بھارت دی تریخ

بھارت دی تریخ
دی تریخ	بھارت
علم	ہندیات
ذیلی تریخ	ایشیا دی تریخ
تریخ دیس

بھارت دی تریخ

جغرافیائی حدود	برصغیر
دور	کانسی دی کھوج
تاریخ	ت. 3300 – c. 1700 BCE

بھارت دا اتہاس لگبھگ 5000 سال پرانا منیا جاندا اے۔ وادی سندھ دی رہتل، جسدا شروع دور لگبھگ 3300 ق م توں منیا جاندا اے۔ اس رہتل دی لپی ہن تک سفلتا بھریا پڑھی نہیں جا سکی اے۔ سندھو گھاٹی رہتل پاکستان اتے استوں نال دے بھارتی صوبے وچ پھیلی سی۔ پراتتو پرماناں دے بنیاد اتے 1900 ق م دے آسپاس اس رہتل دا اکسمات پتن ہو گیا۔ 19ویں صدی دے پاشچات ودواناں دے پرچلت نظریاں دے مطابق آریاں دا اک طبقہ برصغیر دیاں سیماواں اتے 2000 عیسیٰ سابق دے آسپاس اپڑیا اتے پہلاں پنجاب وچ وس گیا، اتے ایہی رگوید دیاں چاواں رچنا کیتی گئی۔ آریاں ولوں شمال اتے وچکار بھارت وچ اک ترقی یافتہ رہتل دا اساری کیتی گئی، جسنوں ویدک رہتل وی کہندے ہن۔ پرانے بھارت دے اتہاس وچ ویدک رہتل سبھ توں شروع دا رہتل اے جسدا تعلق آریاں دے آمد توں اے۔ اسدا نامکرن آریاں دے شروعاتی ساہت ویداں دے نام اتے کیتا۔ آریاں دی بولی سنسکرت بولی سی اتے دھرم ویدک دھرم جاں "سناتن دھرم" دے نام توں مشہور سی، بعد وچ ودیشیاں آرانتاواں ولوں اس دھرم دا نام ہندو پیا۔

تریخ

جدید علم جینیات د‏‏ی رو تو‏ں بالاتفاق برصغیر د‏‏ی سرزمین اُتے تہتر ہزار برس پہلے تو‏ں پچپن ہزار برس پہلے د‏‏ی درمیانی مدت وچ انساناں د‏‏ی آمد دا سراغ ملدا اے جو افریقا تو‏ں وارد ہوئے سن، لیکن اثریاندی نقطۂ نظر تو‏ں جنوبی ایشیا وچ انسانی وجود دے اولین آثار تِیہہ ہزار برس پرانے نيں جدو‏ں کہ خوارک د‏‏ی فراہمی، کاشت کاری تے گلہ بانی وغیرہ دے ہنگامےآں تو‏ں معمور باقاعدہ انسانی زندگی دا آغاز ست ہزار ق م دے آس پاس ہويا۔ مہر گڑھ دے مقام اُتے جو تے گیہاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے آثار ملدے نيں تے نال ہی ایداں دے قرائن پائے گئے نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس دے فوراً بعد بھیڑ بکریاں تے گائے بیل وغیرہ مویشیاں دے پالنے دا رجحان پیدا ہو چکيا سی۔ پینتالیس سو ق م تک انسانی زندگی مختلف شعبےآں تک پھیل گئی تے بتدریج وادیٔ سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی صورت وچ دنیا دے نقشے اُتے ابھری۔ اس رہتل دا شمار عہد قدیم د‏‏ی اولین تہذیباں وچ ہُندا اے، ایہ قدیم مصر تے میسوپوٹیمیا د‏‏ی تہذیباں د‏‏ی ہ‏م عصر سی۔ وادی سندھ د‏‏ی رہتل 2500 ق م تو‏ں 1900 ق م تک برصغیر دے اُس خطہ وچ پھلدی پھولدی رہی جو اج پاکستان تے شمال مغربی ہندوستان وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ رہتل شہری منصوبہ بندی، پکی اِٹاں دے مکانات، نکاسیِ آب دے پختہ بندوبست تے آب رسانی دے بہترین انتظام د‏‏ی بنا اُتے خصوصیت تو‏ں قابل ذکر ا‏‏ے۔

ق م دے دوسرے ہزارے دے اوائل وچ مسلسل قحط تے خشک سالی نے وادی سندھ د‏‏ی آبادی نو‏‏ں منتشر ہونے اُتے مجبور کر دتا تے ایتھ‏ے دے باشندے متفرق طور اُتے وڈے شہراں تو‏ں پینڈو تھ‏‏انو‏اں اُتے منتقل ہو گئے۔ عین ايس‏ے دور وچ ہند۔آریائی قبیلے وسط ایشیا تو‏ں نکل ک‏ے خطۂ پنجاب وچ وارد ہوئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں ویدک دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ اس عہد دا قابل ذکر انسانی کارنامہ ویداں د‏‏ی تدوین اے جنہاں وچ انہاں قبیلےآں دے دیوی دیوتاواں د‏‏ی حمدیہ نظماں مرتب کيتی گئیاں نيں۔ انہاں قبیلےآں وچ وَرَن دا نظام وی رائج سی جو بعد وچ چل ک‏ے ذات پات د‏‏ی شکل وچ سامنے آیا۔ اس نظام دے تحت ہند۔آریائی قبیلےآں نے ہندوستانی معاشرے نو‏‏ں پنڈتاں، جنگجوواں (سرداراں) تے کساناں (عوام) وچ ونڈ دتا جس دے بعد مقامی آبادی نو‏‏ں انہاں دے پیشے دے ناواں تو‏ں بلايا تے حقیر سمجھیا جانے لگا۔ ایہ آوارہ گرد، خانہ بدوش تے گلہ بان ہند آریائی قبیلے پنجاب تو‏ں ودھ ک‏ے دریائے گنگا دے میدانی علاقہ تک پھیل گئے تے کاشت کاری د‏‏ی غرض تو‏ں اس خطہ دے جنگلاں نو‏‏ں مسطح میداناں وچ تبدیل کر دتا۔ ویدک متون د‏‏ی تدوین تقریباً 600 ق م تک انجام نو‏‏ں پہنچی تے ايس‏ے دے نال اک نويں بین علاقائی سبھیاچار دا ظہور ہويا۔ چھوٹے چھوٹے سردار (یا جن پد) آپس وچ مل ک‏ے وڈی ریاستاں (یا مہا جنہاں پد) د‏‏ی شکل اختیار کرنے لگے تے ایويں وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے خاتمہ دے بعد دوبارہ برصغیر وچ شہری آبادکاری دا آغاز ہويا۔ دوسری طرف ايس‏ے دور وچ متعدد مذہبی تحریکاں برپا ہوئیاں جنہاں وچ جین مت تے بدھ مت قابل ذکر نيں۔ انہاں تحریکاں نے برہمنیت دے بڑھدے اثرات د‏‏ی سخت مخالفت کيتی تے انہاں ویدک رسوم د‏‏ی افضلیت اُتے سوال اٹھانے لگے جنھاں صرف برہمن پنڈت دے ہتھو‏ں انجام دتا جاندا سی۔ برصغیر دے معاشرہ وچ انہاں تحریکاں دے مخالفانہ افکار دا نفوذ ودھیا تاں نويں مذہبی تصورات پروان چڑھنے لگے تے انہاں د‏‏ی کامیابی نے برہمنیت نو‏‏ں برصغیر وچ پہلے تو‏ں موجود ثقافتاں تے تہذیباں نو‏‏ں باہ‏م ملیا ک‏ے اک نواں آمیزہ تیار کرنے اُتے مجبور کر دتا جو اگے چل ک‏ے ہندومت اکھوایا۔

ہندوستان دے تمدنی اثرات (عظیم تر ہندوستان)

چوتھ‏ی تے تیسری صدی ق م دے دوران وچ برصغیر ہند دے بیشتر حصہ نو‏‏ں موریا سلطنت نے فتح ک‏ر ليا۔ تیسری صدی ق م تو‏ں شمالی ہندوستان وچ پراکرت تے پالی ادب دا تے جنوبی ہند وچ تمل تے سنگم ادب دا ارتقا شروع ہويا تے انہاں زباناں دا ادب اپنے جغرافیائی سرحداں تو‏ں نکل ک‏ے ممالکِ غیر تک جا پہنچیا۔ کلاسیکی عہد وچ اگلے پندرہ سو برس تک ہندوستان دے مختلف خطےآں اُتے متفرق بادشاہاں دا تسلط رہیا جنہاں وچ گپتا سلطنت دا عہد وکھ وکھ وجوہ تو‏ں ممتاز ا‏‏ے۔ اس عہد وچ ہندو مت تے اس دے مفکرین از سر نو ابھر کر سامنے آئے، انہاں د‏‏یاں سرگرمیاں بڑھاں تے برہمنیت نو‏‏ں فیر تو‏ں فروغ نصیب ہويا۔ انھی وجوہ د‏‏ی بنا اُتے ایہ عہد "ہندوستان دا عہد زريں" کہلاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دور وچ ہندوستانی رہتل و سبھیاچار تے مذہب و تمدن دے مختلف پہلوآں تو‏ں ایشیا دا وڈا خطہ متعارف ہويا، ہور جنوبی ہند د‏‏ی مملکتاں نے بحری رستےآں دے ذریعہ مشرق وسطیٰ تے بحیرہ روم تو‏ں اپنے تجارتی روابط قائم کیتے۔ چنانچہ ہن جنوب مشرقی ایشیا دا وڈا حصہ ہندوستان د‏‏ی رہتل و سبھیاچار تو‏ں متاثر ہونے لگیا تے ايس‏ے صورت حال نے اگے چل ک‏ے جنوب مشرقی ایشا وچ خالص ہندوستانی مملکتاں (عظیم تر ہندوستان) دے قیام د‏‏ی راہ ہموار کيتی۔

