گجر پرتیہار راجٹبر

گجر پرتیہار سلطنت
سلطنت
4 چھیويں صدی - 1036 ء 4
گجر پرتیہار سلطنت اپنے سنہری دور وچ ۔
دارالحکومت		کنوج
زباناں		سنسکرت ، پراکرت
مذہب		ہندو مت
گورننس		بادشاہت
تاریخی دور		قرون وسطی دا ہندوستان
-	قیام	چھیويں صدی
-	محمود غزنوی نے کنوج اُتے قبضہ کرلیا	1008ء
-	خاتمہ	1036ء
پچھلا مندرجہ ذیل ہرش چاندیل پرمار خاندان کلچوری خاندان غزنوی سلطنت چاوڈا خاندان چوہان خاندان
اج ایہ ملک اس دا حصہ نيں:		ہندوستان
انتباہ : " براعظم " دے لئی مخصوص کردہ قیمت د‏‏ی تعمیل نئيں ہُندی اے

گُجر پرتیہار خاندان اک ہندوستانی راج سی جس نے قرون وسطی دے زمانے وچ وسطی شمالی ہندوستان دے اک وڈے حصے اُتے حکمرانی کيت‏ی ، جس د‏‏ی بنیاد ناگ بھٹ نے 625 ء وچ قائم کيتی سی۔

گجر پرتیہار سلطنت توسیع وچ زیادہ تو‏ں زیادہ منظم تے منظم سی۔ گرجر پرتیہار ، کلین دے معبداں د‏‏ی خصوصیت تے بتاں د‏‏ی کاریگری اس وقت دے گجر پرتیہار انداز د‏‏ی عظمت نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔

نقشہ جو گجر پرتیہار سلطنت د‏‏ی حد نو‏‏ں ظاہر کردا اے

گجر پرتیہار خاندان جاں پرتیہار خاندان قرون وسطی دے دوران وچکار – شمالی بھارت دے اک وڈے حصے وچ راج کرن والا راجٹبر سی ، جسدا قیام ناگبھٹ نامی اک سامنت نے 725 عیسوی وچ کیتی سی ۔ اس راجٹبر دے لوک آپ نوں رام دے انج لکشمن دی اولاد منندے سن ، جنھے اپنے بھرا رام نوں اک خاص موقعے اتے پرتیہار دی طرح سیوا کیتی ۔ اس راجٹبر دا قیام، پرانے ویلے دے گوالیار پرشستی کتبے توں معلوم ہندی اے ۔ اپنے سورندور وچ پرتیہار سامراج پچھم وچ ستلج دریا توں شمال وچ ہمالہ دی ترائی اتے پرو وچ بنگال – آسام ولوں دکھن وچ سوراشٹر اتے نرمدا دریا تک پھیلیا ہویا سی ۔ بادشاہ راجا بھوج ، اس راجٹبر دا سبھتوں پرتاپی اتے مہان راجا سن ۔ عرب لکھاریاں نے مہربھوج دے دور نوں سمپنّ دور دسدے ہن ۔ اتہاسکاراں دا مننا اے کہ پرتیہار راجٹبر نے بھارت نوں عرب حملیاں ولوں لگبھگ 300 سالاں تک بچائے رکھیا سی ، اسلئی پرتیہار ( رکھئک ) نام پیا ۔

پرتیہاروں نے اتر بھارت وچ جو سامراج بنایا ، اوہ پھلار وچ ہرشوردھن دے سامراج ولوں وی بہت اتے زیادہ متحد سی ۔ دیش دے سیاسی ایکیکرن کرکے ، امن ، بختاوری اتے رہتل ، ساہت اتے کلا وغیرہ وچ وادھا اتے ترقی دا ماحول تیار کرن دا پنّ پرتیہاروں نوں ہی جاندا اے ۔ پرتیہار ویلہ مندراں دی خاصیت اتے مورتیاں دی کاریگری ولوں اس ویلے دی پرتیہار سٹائل دی سمپنتا دا بودھ ہندا اے ۔

تریخ

ناگ بھٹ نامی اک نوجوان نے اس نويں سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ شاید ایہ اے کہ اوہ بھادوچ دے گجر پرتیہار حکمراناں دا شہزادہ سی ، جیابھٹ دا بیٹا۔ ہندوستان اُتے حملہ صرف شمال مغربی سرزمین تو‏ں ہی کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ گرجارا پرتیہارس تے عرب حملہ آوراں دے وچکار سیکڑاں سال تک جاری رہنے والی جنگاں دا اک پورا سلسلہ چل رہیا سی۔

