بدھ مت دی تریخ

چھیويں صدی ق م دے آغاز تو‏ں ہی بدھ مت، شمالی ملکاں (سنتری دے ذریعہ نشان لگیا دتا گیا) تے بدھ مت دے کچھ حصےآں وچ تاریخی اثر و رسوخ (پیلے رنگ دے نشان تو‏ں نشان زد) دے بدھ تو‏ں بدھ مت دے شمالی علاقےآں تو‏ں بدھ مت د‏‏ی توسیع (گہری نارنگی د‏‏ی طرف تو‏ں نشان زد)۔ مہایان (سرخ تیر)، تھیراوڑہ (سبز تیر) تے تانترک وجریانہ (نیلے رنگ دا تیر)

بدھ مت د‏‏ی تریخ 5 ويں صدی ق م تو‏ں لے ک‏ے اج تک د‏‏ی دوری تک ا‏‏ے۔ جو اصل وچ قدیم ہندوستان دے مشرقی حصے تو‏ں تشکیل پایا سی تے مگدھا (اب ہندوستان دے صوبہ بہار دا حصہ) د‏‏ی ریاست وچ پھیل گیا سی۔ بدھ مت دا وجود سدھارتھ گوتم دی تعلیمات اُتے مبنی ا‏‏ے۔ بدھ مذہب اج دے دور وچ چلائے جانے والے قدیم مذاہب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ بدھ مت د‏‏ی ابتدا شمال مشرقی ہندوستان وچ ہوئی تے وسط ایشیاء تے جنوب مشرقی ایشیاء وچ پھیل گیا۔ اک زمانے وچ ایہ مذہب پورے ایشیاء وچ پھیل گیا سی۔ بدھ مذہب د‏‏ی تریخ وی مختلف پیشن گوئی د‏‏ی تحریکاں د‏‏ی نشوونما دے نال نشان زد اے جداں تھیرواد، مہایانہ تے وجریانا جداں بدھ مت د‏‏ی ہور شاخاں دا عروج و زوال شامل ا‏‏ے۔

سدھارتھ گوتم

اشوک چکر، اک قدیم ہندوستانی مذہبی حلقے د‏‏ی علامت اے جو ہندوستان کے قومی پرچم دا حصہ ہے۔

سدھارتھ گوتما بدھ مت دے تاریخی بانی سن ۔ اوہ شاکیہ خاندان دے کشتریہ برہمن خاندان وچ شہزادہ دے طور اُتے پیدا ہويا سی۔ بوہت سارے مورخین ہن وی اس د‏ی تریخ پیدائش تے وفات اُتے متفق نئيں ني‏‏‏‏ں۔ لیکن زیادہ تر مورخین اس نتیجے اُتے پہنچے نيں کہ بدھ 400 سال ق م تو‏ں چند عشراں پہلے فوت ہويا سی۔ اس دے شاکیہ-کشتریہ خاندان دے خاندان برہمن قبیلے نال تعلق رکھدے سن، جداں کہ اس دے کنبہ دے ذریعہ دتے گئے "گوتم" دے ناں تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ انیہويں صدی دے اسکالر ایٹل دے مطابق، سدھارتھا گوتم دا ناں گوتم اک برہمرشی گوتم تو‏ں متاثر ہويا ا‏‏ے۔ متعدد بدھ مت دے صحیفاں وچ کہیا گیا اے کہ بدھ مت بدھمرشی انگیرس د‏‏ی اولاد سن ۔ مثال دے طور پر، پالي مہاگھاگیا انگیراس وچ ، بدھ نو‏‏ں انجیرس کہیا جاندا اے، جو بنیادی طور اُتے گوتم بدھ د‏‏ی شناخت انگیراس برادری تو‏ں ا‏‏ے۔ مصنف تے تریخ دان ایڈورڈ جے۔ تھامس نے بودھ دا ذکر وی براہمرشی گوتم تے انجیرس د‏‏ی اولاد دے طور اُتے کيتا ا‏‏ے۔

روايتی بدھ مت دے نظریے دے مطابق، سدھارتھ گوتم نے اپنی خانقاہی زندگی تے مراقبہ دے ذریعہ لطف اندوز تے خود جبر دا اعتدال پسند راستہ تلاش کيتا۔

سدھارتھا گوتم نے اصل وچ اشیوتھا دے درخت دے تھلے سدھی حاصل کيتا سی جسنو‏ں ہن بدھ گیا، ہندوستان وچ بودھی درخت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ روشن خیالی دے حصول دے بعد گوتم بدھ نو‏‏ں "سمیاکسمبدھو" یا "روشن خیال شخصیت" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس وقت د‏‏ی مگدھا دی بادشاہی بِمبِسارا دے دور وچ ، بدھ مت نو‏‏ں اپنے مذہب د‏‏ی تشہیر وچ سرپرستی حاصل سی۔ شہنشاہ بھیما نے بدھ مت نو‏‏ں اپنا ذا‏تی مذہب مان لیا تے اپنی ریاست وچ متعدد بدھ خانقاہاں د‏‏ی تعمیر دا حکم دتا۔ تے انہاں خانقاہاں نے ہی ہندوستان وچ موجودہ ریاست بہار دے ناں رکھنے وچ کردار ادا کيتا۔

بدھ مت دے پیروکاراں نے سب تو‏ں پہلے اپنے پنج ساتھیاں نو‏‏ں شمالی ہندوستان دے وارانسی دے موجودہ ہیر پارک وچ خطبہ دتا۔ بدھ دے نال مل ک‏ے، انہاں پنج راہباں نے پہلی سنگھا (راہباں یا راہباں د‏‏ی جماعت) تشکیل دی۔ متعدد بدھ مت دے متن دے مطابق، ابتدائی ہچکچاہٹ دے باوجود، گوتم بدھ نے بعد وچ راہباں نو‏‏ں انجمن وچ شامل کرنے دا فیصلہ کيتا۔ بدھ راہباں نو‏‏ں "راہبہ" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ بدھ د‏‏ی چچی تے سوتیلی ماں مہاپجپتی گوتمی بدھ مت د‏‏ی پہلی نون سن۔ چھیويں صدی ق م وچ ، اوہ راہبہ دے طور اُتے راہبہ بن گئياں۔

یہ جانیا جاندا اے کہ بدھ اپنی ساری زندگی دے دوران وچ ہندوستان دے شمالی حصے تے ہور گنگا دے میدانی علاقےآں دا سفر کيتا۔

مہاجنپد گوتم بدھ (563–483 ق م) دے زمانے وچ سولہ طاقتور تے وسیع سلطنتاں تے جمہوریہ سن جو بنیادی طور اُتے زرخیز انڈو - گنگاندی میدانی علاقےآں دے پار واقع سن، اوتھ‏ے اک ریاست وی موجود سی۔ قدیم ہندوستان دے طول و عرض وچ چھوٹی چھوٹی بے شمار ریاستاں وی سن۔

بدھ دا انتقال ہوگیا یا کوش نگر وچ اک ویران جنگل وچ مہاپرینروانا حاصل ہويا۔ اپنی موت تو‏ں پہلے، بدھ نے اپنے شاگرداں تو‏ں کہیا سی کہ انہاں نے جس مذہب د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی اوہ انہاں دا نظم و ضبط ہوئے گا جو انہاں د‏‏ی رہنمائی وچ مددگار ہوئے گا۔ بدھ دے مہاپرینیروونا دے بعد تو‏ں، سینکڑاں ارہت پنڈت راہباں نے بدھ دے پیغام نو‏‏ں محفوظ رکھنے دے لئی تن سنگایاواں دے ذریعہ مکمل تریپیٹک مرتب کيتا ا‏‏ے۔

بدھ مت دا ابتدائی دور

اگرچہ بدھ مت پہلے گنگاکی وادی وچ مرکوز سی، لیکن بعد وچ ایہ دنیا دے دوسرے حصےآں وچ وی پھیل گیا۔ بدھ مت دے مذہبی صحیفاں دے ذرائع دو مذہبی تنظیماں نو‏‏ں محفوظ رکھدے نيں، انہاں وچو‏ں اک بدھ د‏‏ی درسی تعلیمات دے تحفظ دے لئی سنیاسی سنگھا اے تے دوسرا سنگھا دے داخلی تادیبی مسائل نو‏‏ں حل کرنے دا ذریعہ ا‏‏ے۔

ہچیسنز اسٹوری آف دتی نیشنس دے ہندوستان دے باب وچ ، اس تصویر وچ ، اجتاشاترو بدھ د‏‏ی زیارت دے لئی اپنے گناہ دا اعتراف کرنے دے لئی دکھایا گیا ا‏‏ے۔

پہلی بدھ مہاسنگیندی (5 ويں صدی ق م)

پہلےبدھ دے بھجن بدھ دے پروینروان دے حصول دے بعد، یعنی بدھ د‏‏ی موت دے بعد مرتب ہوئے سن ۔ مہاکشیپ نامی بدھ دے اک نیڑےی شاگرد د‏‏ی نگرانی وچ تے شاہ اجتاشاترو د‏‏ی مدد تو‏ں، ایہ پہلا بدھوی تسبیح چھیويں صدی ق م وچ لکھیا گیا سی۔ اس عظیم میوزک د‏‏ی تحریر دا بنیادی مقصد ایہ سی کہ بدھ دے بولے گئے لفظاں نو‏‏ں نظریا‏تی تعلیمات ( یعنی ستراس) تے ابھدھرم وچ ترجمہ کرنا تے بودھ خانقاہی اصولاں نو‏‏ں نقل کرنا سی۔ اس بھجنہاں وچ، بودھ کزن تے اس دے چیف شاگرد، آنند نو‏‏ں بدھ دے مشورے تے ابھیدھرم د‏‏ی تلاوت کرنے دا مطالبہ کيتا گیا اے، تے بدھ دے اک ہور وڈے شاگرد، اپالی تو‏ں ونیا دے سترا د‏‏ی تلاوت کرنے دا مطالبہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ تری پٹک د‏‏ی بنیادی بنیادتیاں نيں جو پالي وچ لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔

پر، بدھ دے پہلے بھجنہاں وچ ابھیدھرم دے وجود دا تذکرہ نئيں کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ صرف دوسری عظیم میوزک دے بعد وجود وچ آیا۔

مالا سونگنکارا شہر دا دفاع کردے ہوئے، جداں سانچی وچ دیکھایا گیا

دوسرا بودھ مہاسنگیندی (چوتھ‏ی صدی ق م)

دوسری بدھ مت د‏‏ی مہا سنگیت وشائلی وچ ہوئی سی جو بدھ بھکشوواں دے اصول و ضوابط دے مختلف پہلوآں وچ نرمی دے تنازعہ تو‏ں پیدا ہوئی سی۔ پہلی بدھ مہاسنگیندی وچ ونیا دے اصل متن نو‏‏ں محفوظ کرنے دے لئی اٹھائے گئے اقدامات دے نتیجے وچ دوسری بدھسٹ مہا سنگتی دا ظہور ہويا کیونجے بدھ بھکشوواں د‏‏ی نرمی د‏‏ی وجوہات بدھ د‏‏ی تعلیمات دے منافی سن۔