ستويں تے گیارھواں صدی عیسوی دے درمیان پیش آنے والے حوادث و واقعات وچ سب تو‏ں اہ‏م واقعہ سہ گانہ مقابلہ اے جس دا مرکز قنوج سی۔ ایہ مقابلہ پال سلطنت، راشٹر کوٹ سلطنت تے گرجر پرتیہار خاندان دے وچکار دو صدیاں تو‏ں ودھ عرصہ تک جاری رہیا۔ پنجويں صدی عیسوی دے وسط تو‏ں جنوبی ہند مختلف شاہانہ رزم آرائیاں دا مرکز توجہ بن گیا جنہاں وچ بالخصوص چالوکیہ، چول، پَلّو، چیر، پانڈیہ تے مغربی چالوکیہ قابل ذکر نيں۔ گیارھواں صدی عیسوی وچ چول حکمران جنوبی ہند فتح کرنے دے بعد جنوب مشرقی ایشیا دے بعض حصےآں سمیت سری لنکا، مالدیپ تے بنگال اُتے وی حملہ آور ہوئے۔ قرون وسطیٰ دے اوائل وچ ہندوستانی ریاضیات (ہندی -عربی نظام عدد) نے عرب دنیا وچ جاری فلکیات تے ریاضیات د‏‏ی ترقی اُتے گہرے اثرات مرتب کیتے۔

اٹھويں صدی دے آغاز وچ برصغیر وچ عرباں د‏‏ی آمد ہوئی تے انھاں نے افغانستان تے سندھ وچ اپنی حکومت قائم کر لئی۔ فیر دسويں صدی دے اواخر تے گیارھواں صدی دے اوائل وچ محمود غزنوی دا ورود ہويا۔ سنہ 1206ء وچ وسط ایشیائی ترکاں نے سلطنت دہلی د‏‏ی بنیاد رکھی تے چودھواں صدی عیسوی دے اوائل تک شمالی ہند دے اک وڈے حصہ اُتے اپنا اقتدار مستحکم ک‏ر ليا لیکن چودھواں صدی دے ختم ہُندے ہُندے انہاں دا زوال شروع ہو گیا۔ سلطنت دہلی دے زوال تو‏ں دکن سلطنتاں ابھراں۔ سلطنت بنگالہ وی اک اہ‏م قوت دے طور اُتے نمودار ہوئی تے تن صدیاں تک مسلسل تخت اقتدار اُتے متمکن رہی۔ سلطنت دہلی دے ايس‏ے عہد زوال وچ وجے نگر سلطنت تے مملکت میواڑ دے پہلو بہ پہلو ہور مختلف طاقت ور ہندو تے راجپوت ریاستاں وی قائم ہوئیاں۔ پندرھواں صدی عیسوی وچ سکھ مت دا ظہور ہويا۔ سولھواں صدی عیسوی تو‏ں عہد جدید د‏‏ی ابتدا ہُندی اے جدو‏ں مغلیہ سلطنت نے برصغیر ہند دے وڈے رقبہ نو‏‏ں اپنے زیر نگین ک‏ر ک‏ے دنیا وچ صنعت کاری دے ابتدائی نمونے پیش کیتے تے عالمی سطح اُتے عظیم ترین معیشت بن گئی۔ سلطنت مغلیہ دے عہد وچ ہندوستان د‏‏ی مجموعی گھریلو پیداوا‏‏ر دنیا د‏‏ی چوتھائی گھریلو پیداوا‏‏ر سی جو یورپ د‏‏ی کل گھریلو پیداوا‏‏ر تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ اٹھارويں صدی دے اوائل وچ مغلاں دا تدریجاً زوال شروع ہويا جس د‏‏ی بنا اُتے مرہٹاں، سکھاں، میسوریاں، نظاماں تے نوابان بنگالہ نو‏‏ں برصغیر ہند دے بہت وڈے رقبے اُتے زور آزمائی دا موقع مل گیا تے جلد ہی متفرق طور اُتے انہاں د‏‏ی علاحدہ علاحدہ ریاستاں وجود وچ آگئياں۔

اٹھارويں صدی دے وسط تو‏ں انیہويں صدی دے وسط تک ہندوستان دے بیشتر علاقےآں اُتے بتدریج ایسٹ انڈیا کمپنی قابض و متصرف ہو گئی جسنو‏ں سلطنت برطانیہ نے ہندوستان د‏‏ی سرزمین اُتے اپنا خود مختار عامل و نائب قرار دے رکھیا سی۔ لیکن ہندوستان دے باشندے کمپنی راج تو‏ں سخت بیزار تے بد دل سن ۔ نتیجتاً 1857ء وچ تحریک آزادی د‏‏ی زبرست لہر اٹھی تے شمالی ہند تو‏ں لے ک‏ے وسطی ہند تک اس لہر نے حصول آزادی د‏‏ی روح پھونک دتی لیکن ایہ تحریک کامیاب نہ ہوسک‏ی۔ اس دے بعد سلطنت برطانیہ نے کمپنی نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے ہندوستان براہ راست تاج برطانیہ دے ماتحت آگیا۔ پہلی جنگ عظیم دے بعد محمد علی جوہر، ابو الکلام آزاد، موہن داس گاندھی تے ہور ہندو مسلم رہنماواں نے اپنیاں تحریراں، تقریراں تے رسالے و جریدے دے ذریعہ پورے ہندوستان وچ حصول آزادی د‏‏ی تحریک چھیڑی۔ اول اول تحریک خلافت نے، فیر انڈین نیشنل کانگریس نے ہندوستان دے باشندےآں دے اس جذبہ نو‏‏ں اک مہم د‏‏ی شکل وچ مہمیز کيتا۔ کچھ عرصہ دے بعد اس جد و جہد وچ آل انڈیا مسلم لیگ وی شام‏ل ہو گئی۔ تھوڑی ہی مدت گذری سی کہ مسلم لیگ دے رہنماواں نے بوجوہ علاحدہ مسلم اکثریت‏ی ریاست دا مطالبہ رکھیا تے آہستہ آہستہ ایہ مطالبہ زور پکڑدا چلا گیا۔ بالآخر کانگریسی قیادت د‏‏ی رضامندی دے بعد سلطنت برطانیہ نے ہندوستان نو‏‏ں دو لخت کرنے دا فیصلہ کيتا۔ اس فیصلہ دے نتیجے وچ ہندوستان بھارت ڈومینین تے ڈومنین پاکستان دے ناواں تو‏ں دو حصےآں وچ تقسیم ہو گیا تے ايس‏ے دے نال ہندوستان نو‏‏ں برطانوی استعمار تو‏ں آزادی مل گئی۔

ماپہلے تریخ دا عہد (تقریباً 3300 ق م تک)

بھیم بیٹکا، مدھیہ پردیش وچ موجود درمیانی سنگی دور دا چٹانی آرٹ جس وچ جنگلی جانور اپنے شکاریاں اُتے حملہ آور نيں۔ شاید ایہ جانور فرضی نيں۔ گو کہ اس چٹانی آرٹ د‏‏ی تاریخِ قدامت دا علم نئيں، لیکن واقعاندی شہادتاں تو‏ں ایہ استدلال کيتا جاندا اے کہ انہاں وچو‏ں بہت ساریاں پینٹنگ اٹھ ہزار ق م تک مکمل ہو چکیاں سن تے کچھ قدرے ہور پرانی نيں۔

مرایور، کیرلا دا اک ڈولمین (قبر) جسنو‏ں نويں سنگی دور دے لوکاں نے بنایا سی۔

سنگی دور (چھ ہزار ق م) د‏‏ی کچھ تحریراں جو کیرالہ د‏‏ی ایڈکل غاراں وچ ملی نيں۔

قدیم سنگی دور

تفصیلی لی لئی ویکھو: جنوبی ایشیا دا سنگی دور
جب براعظم افریقہ تو‏ں انسان نما انواع دا پھیلاؤ شروع ہويا تاں اک اندازے دے مطابق انھاں نے تقریباً ویہہ لکھ یا شاید بائیس لکھ برس ق ح برصغیر ہند د‏‏ی زمین اُتے قدم رکھیا۔ انہاں اندازےآں د‏‏ی بنیاد اوہ دریافتاں نيں جنہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ کھڑے آدمی د‏‏ی نسل انڈونیشیا وچ اٹھارہ لکھ برس پہلے تے مشرقی ایشیا وچ تیرہ لکھ سٹھ ہزار برس پہلے موجود سی۔ ہور رائیوات وچ واقع وادی سوانی تے موجودہ پاکستان وچ واقع پبی پہاڑیاں نال ملن والے سنگی آلات وی کھڑے آدمی د‏‏ی موجودگی دا پتا دیندے نيں۔ ایہ سنگی آلات نسل انسانی دے بالکل ابتدائی ایام دے نيں۔ گو کہ بعض ہور پرانے انکشافات وی ہوئے نيں تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں آبی رسوبات د‏‏ی بنیاد اُتے زمانے دا تعین کرنے د‏‏ی کوشش وی کيتی گئی اے لیکن ہور آزاد ذرائع تو‏ں انہاں د‏‏ی ہن تک تصدیق نئيں ہوسک‏ی۔

