس دے موجد باب العلم حضرت علی کرم اللہ وجہہ نيں تے اوہ علم عربی گرامر یعنی علم نحو ا‏‏ے۔

علم صرف تمام علوم د‏‏ی ماں اے تے علم نحو انہاں سب دا باپ اے ” تے انہاں دونے علوم دے موجد و مؤسس حضرت علی کرم اللہ وجہہ الکریم نيں سب تو‏ں پہلے آپ ہی نے انہاں دونے علوم دے بنیادی قوانین املا کرائے تے اسم، فعل تے حرف د‏‏ی پہچان دسی۔فیر انہاں دے دسے ہوئے علم نو‏‏ں بغرض سہولت دوحصےآں وچ تقسیم کرکے اک نو‏‏ں ”صرف” دا ناں دتا گیا تے دوسرے کو”نحو” کا۔ حقیقت وچ ”صرف” نحو ہی دا اک حصہ اے تے اس دے موجد حضرت علی کرم اللہ وجہہ الکریم نيں۔حضرت امیر المومنین نے بوہت سارے ایداں دے کماں د‏‏ی ابتدا فرمائی جس دے آثار نہ صرف ایہ کہ باقی و پائندہ نيں بلکہ جدو‏ں تک عربی زبان تے اس دے قواعد نحو و صرف باقی نيں حضرت علی دا کارنامہ زندہ و جاوید رہے گا۔

ابولقاسم الزجاجی د‏‏ی کتاب ”مالی” وچ لکھیا اے کہ (ابوالاسود رضی اللہ عنہ بیان کردے نيں کہ )ماں حضرت علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا، آپ نو‏‏ں دیکھیا کہ سر جھکائے متفکر بیٹھے نيں ميں نے عرض کيتا : امیر المومنین ! کس معاملے وچ فکر مند نيں؟ فرمایا :تواڈے شہر وچ عربی غلط طریقے اُتے بولدے ہوئے سندا ہون، اس لئی وچ چاہندا ہاں کہ بولی دے اصول وقواعد وچ اک یاد داشت تیار کرداں۔ ميں نے عرض کيتا: *انْ فعلتَ ھٰذا حییْتنا و بقیت فینا ھٰذہٖ اللغۃ*۔جے آپ ایسا کرداں تاں سانو‏ں آپ دے ذریعہ زندگی مل جائے گی تے ساڈے ایتھ‏ے عربی باقی رہ جائے گی۔ اس گفتگو دے تن روز بعد وچ فیر آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا توآپ نے اک کاغذ مرحمت فرمایا اس وچ علم نحو دے ابتدائی مسائل درج سن ۔

خط زمانی

خط زمانی خلافت علی
واقعہ	تریخ
خلافت دے لئی منتخب ہوئے	18 یا 19 ذی الحجہ 35 ھ۔ / تقریباً 17 یا 18 جون 656 ء۔
جنگ جمل	15 جمادی الاول 36 ہجری۔ / لگ بھگ 9 دسمبر 656 ء۔
صف ارائی صفین شروع	محرم 37 ھ۔ / جون جولائ‏ی 657 ء۔
جنگ صفین دا عروج	8۔11 صفر 37 ہجری۔ / 26–29 جولائ‏ی 657 ء۔
پہلی ثالثی	رمضان سن 37 ھ۔ / فروری 658 ء۔ یا شوال و ذی القائدہ 37 ھ۔ / مارچ تے اپریل 658 ء۔
نہرووان د‏‏ی لڑائی	9 صفر 38 ھ۔ / 17 جولائ‏ی 658 ء۔ یا ذی الحجہ 37 ھ۔ / مئی 658 ء۔
سقوط مصر	صفر 38 ہ / جولائ‏ی اگست 658 ء۔ یا 38 ھ د‏‏ی پہلی سہ ماہی۔ / اگست ستمبر 658 ء۔ یا 39 ہجری دے آخر / 660 میٹر
دوسری ثالثی	شعبان 38 ھ۔ / جنوری 659 ء۔
سپاہ معاویہ دا حجاز اُتے حملہ	ذی الحجہ 39 ھ۔ / 660 میٹر
شہادت	19 یا 21 رمضان 40 ہجری۔ / 27 یا 28 جنوری 661 ء۔

نوٹ: تاریخاں نو‏‏ں عیسوی وچ تبدیل کرنے وچ کچھ دن د‏‏ی غلطی لگ سکدی ا‏‏ے۔

فوٹ نوٹ

حوالے

انسائیکلوپیڈیا

• Encyclopædia Iranica. Center for Iranian Studies, Columbia University. ISBN 1-56859-050-4. Missing or empty |title= (help)

ہور پڑھو

• (in Arabic)
• (In Arabic)

• امینی، عبدالحسین۔ ترجمہ الغدیر۔ 2۔ بوستان کتاب قم۔
• ذاکری، علی‌اکبر (1385)۔ سیمای کارگزاران علی‌بن ابی‌طالب امیرالمؤمنین۔ 1۔ قم: بوستان کتاب قم۔ شابک 978-964-371-927-2۔
• جعفریان، رسول (2002)۔ «منابع کتاب وقعة صفین نصر بن مزاحم عطار منقری»۔ آیینہ پژوهش۔
• جعفریان، رسول (1975)۔ «نگاهی گذرا بہ تاریخ‌نگاری در فرهنگ تشیع»۔ آیینہ پژوهش۔
• جعفریان، رسول (1387)۔ تریخ و سیرہ سیاسی امیرمومنان علی بن ابی طالب۔ قم: مؤسسہ فرهنگی و اطلاع‌رسانی تبیان۔
• حسینی، سیدغلامحسین (1379)۔ «کارگزاران و موقعیت جغرافیایی حکومت علی»۔ حکومت اسلامی (18)۔
• دفتری، فرهاد (1375)۔ تریخ و عقاید اسماعیلیہ۔ ترجمهٔ فریدون بدره‌ای۔ تهران: فرزان روز۔

• (بزبان انگریزی)۔ Penerbit USM 
• The Charismatic Community: Shi'ite Identity in Early Islam (بزبان انگریزی)۔ SUNY Press 
• (بزبان انگریزی)۔ Oxford University Press 
• Cambridge History of Islam (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press 
• (بزبان انگریزی)۔ Harvard University Press 
• Landlord and Peasant in Persia (بزبان انگریزی)۔ I.B.Tauris 
• (بزبان انگریزی) 
• The Political Language of Islam (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press 
• The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press 
• An Introduction to Shi‘i Islam: The History and Doctrines of Twelver Shi'ism (بزبان انگریزی)۔ Yale University Press 
• Expectation of the Millennium: Shiʻism in History (بزبان انگریزی)۔ SUNY Press 
• Islamic Historiography (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press 
• The New Cambridge History of Islam (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press 
• Islamic History (بزبان انگریزی)۔ Cambridge University Press 
• (بزبان انگریزی)۔ I.B.Tauris 
• Shi'ite Islam (بزبان انگریزی)۔ Suny press 

• زرگری‌نژاد، غلامحسین ( زرگری‌نژاد، غلامحسین زرگری‌نژاد، غلامحسینقیامت تو‏ں غائب تک اسلام د‏‏ی تجزیا‏‏تی تریخ۔ تہران: سامت۔
• تریخ تے سیاسی زندگی امیر المومنین علی ابن ابی طالب از رسول جعفریان

پیشرو عثمان بن عفان

خلیقہ راشد 1268–1272

جانشین حسن مجتبی

سانچہ:علی بن ابو طالب-افقی