شہنشاہ اشوک د‏‏ی تبدیلی مذہب(261 ق م)

اشوک اعظم دے ماتحت موریا سلطنت دنیا د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور بدھ ریاست سی۔ اس سلطنت اُتے خیراندی اسپتال، مفت تعلیم تے انسانی حقوق دا غلبہ سی۔

برہمی پتھر تو‏ں بنا شہنشاہ اشوکا دے چھیويں ستون دا اک ٹکڑا برطانوی میوزیم وچ محفوظ ا‏‏ے۔

اعلیٰ ترین اسٹوپا (چوتھ‏ی صدی ق م)، سانچی، ہندوستان۔

اشوک (263 – 232 ق م)، شہنشاہ موریہ سلطنت نے مشرقی بھارت وچ کلنگ ریاست (اڑیسہ، بھارت)کی اک خونی فتح دے بعد بدھ مت قبول کيتا۔ خوفناک جنگ کلنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں پائے جانے والے دہشت تے مصائب تو‏ں توبہ کردے ہوئے، شہنشاہ اشوکا نے تشدد ترک کرنے دا فیصلہ کيتا تے دل کھول کر کالنگ ریاست دے لوکاں دے دکھ نو‏‏ں مناسب احترام تے وقار تو‏ں بدلنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ شہنشاہ نے اسٹوپا تے ستون بنا ک‏ے بدھ مت د‏‏ی تبلیغ دا آغاز کيتا، تے اپنی تبلیغ دے ذریعہ اس نے جانوراں دے لئی ہمدردی تے انساناں نو‏‏ں مذہب وچ تبدیل کرنے دا مطالبہ کيتا۔ اسٹوپاس وچو‏ں اک اس نے تعمیر کيتا سی جو بھارتی ریاست وچ مدھیہ پردیش دے راجگڑھ بھوپال وچ واقع سانچی اسٹوپا سی۔ اس د‏ی تعمیر دا آغاز تیسری صدی ق م وچ ہويا سی تے بعد وچ اس وچ توسیع کيتی گئی سی۔ دروازے دے ڈھیر اُتے لکھیا ہويا آرکیڈ ہندوستان وچ بدھ مت دے فن دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے جس نو‏‏ں بہترین مثال سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ شہنشاہ نے ملک بھر وچ بہت ساری سڑکيت‏یاں، اسپتال، ہوٹل، یونیورسٹیاں تے آب پاشی دے نظام وی تیار کیتے۔ انہاں نے مذہب، ذات پات، ذات پات، سیاست تو‏ں قطع نظر اپنے موضوعات دے نال یکساں سلوک کيتا۔ شہنشاہ اشوکا دے دور وچ ، بدھ مذہب ہندوستان تو‏ں اگے دنیا دے ہور حصےآں تک پھیل گیا۔ اشوک دے ستوناں تے اسٹوکولو‏‏ں ایہ جانیا جاندا اے کہ بدھ مت د‏‏ی تشہیر دے لئی، شہنشاہ نے اپنے سفیراں نو‏‏ں ہندوستان دے جنوب وچ سری لنکا، مغربی رومی سلطنت، خاص طور اُتے ہمسایہ گریکو باکٹرین سلطنت تے ممکنہ طور اُتے بحیرہ روم بھیج دتا۔

تیسرا بدھ مت مہاسنگیندی (250 ق م)

250 ق م وچ ، شہنشاہ اشوکا نے پاٹلی پتر(اب پٹنہ، جو بہار، انگارہ ریاست ہند دا راجگڑھ) وچ تیسری بدھ مت مہاشیندی کو طلب کيتا۔ اس تیسری بدھ مت مہا سنگیت د‏‏ی نگرانی بدھ راہب موگالیپوتر تشیہ نے کيتی۔ اس تسبیح دا مقصد سنگھا نو‏‏ں خاص طور اُتے غیر بدھ بھکشو راہنما جو شاہی سرپرستی د‏‏ی طرف راغب سن نو‏‏ں پاک کرنا سی۔ تیسری مہاس سنگیت دے ذریعہ، بدھ مت دے مشنریاں د‏‏ی دنیا وچ کدرے تے تشہیر شروع ہوئی۔

ہیلنسٹک دنیا

اشوکا دے کچھ ستون ایہ ظاہر کردے نيں کہ ہیلینسٹک دنیا وچ بدھ مت دے عقیدے نو‏‏ں پھیلانے دا انہاں دا فیصلہ ہندوستان د‏‏ی حدود تو‏ں باہر یونان تک پھیل گیا۔ اشوکا دے ستون تو‏ں وی ہیلینسٹک خطے د‏‏ی سیاسی تنظیماں دے ناں تے قدیم یونانی بادشاہاں دے ناں تے انہاں د‏‏ی بادشاہتاں دا نام، تے ایتھ‏ے تک کہ کچھ یونانی شہنشاہاں جداں سیلیوسڈ سلطنت دے انٹیچوس دوم تھیس (261-246 ق م)، مصر دے فلپ دوم 285-247 ق م )، مایاکادونیہ شہنشاہ "آئینٹگوناس گوناتاس" (276-239 ق م )، سائرنیکا (موجودہ لیبیا) سلطنت "میگسا" (288-258 ق م ) تے ایپیراسا (موجودہ یونان دا شمال مغربی حصہ) سلطنت دے "الیگزینڈر دوم" (262-255 ق م) جداں شہنشاہاں دا دعوی کيتا جاندا اے کہ اوہ بدھ مذہب وچ تبدیل ہوچکيا ا‏‏ے۔

شہنشاہ اشوکا (260-218 ق م) دے دور وچ بدھ مذہب وچ تبدیلی جو اشوکا دے ستوناں تو‏ں مشہور سی۔

"سرحد دے اس پار، چھ سو یوجن دور (5،400-9600 کلومیٹر)۔ بدھ مذہب نے کامیابی حاصل کيتی اے جتھ‏ے یونانی شہنشاہاں اینٹیوکس، ٹولیمی، اینٹیگونس، ماگس تے سکندر تے جنوب وچ چولا سلطنت، پانڈا خاندان، تانبے د‏‏ی پارنی (موجودہ سری لنکا) د‏‏ی حکمرانی ا‏‏ے۔۔ (اشوکا دا ایہ حکم تیرہويں صدی دے نوشتہ جات وچ ملیا اے )

پالی ذرائع دے مطابق، شہنشاہ اشوکا دے کچھ نمائندے یونانی بدھ بھکشو سن جنہاں نے دو برصغیر دے وچکار ثقافتی تبادلے وچ اپنا کردار ادا کيتا:

"جب سب تو‏ں وڈے شہنشاہ اشوکا، جس نے مذہب دا چراغ روشن کيتا، اس عظیم تسبیح دا اختتام کيتا، تاں اس نے اپنے یونانی بدھ راہباں وچو‏ں اک، چوتھا تھیرا - دھرمارکشیت دے ناں تو‏ں اک بدھسٹ مشنری دے تحت ارانتک (گجرات تے سندھو) ادا کيتا۔"

اشوکا نے اپنی یادگاراں یونانی تے آرامی زباناں وچ وی تعمیر کيت‏یاں، جو افغانستان دے قندھار وچ پائے جاندے سن ۔ اوہ یونانی برادری دے لوکاں وچ بدھ مت د‏‏ی تشہیر وچ مذہب دے مترادف دے طور اُتے یونانی بولی دا لفظ "یوسیبیہ" استعمال کردا ا‏‏ے۔

"اپنے اقتدار دے دس سالاں دے دوران وچ ، شہنشاہ پییوڈیسیس (اشوکا) نے عقیدت (بدھ مت) نو‏‏ں عقیدت مند انداز وچ لوکاں دے سامنے پیش کيتا۔ "

(جی۔ پی۔ کراٹے دے ذریعہ اصل یونانی حصے تو‏ں ترجمہ کردہ)

• 
  موریا اشوک اعظم دے تحت دنیا د‏‏ی پہلی وڈی بدھسٹ ریاست سی۔ اس نے مفت ہسپتال تے مفت تعلیم قائم کيتی تے انسانی حقوق نو‏‏ں فروغ دتا۔
• 
  لفظ"گوتم بدھ" "(𑀩𑀼𑀥𑁂، گوتم بدھ) اور" سا-کیا - - میو - نی "" (𑀲𑀓𑁆𑀬𑀫𑀼𑀦𑀻، "ساکیاکا دانشمند براہمی رسم الخط وچ ، اشوک اعظم دے لومبینی ستون نوشتہ (تقریباً250 ق م) وچ ۔
• 
  براہمی رسم الخط وچ ، اشوک دے کتبے (238 ق م) وچ ، چھٹا ستون دا ٹکڑا۔ برٹش میوزیم۔
• 
  اشوک ستون، سانچی، ہندوستان دے نال عظیم اسٹوپہ د‏‏ی تنظیم نو۔

یہ واضح نئيں اے کہ اس ثقافتی تعامل دا بدھ مت دے تبلیغ اُتے کتنا اثر پيا۔ پر، کچھ مصنفاں دے مطابق، مذہب دے تبلیغ وچ ہیلنسٹک فکر تے بودھ فلسفہ نو‏‏ں جوڑنے د‏‏ی اس کوشش دا اثر اس وقت یونان دے ملکاں اُتے پيا سی۔ انہاں مصنفاں نے ایہ وی نوٹ کيتا کہ اس وقت ہیلینسٹک دنیا وچ اک بدھ برادری موجود سی، خاص طور اُتے اسکندریہ (جس دا ناں کلیمنٹ آف اسکندریہ سی) تے خاص طور اُتے سکندریا د‏‏ی پہلے مسيحی علاج تو‏ں پہلے یہودی برادری وچ بدھ مت د‏‏ی جماعت موجود سی طرز زندگی تو‏ں متاثر سن تے انہاں نو‏ں مغرب وچ شہنشاہ اشوکا دے مذہبی نمائندےآں د‏‏ی اولاد وی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ شہنشاہ اشوکا دے دور وچ سائرن دے فلسفی ہیجیسیر سائرین سن، بدھ مشنریاں دا مگسیرا دا اثر سی۔

انو رادھ پور وچ جتاوانارامایا، سری لنکا دنیا دا سب تو‏ں وڈا اِٹاں دا ڈھانچہ ا‏‏ے۔

]]