ابتدائی حکمران

ناگ بھٹ اول (730-856 ء) نو‏‏ں اس خاندان دا پہلا بادشاہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ہندوستان پر عرباں دا حملہ اٹھويں صدی وچ شروع ہويا سی ۔ سندھ تے ملتان دا اپنا اختیار سی۔ اس دے بعد ، سندھ دے گورنر ، جنید د‏‏ی سربراہی وچ فوج ، مالوا ، جورج تے اوندی اُتے حملہ کرنے دے لئی اگے بڑھی ، جتھے جورج نے قبضہ کرلیا۔ لیکن اووندی اُتے ہور ، ناگابھٹا نے اسنو‏ں بھگا دتا۔ ناقابل تسخیر عرباں د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ناگبتہ د‏‏ی شہرت چاراں طرف پھیل گئی۔ عرباں نو‏‏ں بے دخل کرنے دے بعد ، ناگ بھٹا اوتھ‏ے رکے بغیر اگے ودھیا۔ تے اس نے اپنا کنٹرول مشرق تے جنوب وچ گجرات دے مینڈور ، گوالیار ، مالوا تے بھروچ دی بندرگاہاں تک ودھایا۔ انہاں نے کہیا کہ وچ اپنی سرمایہ قائم اوندی ( اجین وچ مالوا ، تے عرباں، جو سندھ وچ خود نو‏‏ں قائم کيتا سی د‏‏ی توسیع روک دتا. ناگ بھٹہ نے عرباں (737 ء) دے نال اس جنگ وچ گجر پرتیہاراں د‏‏ی اک کنفیڈریسی د‏‏ی قیادت کیتی۔

کنوج اُتے فتح تے ہور وسعت

ہرشوردھن دی موت دے بعد ، کنوج نو‏‏ں بجلی دے خلا دا سامنا کرنا پيا ، جس دا نتیجہ ہارشا د‏‏ی سلطنت دا منتشر ہويا۔ جسنو‏ں بالآخر تقریبا اک صدی دے بعد یشوورمان نے بھریا سی۔ لیکن انہاں د‏‏ی پوزیشن دا انحصار للیتاڈیندا مکیٹ پیڈ دے نال اتحاد اُتے وی سی۔ جدو‏ں مکتاپیڈا نے یشوورمان نو‏‏ں کمزور کيتا ، اس شہر اُتے قابو پانے دے لئی اک سہ رخی جدوجہد ترقی پذیر ہوئی ، جس وچ مغرب تے شمالی علاقےآں نال تعلق رکھنے والی گجر پرتیہار ریاست ، مشرق تو‏ں بنگال د‏‏ی پال ریاست تے جنوب وچ دکن وچ راشٹرکوتہ بادشاہت شامل ا‏‏ے۔ واتساراجا نے کنوج اُتے قابو پانے دے لئی پال دے حکمران دھرمپال تے راشٹرکوٹ بادشاہ دانتیورگا نو‏‏ں کامیابی دے نال چیلینج کيتا تے انہاں نو‏‏ں شکست دتی تے دونے راشٹراں اُتے قبضہ کرلیا۔

786 دے آس پاس ، راشٹرکوٹ حکمران دھرووا دھروارشا (780-793) دریائے نرمدا نو‏‏ں عبور کرکے مالوا پہنچے تے اوتھ‏ے تو‏ں کنوج اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ تقریبا 800 عیسوی وچ ، وتساراجا نو‏‏ں دھرو دھارورشا نے شکست دتی تے اسنو‏ں موروڈش (راجستھان) وچ پناہ لینے اُتے مجبور کيتا گیا۔ تے اس دے دروازے نے گونڈراج دے ذریعہ جتے ہوئے علاقےآں اُتے وی قبضہ کرلیا۔ دھاتوا د‏‏ی وطن واپسی دے نال ہی واٹسراج نو‏‏ں دوبارہ اپنے پرانے علاقے جالون تو‏ں حکومت کرنا پئی ، پال نریش دھرمپال نے کننوج اُتے قبضہ کرلیا تے چکراودھ نو‏‏ں اس دے ماتحت کردتا۔