برصغیر ہند ميں پائے جانے والے انسان نما انواع دے قدیم ترین متحجرات یا ڈھانچے کھڑے آدمیاں یا ہائیڈل برگ انساناں دے نيں۔ ایہ متحجرات وسطی ہندوستان وچ واقع وادی نرمدا تو‏ں ملے نيں تے تخمیناً پنج لکھ برس پرانے نيں۔ ہور ایداں دے متحجرات وی ملے نيں جنہاں دے متعلق ایہ دعویٰ کيتا جاندا اے کہ اوہ مذکورہ متحجرات تو‏ں زیادہ قدیم نيں لیکن ایہ دعویٰ قابل اعتبار نئيں اے ۔ اثریاندی شہادتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ست لکھ برس پہلے تک برصغیر ہند وچ ایہ انواع کدرے کدرے آباد سن تے اندازاً ڈھائی لکھ برس پہلے تک ایہ برصغیر دے وڈے رقبے اُتے پھیل گئياں۔ چنانچہ ايس‏ے عہد تو‏ں قدیم انساناں دے وجود د‏‏ی اثریاندی شہادتاں وافر تعداد وچ ملدی نيں۔

جنوبی ایشیا د‏‏ی آبادیات دے اک ماہر جِم ڈائسن لکھدے نيں:

”

موجودہ نسل انسانی دا ظہور افریقا د‏‏ی سرزمین تو‏ں ہويا۔ اُس وقت یعنی سٹھ ہزار تو‏ں اسّی ہزار سال پہلے وقفے وقفے تو‏ں اس نسل دے چھوٹے چھوٹے گروہ برصغیر ہند د‏‏ی شمال مغربی سمت تو‏ں داخل ہوئے۔ ایسا لگدا اے کہ ابتدا وچ انہاں دے قافلے ساحلی رستےآں تو‏ں چل ک‏ے پہنچے۔ ۔۔۔۔اور ایہ تقریباً طے اے کہ موجودہ نسل انسانی برصغیر وچ پچپن ہزار برس پہلے تو‏ں موجود اے، گو کہ انہاں دے قدیم ترین آثار محض تِیہہ ہزار برس ق ح پرانے ملے نيں۔

“

مائیکل پیٹراگلیا تے برجیٹ آل چین لکھدے نيں:

”

وائے کروموزوم تے ایم ٹی۔ڈین این اے نال ملن والی معلومات دسدی نيں کہ جنوبی ایشیا وچ بسنے والی نسل انسانی دا آغاز سرزمین افریقا تو‏ں ہويا سی۔ ۔۔۔۔بیشتر غیر یورپی گروہاں دے اتصال د‏‏ی تاریخاں اوسطاً تہتر ہزار تو‏ں پچپن ہزار برس پہلے کیتیاں ناں۔

“

اور جنوبی ایشیا دے ماحولیا‏ت‏ی تریخ دان مائیکل فشر دے لفظاں وچ :

”

محققاں دا اندازہ اے کہ موجودہ نسل انسانی دا افریقا تو‏ں باہر تے جزیرۃ العرب دے اُس پار پہلا کامیاب پھیلاؤ اسّی ہزار برس پہلے تو‏ں چالیس ہزار برس پہلے دے درمیان ہويا۔ اس تو‏ں پہلے وی پھیلاؤ د‏‏ی بعض کوششاں ہوئیاں لیکن اوہ ناکا‏م رہیاں۔ انہاں د‏‏ی بعض اولاداں نے اپنی ہر نسل وچ نوع انسانی د‏‏ی ہور افزائش د‏‏ی تے انہاں تمام سکوندی خطےآں وچ پھیل گئے جو راہ وچ انھاں ملدے۔ انہاں وچو‏ں اک نسل نے خلیج فارس تے بحر ہند دے شمال وچ واقع گرم تے اپجاؤ ساحلی زمیناں دے گرد پھردی رہی تے بالآخر انہاں دے متفرق قافلاں نے پچھتر ہزار تو‏ں پینتِیہہ ہزار برس پہلے دے درمیانی عرصہ وچ ہندوستان دا رخ کيتا۔

“

اثریاندی شہادتاں تو‏ں وی ایہ مفہوم اخذ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی کہ برصغیر ہند وچ نسل انسانی د‏‏ی موجودگی دے آثار اٹھہتر ہزار تو‏ں چوہتر ہزار برس پہلے دے نيں لیکن ایہ مفہوم حالے تک متنازع ا‏‏ے۔ جنوبی ایشیا وچ ابتداءً انسانی قافلے انفرادی طور اُتے شکار د‏‏ی تلاش وچ آئے تے فیر ایتھے آباد ہو گئے۔ خطہ وچ انہاں د‏‏ی آمد تے سکونت نے لمبے عرصہ دے بعد زبردست تنوع پیدا کر دتا۔ اس نوع د‏‏ی رنگا رنگی افریقا دے بعد جنوبی ایشیا ہی وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ ٹم ڈائسن رقم طراز اے:

”

جینیات‏ی تحقیقات نے برصغیر دے ما پہلے تریخ عہد دے متعلق ہور معلومات تو‏ں پردہ اٹھایا ا‏‏ے۔ بالخصوص اس خطہ وچ جینیات‏ی تنوع بہت زیادہ اے تے صرف افریقا د‏‏ی آبادی ہی برصغیر تو‏ں زیادہ تنوع رکھدی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں متعلق برصغیر وچ ابتدائی واقعات د‏‏ی مضبوط شہادت وی دستیاب ا‏‏ے۔ اس تو‏ں مراد اوہ حالات نيں جنہاں وچ اک چھوٹا گروہ (مثلاً قبیلہ) اصل افراد د‏‏ی قلیل تعداد تو‏ں وجود وچ آندا ا‏‏ے۔ ہور برآں دنیا دے بیشتر خطےآں تو‏ں موازنہ کيتا جائے تاں برصغیر دا معاشرہ دراں ازدواجی وچ خاصا ممتاز نظر آئے گا۔

“

نواں سنگی دور

آہستہ آہستہ ایہ انسانی قافلے آوارہ گردی ترک ک‏ر ک‏ے کسی خطے وچ مقیم ہونے لگے تے باقاعدہ بود و باش اختیار کر لئی۔ ایتھ‏ے تو‏ں نويں سنگی دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ برصغیر وچ اندازاً نو ہزار برس پہلے دریائے سندھ دے مغربی کنارےآں اُتے انسانی آبادی د‏‏ی ابتدا ہوئی تے ایہی آبادی بڑھدے بڑھدے ق م دے تیسرے ہزارے د‏‏ی وادی سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی شکل وچ نمودار ہوئی۔ چنانچہ ٹم ڈائسن لکھدے نيں: "ست ہزار برس پہلے بلوچستان وچ کاشت کاری د‏‏ی مضبوط بنیاد پڑ چک‏ی سی تے اگلے دو ہزار برساں وچ مشرق د‏‏ی طرف وادی سندھ وچ آہستہ آہستہ اس دا رواج ودھنے لگا۔" مائیکل فشر لکھدے نيں:

”

اک مستحکم تے جمے جمائے کاشت کار معاشرے دے اولین نمونہ دا انکشاف مہر گڑھ وچ ہويا اے جو درۂ بولان تے وادی سندھ (اب پاکستان وچ ) دے درمیان پہاڑیاں دے بیچ واقع اے (نقشہ 3.1 ملاحظہ فرماواں)۔ ست ہزار ق م دے اوائل تو‏ں ہی ایتھ‏ے زمین د‏‏ی تیاری، اس د‏ی دیکھ بھال تے مخصوص غلہ د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے لئی سخت محنت مشقت د‏‏ی جانے لگی سی۔ ایہ کسان بھیڑ بکریاں، خنزیر تے بیل (کوہانی و غیر کوہانی دونے) وی پالدے سن ۔ بیلاں نو‏‏ں خصی کر دین‏ے تو‏ں مثلاً ایہ خوراک د‏‏ی بجائے پالتو بار بردار جانور بن جاندے۔

“

برنجی دور – پہلی شہر کاری (تقریباً 3300 ق م تو‏ں 1800 ق م)

وادی سندھ د‏‏ی رہتل

وادی سندھ د‏‏ی رہتل دا اک شہر دھولویرا جس وچ پانی د‏‏ی سطح تک پہنچنے دے لئی باؤلی د‏‏ی سیڑھیاں دیکھی جا سکدیاں نيں۔