مذہبی حلفےآں وچ ترتیب دتے گئے، مصر دے اسکندریہ تو‏ں برآمد شدہ، ٹولیک زمانہ تو‏ں بدھ مت دے لکھے ہوئے شبایتھے وی ملدے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری صدی عیسوی وچ ، باکٹرین بدھ مذہب د‏‏ی برادری تے ہندوستان دے برہنہ راہباں دے مسیحی پادری تے کلاس ساز ماہر الیگزینڈریا کلیمنٹ نے یونانی فکر تے فلسفہ وچ انہاں د‏‏ی شراکت دا اعتراف کيتا۔

"اس طرح فلسفہ، سب تو‏ں مفید چیزاں وچو‏ں اک، قدیم دور دے وحشیاں نے قوم اُتے روشنی ڈالنے دے ذریعہ تیار کيتا۔ تے بعد وچ اوہ یونان وی آئے۔ انہاں د‏‏ی پہلی صف وچ مصر دے نبی سن ۔ انہاں وچ ڈریوڈز سن ؛ باختریائیاں وچ سریمن سن، سیلٹک فلسفیاں وچ ۔ ایتھ‏ے دو طبقے دے افراد سن ۔ اک شرمنیا برادری تے دوسرا برہمن طبقہ سی۔ " - اسکندریہ دا کلیمنٹ

(کتاب: The Stromata, or Miscellanies,، باب: 15)

امراوندی مہاچیتیا یا امروندی اسٹوپا آندھرا پردیش دا اک اہ‏م مقام۔

سری لنکا تے برما وچ بدھ مت د‏‏ی توسیع

بدھ مت تیسری صدی ق م وچ سریلنکا ميں پھیل گیا سی مہندا، اک بدھ راہب شہنشاہ اشوک دا بیٹا تے اس دے چھ ساتھی انہاں نے اس وقت دے سری لنکا دے بادشاہ دیواناپیا ٹیسا تے ریاست دے زیادہ بزرگ لوکاں نو‏‏ں بدھ مذہب وچ تبدیل کيتا۔ اس دے علاوہ، شہنشاہ اشوکا د‏‏ی بیٹی سنگھمیترا نے وی سریلنکا ميں لڑکی راہباں د‏‏ی روایت متعارف کروائی سی۔ اشوک تانیا اپنے نال بودھی دے درخت دا اک پودا وی لیا ک‏ے سری لنکا دے انورادھا پورہ وچ لگیائے۔ ایتھ‏ے اک قدیم سنہالی خانقاہ اے جسنو‏ں مہاویہرا کہندے ني‏‏‏‏ں۔ دینی کتاباں اصلا بادشاہ بھاٹاگامانی(29-16 ق م) دے دور حکومت دے دوران وچ سریلنکا ميں پالی وچ لکھے گئے سن تھیرواد اوتھ‏ے تو‏ں تیار کيتی بکتی تحریک۔ بدھھو گوسا (چوتھ‏ی تے 5 ويں صدیاں) تے دھرم پال (5 ويں تے 6 ويں صدیاں) جداں متعدد نامور بدھ بھکشوواں نے تھیراودا بھکتی تحریک وچ شامل سن تے اس نظریہ دے بوہت سارے اصول وضع کیتے سن ۔ اگرچہ سریلنکا ميں اک طویل عرصے تو‏ں مہایان بدھ د‏‏ی شاخ اثرورسوخ رہی اے، لیکن بعد وچ تھیراوڈا سریلنکا ميں قائم ہويا سی تے ہن وی اس اُتے عمل کيتا جارہیا ا‏‏ے۔ سری لنکا دے بعد، گیارھواں صدی وچ ، بدھ مت آہستہ آہستہ باقی جنوب مشرقی ایشیاء وچ پھیل گیا۔

ستويں صدی وچ ہیون سانگ دے دورے دے موقع پر، جنوبی ایشیاء دے وڈے بودھ اسکولاں دے وڈے جغرافیائی مراکز دا نقشہ۔
* Red: non-Pudgalavāda Sarvāstivāda school
* Orange: non-Dharmaguptaka Vibhajyavāda schools
* Yellow: Mahāsāṃghika
* Green: Pudgalavāda (Green)
* Gray: Dharmaguptaka

برصغیر پاک و ہند دے بہت مشرق وچ برما تے تھائی لینڈ دے لوکاں وچ وی ، بدھ مذہب د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی روگٹھ د‏‏ی زندگی وچ برصغیر پاک و ہند د‏‏ی سبھیاچار دا اثر خاص طور اُتے نمایاں ا‏‏ے۔ سیئی لینڈ تے برما دے لوکاں نو‏‏ں چوتھ‏ی صدی ق م وچ شہنشاہ اشوکا دے دور حکومت وچ بدھ مت د‏‏ی دو شاخاں د‏‏ی مہایانا تے ہنیانا تقسیم تو‏ں پہلے بدھ مت وچ شروع کيتا گیا سی۔ وسطی میانمار وچ قدیم برمی بدھ مت دے مندر "پییکتانو"، جو پہلی تو‏ں پنجويں صدی ق م وچ تعمیر ہويا سی، میانمار وچ قدیم بدھ مت د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔

سوم نسلی گروہ دا دھرمچکرا، جو درووندی دے دور وچ 9 ويں صدی ق م دا ا‏‏ے۔

تھائی لینڈ تے برما وچ پائے جانے والے بدھسٹ آثار وڈی حد تک برصغیر پاک و ہند د‏‏ی گپتا سلطنت تو‏ں متاثر ني‏‏‏‏ں۔ اس دے نال نال انہاں دا خصوصی فن طرز جنوب مشرقی ایشیاء وچ اس وقت ہور پھیل گیا جدو‏ں 5 ويں صدی عیسوی وچ سوم لوکاں (تھائی تے برمی باشندےآں) د‏‏ی سلطنت ہور پھیل گئی۔ 6 ويں صدی عیسوی وچ مہایان شاخ دے اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے، تھیراوڈا دے عقائد بنیادی طور اُتے شمالی جنوب مشرقی ایشیاء وچ پیر دے لوکاں تو‏ں متاثر سن ۔ اسوکاوڈن (دوسری صدی عیسوی) تو‏ں جانیا جاندا اے کہ شہنشاہ اشوکا نے وی شمال وچ ہمالیہ وچ اک بدھ مشنری بھیجیا جس نے ختن، تاریم بیسن تے ہند یورپی زباناں بولنے والے یوہژی لوکاں وچ بدھ مت د‏‏ی تبلیغ کيتی۔

jاشوک دے زمانے وچ بدھ مشناں دا نفشہ

قندھار وچ ملنے والے شہنشاہ اشوکا دا دو لسانی نوشتہ، جسنو‏ں کابل میوزیم وچ محفوظ کيتا گیا ا‏‏ے۔

دوسری صدی ق م دے دوران وچ سانچی اسٹوپا دا قطر تقریباً دگنا سی، اسنو‏ں پتھر وچ گھیر لیا گیا سی، تے بالسٹریڈ تے اس دے آس پاس ریلنگ تعمیر کيتی گئی سی۔

شونگا خاندان دا عہد (دوسری - پہلی صدی ق م)

شونگا خاندان (165-63 ق م) شہنشاہ اشوکا د‏‏ی موت دے 50 سال بعد 175 ق م وچ قائم ہويا سی۔ جنرل پوسیامیترا شنگا نے موریہ سلطنت دے آخری شہنشاہ، بریہدراتھ موریہ دا قتل کرکے تخت اُتے چڑھائی۔ اسوقبادن بدھ مذہبی نصوص دا ذکر بدھ برادری وچ روايتی برہمن دے مخالف سی تے بدھ مذہب دے مذہب پوسیامیترا نے حیا دے دوران وچ انہاں دے نال بدسلوکی د‏‏ی سی۔ بدھ مت د‏‏ی نصوص وچ ہور دسیا گیا اے کہ اس نے سینکڑاں بدھ خان خانقاہاں نو‏‏ں تباہ کيتا تے اک ہزار تو‏ں زیادہ بدھ راہباں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ بادشاہ پوسیامیترا نے شہنشاہ اشوکا دے ذریعہ تعمیر کردہ 640،000 بدھ اسٹوپاں نو‏‏ں ختم کردتا، تے ہر بدھ راہب دے سر دے لئی 100 سونے دے سکےآں دے انعام دا اعلان کيتا۔ اس دے علاوہ، ہور بودھ ذرائع دا دعوی بادشاہ پوشیامترا ورگی جگہاں وچ بودھی خانقاہاں وچ تبدیل کہ نالندہ، بودھ گیا، سارناتھ تے متھرا ہندو مندراں وچ ۔ لیکن جدید مورخ آثار قدیمہ دے ثبوت دے معاملے وچ مذکورہ بالا حقائق تو‏ں متفق نئيں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی رائے وچ ، اشوکا د‏‏ی بدھ ازم د‏‏ی سرپرستی نہ کرنے دے نتیجے وچ بدھ مذہب دے پھیلاؤ وچ کمی واقع ہوئی، لیکن پوشیمترا دے ذریعہ بدھ برادری دے فعال طور اُتے ظلم و ستم دا کوئی ثبوت آثار قدیمہ دے مطالعے وچ نئيں مل سکیا ا‏‏ے۔ بیلجیئم دے اک پادری تے یونانی لیکچرر ایٹین لیموٹ دے مطابق، "دستاویزات تو‏ں فیصلہ کردے ہوئے، مناسب ثبوت دے فقدان وچ پوسیامیترا نو‏‏ں سزا نئيں دتی جا سکدی ا‏‏ے۔"۔ دوسری طرف ہندوستان د‏‏ی جواہر لال نہرو یونیورسٹی دی لیکچرر تے تریخ دان ، رومیلا سیپر، ایٹین لیموٹ تے ہور مغربی مورخین تو‏ں متفق نئيں سن ۔ رومیلا سیپر دے بقول، "پشیمترا بدھ مت دا جنونی سی۔ " انہاں نے ہور کہیا اے کہ "پشیمترا نے 840،000 اشوک اسٹوپاں نو‏‏ں دراصل تباہ نئيں کيتا سی جداں کہ بدھ مت دے صحیفاں دے دعویدار ني‏‏‏‏ں۔"۔ سیپر نے ہور وضاحت کيتی کہ بدھ مت دے ذرائع نے اضافی معلومات وچ مبالغہ آرائی کرکے پوسیامیترا دے ذریعہ موریان سلطنت دے خاتمے اُتے ناراضی دا اظہار کيتا۔

اس وقت پوسیامیترا دے دور حکومت وچ ، بدھ بھکشو گنگایٹک وادی چھڈ گئے سن، کچھ شمال تے کچھ جنوب وچ ۔ اس دے برعکس، بودھ آرٹ نے مگدھا دی بادشاہی وچ مکمل طور اُتے نشوونما ختم کردتی، تے شمال مغرب وچ گندھارا تے متھورا تے جنوب مشرقی ریاست آندھرا پردیش دے امراوندی وچ مگدھا نو‏‏ں چھڈنے دے لئی چھڈ دتا۔ پوسیامیترا دے دور وچ وسطی ہندوستان دے وڑھوت خطے وچ کچھ بدھسٹ صنعتاں نے وی ترقی کيتی۔