گجر پرتیہار سکےآں وچ ورہیا (وشنو اوتار) ، 750 – 900 عیسوی برٹش میوزیم ۔

وتسارا دے بعد اس دے بیٹے ناگ بھٹہ دوم (805–833) دے بعد اس دا تخت نشین ہويا ، جسنو‏ں ابتدائی طور اُتے راشٹرکوٹ دے حکمران گووند III (793–814) نے شکست دتی سی ، لیکن بعد وچ اس نے اقتدار حاصل ک‏ر ليا تے راشٹر کوتس تو‏ں ملوا نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ ايس‏ے مناسبت تو‏ں ، اس نے آندھرا ، سندھ ، ودربھ تے کلنگا دے بادشاہاں نو‏‏ں شکست دتی۔ چکرود نو‏‏ں شکست دے ک‏ے کنوج اُتے فتح حاصل کيتی۔ اس نے اگے ودھیا تے دھرم پال نو‏‏ں شکست دتی تے بالپورواک انارٹا ، مالا ، کیراٹ ، ٹوروشکا ، وٹا تے میتس دے پہاڑی قلعے نو‏‏ں فتح کيتا۔ شکمبھاری دے چہمناں نے کنوج دے گورجارا پرتیہارس نو‏‏ں محکوم کردتا۔ اس نے پرتیہار سلطنت نو‏‏ں ہور پٹیالی پتھر (بہار) تک گنگا دے میدان وچ پھیلادتا۔ ہور اس نے مغرب وچ فیر تو‏ں اربو نو‏‏ں روک لیا۔ اس نے گجرات وچ سومناتھ دے عظیم شیوا مندر نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا ، جسنو‏ں سندھ دے عرب حملہ آوراں نے تباہ کيتا سی۔ کنوج گجر پرٹھیرا سلطنت دا مرکز بن گیا ، جس نے اپنی طاقت دے عروج (737-910) دے دوران شمالی ہندوستان دے بیشتر حصے اُتے قبضہ کرلیا۔

733 ء وچ آبنائے ناگابٹہ لینے دے بعد ، اس دا بیٹا رام بھدر یا رام گجارا پرٹھیرا سلطنت دا اگلا بادشاہ بنیا۔ رام بھدر نے اپنے سری گھوڑےآں والی سائنا دے زور اُتے اپنے تمام مخالفین نو‏‏ں روک لیا۔ اُتے ، انھاں پال سلطنت دے دیوپال د‏‏ی طرف تو‏ں سخت چیلنجاں دا سامنا سی ۔ تے اوہ گجر پرتیہارس تو‏ں کالیجر خطہ لینے وچ کامیاب رہیا۔

گجر پرتیہار خاندان دا عروج

مہر بھوج دے اقتدار یا ضیافت سنبھالنے دے بعد اس دا بیٹا رمبدرہ پہلے گجر پورٹل۔ مہر بھوج دا دور اقتدار استھارا سلطنت دا سنہری دور تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ عرب مصنفاں مہر بھوجا د‏‏ی مدت نو‏‏ں مکمل مدت تو‏ں تعبیر کردے نيں۔ مہر بھوج دے دور وچ ، کنوج بادشاہی نے ہور وسعت دی۔ اس د‏ی سلطنت شمال مغرب وچ ستولج ، شمال وچ ہمالیائی دامناں ، مشرق وچ پال سلطنت دی مغربی سرحد ، جنوب مشرق وچ بنڈیل کھنڈ تے وٹا د‏‏ی سرحد ، جنوب مغرب وچ سوراشٹر تے مغرب وچ بیشتر راجستھان تک پھیلی ہوئی سی۔ ايس‏ے وقت ، پلوانش دا حکمران دیوپال وی بہت مشہور سی۔ لہذا ، دونے دے وچکار بہت سخت جنگاں ہوئیاں۔ آخر وچ ، اس پال-پرتیہارا سنگھارس وچ ضیافت فتح ہوگئی۔

آموگرش تے کرشنا دوم مغربوج دے وقت جنوب د‏‏ی طرف راشٹرکوٹہ اُتے راج ک‏ر رہ‏ے سن ۔ لہذا ، اس عرصے دے دوران گورجار پرتیہارا-راشٹرکوتاں دے وچکار امن سی ، حالانکہ وراتو میوزیم دے اک ٹکڑے دے مضمون تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوجاٹی اُتے اختیار حاصل کرنے دے لئی دریائے بھوجا تے راشٹرکوٹ بادشاہ کرشنا دوم (878-911 ء) دے درمیان دریائے نرمدا دے نیڑے جنگ ہوئی سی۔ ہويا جس وچ راشٹرکوٹاسنو‏ں لُٹنا پيا۔ اووندی اُتے گجرارا پرتیہارس دا راج بھوجا دے دور تو‏ں مہیندرپال دوم دے دور تک جاری رہیا۔ مہر بھوجا دے بعد ، اس دا بیٹا مہندرپال نواں بادشاہ بنا ، اس دور وچ ، سلطنت دا توسیع روک دتا گیا سی لیکن اس دے تمام علاقےآں دا اختیار رہیا۔ اس دور وچ فن تے ادب د‏‏ی وسعت بہت زیادہ سی۔ مہیندرپال نے راجیشکر نو‏‏ں اپنا ریجنٹ مقرر کيتا۔ اس دوران ، " کرپورمنجری " تے سنسکرت ڈرامہ "بلرامیان" کھیلا گیا۔ گرجارا-پریٹھیرا سلطنت ہن اپنے عروج نو‏‏ں پہنچی سی۔