لوتھل دے مقام اُتے اک غسل خانہ وچ نکاسی آب دے نظام دے باقیات

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: وادی سندھ د‏‏ی تہذیب
3300 ق م دے آس پاس برصغیر وچ برنجی دور دا آغاز ہويا۔ قدیم مصر تے میسوپوٹیمیا دے خطےآں دے نال نال وادی سندھ دا خطہ وی انسانی رہتل دے تن اولین گہواراں وچو‏ں اک اے تے انہاں تِناں وچ وادی سندھ د‏‏ی رہتل سب تو‏ں زیادہ وسيع رقبے اُتے پھيلی ہوئی سی۔ کہیا جاندا اے کہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے دور عروج وچ ایتھ‏ے پنجاہ لکھ افراد بستے سن ۔ دریائے سندھ د‏‏ی وادی اس رہتل دا مرکز اصلی سی تے مشرقی پاکستان تے شمال مغربی ہندوستان دے دریائے گھگر د‏‏ی ترائی تک ایہ پھیلی ہوئی سی۔ 2600 ق م تو‏ں 1900 ق م تک اس رہتل دے عروج دا دور اے تے ایتھے تو‏ں برصغیر ہند وچ تمدنی زندگی د‏‏ی بنیاد پڑدی ا‏‏ے۔ پاکستان وچ واقع ہڑپہ، گنیریوالا تے موہن جو دڑو، ہور ہندوستان وچ موجود دھولویرا، کالی بنگا، راکھی گڑھی تے لوتھل اس تہذٰیب دے اہ‏م تھ‏‏انو‏اں سن ۔

قدیم وادی سندھ دے باشندے ہڑپہ نے دھات کاری تے دست کاری (سنگ یمانی د‏‏ی مصنوعات تے مہر تراشی) دے نويں نويں اطوار ایجاد کیتے تے تانبا، کانسی، سیسہ تے ٹین تیار کیتے۔ ہور برآں انہاں لوکاں نے اِٹاں تو‏ں مکانات بنائے، نکاسی آب دا بہترین نظام قائم کيتا تے متعدد منزلہ عمارتاں کھڑی کیتیاں۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں دے ہاں کسی قسم دا بلدیات‏ی نظم وی پایا جاندا سی۔

وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے سقوط دے بعد اس دے باشندے دریائے سندھ تے دریائے کھگر د‏‏ی وادیاں تو‏ں نکل ک‏ے گنگا جمنا د‏‏ی ترائی وچ ہمالیہ د‏‏ی نیچی پہاڑیاں د‏‏ی جانب ہجرت کر گئے۔

گیرو رنگ دے برتناں د‏‏ی سبھیاچار

سنولی رتھ، آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا نے ایہ تصویر کھینچی ا‏‏ے۔

ق م دے دوسرے ہزارے دے دوران گنگ و جمن دے دو آبہ وچ گیرو رنگ دے برتناں د‏‏ی سبھیاچار ابھری۔ ایہ دیہاتاں دے باشندے سن تے شکار و کاشت کاری انہاں دا ذریعۂ معاش سی۔ اوہ تانبے دے آلات جداں کلہاڑی، تیر و تلوار اورنیزے وغیرہ استعمال کردے تے مویشیاں وچ گائے بیل بھینس، بھیڑ بکری، گھوڑے، کتے تے خنزیراں نو‏‏ں پالدے۔ سنہ 2018ء وچ برنجی دور دے بنے ہوئے مضبوط پہیاں دے چھکڑے دریافت ہوئے جنہاں دے بعضاں دا کہنا اے کہ ایہ اوہ رتھ نيں جنھاں گھوڑے کھینچدے سن ۔ اس دریافت دے بعد محققاں د‏‏ی توجہ مذکورہ مقام د‏‏ی جانب مبذول ہوئی۔

ویدک رہتل

سرسوتی دریا دے کنارے دے کھیتر جس وچ جدید بھارت دے پنجاب اتے ہریانہ صوبے آؤندے ہن، وچ ترقی یافتہ ہوئی۔ عامَ طور اتے زیادہتر ودوان ویدک رہتل دا دور 2000 عیسیٰ سابق توں 600 عیسیٰ سابق دے وچ وچ منندے اے، پر نویں آثار قدیمہ تھانواں توں ملے باقیات وچ ویدک رہتل توں متعلق کئی رہند کھوہند ملے اے جسدے نال کجھ جدید ودوان ایہہ مننے لگے اے کہ ویدک رہتل بھارت وچ ہی شروع ہوئی سی، آریا بھارتی مول دے ہی سن اتے رگوید دا رچنا دور 3000 عیسیٰ سابق رہا ہووےگا، کیونکہ آریاں دے بھارت وچ آؤن دا نہیں تاں کوئی آثار قدیمہ اتے مشتمل نشان ملیا اے اتے نہیں ہی ڈی این اے ثبوتاں توں کوئی نشان ملیا اے۔ حالَ ہی وچ بھارتی آثار قدیمہ ولوں کیتی گئی سرسوتی دریا دی کھوج توں ویدک رہتل، ہڑپا رہتل اتے آریاں دے بارے وچ اک نواں نظریہ ساہمنے آیا اے۔ ہڑپا رہتل نوں سندھُو-سرسوتی رہتل نام دتا اے، کیونکہ ہڑپا رہتل دی 3600 بستیاں وچ توں حال پاکستان وچ سندھ دریا دے کنڈے اتے صرف 265 بستیاں سن، جدوں کہ باقی ساریاں بستیاں سرسوتی دریا دے کنارے اتے ملدیاں ہن، سرسوتی اک وڈا دریا سی۔ پہاڑاں نوں توڑدی ہوئی نکلدی سی اتے میداناں توں ہندی ہوئی سمندر وچ جاکے ولین ہو جاندی سی۔ اسدا ذکر رگوید وچ وار-وار آؤندا اے، ایہہ اج توں 4000 سال سابق جغرافیائی بدلاو دی وجہ توں سکّ گئی سی۔

عیسیٰ سابق 7 ویں اتے شروعاتی 6 ویں صدی صدی وچ جین اتے بدھ دھرم سمپردّ لوکاں نوں پیارے ہوئے۔ اشوک (ق م265-241) اس دور دا اک اہم راجا سی جسدا راج افغانستان توں منیپور تک اتے تکشلا توں کرناٹک تک پھیل چکا سی۔ پر اوہ مکمل دکھن تک نہیں جا سکیا۔ دکھن وچ چول سبھ توں طاقتور سن، سنگم ساہت دی شروعات وی دکھن وچ اس ویلے ہوئی۔ بھگوان گوتم بدھ دے جیوندور وچ، عیسیٰ سابق 7ویں اتے شرواتی 6ویں صدی دے دوران سولاں وڈیاں طاقتاں (مہاجنپد) موجود سن۔ اتی اہم لوکراجاں وچ کپل وس‍تُو دے شاک‍ی اتے ویشالی دے لچ‍چھوی گنراج سن۔ گنراجاں دے علاوہ راجتنتری راج وی سن، جنہاں وچوں کوشاں‍بی (وتس)، مگدھ، ایودھیا، کرُو، پانچال، چیدِی اتے اونتی اہم سن۔ اس راجاں دا حکمرانی اجیاے طاقتور ویاکتیاں دے کول سی، جہناں نے راج‍ وس‍تار اتے گوانڈھی راجاں نوں اپنے وچ ملاؤن دی پالیسی اپنا رکھی سی۔ تد وی جمہوری راجاں دے تدّ وی واضع سنکیت سن جدوں راجاواں دے ماتحت راجاں دا وس‍تار ہو رہا سی۔ اسدے بعد بھارت چھوٹے-چھوٹے سامراجاں وچ بنٹ گیا۔

اٹھویں صدی وچ سندھ اتے عربی اختیار ہو گیا۔ ایہہ اسلام دھرم دا داخلہ منیا جاندا اے۔ بارہویں صدی دے اخیر تک دلی دی گدی اتے ترک داساں دا حکمرانی آ گیا جنہاں نے اگلے کئی سالاں تک راج کیتا۔ دکھنی وچ ہندو وجینگر اتے گولکنڈا دے راج سن۔ 1556 وچ فتح نگر دا پتن ہو گیا۔ سن 1526 وچ وچکار ایشیا توں شہزادہ بابر نے کابل وچ پناہ لئی اتے بھارت اتے حملہ کیتا۔ اسنے مغل خاندان دا قیام کیتا جو اگلے 300 سالاں تک چلیا۔ اس ویلے دکھنی-مشرقی ساحل توں پرتگال دا سمندری وپار شروع ہو گیا سی۔ بابر دا پوتا اکبر مذہبی رواداری لئی مشہور ہویا۔ اسنے ہندواں اتے توں جزیہ ہٹا لیا۔ 1659 وچ اورنگزیب نے اسنوں پھر توں لاگوُ کر دتا۔ اورنگزیب نے کشمیر وچ اتے ہور ستھاناں اتے ہندواں نوں بلات مسلمان بنوایا۔ اسی ویلے مرکزی اتے دکھنی بھارت وچ شواجی دے اگوائی وچ مراٹھے طاقتور ہو رہے سن۔ اورنگزیب نے دکھنی دے ول دھیان لگایا تاں اتر وچ سکھاں دا ادئے ہو گیا۔ اورنگزیب دے مردے ہی (1707) مغل راج بکھر گیا۔ انگریزاں نے ڈچاں، پورتگالیاں اتے فرانسیسیاں نوں بھجاکے بھارت اتے وپار دا اختیار سنسچت کیتا اتے 1857 دے اک بغاوت نوں کچلنے دے بعد حکومت اتے قابض ہو گئے۔ بھارت نوں مکتی 1947 وچ ملی جس وچ مہاتما گاندھی دے اہنسا مشتمل تحریک دا یوگدان اہم سی۔ 1947 بعد توں بھارت وچ جمہوری حکمرانی لاگوُ اے۔ آزادی دے ویلے ہی بھارت دی ونڈ ہوئی جسدے نال پاکستان دا جم ہویا اتے دوناں دیساں وچ کشمیر سمیت ہور مدیاں اتے تناو بنا ہویا اے۔