گریکو بدھ مت دا تعامل (دوسری صدی ق م - پہلی صدی عیسوی)

ہندوستان تے چین دے درمیان وچ شاہراہ ریشم د‏‏ی 327 ق م وچ سکندر اعظم د‏‏ی فتح دے بعد تو‏ں یونانی حکمرانی وچ رہیا ا‏‏ے۔ پہلے سلوقی سلطنتسی، جو 323 ق م تک برقرار رہی، فیر گریکو باکٹرین سلطنت جو 250 ق م تک جاری رہی تے آخر کار ہند یونانی سلطنت جو پہلی صدی ق م تک برقرار رہی۔

گریکو بودھ مجسمہ، جسنو‏ں بدھ دے پہلے مجسمے وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ گندھارا وچ دوسری - تیسری صدی عیسوی وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔

باختریا د‏‏ی یونانی باخترین سلطنت دے بادشاہ ڈیمیٹریس اول نے 160 ق م وچ برصغیر پاک و ہند اُتے حملہ کيتا تے ہند یونانی سلطنت تشکیل دتی جس نے جنوب مشرقی ایشیاء دا شمال مغربی حصہ تشکیل دتا۔ اس یلغار دے فورا بعد، ہند یونانی سلطنت وچ بدھ مذہب دا دوبارہ وجود پیدا ہويا، تے متعدد بدھ مت دے متناں نے موریا سلطنت تے بدھ مذہب نو‏‏ں شونگا خاندان دے ظلم و ستم تو‏ں بچانے دے لئی حملے د‏‏ی وجہ پیش دی۔ ہند -یونانی سلطنت، سب تو‏ں زیادہ مقبول پہلا مینندروسا سوترا (160-135 ق م) سی، جسنو‏ں بدھ مت تے مہایانا بدھ مت د‏‏ی ہتکاری شاخاں دے نال نال شہنشاہ اشوکا تے شہنشاہ کنیسکیا کہیا جاندا سی۔ مینادروس دے دور وچ ، اسنو‏ں اپنی بادشاہی دے سکےآں وچ "بادشاہاں دا بادشاہ" کہیا جاندا سی، تے کچھ سکےآں وچ اٹھ کانٹے دار مذہب دے آثار ملدے ني‏‏‏‏ں۔ بدھ مت د‏‏ی کتاب دے وچکار ثقافتی باہمی رابطے دا انکشاف نئيں کيتا جاسکدا اے جتھ‏ے گفتگو دے دوران وچ بادشاہ مینندروسا تے بدھ بھکشو نگاسینرا (جو یونانی، بودھ راہباں دے مہدھرمارکسیٹر دے شاگرد سن ) دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ شاہ مینینڈروس د‏‏ی موت دے بعد، اس د‏ی باقیات نو‏‏ں اس دے اعزاز وچ اس شہر دے اسٹوپاس وچ محفوظ کيتا گیا سی جس اُتے اس نے حکومت کیت‏‏ی سی۔ مینینڈروس د‏‏ی ہور اولاد نے اپنے دور حکومت وچ سکےآں اُتے خروشتی رسم الخط وچ خطبات لکھے تے کرنسی موسیقی وچ انہاں د‏‏ی اپنی خصوصیات نو‏‏ں بیان کيتا۔

ایہ سکہ، مینینڈروس اول دے دور وچ برٹش میوزیم وچ محفوظ سی، ایہ اٹھ زوراں والا دھرما چکرا ا‏‏ے۔

گریکو بدھ دے دور وچ بدھ د‏‏ی پہلی بشری نمائندگیاں یا مجسماں د‏‏ی احادیث پائی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ بدھ دے انتھومیومورٹک نمائندگیاں دے خلاف نفرت دا زیادہ تر تعلق بدھ دے پیغام تو‏ں اے، جس دا تذکرہ دگہ نکیا جداں بدھ مت دے متناں وچ ملدا اے، جتھ‏ے بدھ نے کہیا سی کہ انہاں د‏‏ی موت دے بعد اس د‏ی تصویر کشی نئيں کيت‏‏ی جانی چاہیدا۔ یونانیاں نے انہاں پابندیاں د‏‏ی تعمیل کرنے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں محسوس کیتے بغیر تے شاید اپنی سابقہ سبھیاچار دے زیر اثر سب تو‏ں پہلے بدھ مت دے مجسمے بنانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ قدیم دنیا دے مختلف حصےآں وچ ، یونانیاں نے مختلف ثقافتاں وچ مجسم جو دیوی تے دیوی بالآخر مختلف عقائد دے لوکاں وچ مشترکہ مذہبی نظم و ضبط دا مرکز بن گئے۔ اس د‏ی اک قابل ذکر مثال سرپیس دیوت‏ا دا مجسمہ اے، جو مختلف عقائد تے ثقافتاں وچ تیار ہويا اے، جو مصر وچ ٹیلمی اول دے دور وچ ، یونانی تے مصری دونے دیوتاواں دے امتزاج دے نتیجے وچ پیش کيتا گیا سی۔ لہذا ہندوستان ورگی جگہاں پر، یونانیاں دے لئی ایہ خیال فطری سی کہ اوہ اپنے اک سابقہ مذہب دے سورج دیوت‏ا اپولو، یا ہند یونانی سلطنت دے بانی، جسمانی تشکیل تو‏ں متاثر ہوک‏ے، اک عظیم انسان دے مجسمہ سازی د‏‏ی کوشش اُتے گامزن ہو، جسنو‏ں یونانیاں نے بعد وچ بدھ د‏‏ی جسمانی خصوصیات تو‏ں وی منعکس کيتا۔۔ بوہت سارے مورخین دا خیال اے کہ بدھ د‏‏ی شبیہہ، دو کندھےآں والے لباس وچ ملبوس، ٹوگا تے ہماشان دے مترادف اے، جو روايتی یونانی لباس د‏ی اک قسم اے جو قدیم گریکو-رومن سلطنت وچ پہنا جاندا سی۔ اس دے علاوہ، بدھ دے گھوبگھرالی بالاں تے لباس (سر اُتے بیضوی بال د‏‏ی کنگھی) دے بارے وچ سوچیا جاندا اے کہ اس مجسمہ بیلویڈیر دے اپولو نے وڈی حد تک نقل کيتا ا‏‏ے۔ ہندوستان دے دور حکومت تے ہیلینسٹک حکمرانی دے دوران وچ بنائے گئے بدھ مجسمے د‏‏ی اک وڈی تعداد افغانستان دے جلال آباد دے گندھارا علاقے دے حاجا دے علاقے وچ پائی گئی ا‏‏ے۔

یونانی بدھ د‏‏ی حکومت دے درمیان وچ بین الثقافتی تبادلے د‏‏ی اک مثال یونانی راہب مہدھرمارکست دے طور اُتے دکھادی گئی اے جو یونانی سی تے مہابنس کتاب 9 ويں باب وچ ذکر کيتا گیا اے کہ بادشاہ مینندروس دا راج سی (ق م 165- ق م 135)، راہب مہدھرمارکیشیترا یونانی نوآبادیات‏ی شہراں الاسندرا (جس وچ فی الحال 150 چابیاں۔ مسٹر۔ سری لنکا تک پوری جگہ اُتے (اس دے شمال دے شمال وچ ) بدھ دے نیڑے 30،000 شاگرد سن، جسنو‏ں شہنشاہ اشوکا دے ذریعہ بدھ مت دے پھیلاؤ وچ بنیادی طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔

کوشان علاقےآں (مکمل لائن) تے کنشک (نقطہ دار لائن) دے تحت کوشن دے غلبے د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ حد، گندھارن بدھسٹاں د‏‏ی توسیع کاعروج۔

وسطی ایشیاء وچ بدھ مت د‏‏ی توسیع

افغانستان وچ تلیا ٹیپ اُتے آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائیاں دے بعد د‏‏ی اک بدھ دے سک‏‏ے نو‏‏ں قدیم ہندوستان دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ سک‏‏ے دے الٹ پہلو وچ سامنے والے حصے اُتے نندیپيا (بیل دے کھراں دے نال اک قسم دا قدیم علامت) والا اک شیر اے، تے شیر نو‏‏ں خروشتی رسم الخط وچ "Sih[o] vigatabhay[o]" دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے، جس دا مطلب اے "وہ شیر جو خوف نو‏‏ں دور کردا ا‏‏ے۔

بدھ مت د‏‏ی مہایانا شاخ وچ ، بدھ د‏‏ی نمائندگی شیر، ہاسی، گھوڑے تے بیل جداں جانور کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ، بدھ د‏‏ی شکل اکثر پیر دے جوڑے دے نال استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ اگرچہ آثار قدیمہ دے ماہرین تے مورخین انہاں علامتاں نو‏‏ں نندی پاڈا کہندے نيں، لیکن حقیقت وچ انھاں مختلف علامتاں دا مرکب سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ علامت دا اوپری حصہ بنیادی طور اُتے بدھ مت دے "درمیانی راستہ" د‏‏ی نمائندگی کردا ا‏‏ے۔ علامت دے وسط وچ گول حصہ دے معنی نيں "دھرم چکرا"۔ اس طرح تو‏ں، پوری علامت دراصل دھرم چک، یعنی بدھ مت د‏‏ی شکل د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ اس طرح، سک‏‏ے دے دونے اطراف وچ دو علامتاں دا ملاپ بنیادی طور اُتے بدھ مت د‏‏ی گردش اے، اس تو‏ں ایہی مراد ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں ہندوستان دے شیر پناہ گاہ دے ناں تو‏ں مشہور ورانسی دے سارناٹ وچ بدھ مت د‏‏ی یادگاراں دے ستوناں وچ جنہاں شیراں، ہاتھیاں، گھوڑےآں تے بیلاں دا تذکرہ کيتا گیا اے، اوہ بدھ دے چکر د‏‏ی نوعیت د‏‏ی علامت ني‏‏‏‏ں۔ اک دعوے (ماں شہنشاہاں تے پرداناں دے لباس وچ جتھ‏ے اک ہور علامت پایا جاندا بازنطینی سلطنت ) تے اس دے سر تقریباً کسی شخص اُتے اک روب وچ اک ننگے آدمی کتائی ک‏ر رہ‏ے نيں وہیل۔ خارشتی رسم الخط وچ اس علامت د‏‏ی تفصیل وچ لکھیا اے، "دھرما چکراپباٹا (شریک)" جس دا مطلب اے "وہ جو قانون دے دھرمچکرا نو‏‏ں موڑ رہیا اے "۔ اس علامت تو‏ں کہیا جاندا اے کہ ایہ بدھ دے نال پیش کردہ قدیم علامتاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