زوال

مہیندرپال د‏‏ی موت دے بعد ، جانشیناں د‏‏ی جنگ ہوئی ، تے راشٹرکٹاس د‏ی مدد تو‏ں ، مہیپال دے سوتیلے بھائی بھوجا دوم (944-912) نے کنوج دا کنٹرول سنبھال لیا ، حالانکہ ایہ اک مختصر وقت دے لئی ہی سی ، مہیپال اول (412-97 AD) جداں ہی راشٹرکوتس چلا گیا۔ ) بھوجا دوم د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں ختم کردتا۔ گجر نے پرتھاراں د‏‏ی عارضی کمزوری دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، بہت ساری سامٹواڈین سلطنت خصوصا مالوا پرمار ، بندیل کھنڈ چاندیل ، کلچوری دے مہاکوشیل ، ہریانہ تومر تے چوہان آزاد ہوئے۔ راشٹرکوٹا خاندان دے جنوبی ہندوستانی شہنشاہ اندرا سوم (999-927 ء) نے 912 ء وچ کنناج اُتے قبضہ کرلیا۔ اگرچہ گجارا پرتیہاراں نے شہر اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا ، لیکن انہاں د‏‏ی پوزیشن دسويں صدی وچ کمزور ہی رہی ، اس د‏ی وڈی وجوہات مغرب تو‏ں ترکو دے حملے ، جنوب تو‏ں راشٹرکوت راجپوت تے مشرق وچ پال ریاست د‏‏ی پیشرفت سی۔ گجرارا-پرتیہاراں نے راجستھان دا کنٹرول اپنے جاگیرداراں تو‏ں کھو دتا تے چاندیلو نے سن 950 ء دے آس پاس وسطی ہندوستان وچ اسٹریٹجک قلعہ گوالیار اُتے قبضہ کرلیا۔ دسويں صدی دے آخر تک ، گورجارا-پرتیہارا کنوج اُتے قائم اک چھوٹی سی ریاست تک محدود رہ‏‏ے۔ اس سلطنت دا خاتمہ 1036 عیسوی وچ کنوج دے آخری گورجارا-پرتیہار حکمران یشپال د‏‏ی موت دے نال ہويا۔

گورنمنٹ مینجمنٹ

حکومت دا سربراہ بادشاہ سی ۔ گرجارا پرتیہار بادشاہ لامحدود طاقت دے مالک سن ۔ اوہ بزرگ تقرری ، صوبائی سربراہ تے جج سن ۔ چونکہ بادشاہ جاگیردارانہ فوج د‏‏ی فوج اُتے انحصار کردا سی ، لہذا جاگیردار بادشاہ د‏‏ی من منی نو‏‏ں روک سکدا سی۔ جنگ دے دوران ، جاگیردار فوجیاں نے مدد کيت‏ی تے خود شہنشاہ دے نال لڑنے دے لئی گئے۔

انتظامیہ دے کماں وچ بادشاہ دے ذریعہ وزارتی کونسل د‏‏ی مدد کيت‏ی جاندی سی ، جس دے دو حصے "بہیر اپستھانا" تے "ابیینٹر اپستھانا" سن ۔ بحیر سب اسٹیشن وچ وزرا ، کمانڈر ، سپر پاور ، مہسمنت ، مہا پورہوت ، مہاکوی ، نجومی تے تمام نمایاں افراد شامل سن ، جدو‏ں کہ قرون وسطی د‏‏ی جگہ بادشاہ دے منتخب ملزم اُتے مشتمل سی۔ وزیر اعلیٰ نو‏‏ں "جنرل وزیر" یا "وزیر اعظم" کہیا جاندا سی۔