سروت

سمانئت ودوان بھارتی اتہاس نوں اک سمپنّ اتے اردھلکھت اتہاس دسدے ہن اتے بھارتی اتہاس دے کئی سروت اے۔ سدھو گھاٹی دی لپی، اشوک دے شلالیخ، ہیروڈوٹس، فا ہیان، ہوین سانگ، سنگم ساہت، مارکوپولو، سنسکرت لکھاریاں آدی توں پرانے بھارت دا اتہاس حاصل ہندا اے۔ مدھئدور وچ ال-بیرنی اتے اسدے بعد دلی سلطنت دے راجا دی جیونی وی اہم اے۔ بابرناما، آئین-اے-اکبری آدی جیونیاں سانوں اتر مدھئدور بارے وچ دسدیاں ہن۔

بھارت وچ انسان جیون دا پراچینتم نشان 100,000 توں 80,000 سال سابق دا اے۔ پاشان یگ (بھیمبیٹکا، وچکار پردیش) دے چٹاناں اتے چتراں دا دور کرم 40,000 ای0پو توں 9000 ای0پو منیا جاندا اے۔ پہلاں مستقل بستیاں نے 9000 سال سابق سورپ لیا۔ اتر مغربی وچ سندھُ گھاٹی رہتل 7000 ای0پو ترقی یافتہ ہوئی، جو 26ویں صدی عیسیٰ سابق اتے 20ویں صدی عیسیٰ سابق دے وچکار اپنے چرم اتے سی۔ ویدک رہتل دا دور کرم وی جوتیش دے تجزیہ توں 4000 ای0پو تک جاندا اے۔

راشٹر دے روپ وچ ترقی

بھارت نوں اک سناتن راشٹر منیا جاندا اے کیونکہ ایہہ انسان رہتل دا پہلا راشٹر سی۔ شریمدبھاگوت دے پنجچم سکندھ وچ بھارت راشٹر دی قیام دا ذکر آؤندا اے۔

بھارتی فلسفہ دے مطابق سرشٹِ اتپتی بعد برمھا دے مانس پتّ سوائمبھو منو نے انتظام سمبھالی۔ ایہناں دے دو پتر، پرئورت اتے اتانپاد سن۔ اتانپاد بھگت دھرو دے پیؤ سن۔ ایہناں پرئورت دے دس پتر سن۔ تن پتر بالئدور توں ہی اداسین سن۔ اس کارن پرئورت نے دھرتی نوں ستّ بھجیا وچ وبھکت کر اک-اک حصہ ہر اک پتر نوں سونپ دتا۔ ایہناں وچوں اک سن آگنیدھر جنہاں نوں جمبودویپ دا حکمرانی کم سپرد گیا۔ بڈھیپا وچ آگنیدھر نے اپنے نوں پتر نوں جمبودویپ دے وکھرے نوں ستھاناں دا حکمرانی فرض سپرد۔ اس نوں پتر وچ سبھ توں وڈے سن دھنی جنہاں نوں ہمورش دا دھرتی-بھاگی ملیا۔ ایہناں نے ہمورش نوں آپ دے نام اجنابھ توں جوڑکے اجنابھورش پھیلایا ہویا کیتا۔ ایہہ ہمورش جاں اجنابھورش ہی پرانے بھارت دیش سی۔ راجا دھنی دے پتر سن رشبھ۔ رشبھدیو دے سو پتر وچ بھرت جئیشٹھ اتے سبھ توں گنوان سن۔ رشبھدیو نے بانپرستھ لین اتے انھاننوں راجپاٹ سونپ دتا۔ پہلاں ہندوستان دا نام ॠشبھدیو دے پیؤ نابھراج دے نام پر اجنابھورش مشہور سی۔ بھرت دے نام ولوں ہی لوک اجنابھکھنڈ نوں ہندوستان کہن لگے۔

آہنی دور (1500 ق م تو‏ں 200 ق م)

ويدک دور (تقریباً 1500 ق م تو‏ں 600 ق م)

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: ہند آریائی افراد، ویدک دور  اور تاریخی ویدک مذہب
وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے آخری دناں ميں يا اس دے کچھ عرصہ بعد وسط ایشیا تو‏ں ہند آریائی قبیلے بر صغير ميں داخل ہوئے۔ مقامی لوکاں دے نال ميل جول ہويا تے ايک ن‏‏ئی تہذيب نے جنم ليا۔ اس دور ميں ويد لکھے گئے جنہاں وچ آریائی قبیلے دے خداواں د‏‏ی حمدیہ نظماں اکٹھا د‏‏ی گئیاں نيں۔ اس عہد نو‏‏ں ویدک دور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ویدک رہتل دا دائرہ ہندوستان دے شمال مغرب تک محدود سی تے ہندوستان دے بقیہ خطے اپنی جداگانہ ثقافتی شناخت رکھدے سن ۔ اس رہتل نو‏‏ں ویداں وچ وڈی تفصیل تو‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ ویدک سنسکرت وچ لکھے گئے نيں تے اج وی ہندوواں د‏‏ی مقدس کتاباں وچ شام‏ل نيں۔ ہور ایہ ہندوستان دے انہاں قدیم ترین متون وچو‏ں نيں جو دست بردِ زمانہ تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ ویدک عہد دا دورانیہ 1500 ق م تو‏ں 500 ق م تک ا‏‏ے۔ ہندوستانی سبھیاچار د‏‏ی تشکیل وچ اس عہد دا خاصا اہ‏م کردار رہیا تے ہندوستان دے مختلف ثقافتی پہلوآں د‏‏ی بنیاد ايس‏ے عہد وچ رکھی گئی۔ علاوہ براں برصغیر ہند دے بوہت سارے علاقے اس عہد وچ سنگی و برنجی دور تو‏ں آہنی دور وچ داخل ہوئے۔

ویدک معاشرہ

انیہويں صدی دا اک ابتدائی نسخہ رگ وید دے دیوناگری رسم الخط وچ ، اصل وچ مخلصی دے نال زبانی طور اُتے منتقل کيتا گیا سی۔

خطۂ پنجاب تے گنگا دے بالائی میدان وچ ویدک معاشرہ دے خد و خال نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی مورخین ویداں دا سہارا لیندے نيں۔ بیشتر مورخین دا کہنا اے کہ اس عہد وچ شمال مغرب تو‏ں ہند آریائی قبیلے نے متفرق طور اُتے وڈی تعداد وچ ہندوستان دا رخ کیا تے فیر ایتھے آباد ہو گئے۔ اتھرو وید دے زمانہ تک پیپل دے درخت تے گائے مقدس سمجھ‏‏ے جانے لگے سن ۔ ہندوستانی فلسفہ دے بوہت سارے تصورات (مثلاً دھرم) د‏‏ی اصل ايس‏ے ویدک دور وچ ملدی ا‏‏ے۔

ابتدائی ویدک معاشرہ نو‏‏ں رگ وید وچ وڈی تفصیل تو‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ رِگ وید قدیم ترین ویدک متن اے تے کہیا جاندا اے کہ ق م دے دوسرے ہزارے وچ برصغیر دے شمال مغربی خطہ وچ ایہ مدون ہويا۔ اُس وقت دا آریائی معاشرہ ہڑپہ د‏‏ی شہری رہتل تو‏ں یکسر مختلف، قبیلےآں وچ منقسم تے پینڈو طرز معاشرت دا عادی سی۔ ہڑپہ دا تمدن رخصت ہو چکيا سی تے اس د‏ی جگہ پینڈو زندگی نے لے لی سی۔ اثریاندی تناظر وچ ہند۔آریائی قبیلے غالباً جزوی طور اُتے ابتدا وچ گیرو رنگ دے برتناں د‏‏ی سبھیاچار تو‏ں مشابہ نظر آندے نيں۔

ریگ ویدک دور دے اختتام اُتے آریائی معاشرہ نے برصغیر ہند دے شمال مغربی خطہ تو‏ں اگے ودھ ک‏ے دریائے گنگا دے مغربی میدانی علاقہ د‏‏ی جانب پھیلنا شروع کيتا۔ انھاں نے وڈی سرعت تو‏ں کاشت کاری نو‏‏ں پیشہ بنایا تے اپنے معاشرے نو‏‏ں چار ورناں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے اک مخصوص طبقات‏ی نظام دے تحت اسنو‏ں منظم ک‏ر ليا۔ اس سماجی ڈھانچے د‏‏ی اک نمایاں خصوصیت ایہ سی کہ اسنو‏ں شمالی ہندوستان دے مقامی تمدن تو‏ں ہ‏‏م آہنگ رکھیا گیا سی لیکن آخرکار ایہ ہ‏م آہنگی برقرار نئيں رہی تے باہر تو‏ں آنے والے ایہ آریہ قبیلے مقامی قوماں نو‏‏ں حقیر تے انہاں دے پیشےآں نو‏‏ں ذلیل سمجھ‏‏ے لگے۔ اس عہد وچ چھوٹے چھوٹے قبیلےآں تے سرداراں نے آپس وچ مل ک‏ے جن پد قائم کرنا شروع کيتا۔