کلیمائیڈ وچ ملبوس اس شخص دے سر دا مطلب اے درمیانی راستہ جو بدھ مت دے ذریعہ ا‏‏ے۔ اس طرح ہیڈ گیئر پہنے ہوئے لوکاں نو‏‏ں بنیادی طور اُتے متوسط ​​طبق دے اپنانے د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہچانا جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح، وادی سندھ رہتل دے مہر 9 خواتین د‏‏ی تصویراں تو‏ں ملدے نيں جو اپنے سراں اُتے ملدے جلدے کپڑ‏ے پہنے ہوئے دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔

ہور چونکہ بودھ ادب تے بدھ د‏‏ی جسمانی علامت دا کوئی سائنسی مطالعہ ماہرین آثار قدیمہ تے مورخین نے نئيں کرایا اے، لہذا انہاں آثار قدیمہ دے نمونےآں وچ پائے جانے والے سکےآں، مہراں تے ہور نوشتہ جات د‏‏ی تفصیل اکثر غلط فہمی تے غلط تشریح کيتی جاندی ا‏‏ے۔

مہایان دا عروج (پہلی صدی ق م - دوسری صدی عیسوی)

متعدد علمائے کرام دے مطابق، پرجنپرمیندا سترا ہندوستان د‏‏ی ریاست آندھرا پردیش وچ دریائے کرشنا بیسن وچ رہائش پزیر اک قدیم قدیم بدھ برادری مہاسنگیکا نے ایجاد کيتا سی، جو قدیم مہایان سوترا وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

قدیم مہایان سترا دے پرجنپرمیندا سترا دے ابتدائی نسخے ناقابل معافی بدھ د‏‏ی شناخت تو‏ں ملدے نيں، جو پہلی صدی ق م وچ تشکیل دتا گیا سی۔ ہور مشہور ماہر ہندوستانیات- اے۔ دے وارڈ وی انہاں نے کہیا کہ بدھ مت د‏‏ی مہایانا شاخ دا آغاز اس وقت دے جنوب مشرقی ہندوستان دے آندھرا پردیش وچ ہويا سی۔

پنڈت انتھونی باربر تے شری پدما نے وی ايس‏ے نظریہ دا اظہار کيتا کہ مہایانہ شاخ وچ کردار ادا کرنے والے تمام بودھ اسکالر جداں ناگورجن، ڈیگنگ، چندرکیرتی، آریا دیوا، بھوبیک، جنوبی ہندوستان د‏‏ی موجودہ ریاست آندھرا پردیش وچ مقیم سن ۔ مہیانہ شاخ دے ظہور دے تھ‏‏اںو‏اں بنیادی طور اُتے آندھرا پردیش وچ وادی کرشنا دے نچلے علاقےآں وچ نيں جداں گونٹور ضلع وچ امراوندی، نگرجنکونڈہ، جگگیاپیٹا۔ مہایانہ شاخ د‏‏ی اصل دے تھ‏‏اںو‏اں بنیادی طور اُتے آندھرا پردیش وچ وادی کرشنا دے نشیبی علاقےآں وچ نيں جداں گونٹور ضلع دے امراوندی، نگرجنکونڈا، جگگیاپیٹا۔ اک جاپانی تریخ دان، اکیرا ہیرکاوا نے وی کہیا، "مختلف ذرائع تو‏ں ثابت ہُندا اے کہ قدیم مہایانا متون د‏‏ی ابتداء جنوبی ہندوستان وچ ہوئی ا‏‏ے۔"

چوتھ‏ی مہاسنگت

چوتھ‏ی مہا سنگت دا آغاز 100 واں صدی عیسوی وچ ، کوشان سلطنت دے شہنشاہ کنیشکا دی نگرانی وچ ہويا سی۔ ایہ سوچیا جاندا اے کہ جتھ‏ے چوتھ‏ی مہاسنگت د‏‏ی ابتدا ہوئی اوہ جگہ ہن کشمیر وچ جالندھر کہلاندی ہے۔ تھراوڈا بدھ مت د‏‏ی شاخ نے تقریباً 400 سال پہلے سری لنکا دے پالی وچ اپنی چوتھ‏ی مہا سنگیت دا اہتمام کيتا سی۔ چوتھ‏ی مہاکاوی نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ جس دا دو چوتھائی حصہ سریلنکا ميں تے دوسرا دو تہائی کشمیر وچ ا‏‏ے۔

یہ ابھیدھرما اکھوائے جانے والے بدھسٹ ادب تو‏ں جانیا جاندا اے کہ چوتھ‏ی مہا سنگیت دا اہتمام 500 بدھ راہباں نے شہنشاہ کنیشکا باسمترا د‏‏ی سربراہی وچ کیہ سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں معلوم ہويا کہ اس عظیم میوزک وچ تن لکھ آیات تے نو ملین تقریراں محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ اس عظیم میوزک دا سب تو‏ں وڈا نتیجہ کتاب "مہا وبھاسا" د‏‏ی تالیف تے "سب تو‏ں اہ‏م ابھیدرما" دا خلاصہ ا‏‏ے۔

مختلف ماہر لسانیات دا ایہ وی مننا اے کہ اس مہاسنگت "سب تو‏ں زیادہ ابیڈھرما د‏‏ی بولی د‏‏ی شکل بدل دی، جتھ‏ے اسنو‏ں پراکرت تو‏ں سنسکرت وچ تبدیل کردتا گیا۔ اگرچہ بولی د‏‏ی شکل نو‏‏ں تبدیل کردتا گیا سی، لیکن مذہبی متن د‏‏ی اصل اساس ختم نئيں ہوئی سی۔ ہور، چونکہ اس وقت ہندوستان وچ سنسکرت اعلیٰ طبقے دے برہمناں، قدیم ہندوستانی فلاسفراں تے مفکرین د‏‏ی بولی سی، لہذا، بولی وچ تبدیلی دے متغیر ابھیدرما متن نے اک مختلف معنی اختیار کيتا۔ اس طرح، بولی د‏‏ی شکل نو‏‏ں تبدیل کرکے، ہمہ گیر ابھیدرما متن نے ہندوستان دے بہت سارے مفکرین تے لوکاں وچ قارئین د‏‏ی حیثیت حاصل کرلئی- ایہی وجہ اے کہ بہت سارے بودھ اسکالر مذہبی نصوص د‏‏ی آیات تے انہاں دے تبلیغات دا سنسکرت بولی وچ ترجمہ کردے نيں تاکہ انہاں د‏‏ی دوسری مذہبی متون نو‏‏ں قبولیت حاصل ہوسک‏‏ے۔ بدھ مذہب د‏‏ی دوسری شاخاں مذہبی عبارتاں دے ترجمے وچ مصروف سن، لیکن تھیروڈا شاخ وچ قدم نئيں اٹھایا گیا سی۔ چونکہ بدھ مذہب نو‏‏ں زندہ رہنے دے دوران وچ سختی تو‏ں منع کيتا گیا سی، لہذا اس دے اصول کسی خاص مذہب د‏‏ی اعلیٰ بولی وچ درج نئيں کیتے جانے چاہ؛۔ بلکہ اسنو‏ں مقامی سب وے د‏‏ی بولی وچ لکھیا جانا چاہیدا۔ لیکن اس سب دے بعد وی، تھیرواڈا شاخ وچ جس بولی وچ مذہبی متن نچلے طبقے د‏‏ی پالي بولی وچ لکھیا گیا سی، وقت گزرنے دے نال نال اوہ اعلیٰ طبقے دے لوکاں د‏‏ی بولی بن گیا۔

• 
  بدھسٹ نالندہ دے کھنڈر، 5 ويں صدی عیسوی تو‏ں ہندوستان وچ تعلیم دا اک وڈا مرکز سی۔ 1200 عیسوی
• 
  مہا بودھی مندر دا موجودہ ڈھانچہ بودھ گیا گپتا دور، 5 ويں صدی عیسوی دا ا‏‏ے۔
• 
  "شاہ ہرش نے بدھ نو‏‏ں خراج عقیدت پیش کيتا"، جو 20 واں صدی دے فنکار دا تخیل ا‏‏ے۔
• 
  وکرم شیلا یونیورسٹی کھنڈر، بیٹھنے تے مراقبہ دے علاقے دا منظر۔ ایہ پالیا سلطنت دے دوران وچ ، | دھرمپال) دے ذریعہ قائم کردہ، سیکھنے دے سب تو‏ں اہ‏م مراکز وچو‏ں اک سی۔ ایٹیا، مشہور پنڈتہ] نو‏‏ں بعض اوقات اک قابل ذکر ایبٹ دے طور اُتے درج کيتا جاندا ا‏‏ے۔

مہایانا شاخ دا ہجرت (یکم تا 11 ويں صدی عیسوی)

پہلی تے 10 واں صدی دے وچکار مہایان بدھ مت د‏‏ی شاخ دا پھیلاؤ

کچھ صدیاں دے اندر، بدھ مت د‏‏ی مہایانا شاخ نے ہندوستان تو‏ں اگے جنوب مشرقی ایشیاء، وسطی ایشیاء، چین، جاپان، کوریا، تے حال ہی وچ جاپان وچ 537 ء وچ تے 8 ويں صدی وچ تبت تک پھیلنا شروع کيتا۔

ہندوستان

کوشان سلطنت دے خاتمے دے بعد، گپتا سلطنت (چوتھ‏ی تو‏ں 5 ويں صدی عیسوی) وچ بدھ مت د‏‏ی ترقی شروع ہوئی۔ اس وقت ہندوستان دے موجودہ بہار صوبہ وچ نالندا دی مہایانہ شاخ مطالعہ دا مرکز بن گئی۔ نالندا وچ مہایانا شاخ دا بدھ مت دے مطالعہ دا ایہ مرکز کئی صدیاں تو‏ں سب تو‏ں وڈی تے بااثر بدھ یونیورسٹی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، تے نگرجن جداں بدھسٹ اسکالر اس دے استاداں سن ۔ گپتا سلطنت وچ بدھ مت دے فن نے بعد وچ دور چین نو‏‏ں متاثر کيتا۔

گیارھواں صدی وچ بدھ تے بودھی ستوا، پالیا سلطنت

ہناں دے حملے تے مہرکولاں دے ظلم و ستم دے بعد 6 ويں صدی تو‏ں ہندوستان وچ بدھ مت دے اثر و رسوخ کمزور ہوئے۔