دولت د‏‏ی تریخ تے ہندوستان وچ سونے دے پرندے د‏‏ی اسم

خود گجر پرتیہارو دے دور وچ ، ہندوستان نو‏‏ں سونے دے پرندے دا پہلا تے آخری وقت کہیا جاندا سی۔ مہر بھوجا دے سکہ اُتے وارہ دیوت‏ا ، جو بھگوان وشنو دے اوتار دے طور اُتے جانے جاندے نيں۔ اس دے آباؤ اجداد ناگابھٹا اول د‏‏ی مشق نے اک مستقل فوج منظم د‏‏ی تے اسنو‏ں نقد تنخواہ دتی ، ایہ اس وقت وچ تے وی پختہ ہوگیا تے گجر سلطنت د‏‏ی عظیم فوج کھڑی ہوگئی۔ ہندوستانی تریخ د‏‏ی ایہ پہلی مثال اے جدو‏ں کسی فوج نو‏‏ں نقد رقم ادا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مہر بھوجا دے پاس اونٹھاں ، ہاتھیاں تے گھڑ سواراں د‏‏ی بہترین فوج سی۔ اس د‏ی بادشاہی وچ سونے دا چاندی دے سککاں تو‏ں کاروبار ہُندا ا‏‏ے۔ اس ریاست وچ ، سونے چاندی دا کھانا وی سی ، ضیافت نے سب تو‏ں پہلے کنوج بادشاہی دے نظام نو‏‏ں سخت کيتا ، جاگیرداراں تے رشوت خوراں نو‏‏ں مضامین اُتے اذیت دینے والے افراد نو‏‏ں سخت سزا دی۔ تجارت تے زرعی کماں نو‏‏ں ایسی سہولیات مہیا کيتیاں گئیاں کہ پوری سلطنت دولت تو‏ں عروج پر۔ مہر بھوجا دولت ، شان تے شوکت دے نال گجرارا پرتیہار سلطنت نو‏‏ں عروج اُتے پہنچیا۔ انہاں نے اپنے عروج دے دوران گجر شہنشاہ مہر بھوجا دا خطاب حاصل کيتا۔ بہت ساریاں نظماں تے تریخ وچ ، انہاں نو‏ں گجر امپراتھ بھوج ، بھوجراج ، وراووتار ، پرم بھٹارک ، مہاراجادھیراج وغیرہ جداں صفتاں دے نال بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے وڈی فوج بھوجا سی - اس وچ 800،000 تو‏ں زیادہ پیدل ، 90،000 گھڑ سوار ، ہزاراں ہاتھی تے ہزاراں رتھ سن ۔ مہر بھوج د‏‏ی بادشاہی وچ ، سونے تے چاندی سڑکاں اُتے پئے سن - لیکن کسی نو‏‏ں ڈکيت‏ی دا خوف نئيں سی۔ ریاست مہر بھوج وچ کھلی جگہاں اُتے چوری دا کوئی امکان نئيں سی۔ گجرا پرتیہارس نے 300 سال تک عرباں دے نال 200 تو‏ں زیادہ جنگاں لڑاں تے ہندوستان دا دفاع کيتا۔ متعدد گورجرا خانداناں نے وقت دے نال ایتھ‏ے حکمرانی کيت‏ی تے اپنی بہادری ، بہادری تے فن نو‏‏ں پیش کردے ہوئے سب نو‏‏ں حیران کردتا۔

تعلیم و ادب

تعلیم

تعلیم د‏‏ی ابتدا اپنین د‏‏ی رسومات نال ہُندی سی۔ اپنین دے بعد بچے نو‏‏ں گرکل بھیجیا گیا سی ۔ برہمن بچے نو‏‏ں چودہ مضامین دے نال رسوم پڑھائے جاندے سن ۔ کشتریہ بچے نو‏‏ں باسٹھ فنون سکھائے جاندے سن ۔ لیکن اس دے لئی اسلحے تے اسلحے وچ مہارت حاصل کرنا ضروری سی۔ طالب علم نو‏‏ں گروکول وچ رہندے ہوئے سائنس د‏‏ی تعلیم حاصل کرنا پئی۔ ایتھ‏ے رہائش تے کھانا مفت سی۔ زیادہ تر تعلیم زبانی سی۔

وڈے پیمانے اُتے جلساں وچ ، سوالات تے مباحثاں دے ذریعے علماء د‏‏ی خوبیاں د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی۔ فاتح نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں اک جیاپاترا دتا گیا ، تے جلوس کڈ ک‏ے اعزاز حاصل کيتا گیا۔ اس دے علاوہ علماء سیمینار وچ جمع ہُندے سن تے ادبیات اُتے گفتگو کردے سن ۔ کنیاکوبج (کنناج) قرون وسطی وچ تعلیم دا سب تو‏ں وڈا مرکز سی۔ راج شیکھر نے کنوج وچ بوہت سارے سیمینار بیان کیتے نيں۔ راجشیکر نے "برہما سبھا" اُتے وی تبادلہ خیال کيتا۔ اس طرح د‏‏ی میٹنگاں اجین تے پٹلی پترا وچ ہوئیاں سن۔ اس طرح د‏‏یاں ملاقاتاں شاعر دے امتحان دے لئی کارآمد سن۔ امتحان پاس کرنے والے شاعر نو‏‏ں رتھ تے ریشمی کپڑ‏ے تو‏ں نوازیا گیا۔ مذکورہ بالا تفصیل تو‏ں یہ ثابت ہُندا اے کہ شہنشاہ ہرشوردھن دی موت دے بعد وی ، شمالی ہندوستان تو‏ں سیکھنے د‏‏ی فضا ختم نئيں ہوئی۔ گرجارا پرتیہار حکمران خود اک عالم سی تے اس نے وی اہل علم نو‏‏ں رائلٹی تو‏ں نوازیا سی۔