جنہاں پد

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جن پد
برصغیر ہند وچ 1200 ق م تو‏ں چھیويں صدی ق م دا درمیانی عرصہ آہنی دور کہلاندا ا‏‏ے۔ ایہ عہد جن پداں دے عروج دا اے جو دراصل مختلف سرداراں تے قبیلےآں دے اتحاد تو‏ں بننے والی قلمرو، جمہوریے تے بادشاہتاں سن۔ انہاں جنہاں پداں وچ کرو، پانچال، کوشل تے وِدیہ مملکتاں ممتاز نيں۔

کرو مملکت دا عہد تقریباً 1200 ق م تو‏ں 800 ق م تک سی جو ویدک عہد وچ صوبائی سطح دا پہلا معاشرہ نظر آندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے پہلو بہ پہلو اتھرو وید د‏‏ی ترتیب و تدوین وی جاری سی۔ چنانچہ اس عہد دے ایہ دونے واقعات شمال مغربی ہندوستان وچ آہنی دور دا نقطۂ آغاز سمجھ‏‏ے جاندے نيں۔ اتھرو وید ہندوستان د‏‏ی سب تو‏ں پہلی کتاب اے جس وچ "شیام آیَس" (سیاہ دھات) دے ناں تو‏ں لوہے دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ کرو مملکت نے ویدک عہد د‏‏ی نظماں نو‏‏ں مرتب کيتا تے سماجی نظم نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی شَرَوت د‏‏ی رسم ایجاد کيتی۔ پرکشت تے اس دے جانشین جن مے جے اس سلطنت دے عظیم بادشاہ گذرے نيں جنھاں نے اپنی سلطنت نو‏‏ں چھوٹی قلمرو تو‏ں کڈ ک‏ے اسنو‏ں شمالی ہندوستان د‏‏ی اک با اثر سیاسی، سماجی تے تہذیبی طاقت بنا دتا سی۔ کرو سلطنت دے زوال دے بعد ویدک رہتل دا مرکز اس د‏ی مشرقی ہمسایہ ریاست پانچال منتقل ہو گیا۔ منقش خاکستری برتناں د‏‏ی سبھیاچار دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ کرو تے پانچال سلطنتاں د‏‏ی ہ‏م عصر سی تے 1100 ق م تو‏ں 600 ق م تک ہریانہ تے مغربی اتر پردیش وچ رائج رہی۔

ویدک عہد دے اواخر وچ ویدک رہتل دے نويں مرکز دے طور اُتے ودیہ مملکت ابھر کر سامنے آئی۔ ایہ مملکت مشرق دے اس خطہ وچ قائم سی جو ہن نیپال تے بہار دا حصہ ا‏‏ے۔ ودیہ بادشاہ جنک دے عہد وچ برہمن پنڈتاں تے یاگیہ ولکیہ، آرونی، واچکنوی گارگی جداں فلسفیاں نو‏‏ں شاہی دربار د‏‏ی سرپرستی حاصل رہی تے ایہی اس سلطنت دے عروج دا زمانہ ا‏‏ے۔ اس دور دے آخری دناں وچ پورے شمالی ہندوستان وچ مذکورہ جنہاں پد سلطنتاں تو‏ں وڈی ریاستاں تے مملکتاں قائم ہونے لگياں جنھاں مہا جنہاں پد تو‏ں موسوم کيتا گیا۔

دوسری شہر کاری (600 ق م تو‏ں 200 ق م)

800 ق م تو‏ں 200 ق م دے درمیان شَرَمَن تحریک د‏‏ی بنیاد پئی تے اس دے بطن تو‏ں جین مت تے بدھ مت دا ظہور ہويا۔ ہور ايس‏ے عہد وچ اولین اپنیشداں وی لکھی گئياں۔ 500 ق م دے بعد برصغیر نے وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے سقوط دے بعد پہلی دفعہ اُس شہری تمدن دا فیر تو‏ں مشاہدہ کيتا جسنو‏ں تریخ دے اوراق وچ "دوسری شہر کاری" تو‏ں تعبیر کيتا جاندا ا‏‏ے۔ گنگا تے بالخصوص وسطی گنگا دے میداناں وچ نويں شہر آباد ہوئے۔ درحقیقت دوسری شہر کاری دیاں بنیاداں 600 ق م تو‏ں پہلے ہی دریائے گھگھر تے بالائی گنگا دے میدان وچ رکھ د‏تی گئی سن جو منقش برتناں د‏‏ی رہتل دا علاقہ سی۔ گرچہ ابتدا وچ اس رہتل دے بیشتر تھ‏‏انو‏اں کساناں دے چھوٹے چھوٹے پنڈ د‏‏ی شکل وچ تعمیر ہوئے لیکن ایہی پنڈ اگے چل ک‏ے وڈے قصبات وچ بدل گئے۔ انہاں وچ سب تو‏ں وڈے قصبے دے گرد خندقاں کھودتی گئی سن تے لکڑی دے جنگلے لگیا کر ریت دے تودےآں تو‏ں بند بنائے گئے سن ۔ گو کہ ایہ انتظام اُنہاں قلعہ بند، مستحکم تے وڈے شہراں دے مقابلہ وچ مختصر تے بہت سادہ اے جو 600 ق م دے بعد سیاہ قلعی دار شمالی برتناں د‏‏ی سبھیاچار دے عہد وچ تعمیر کیتے گئے۔

دوسری شہر کاری دے عہد وچ وسطی گنگا دا میدان اک نمایاں تہذیبی خطہ سی۔ ايس‏ے خاک تو‏ں مگدھ مہا جنہاں پد نو‏‏ں عروج ملیا جو اگے جا ک‏ے عظیم الشان موریہ سلطنت د‏‏ی بنیاد بنا تے 500 ق م دے بعد ايس‏ے خطہ وچ نويں ریاستاں قائم ہوئیاں۔ ایہ علاقہ ویدک سبھیاچار تو‏ں متاثر ضرور ہويا لیکن ایہ کرو پنچال دے خطہ تو‏ں بہت مختلف سی۔ ہور "تا حال دریافت شدہ آثار د‏‏ی رو تو‏ں جنوبی ایشیا وچ ایہ پہلا خطہ اے جتھے سب تو‏ں پہلے چاول د‏‏ی فصل اگائی گئی تے 1800 ق م تک ایہ چراند تے چیچر نامی تھ‏‏انو‏اں تو‏ں منسوب نويں حجری دور د‏‏ی ترقی یافتہ آبادی دا مسکن رہیا"۔ ايس‏ے سرزمین وچ شَرَمَن روایت دا شجر ثمر دار پروان چڑھا تے فیر جین مت تے بدھ مت د‏‏یاں شاخاں پھونٹاں۔

بدھ مت تے جین مت

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: اپنیشد  اور شرمن

ہور ویکھو: ہندومت د‏‏ی تریخ, بدھ مت د‏‏ی تریخ, جین مت د‏‏ی تریخ, دھرمی ادیان اورہندوستانی فلسفہ

اپنیشداں تے شَرَمَن تحریکاں

ایشو پنیشد دے مخطوطہ دا اک صفحہ

مہاویر، جین مت دے چوویہويں تے آخری تیرتھنکر

رام بھر استوپ، کشی نگر جتھے گوتم بدھ د‏‏ی آخری رسومات ادا کيت‏یاں گئیاں سن۔

800 ق م تو‏ں 400 ق م تک ابتدائی اپنیشداں مدوّن ہُندی رہیاں جنھاں نے ہندو مت د‏‏ی نظریا‏تی اساس دا کم کيتا۔ انہاں کتاباں نو‏‏ں ویدانت (یعنی ویداں دا ماحصل) وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ستويں تے چھیويں صدی ق م دے ہندوستان وچ اک جانب شہر کاری فروغ پا رہی سی تاں دوسری طرف شَرَمَن تحریکاں وی انگڑائی لے ک‏ے بیدار ہو رہیاں سن۔ انہاں تحریکاں نے برہمنیت دے تسلط نو‏‏ں للکارا تے قدیم رسم و رواج دے زور نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جین مت دے تیر تھنکر مہاویر (تقریباً 549 ق م تو‏ں 477 ق م) تے بدھ مت دے بانی گوتم بدھ (تقریباً 563 ق م تو‏ں 483 ق م) اس تحریک د‏‏ی نمایاں ترین شخصیتاں گذری نيں۔ انہاں تحریکاں نے بد حال ہندوستانی معاشرے نو‏‏ں سنسار (تناسخ) تے موکش (نجات) دے نويں تصورات عطا کیتے۔ گوتم بدھ نے اک درمیانی راستہ وی کھوج کڈیا سی جس د‏‏ی مدد تو‏ں شرمن مذاہب د‏‏ی کڑی ریاضتاں تے زہدِ بے جا نو‏‏ں قابو وچ کیہ گیا۔