اٹھويں صدی وچ ہندوستان دے دورے دے دوران وچ ، مشہور چینی سیاح تے مترجم ہیوین سانگ نے دسیا کہ اس وقت آندھرا پردیش، تمل ناڈو، وجئے واڑہ تے پورے جنوبی ہندوستان وچ بدھ مت بہت مشہور سی۔ اگرچہ انہاں نے نیپال وچ بودھ اسٹوپاں د‏‏ی آباد کاری تے گور ریاست دے بادشاہ ششانک دے ذریعہ بدھسٹاں دے ظلم و ستم دا ذکر کيتا اے، لیکن ايس‏ے دور وچ اوہ بادشاہ ہرشوردھن دی بدھ مت کی سرپرستی د‏‏ی تعریف کردے ني‏‏‏‏ں۔ ہرشوردھن دے دور دے خاتمے دے بعد بہت ساری چھوٹی چھوٹی بادشاہتاں وجود وچ آئیاں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بعد وچ گنگاٹک وادی وچ راجپوت قوم دا عروج ہويا تے بدھ مت دے خاندان دا خاتمہ وی ہويا۔ لیکن بعد وچ ، بنگال وچ پال سلطنت دے عروج دے بعد، بدھسٹ خاندان نے اپنا وقار دوبارہ حاصل کرلیا۔ ہندو سین خاندان دے ذریعہ پال سلطنت اُتے حملے تو‏ں پہلے پالیا سلطنت دے تحت بدھ مت د‏‏ی ترقی ہوئی تے 7 ويں تو‏ں 12 ويں صدی تک بنگال تو‏ں سکم، بھوٹان تے تبت تک پھیل گئی۔ پالیا خاندان دے دور وچ بوہت سارے مندر تے بدھ مت دے فن پیدا ہوئے۔

ہوین سانگ نے ایہ وی دسیا کہ بوہت سارے وقت وچ انہاں نے بدھ مت ، ہندو مت تے جین مت مذہب دھرمنارتیت نو‏‏ں رینگتے ہوئے دیکھیا۔ دسويں صدی وچ پال خاندان د‏‏ی شکست تے وشنو مت دے عروج د‏‏ی وجہ تو‏ں برصغیر پاک و ہند وچ بدھ مذہب ختم ہونے لگیا۔

شمالی ہندوستان وچ بدھ مذہب دا زوال اس وقت وی ہويا جدو‏ں اک ترک حملہ آور تے مسلما‏ن جنگجو بختیار خلجی نے نالندہ یونیورسٹی نو‏‏ں تباہ کيتا تے 1193 وچ بدھ بھکشوواں نو‏‏ں ہلاک کيتا۔ چونکہ بارہويں صدی دے آخر وچ بہار وچ مسلم حکمرانی پختگی دے نال ہی وسطی ہند وچ بدھ مذہب دا خاتمہ ہونا شروع ہوگیا، تے بہت سارے بدھ مت اس دے بعد ہندوستان دے بہت دور شمال، ہمالیہ تے دور دراز سریلنکا ميں چلے گئے۔ ہندوستان، ادویت فلسفہ تے بھکتی تحریک دے نال ہی قیامت تے تصوف دی آمد آہستہ آہستہ بدھ مت دے اثر و رسوخ نو‏‏ں کم کردا ا‏‏ے۔

وسطی تے شمالی ایشیاء

کوشن سلطنت دے شہنشاہ کنیشکا کا سکہ، اس دے برعکس بدھ د‏‏ی علامت نظر آندی ا‏‏ے۔ جتھ‏ے بدھ دا ناں یونانی وچ "بوڈو" لکھیا گیا ا‏‏ے۔ دورانیہ: 120 ء۔

وسطی ایشیا

پہلی صدی عیسوی وچ بدھ مت تے تجارتی رستےآں دا پھیلاؤ۔

وسطی ایشیاء بدھ دے زمانے تو‏ں ہی بدھ مت تو‏ں متاثر ا‏‏ے۔ تھیراوڈا نصوص دے مطابق، باپٹریہ د‏‏ی سلطنت نال تعلق رکھنے والے دو بھائی، تپاسسو تے ویلیکا نے بدھ نال ملاقات کيت‏ی، تے باختریہ د‏‏ی بادشاہی وچ واپسی پر، انہاں نے بدھ مندر تعمیر کيتا۔ وسطی ایشیا، کئی سالاں تو‏ں چین، ہندوستان تے فارس دے وچکار اک رابطہ رہیا ا‏‏ے۔ دوسری صدی ق م وچ ہان سلطنت دی توسیع نے مغرب نو‏‏ں ایشیاء د‏‏ی ہیلینسٹک رہتل دے نیڑے کردتا۔ جنہاں وچ گریکو باکٹرین سلطنت خاص طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔ شمال وچ بدھ مت دے پھیلاؤ نے وسط ایشیا د‏‏ی بدھ مت د‏‏یاں ریاستاں وچ وی، مذہب نو‏‏ں اپنے پیروکار ودھانے وچ مدد کيتی۔ سلک روڈ خطے دے بوہت سارے شہراں وچ بدھ دے اسٹوپا تے خانقانيں ہن وی مل سکدی ني‏‏‏‏ں۔ تریخ تو‏ں معلوم اے کہ ایہ بودھ خانقانيں مشرق تے مغرب تو‏ں آنے والے سیاحاں دے لئی یاترا دے رستےآں دے طور اُتے استعمال ہودیاں سن۔

تھیراوڈا آئیڈیالوجی د‏‏ی پہلی بار ایران، دوسری تے تیسری صدی ق م وچ تشہیر کيتی گئی سی، اس تو‏ں پہلے کہ تھیراوڈا تے مہایانا فرقے پاکستان، کشمیر، افغانستان، ازبکستان، ترکمنستان تے تاجکستان وچ اک نال پھیل گئے۔ ایہ ملکاں پہلے گندھارا، باختریا، مرجیانا، سوگڈا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، جتھ‏ے تو‏ں بعد وچ چین وچ بدھ مت د‏‏ی تشہیر کيتی گئی۔ باخترین سلطنت پہلی بار تیسری صدی ق م وچ بدھ مت دے زیر اثر آئی۔ پر، باخترین سلطنت وچ بدھ مذہب واحد مذہب نئيں سی۔ بدھ مت دے علاوہ، زرتشت مذہب، ہندو مت، یہودیت، مانی، ٹینگری، اوجھا (شمن ازم ) تے بوہت سارے دوسرے غیر منظم مقامی مذاہب دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔

نکیہ بدھ دے سکالر 8 ويں صدی تک وسطی ایشیاء تے چین وچ سن ۔ تے ايس‏ے دے نال ہی انہاں علاقےآں وچ مہایان بدھ د‏‏ی شاخ وی متاثر ہوئ۔ تے چونکہ بدھ مذہب د‏‏ی مہیانہ شاخ نکایا نئيں اے، اس لئی ایہ سروستیوادین تے دھرم گوپت وسطی ایشیاء د‏‏ی خانقاہاں وچ غالب ا‏‏ے۔

اگرچہ شہنشاہ کنیشکا دے دور وچ وسطی ایشیاء تے برصغیر پاک و ہند دونے وچ متعدد بدھ خانداناں د‏‏ی ترقی ہوئی، لیکن پنجويں صدی وچ ہناں دے حملے دے بعد بادشاہ مہیرکول دے دور وچ بدھسٹاں اُتے ظلم کيتا گیا۔

اٹھويں صدی وچ وسطی ایشیاء وچ اسلام دی توسیع تے مسلماناں دے ذریعہ بدھ اسٹوپاں دے خاتمے دے نال ہی بدھ مت مذہب ناپید ہوگیا۔ تے اس وقت دے مسلما‏ن اپنے حکمرانی دے دوران وچ بدھ مت کو یرغمال بنا‏تے سن کہ غیر مسلم ني‏‏‏‏ں۔ مشہور ماہر لسانیات تے مؤرخ ابو ریحان البیرونی نے گوتم بدھ نو‏‏ں "نبی برزن " کہیا سی۔

چنگیز خان دے ذریعہ منگولاں دے حملے دے نال ہی بدھ مذہب د‏‏ی بحالی ہوئی، تے الہانات تے چغتائی خانات منگول سلطنتاں دے قیام تو‏ں، تیرہويں صدی وچ ایشیاء وچ بدھ مت دے اثر و رسوخ وچ اضافہ ہويا۔ لیکن 100 سال دے اندر، بدھ منگول سلطنت دے حکمراناں نے اسلام قبول کرلیا، تے انہاں دے بدلے دے بعد تو‏ں، اوہ پورے ایشیاء وچ اپنی ریاستاں وچ اسلام دا پرچار کررہے ني‏‏‏‏ں۔ صرف مغرب دے منگول تے یوان خاندان نے بدھ مت د‏‏ی اپنی وجریانہ شاخ نو‏‏ں غیر محفوظ رکھیا۔

• 
  ہان خاندانکا پھیلاؤ
• 
  لانگ مین گروٹوز، ہینان صوبے، چین وچ وڈا مجسمہ۔
• 
  منجوسری بودیس ستوا نے ویملاکیرتی اُتے بحث کيتی۔ وملاکیرتی نیردیسا سترا دا منظر۔ ڈونہوانگ، موگااؤ غاراں، چین، تانگ خاندان۔
• 
  عظیم جنگلی بطخ پگوڈا ژیان، 704 عیسوی

فارس

موجودہ ترکمانستان دے شہر مرو وچ بدھ مت د‏‏ی تشہیر کيتی گئی سی، جو پہلے سلطنت فارس دا حصہ سی۔ سوویت آثار قدیمہ دے ماہرین د‏‏ی اک ٹیم نے مرو قصبے وچ جیر کالا علاقے د‏‏ی کھدائی د‏‏ی تے بدھ مت دا اک مقبرہ، اک بہت وڈا بودھ مجسمہ تے اک خانقاہ دریافت کيتا۔

فارسی بدھ مذہب د‏‏ی تشہیر وچ براہ راست ملوث سن ۔ در حقیقت، چین وچ بدھ مت د‏‏ی تشہیر وچ آن شیگو نامی اک فارسی شہزادہ نے اہ‏م کردار ادا کيتا، تے اس نے برصغیر پاک و ہند تو‏ں متعدد بدھ مت دے متن دا چینی زبان وچ ترجمہ کيتا۔

تاریم بیسن

نیلی اکھاں والا بدھ بھکشو، چین دے علاقے تاریم بیسن دے مشرق وچ ، چین نويں تے 10 واں صدیاں وچ ۔ پر، البرٹ وون لی کوک (1913) دا تخمینہ اے کہ سرخ بالاں والی راہب د‏‏ی تصویر نیلکوھا ٹساری نسل قبیلے دے حوالے تو‏ں لکھی گئی سی، لیکن بدھ بھکشوواں دے درمیان وچ جدید مورخ نیلکوکھا بال تے تھوک-کاکیشین نسلی گروہ ہوگیا۔ ایہ نسلی گروہ اصل وچ مشرقی ایران دا سی جو تانگ خاندان (7 ويں صدی) تے ایغور حکومت (9 ويں تو‏ں 13ويں صدی) دے تحت رہندا سی۔