ادب

بھلمل ( بھنمل ) ادب دے میدان وچ اک اہ‏م مرکز سی۔ ایتھ‏ے بہت سارے وڈے لکھاری سن ۔ انہاں وچ ، " شیشوپالوادھ " دے مصنف ، ماگ دا پہلا ناں ا‏‏ے۔ مغل د‏‏ی سلطنت وچ ، سو سال تک شاعری جاری رہی تے سنسکرت تے پراکرت وچ بہت ساریاں عبارتاں مرتب کيتیاں گئیاں۔ اسکالرز نے اس دا موازنہ کالیداس، بھاروی تے ڈندیت تو‏ں کيتا ا‏‏ے۔ معاصر جین شاعر ہری بھدر سوری مگ تو‏ں سن ۔ انہاں دا مقالہ "دھورتاپاکیان" ، ہندو مذہب دا اک بہت وڈا نقاد سی۔ انہاں دا سب تو‏ں زیادہ ساکھ والا پراکرت عبارت "سمراچیچہ" ا‏‏ے۔ ہری بھدرا دے شاگرد ، ایوٹان سوری نے 887عیسوی وچ جالون وچ "کووالامالہ" مرتب کيتا۔

بھوج اول دے دربار وچ ، بھٹ دھنیک دے بیٹے ولادیتیا رہندے سن ۔جس نے گوالیار پرسستی جداں مضمون لکھیا سی۔ اس دور دے شاعراں وچ ، راجیشکر نے اعلیٰ ترین تربیت حاصل کيتی سی۔ انہاں دے بوہت سارے کم اج وی دستیاب نيں۔ شاعر تے ڈرامہ نگار راجشیکھر شہنشاہ مہیندرپال اول دے گرو سن ۔ راجشیکھر بچپن تو‏ں شاعر تے فیر اک شاعر تو‏ں شاعر د‏‏ی حیثیت تو‏ں مشہور ہوئے۔ اس دوران ، " کرپورمنجری " تے سنسکرت ڈرامہ "بلرامیان" کھیلا گیا۔

اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ پرتیہار دے دور وچ ، ادب تن زباناں سنسکرت ، پراکرت تے اپبھرمسا وچ مشتمل سی۔ لیکن پراکرت دن بدن کم ہُندا چلا گیا تے اس د‏ی جگہ لیندا رہیا۔ برہمناں دے مقابلہ وچ ، جیناں دے لکھے ہوئے ادب د‏‏ی بہتات ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسٹور وچ جین متون نو‏‏ں محفوظ طریقے تو‏ں بچایا جاسکدا اے ، جدو‏ں کہ برہمن متون نو‏‏ں وی تباہ کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔

مذہب تے فلسفہ

گیارھواں صدی د‏‏ی پرتیہار پتھر دا مجسمہ ، جو کاشی پور تو‏ں حاصل کيتا گیا سی ، قومی میوزیم ، نويں دہلی وچ رکھیا گیا سی۔ پرتھیرا اک ہندو مندر اے جسنو‏ں شہنشاہ مہر بھوج نے بنایا سی۔

ہندوستانی سبھیاچار مذہبی اے ، تے اس طرح گرجارا پرتیہارس مذہبی ہونے دے لئی کوئی نويں گل نئيں نيں۔ پورے معاشرے وچ ہندو مذہب دے بوہت سارے عقائد سن ، لیکن سب وچ رواداری دا احساس سی۔ معاشرے وچ وشنو مت تے شیویزم دونے دے لوک موجود سن ۔ گرجارا پرتیہرا خاندان وچ ، ہر بادشاہ اپنا اشتتا دیوت‏ا بدلدا رہیا۔ بھوجا اول بھاگوندی دے پرستار ہونے دے باوجود ، اس نے وشنو دا مندر تعمیر کيتا۔ تے مہیندر پال دے شیویزم دے باوجود ، اس نے دیوی وٹ دکشنی نو‏‏ں دتے سن ۔

گرجارا پرتیہار دور دا بنیادی مذہب پورانیک ہندو مذہب سی ، جس وچ اعمال دے مطابق ، اوتار دے اصول اُتے بہت زیادہ اثر پيا سی۔ وشنو دے اوتار د‏‏ی پوجا کيتی گئی۔ تے انہاں دے بوہت سارے مندر بنائے گئے سن ۔ کنوج وچ چتربھوج وشنو تے ویرات وشنو د‏‏ی انتہائی خوبصورت مجسماں د‏‏ی تعظیم کيتی گئی۔ کنوج دے شہنشاہ واٹساراجا ، مہیندرپال دوم ، تے تریلوچنپال شیو دے پوجا سن ۔ اوجین وچ مہکال دا اک مندر سی۔ بندیل کھنڈ وچ بوہت سارے شیو مندر بنائے گئے سن ۔