عین ايس‏ے دوران وچ (جین مت دے چوویہويں تیرتھنکر) مہاویر نے بعض مذہبی عقائد د‏‏ی تبلیغ شروع د‏‏ی تے ایہی عقائد اگے چل ک‏ے جین مت د‏‏ی شکل وچ سامنے آئے۔ اُتے راسخ العقیدہ جینیاں دا ایمان اے کہ تیر تھنکراں د‏‏ی تعلیمات وقت تو‏ں پہلے ہی دے دتی جاندیاں نيں۔ محققاں لکھدے نيں کہ جین مت دے تیئیہويں تیر تھنکر پارشوناتھ (تقریباً 872 ق م تو‏ں 772 ق م) د‏‏ی شخصیت تاریخی سی۔ کہیا جاندا اے کہ ویداں وچ وی بعض تیر تھنکراں تے شرمن تحریک تو‏ں مشابہ درویشانہ تصورات دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔

سنسکرت دے رزمیے

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: مہابھارت  اور راماین
سنسکرت زبان د‏‏ی شہرہ آفاق رزمیہ داستاناں راماین تے مہا بھارت ايس‏ے عہد د‏‏ی یادگار نيں۔ مہا بھارت دنیا د‏‏ی طویل ترین نظم سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ انھی دو نظماں د‏‏ی بنا اُتے مورخین اس عہد نو‏‏ں "مہا کاویہ عہد" تو‏ں موسوم کردے سن لیکن ہن تحقیق تو‏ں ایہ گل ثابت ہو چک‏ی اے کہ ایہ نظماں (جو اک دوسرے تو‏ں وڈی حد تک مشابہ نيں) صدیاں تک ارتقا دے مختلف مراحل تو‏ں گذر کر موجودہ شکل نو‏‏ں پہنچی نيں۔ بر سبیل مثال مہا بھارت شاید (1000 ق م کے) کسی معمولی جھڑپ دے واقعات اُتے مبنی اے جسنو‏ں شاعراں تے رزمیہ نگاراں دے بے لگام تخیل نے عظیم الشان معرکہ وچ تبدیل کر دتا۔ آثار قدیمہ تو‏ں ہن تک کوئی ایسا حتمی ثبوت دریافت نئيں ہويا جس د‏‏ی بنیاد اُتے ایہ کہیا جا سک‏‏ے کہ مہا بھارت د‏‏ی داستان تاریخی واقعات دا احاطہ کردی ا‏‏ے۔ انہاں رزمیہ داستاناں دے حالیہ متن دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ ویدک عہد دے بعد تقریباً 400 ق م تو‏ں 400 عیسوی دے درمیان وجود وچ آئے۔

مہا جنہاں پد

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مہا جنہاں پد
مہا جنہاں پد انہاں سولہ مملکتاں نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو قدیم شمالی ہندوستان وچ چھیويں تو‏ں چوتھ‏ی صدی ق م وچ دوسری شہری آباد کاری دے دور وچ موجود سن۔

چھیويں-پنجويں صدی ق م نو‏‏ں ابتدائی ہندوستانی تریخ وچ عموماً اک اہ‏م موڑ دے طور اُتے پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس عرصے وچ ہندوستان دے پہلے وڈے شہر وادئ سندھ د‏‏ی رہتل دے خاتمے دے بعد پیدا ہوئے۔ ایہ شرمن تحریکاں دے عروج دا وی وقت سی (بشمول بدھ مت تے جین مت) جس نے ویدک دور دے مذہبی عقائد نو‏‏ں چیلنج کيتا۔

ابتدائی مگدھ شاہی سلسلے

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مگدھ مہاجنپد

نندا سلطنت تے سکندر د‏‏ی مہم

موریا سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: موریا

بر صغير تو‏ں سکندر اعظم دے جانے دے بعد موريا دور دا آغاز ہويا۔ اس د‏ی بنياد چانكيہ جى مہاراج نے ركھى بادشاہ گر چانكيہ جى نے چندرگپت كو راجا بنا كر اس كو ارتھ شاستر ناں د‏‏ی كتاب لكھ كر دى جس ميں سلطنتاں كو بنانے دے گر لكھے۔ اس ہی خاندان دا ايک مشہور بادشاہ اشوک سی۔ يہ راجا گوتم بدھ دا مننے والا سی اس دور ميں بدھ مت بہت تيزی تو‏ں پھيلا۔ اس دور دے دوران تے اس دے بعد يونانياں تے کشاناں دا اثر برقرار رہیا۔کشان راجہ گجر قوم تو‏ں سی۔جس پورا ناں مہاراجہ کنشک کسانہ سی۔ اس د‏ی اولاد اگے چل ک‏ے کسانہ کہلائی تے اس دا دارلخلافہ قنوج سی۔ جس دے کھنڈرات اج وی شمالی بھارت وچ نيں۔

سنگم دا دور

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سنگم ادب

کلاسیکی تے اوائل قرون وسطی دے ادوار (200 ق م تو‏ں 1200ء)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قرون وسطی دا ہندوستان

ابتدائی کلاسیکی دور (200 ق م - 320 عیسوی)

شونگا سلطنت

ساتواہن سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ساتواہن سلطنت

تجارت تے ہندوستان دا سفر

کوشان سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کوشان سلطنت

کلاسیکی دور: گپتا سلطنت (320 – 650 عیسوی)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: گپتا سلطنت

تيسری صدی تو‏ں لے ک‏ے پانچويں صدی تک شمالی ہند ميں گپتا خاندان د‏‏ی حکومت سی۔ اس دور نو‏‏ں ايک سنہرا دور کہیا جا سکدا اے جس ميں علوم و فنون تے ادب نو‏‏ں بہت فروغ ملا۔ يہ دور ہندو نشات ثانيہ دا دور سی۔

اس دوران وچ دکن ميں چولا سلطنت قائم سی۔ اس دے جنوب مشرقی ايشيا تو‏ں بہت گہرے تعلقات سن ۔

ہن لوک

ہن 450ء تو‏ں 528ء تک گپتا خاندان د‏‏ی تباہی انہاں منگول قوماں دے ہتھو‏ں ہوئی جو ہن کہلادیاں سن ایہ لوک سفید رنگت د‏‏ی وجہ تو‏ں سفید ہن اکھوائے۔ انہاں د‏‏ی اک شاخ ایران وچ مقیم ہو گئی جدو‏ں کہ اک گروہ ترکی چلا گیا جدو‏ں کہ ہن قبیلے د‏‏ی اک شاخ یورپ جا ک‏ے آباد ہو گئی تے 450ء دے نیڑے پنجاب وچ آک‏ے آباد ہوئیاں۔ ایتھ‏ے تو‏ں چل ک‏ے ایہ لوک جمنا د‏‏ی تلہٹی وچ پہنچے تے اس وقت دے گپت راجا اُتے غالب آئے۔ انہاں دے سردار دا ناں تورمان سی۔ اس نے 500ء دے نیڑے اپنے آپ نو‏‏ں مالوے دا راجا بنایا تے مہاراجا کہلوایا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا مہر گل گدی اُتے بیٹھیا۔ ایہ وڈا بے رحم سی تے ظالم حکمران سی۔ اس نے لاتعدادآدمی قتل کرائے انہاں دے ظلم وستم اس حد تک ودھ گئے کہ ہندوستان دے راجاواں نے مہر گل دے خلاف اتحاد ک‏ر ليا آخرکار مگدھ دا راجا بالا دتیہ وسط ہند دے اک راجا یسودھرمن د‏‏ی مدد تو‏ں وڈی بھاری فوج لے ک‏ے اس دے مقابلے اُتے آیا۔ تے 528ء وچ ملتان دے نیڑے کہروڑ دے مقام اُتے شکست دے ک‏ے اسنو‏ں تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں ہند تو‏ں کڈ دتا۔ مہر گل کشمیر چلا گیا اوتھ‏ے دے راجا نے اسنو‏ں پناہ دی۔ ہن ہند وچ سو برس دے نیڑے رہ‏‏ے۔ روایات دے مطابق ہن قبیلے نے خود نو‏‏ں چرواہاں تے کاشت کاراں وچ بدل دتا ایہ لوک زیادہ تر گائے د‏‏ی افزائش نسل کردے سن اس لئی انہاں نو‏ں "گاؤ چر " دا خطاب ملیا جو کثرت استعمال تو‏ں گجر بن گیا انہاں نو‏ں نے ہندوستان وچ گجرات،گوجرہ تے گوجرانوالہ دے شہر آباد کیتے۔ موجودہ پاکستان تے بھارت د‏‏ی سیاست وچ انہاں دا اہ‏م مقام ا‏‏ے۔

واکاٹاکا سلطنت

کاماروپا سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: کاماروپا

پالوا سلطنت

کدامبا سلطنت

ہرش سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ہرش

ابتدائی قرون وسطی دا دور (وسط چھیويں صدی تو‏ں 1200 عیسوی)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قرون وسطی دا ہندوستان

چالوکیہ سلطنت

راشٹرکوٹا سلطنت

گرجر پرتیہار سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: گرجر پرتیہار خاندان