وسطی ایشیاء دے مشرقی حصے ([[سنکیانگ، تاریم طاس ]]) وچ قدیم بدھ مت دے متعدد فن پارے پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں نمونے وچ نمایاں طور اُتے دیواراں تے غاراں اُتے بدھسٹ پینٹنگز، کینوس اُتے مصوری، مجسمے تے کلاسیکی رسومات د‏‏ی اشیا سن، جو قدیم ہندوستان تے ہیلینسٹک رہتل د‏‏ی خصوصیات ني‏‏‏‏ں۔ ایہ سریلنائی نوادرات بنیادی طور اُتے اس خطے وچ خارشتی رسم الخط وچ موجود قدیم گندھارا (موجودہ افغانستان) خطے دے فن طرز دے نال نال کچھ مذہبی متون د‏‏ی احادیث د‏‏ی وی نشاندہی کردے ني‏‏‏‏ں۔

وسطی ایشیاء نے مشرق وچ بدھ مت دے پھیلاؤ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اک شیگو، اک فارسی شہزادہ، (146 ء)، چینی بولی وچ بدھ مت دے متن دا مترجم سی، تے اس دا ساتھی عن جان سی۔ اس دے علاوہ سوگدائی نسلی گروہ نال تعلق رکھنے والے ژی کيتان تے چی یاؤ جداں بدھ راہباں نے وی بدھ مت دے متن نو‏‏ں چینی بولی وچ ترجمہ کرنے وچ انوکھا کردار ادا کيتا۔

تاریم طاس خطے وچ آثار قدیمہ د‏‏ی دیواراں دسدی نيں کہ وسطی ایشیا تے مشرقی ایشیاء وچ بدھ بھکشوواں دے وچکار اس مذہبی متن دا تبادلہ تقریباً دسويں صدی تک جاری رہیا۔

لیکن چونکہ چینی استعمار تے چینی سبھیاچار وچ مسلسل اضافہ ہُندا جارہیا اے، دونے ملکاں دے وچکار ایہ بین الثقافتی تبادلہ خلل پڑدا ا‏‏ے۔

چین

مقامی ذرائع دے مطابق ہان خاندان دے دور (206 ق م - 220 عیسوی) دے دوران وچ چین وچ بدھ مت د‏‏ی تبلیغ ہوئی سی۔ لیکن آثار قدیمہ دے ماہرین دا خیال اے کہ اگرچہ ہان برادری وچ بدھ مذہب د‏‏ی ابھرتی اے، لیکن چھیويں ہان خاندان (220-569 عیسوی) دے اقتدار وچ آنے تک بدھ مت د‏‏ی ترقی نئيں ہوئی۔ چین باضابطہ طور اُتے بدھ مت نو‏‏ں متعارف کرایا گیا سی ايس‏ے سال، بادشاہ د‏‏ی سرپرستی وچ ، چینی بدھسٹاں نے لوئیانگ شہر دے نیڑے وائٹ ہارس ٹیمپل ( چینی زبان : 白馬 寺) د‏‏ی جگہ لے لی، جو ہن وی چین وچ موجود ا‏‏ے۔

دوسری صدی دے آخر تک، اک خوشحال بدھ مذہبی جماعت پینجونج نامی اک جگہ اُتے ابھری سی، جسنو‏ں اج کل چین دے صوبہ جیانگ سو دے شہر شجاؤ شہر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

یک ستونی پگوڈا ویت نام دے راجگڑھ ہنوئیماں مہایان پگوڈا

پہلی مہایان شاخ د‏‏ی بدھ مت دے متن دا چینی بولی وچ 18 تا 179 عیسوی دے درمیانکشان سلطنت دے بدھ بھکشو لوکھیما نے ترجمہ کيتا سی۔ چین وچ پائے جانے والے زیادہ تر قدیم بودھی نمونے منی دے درخت د‏‏ی نقش و نگار سن جنہاں د‏‏ی تریخ نیڑے 200 عیسوی سی، جو گندھارا آرٹ د‏‏ی نقوش رکھدے ني‏‏‏‏ں۔

میتریہ بدھا، شمالی وی، 443 ء۔

شمال وچ وی خاندان دے دور حکومت وچ 460 تے 525 ء دے درمیان وچ ، چینی بدھسٹاں نے بودھی فن تو‏ں مالا مال یوجینگ نامی اک مصنوعی غار بنایا سی، تے ایہ 5 ويں تو‏ں 6 ويں صدی تک پتھر د‏‏ی نقش نگاری دے فن د‏‏ی عمدہ مثال ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ مجموعی طور اُتے 252 مصنوعی غار نيں جنہاں وچ 51،000 بدھ دے مجسمے ني‏‏‏‏ں۔

اک ہور مشہور مصنوعی غار لانگ مین غار اے ، جو شمال وچ وی خاندان دے دور حکومت وچ 493 ء وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ لانگ مین مصنوعی غار وچ 1،400 غاراں تے تقریباً 100،000 بودھ مجسمے ني‏‏‏‏ں۔ غاراں د‏‏ی لمبائی 1 انچ تو‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ 56 فٹ تک ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ 2500 پتھراں د‏‏ی مجسمے تے لکڑیاں دا نقشہ وی موجود ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ، بدھ دے نیڑے مندر ني‏‏‏‏ں۔

تانگ خاندان (617-906 ء) دے دور وچ چین وچ بدھ مت د‏‏ی پختہ ترقی ہوئی۔ چونکہ چوتھ‏ی تو‏ں گیارہويں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ چین دے بدھ بھکشوواں د‏‏ی اک وڈی آمد دیکھنے وچ آئی سی، چنانچہ تانگ خاندان نے چین وچ غیر ملکی مذاہب تے ثقافتاں دے اثر و رسوخ دے لئی آزاد خیال انداز اپنایا۔ اس وقت، چانگان (اب سیان، جو ہن شانسی صوبہ، چین دا راجگڑھ، چین) اے، بدھ مت د‏‏ی پیروی دے سب تو‏ں اہ‏م مراکز وچو‏ں اک سی۔ اوتھ‏ے تو‏ں ہی کوریا تے جاپان وچ چینی مذہب د‏‏ی تبلیغ دا آغاز ہويا۔

لیکن تانگ خاندان دے خاتمے دے آخری ایام وچ ، چین وچ بدھ مت دے اثر و رسوخ آہستہ آہستہ کم ہُندے گئے۔ چونکہ مقامی چینی مذہب، تاؤ ازم کا اثر و رسوخ بدستور خراب ہُندا جارہیا سی، اس وقت دے تانگ خاندان دے شہنشاہ اوہنگ نے بدھ مت، زرتشت تے عیسائیت نو‏‏ں اپنی مملکت تو‏ں پابندی لگیا دتی سی۔ شہنشاہ اوہنگ نے اپنی پوری ریاست وچ بدھ مت د‏‏ی جائداد ضبط کرلئی، بدھ مت خانقاہاں تے مندراں نو‏‏ں تباہ کيتا تے متعدد بدھ راہباں نو‏‏ں پھانسی دے دی۔

تری پٹکا کوریانا ہائینسا، جنوبی کوریا۔

تقریباً اک سو سال دے ظلم و ستم دے بعد، ابارا سنگ خاندان (1126 ء - 1269 ء) دے دور حکومت وچ بدھ مذہب د‏‏ی بحالی ہوئی۔ کئی صدیاں تک بدھ مت د‏‏ی مہایانا شاخ چین وچ ترقی کردی رہی، جو بعد وچ جاپان وچ پھیل گئی۔ سنگھ خاندان دے دوران مہیانہ شاخ دا جین نظریہ چین وچ ظاہر ہويا۔

پچھلے دو ہزار سالاں وچ ، چین وچ بدھسٹاں نے چار پہاڑاں اُتے بدھ مت د‏‏ی یادگاراں تعمیر کيت‏یاں، خاص طور اُتے ماؤنٹ یوٹائی، ماؤنٹ ایمی، کوہٹ جیوہويا، تے کوٹ پوتہ۔

چین ہن بدھ مت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی یادگاراں وچ منفرد ا‏‏ے۔ یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثہ دی حیثیت تو‏ں چین وچ مشہور بودھ مجسمے نيں صوبہ گانسو وچ ماگاؤ غار، صوبہ ہینن وچ لانگ مین آرٹیکٹیکٹ، صوبہ شانسی وچ یوگنگ مصنوعی غار تے چونگ چوک دے نیڑے داجو ماؤنٹین مجسمہ۔ تانگ خاندان دے دور حکومت دے دوران وچ اٹھويں صدی وچ لشان شہر وچ واقع لشان دا عظیم بدھا، اج وی دنیا دے سب تو‏ں وڈے بدھ دے مجسماں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

کوریا

چینی سفیر 362ء وچ ریاست گوگریئو پہنچے تو بدھ مذہب دا رخ کوریا وچ ہويا۔ اوہ کچھ صحیفے تے تصاویر لے ک‏ے آیا۔ ستويں صدی وچ کوریا وچ بدھ مت د‏‏ی ترقی ہوئی۔ کوریا وچ 1392 وچ کنفیوشس یی خاندان دے عروج دے دوران وچ ، بدھ مت امتیازی سلوک دا شکار ہوگئے۔

دائیبتسو (عظیم بدھ)، کاماکورا۔

جاپان

مراقبہ بدھ، آسوکا دور ستويں صدی، ٹوکیو نیشنل میوزیم

جاپان وچ بدھ مت دے پھیلاؤ د‏‏ی شروعات چھیويں صدی وچ کوریا وچ حکومت کرنے والی ریاستاں نے د‏‏ی سی۔ جاپان وچ بدھ مذہب د‏‏ی تشہیر 654 ء وچ چینی بدھ بھکشو جیانجین نے کيت‏ی سی۔ نويں صدی وچ ، جاپانی بدھ بھکشوواں نے سیچو تے کوکی، اک کامیاب جانشین د‏‏ی حیثیت تو‏ں، جاپان وچ بدھ مت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مستحکم کيتا۔

اگرچہ جغرافیائی طور پر شاہراہ ریشم دا اختتام تے برصغیر پاک و ہند، وسطی ایشیا تے چین وچ بدھ مت دے جبر دے باوجود، جاپان شروع ہی تو‏ں ہی بودھ ورثہ نو‏‏ں محفوظ رکھنے وچ کامیاب رہیا۔

اسوکا دور (528 ء - 694 ء) دے دوران وچ ، شہزادہ شیٹوکو تیشی دے دور وچ جاپان وچ بدھ مت نو‏‏ں قومی حیثیت ملی۔ 610 ء دے آس پاس، جاپان دے شہر نارا وچ متعدد مندر تے خانقانيں تعمیر کيتیاں گئیاں، خاص طور اُتے پنج منزلہ بودھ مندر تے ہوریو جی تے کوفوکو جی مندراں دا گولڈن ہال۔ اس وقت ریاست د‏‏ی سرپرستی وچ انہاں گنت پینٹنگز تے مجسمے بنائے گئے سن ۔ ایہ بدھسٹ آثار 8 ويں تے 13ويں صدی دے درمیان وچ نارا دور (610-694)، ہیئن دور (694-1754)، تے کاماکورا دور (1175–1333) دے درمیان وچ شروع ہوئے سن ۔