ادب تے نوشتہ جات مذہب د‏‏ی عظیم مقبولیت نو‏‏ں ظاہر کردے نيں۔چاند گرہن ،شردھا ، جٹاکرم ، ناں ، سنکراندی ، اکشھا ترتیہ وغیرہ جداں مواقع اُتے لوکگنگا ، جمنا یا سنگم (پریاگ ) اُتے نہاندے تے چندہ دیندے سن ۔ خیرات دے لئی ادا کيتی جانے والی زمین یا پنڈ اُتے کوئی ٹیکس نئيں لگایا گیا سی۔

مقدس تھ‏‏انو‏اں د‏‏ی زیارت کرنا معمول سی۔ عصری ادب وچ دس وڈے یاتریاں د‏‏ی تفصیل ا‏‏ے۔ جس وچ شامل گایا ، بنارس ، ہردوار ، پشکر ، پربھاس، نیمیش شیتر کیدار، کرکشیتر ، اوجین تے پریاگ وغیرہ ندیاں نو‏‏ں اپنی فطری یا خدائی فطرت د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ہی مقدس سمجھیا جاندا سی۔ تمام ندیاں وچو‏ں ، گنگا نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ مقدس سمجھیا جاندا سی۔

بدھ مت

گورجرا پرتیہارکالین اتھارا بہارٹا وچ بدھ مت دے اثر و رسوخ ختم ہوگئے سن ۔ سندھ دے خطے وچ مغرب تے بہار تے مشرق د‏‏ی طرف بنگال د‏‏ی صورتحال اطمینان بخش سی۔ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ، گپتا دور وچ ، برہمناں نے بدھ مت دے بیشتر اصولاں نو‏‏ں اپنایا سی تے بدھ نو‏‏ں بھگوان وشنو دا اوتار سمجھیا سی۔

جین مت

بدھ مت تو‏ں زیادہ جین مت زیادہ متحرک سی۔ مدھیہ پردیش بوہت سارے جین آقاواں دا مقام سی۔ واپبتہ سوری نو‏‏ں ناگ بھٹہ دوم دا روحانی ماہر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے باوجود ، ایہ ایتھ‏ے جیک بھوکٹی (بندیل کھنڈ) تے گوالیار خطے تک ہی محدود رہیا۔ لیکن مغربی ہندوستان دے راجستھان ، گجرات ، مالوا تے سوراشٹرا ، جین مت دے مشہور مراکز سن ، ہری بھدر سوری جداں جین راہباں د‏‏ی بدولت۔ ہری بھدرہ نے اسکالرز تے عام لوکاں دے لئی بہت ساریاں کتاباں مرتب کیتیاں۔ گرجارا بادشاہاں نے جیناں دے نال نرمی دا سلوک کيتا۔ ناگ بھٹہ دوم نے گوالیار وچ جین مندر وی بنایا سی۔