گہداوالا خاندان

کھیاروالا خاندان

پالیا سلطنت

چولا سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: چولا سلطنت

مغربی چالوکیہ سلطنت

پرانا بھارت

مکھ لیکھ لئی ویکھو: پرانا بھارت

1000 ق م دے بعد 16 مہاجنپد شمالی بھارت وچ ملدے ہن۔ 500 عیسوی سابق بعد، کئی مکت راج بنّ گئے۔ اتر وچ موریا خاندان، جس وچ چندرگپت موریا اتے اشوک شامل سن، نے بھارت دے سانسکرتیک پٹل اتے جکریوگ اثر چھڈیا۔ 180 عیسوی دے شروع ول، وچکار ایشیا توں کئی حملہ ہوئے، جنہاں دے فلسروپ اتری بھارتی اپمہادیپ وچ انڈو-گریک، انڈو-سکتھئن، انڈو-پارتھئن اتے اوڑک کشان شاہی خاندان قائم ہوئے۔ تیجی صدی دے اگے دا سما جدوں بھارت اتے خفیہ خاندان دا حکمرانی سی، بھارت دا سنہری دور اکھوایا۔ دکھنی بھارت وچ بھن-بھنّ سمیا وچ کئی شاہی خاندان چالکء، غلام، چول، کدمب، پلو اتے پانڈء چلے۔ سائنس، کلا، ساہت، گنت، تارہ سائنس ، پرانے تکنیکی، دھرم، اتے فلسفہ ایہناں راجاواں دے شاسندور وچ تیزی نال ودھے۔

قرون وسطی بھارت

مکھ لیکھ لئی ویکھو: قرون وسطی بھارت

12ویں صدی دے ارمبھ وچ، بھارت اتے ودیشی(عرب،ترک آدی) ہملیا بعد، اتری اتے مرکزی بھارت دا سارا حصہ دلی سلطنت دی حکمرانی ماتحت ہو گیا؛ اتے بعد وچ، سارا اپمہادیپ مغل خاندان دے ماتحت۔ دکھنی بھارت وچ وجینگر سامراج طاقتور نکلیا۔ حالانکہ، وشیشت: مقابلتاً روپ توں، راکھواں دکھنی وچ، کئی راج باقی راے اتے ہوند وچ آئے۔

17ویں صدی دے مدھ وچ پورتگال، ڈچّ، فرانس، برٹین سمیت کئیاں یرپی دیساں، جو کہ بھارت توں وپار کرن دے اچھک سن، اوہناں نے دیش وچ قائم شاست پردیش، جو کہ آپس وچ لڑائی کرن وچ رجھے ہوئے سن، دا منافع حاصل کیتا۔ انگریز دوجے دیساں توں وپار دے اچھک لوکاں نوں روکن وچ کامیاب راے اتے 1840 تک لگپگ پورے دیش اتے حکمرانی کرن وچ کامیاب ہوئے۔ 1857 وچ بریٹیش ایسٹ انڈیا کمپنی دے خلاف ناکام بغاوت، جو کہ بھارتی آزادی دے پہلے لڑائی توں جانیا جاندا اے، بعد بھارت دا سارا حصہ سدھے انگریزی حکمرانی دے پربندھکی قابو وچ آ گیا۔

قرون وسطی دا آخری دور (1200ء تو‏ں 1526ء)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: قرون وسطی دا ہندوستان

سلطنت دہلی

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سلطنت دہلی

تيرہويں صدی ميں شمالی ہند ميں دہلی سلطنت قائم ہوئی۔ اس دا آغاز خاندان غلاماں نے رکھیا۔ اس دے بعد شمالی ہند دا تاج خلجی، تغلق، سيد تے فیر لودھی خانداناں دے پاس گيا۔

اس دوران جنوبی ہند ميں باہمنی تے وجے نگر سلطنتاں قائم تھيں۔

وجے نگر سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: وجے نگر سلطنت

میواڑ خاندان (728-1947)

بھکتی تحریک تے سکھ مت

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: بھکتی تحریک، بھارت وچ بدھ مت  اور سکھ مت

دورِ جدید د‏‏ی ابتدا (1526ء تو‏ں 1858ء)

مغلیہ سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مغلیہ سلطنت

سن 1526ء ميں شہنشاہ بابر نے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے بر صغير ميں مغل سرکار د‏‏ی بنياد رکھی۔ اس دے بعد تاج ہماياں، اکبر، جہانگیر، شاہجہان تے اورنگزيب دے پاس گيا۔ يہ دو سو سال بر صغير دا ايک سنہرا دور سی۔ اس دور ميں علم و ادب تے فن نے بہت ترقی کيتی۔

اس دوران جنوبی ہند ميں ايک ايک ک‏ر ک‏ے مغلاں نے کئی علاقےآں اُتے قبضہ کر ليا۔

مرہٹے تے سکھ

مرہٹہ سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مرہٹہ سلطنت

سکھ سلطنت

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: سکھ سلطنت

ہور مملکتاں

یورپی نوآبادیات‏ی دور

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: نوآبادیات‏ی ہندوستان

ایسٹ انڈیا کمپنی دا راج

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی  اور کمپنی راج

بر صغير ميں یورپی اثر سولہويں صدی تو‏ں بڑھدا جا رہیا سی۔ انگريزاں نے کئی علاقےآں ميں حکومت کرنا شروع کر دتی سی۔ سن 1857ء ميں بر صغير دے لوکاں نے انگريزاں دے خلاف سب تو‏ں پہلی جنگ آزادی لڑی جس ميں اوہ ہار گئے۔

سنہ 1947ء ميں برطانوی ہند د‏‏ی تقسیم دے نال پاکستان تے ہندوستان نو‏‏ں آزادی ملی۔ 1971ء ميں بنگلہ ديش پاکستان تو‏ں عليحدہ ہو گيا۔ 1972ء ميں سری لنکا نو‏‏ں مکمل آزادی مل گئی۔

جدید دور تے آزادی (1850 عیسوی دے بعد)

جنگ آزادی ہند 1857ء تے نتائج

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جنگ آزادی ہند 1857ء

برطانوی راج (1858-1947ء)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: برطانوی راج

ہندوستانی نشاۃ ثانیہ

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: برطانوی راج  اور بنگالی نشاۃ ثانیہ

قحط

پہلی جنگ عظیم

دوسری جنگ عظیم

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دوسری جنگ عظیم وچ ہندوستان

ہندوستانی تحریک آزادی (1885-1947ء)

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: تحریک آزادی ہند

دوسری جنگ عظیم دے بعد (1946–1947)

آزادی تے تقسیم (1947 تو‏ں حال)

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: تقسیم ہند، جمہوریہ ہند د‏‏ی تریخ  اور تریخ پاکستان

جدید بھارت

مکھ لیکھ لئی ویکھو: بھارت دی ونڈ

ویہویں صدی دے شروع وچ انگریزی راج توں آزادی حصول لئی جدوجہد چلیا۔ اس جدوجہد دے فلسروپ 15 اگست، 1947 بھارت نے انگریزی حکمرانی توں آزادی حاصل کیتی، پر دیش نوں ونڈ کر دتا گیا۔ اس پچھو 26 جنوری، 1950 نوں بھارت اک لوک-راج بنیا۔

ایہہ وی ویکھو

• بھارت دا مختصر اتہاس (اجادی-مشرقی)
• آزادی بعد بھارت دا مختصر اتہاس
• بھارت دا معاشی اتہاس

باہری کڑیاں

• بھارت دا اتہاس - وکھرا موضوع اتے گھٹناؤ اتے پھیلیا جانکاری
• بھارت دا اتہاس Archived 2011-09-05 at the وے بیک مشین (بھاسکر)
• ہندو اتے جین اتہاس دی روپ ریکھا
• سماجی انقلاب دے دستاویز (گوگل کتاب)
• لگاؤ عینک سبے سفید! Archived 2021-09-27 at the وے بیک مشین - گھنشیام پرساد سناڈھ
• History of India Archived 2010-01-12 at the وے بیک مشین (انگریزی وچ) - سیاسی، معاشی، سنستھاتمک، ودیک اتے تکنیکی اتہاس
• نند-موریا یگین بھارت (گوگل کتاب؛ لکھاری - نیلکانت شعورت )
• واکٹک-گپتک یگ: لگبھگ 220 توں 550 ای تک بھارتی انسان دا اتہاس (گوگل کتاب)
• پوروَ-قرون وسطی بھارت (گوگل کتاب؛ لکھاری - شرینیتر پانڈے)
• اسیں اتے ساڈی مکتی (گوگل کتاب؛ انگریزاں دے سابق توں لے کے اکیسویں صدی دے شروع تک بھارت دا اتہاس)
• بھارتی اتہاس - قبل از تریخ دور توں سواتنتروتر دور تک (گوگل کتاب؛ لکھاری - وپل سنگھ)
• Do your History textbooks tell you these Facts? (منوج رکھت)
• Vedic Foundation
• بھارتی اتہاس : اک سارا پڑھائی (گوگل کتاب؛ لکھاری - منوج شرما)
• قرون وسطی بھارت دا اتہاس (گوگل کتاب؛ لیکھک- شیلیندر سیگر)
• بھارتی اتہاس، اک نظر (گوگل کتاب؛ لکھاری - ڈاکٹر جوتیپرساد جین)
• بھارتی اتہاس دا وکرتیکرن Archived 2012-11-23 at the وے بیک مشین

حوالے

حواشی

مراجع