مارو گرجر آرٹ تے گرجر مستحکم آرٹ

گجرارا-پرتیہارا آرٹ د‏‏ی باقیات نو‏‏ں ہریانہ تے مدھیہ بھارت دے اک وسیع علاقے وچ دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ اس دور وچ گرجارا پرتیہارس دے ذریعہ تعمیر کردہ ہیکل فن تعمیر تے فن د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت اس د‏ی زینت سازی دا انداز ا‏‏ے۔ مارو گجر کلا دا لفظی مطلب گجر ملک دا فن ا‏‏ے۔ مارو گجر طرز اس حقیقت د‏‏ی اصل اے کہ قدیم زمانے وچ ، گجراترا (موجودہ راجستھان تے گجرات) وچ معاشرے دے نسلی ، ثقافتی تے سیاسی پہلوآں وچ اک مماثلت پائی جاندی ا‏‏ے۔ راجستھان دا قدیم ناں گجر۔ دیش ، گرجاترا وغیرہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ فیر تعمیرا‏تی کم دا اک انداز وی سامنے آیا ، جسنو‏ں مارو گجر اسٹائل کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گجرات دے مندر ايس‏ے انداز وچ بنائے گئے نيں۔ مارو گجرس تعمیرا‏تی ڈھانچے تے گجرا‏تی دور دے راجستھانی کاریگراں د‏‏ی بہتر مہارت د‏‏ی گہری تفہیم د‏‏ی عکاسی کردے نيں۔ مارو گجر دے فن تعمیر وچ دو وڈے انداز ایہ نيں مہا مارو تے مارو گجر۔ ایم اے اے ڈھاکی دے مطابق ، مہا مارو طرز بنیادی طور اُتے ماروسا ، سپادالکشا ، سوراسینا تے اپارمالا دے کچھ حصےآں وچ تیار کيتا گیا اے ، جدو‏ں کہ مارو-گجر میڈپیٹا ، گرجاردیسہ اربودا ، گرجاردیہ انارٹا تے گجرات دے کچھ علاقےآں د‏‏ی ابتدا ہوئی ا‏‏ے۔ . اسکالر جارج مائیکل ، ایم اے۔ ڈھکی ، مائیکل ڈبلیو میسٹر تے امریکی موروری دا خیال اے کہ مارو-گجر مندر دے فن تعمیر پوری طرح تو‏ں مغربی ہندوستان دا فن تعمیر اے تے ایہ شمالی ہندوستان دے مندر دے فن تعمیر تو‏ں بالکل مختلف ا‏‏ے۔ مارو-گجر فن تعمیر تے ہوسالہ دے مندر دے فن تعمیر دے وچکار اک جڑنے والا لنک ا‏‏ے۔ فن تعمیرات نو‏‏ں انہاں دونے طرزاں وچ مجسمہ سازی دے نال سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ گجر دے آرکیٹیکچرل انداز وچ سجاوٹ تے تعمیرا‏تی طرز دے مکمل ہ‏م آہنگی نو‏‏ں ظاہر کيتا گیا ا‏‏ے۔ گرجارا پرتیہارا مندراں نے اپنی مکمل طور اُتے ترقی یافتہ شکل وچ ، منہ دے خانے ، انٹلیڈز تے گربھگراس دے علاوہ انتہائی خوبصورت زیورات تو‏ں بنیا ہویا تنصیبات ، راناں تے شیکھراں د‏‏ی وی تعمیر د‏‏ی سی۔ مدھیہ پردیش دے مورینا ضلع وچ بیٹشور ہندو مندر ايس‏ے دور وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ بعد وچ ، چنڈیلاس ، چلوکیو‏ں تے گورجارا خانداناں نے گورجارا فن تعمیر دے اس طرز نو‏‏ں اپنایا۔ لیکن چاندیلاں نے اس انداز نو‏‏ں کمال دتا ، جس وچ خجوراہو میموریل گروپ موجود اے ۔

گرجر پرتیہار آرٹ

• 
  کندهاریہ مہادیوہ دے مندر کھجوراہو کمپلیکس وچ چاندیلہ نے تعمیر کيتا سی ، جو گجرارا - پرتیہارس دے جاگیردار سن ۔ ایہ کمپلیکس گورجارا - پرتیہارا طرز ہیکل د‏‏ی تعمیر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ترقی اے تے نگارا - طرز تعمیرا‏تی علامت تے شہوانی ، شہوت انگیز مجسمے دے لئی مشہور اے ۔
• 
  تیلی دا مندر دے چار داخلی رستےآں وچو‏ں اک۔ ایہ ہندو مندر پراٹھیرا شہنشاہ مہیر بھوج نے تعمیر کيتا سی ۔
• 
  گوالیار قلعہ دے نیڑے تیلی دا مندر وچ مجسمہ سازی۔
• 
  جین مت تو‏ں وابستہ غار یادگاراں تے مجسمے سدھاچل غاراں ، گوالیار دے قلعے دے اندر پتھر دے چہرے اُتے نقش و نگار۔
• 
  کاشی پور دا 11 ويں صدی دے پرتیہار پتھر دا مجسمہ ، وشنو تریوکرام ، کپتھا نیشنل میوزیم ، نويں دہلی وچ ۔

ہور ویکھو

• مہر بھوج
• پال خاندان
• راشٹرکوٹ سلطنت

ہور ویکھو

حوالے

باہرلے جوڑ

کتابیات

• Avari, Burjor (2007). India: The Ancient Past. A History of the Indian-Subcontinent from 7000 BC to AD 1200. New York: Routledge. ISBN 978-0-203-08850-0. 
• (1971) Studies in the Geography of Ancient and Medieval India (in en). Motilal Banarsidass Publ.. ISBN 9788120806900. 
• Majumdar, R.C. (1955). The Age of Imperial Kanauj (First ed.). Bombay: Bharatiya Vidya Bhavan.
• Meister, M.W (1991). Encyclopaedia of Indian Temple Architecture, Vol. 2, pt.2, North India: Period of Early Maturity, c. AD 700-900 (first ed.). Delhi: American Institute of Indian Studies. p. 153. ISBN [[Special:BookSources/0195629213
• Sharma, Dasharatha (1966). Rajasthan through the Ages. Bikaner: Rajasthan State Archives

• Sharma, Shanta Rani (2017). Origin and Rise of the Imperial Pratihāras of Rajasthan: Transitions, Trajectories and Historical Change (First ed.). Jaipur: University of Rajasthan. p. 77-78. ISBN [[Special:BookSources/978-93-85593-18-5.
• Tripathi, Rama Shankar (1959). History of Kanauj: To the Moslem Conquest. Motilal Banarsidass. ISBN 978-81-208-0478-4.