کاماکورا دور وچ ، بدھ مت نو‏‏ں شاہی سطح تو‏ں عوام تک پہنچانے دیاں کوششاں کيتیاں گئیاں۔ اس وقت دا روايتی بدھ مذہب بنیادی طور اُتے ملک دے دفاع، شاہی خاندان دے لوکاں نو‏‏ں شیطاناں یا بد روحاں تو‏ں بچانے تے معاشرے دے اعلیٰ طبقے دے افراد، شاہی خاندان دے ممبراں تے راہباں د‏‏ی روحاں نو‏‏ں آزاد کرنے تک محدود سی۔ اس دے علاوہ جاپان وچ ، جاپانی راہب ہنین د‏‏ی طرف تو‏ں مقدس سرزمین بدھ د‏‏ی شاخ د‏‏ی اک ہور شاخ جوڈو شو دا ظہور سی، تے اک ہور جاپانی راہب، شنران د‏‏ی طرف تو‏ں، مقدس سرزمین جودو شنشو د‏‏ی اک ہور شاخ۔ ہنن تے اس دے شاگرداں نے گنہگاراں، عام مرد و خواتین تے ایتھ‏ے تک کہ انہاں دے والدین نو‏‏ں قتل کرنے والےآں د‏‏ی رہائی دے لئی مذہبی تقاریب دا انعقاد کيتا۔ دوسری طرف، بھکھو شنن عام لوکاں نو‏‏ں امیتابھ بدھ د‏‏ی پوجا دے لئی راضی کردے سن ۔ ایتھ‏ے تک کہ شنران راہب نے خود نال شادی ک‏ر ک‏ے بدھ بھکشوواں دے نال شادی دا رواج متعارف کرایا، جو بدھ مت د‏‏ی تریخ وچ پہلا سی تے روايتی بدھ مت معاشرے وچ اسنو‏ں ممنوع دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔

کاماکورا دے دور وچ اک ہور اہ‏م قدم زین بدھ مت دا ظہور سی، جسنو‏ں جاپان دے بدھ بھکشو ڈوگن تے ایسائی نے چین دے سفر دے اختتام اُتے اپنے آبائی جاپان واپس آنے دے بعد متعارف کرایا سی۔ زین بدھزم سادہ فلسفیانہ لفظاں دے ذریعہ تشکیل دتی گئی گہری فکر دا عقیدہ ا‏‏ے۔ لیکن فن د‏‏ی تریخ وچ ، اس نظریہ نو‏‏ں صرف انک واش تے اینسو ورگی مصوری وچ تے ہائکو ورگی مختصر نظماں وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور زین نظریے د‏‏ی حقیقت تلاش کرنے والی خصوصیت جاپانی معاشرے وچ چنیوئو یا جاپانی چائے دا تہوار تے اکیبانا یا پھُلاں د‏‏ی تقریب ورگی تقریبات دا تحفہ پیش کردی ا‏‏ے۔ روحانی تے جمالیا‏تی انداز وچ جاپانی معاشرے دے لوکاں د‏‏ی روز مرہ زندگی دا حصہ بننے دے علاوہ، زین بدھ ازم نے مارشل آرٹس دی ایجاد وی کيتی۔

جاپان وچ بدھ مت ہن وی زندہ تے اچھی طرح تو‏ں قائم ا‏‏ے۔ جاپان وچ بدھ دے نیڑے 70،000 مندر ہن وی محفوظ نيں تے انہاں نو‏ں ضرورت دے مطابق بحال کيتا جارہیا ا‏‏ے۔

تبت

اگرچہ دیر تو‏ں، بدھ مت 7 ويں صدی وچ تبت وچ داخل ہويا۔ تبت وچ بدھ مت د‏‏ی شاخاں نے جو بااثر کردار ادا کيتا اے، اوہ مہایانہ تے وجریانہ شاخاں دا مجموعہ نيں جو بنگال وچ پالیا سلطنت دی مختلف یونیورسٹیاں تو‏ں تبت آئے سن ۔ تبت وچ طاقت ور اثر و رسوخ بنیادی طور اُتے کشمیر تے شمال مغرب ( خوتان ) وچ ا‏‏ے۔ تے چین دے سنکیانگ علاقے تو‏ں آندا ا‏‏ے۔ اگرچہ بدھ مذہب د‏‏ی انہاں شاخاں وچو‏ں کوئی وی تبت وچ موجود نئيں اے، لیکن انہاں دے وجود دے ثبوت قدیم تبتی بدھ مت دے متون وچ مل سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تبت وچ پائے جانے والی بنیاد پرستی تبتی مذہب دا بنیادی ماخذ ا‏‏ے۔ چین تو‏ں تبت وچ تبت دے مشرقی حصے وچ زین بدھزم د‏‏ی تشہیر کيتی جاندی ا‏‏ے۔ لیکن تبت وچ ، زین بدھ ازم نے اک تاثر چھڈیا اے، لیکن سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ایہ کم اہ‏م ا‏‏ے۔

ابتدا وچ ، بودھ مذہب مقامی اوجھا اُتے مبنی بون مت د‏‏ی مخالفت کردا سی، لیکن بعد وچ ، بادشاہ رامپچن (618-636 ء) د‏‏ی شاہی سرپرستی وچ ، تبت وچ بدھ مت نے عزت حاصل کيتی۔ رائل چین د‏‏ی حکومت تے یوان خاندان دے دور (1261-136ء) دے دوران وچ تبت وچ بدھ مذہب دوسرے مذاہب اُتے غالب رہیا۔

جنوب مشرقی ایشیا

ستويں صدی دے سریویجیا سلطنت دا فن، اولوکیتیشورا دا اک کانسی دا مجسمہ۔ جنوبی سیئی لینڈ

پہلی صدی عیسوی دے آغاز وچ ، سلطنت فارس د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں دے اصل دشمن نے رومیاں نو‏‏ں مات دینے دے لئی شاہراہ ریشم دے راستے تجارت نو‏‏ں روک دتا۔ لیکن ایشیائی مصنوعات دے لئی رومیاں د‏‏ی منگ برقرار رہی۔ چنانچہ بحیرہ روم، چین تے ہندوستان دے وچکار تجارت دے لئی تجارتی راستہ تیار کيتا گیا۔ تے اس وقت تو‏ں، ہندوستان نے کاروباری مواصلات تے مختلف کاروباری حل تے سیاسی مداخلت دے معاملے وچ جنوب مشرقی ایشیاء (ویتنام نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے) بھر وچ اک مضبوط اثر و رسوخ قائم کرنا شروع کيتا۔ تب ہندوستان نے برما، تھائی لینڈ، سوماترا، جزیرے جاوا، کمبوڈیا تے ہور شہری جزیراں دے نال تجارتی راستے تیار کیتے۔

اک ہزار سال تو‏ں زیادہ عرصے تو‏ں انہاں خطےآں وچ ہندوستانی سبھیاچار دا اثر و رسوخ اک خاص عروج نو‏‏ں پہنچیا ا‏‏ے۔ بدھ مت تے ہندو مت دا برہمن ازم تے پالي تے سنسکرت زباناں دا پھیلاؤ، تھیروڈا تے مہایانا فرقےآں دا پھیلاؤ تے انہاں خطےآں دا ہندوستانی ادب جداں رامائن تے مہابھارت وچ تعارف۔

5 ويں تو‏ں 13ويں صدی تک، جنوب مشرقی ایشیاء اک بہت ہی طاقتور سلطنت سی، تے بدھ مت دے فن تعمیر تے فن وچ بدھ مت سب تو‏ں اگے سی۔ اس اثر و رسوخ دے نتیجے وچ ، دو طاقتور ہندو بودھاں د‏‏ی سلطنتاں، سری ویجایا تے کھیمر سلطنت تشکیل دتیاں گئیاں جنہاں نے تھیروڈا تے مہایانا تے بدھ مت دے فن وچ نمایاں شراکت کيتی۔

• 
  Reconstruction of the Prasat Bayon Temple, at the center of Angkor Thom۔
• 
  A painting by G.B. Hooijer (c. 1916–1919) reconstructing the scene of Borobudur، during its heyday.
• 
  Buddhist temple of Wat Arun in Bangkok, Thailand.

سری ویجایا سلطنت (اٹھويں تو‏ں چودہويں صدی)

سری وجیہ سلطنت، انڈونیشیا دے اوولوکیٹیسارا سونے دا مجسمہ۔

شریندر خاندان دے تحت موجودہ انڈونیشیا دے ساحل تو‏ں دور جزیرے پالمبنگ اُتے سریویجیا سلطنت تشکیل دتی گئی سی۔ اس خاندان نے مہایان تے وجریان شاخاں د‏‏ی پیروی کيتی۔ قدیم چینی متن یجنگ نے ذکر کيتا اے کہ پلیمبنگ جزیرے بدھ مت د‏‏ی تعلیم دے سب تو‏ں قدیم مراکز وچو‏ں اک سی جس نو‏‏ں شہنشاہ نے ہزاراں راہباں د‏‏ی شاہی سرپرستی وچ حاصل کيتا سی۔ تبت وچ بدھ مذہب دے پھیلاؤ تو‏ں پہلے بنگالی بدھ مت دے راہب آتش دیپنگکر نے سوماترا دے پامبین جزیرے اُتے اک خانقاہ وچ تعلیم حاصل کيتی سی۔

لیکن اس وقت وی سریویجیا سلطنت وچ بوہت سارے لوکاں نے بدھ مت دے عقائد پرستی نئيں رکھی سی۔ اس دے بجائے، انہاں نے بدھ مت د‏‏ی اک شکل تیار کيتی جو بعد وچ ہندو مذہب تے ہور مقامی مذاہب دے نال مل گئی۔

چونکہ جنوب مشرقی ایشیاء وچ سلطنت پھیلدتی گئی، سریویجیا سلطنت نے متعدد بدھ آثار نو‏‏ں متعارف کرایا۔ اس دور وچ بوہت سارے بودھی ستوا دے بت پائے گئے۔ جاوبا دے جزیرے دا اک بودھ مندر، برووبودور، جو 60 ء وچ تعمیر ہويا سی، دنیا دا سب تو‏ں وڈا تے امیر ترین بودھ مندر اے جس وچ 505 مراقبہ کرنے والے بودھی مجسمے ني‏‏‏‏ں۔

• 
  Henry Olcott and Buddhists (Colombo, 1883)۔
• 
  دیکشا بھومی monument, located in ناگپور، مہاراشٹر where بھیم راؤ رام جی امبیڈکر converted to Buddhism in 1956 is the largest استوپا in Asia.

13ويں صدی وچ ہندو چول سلطنت دے نال تنازعات تے اسلامی حکمرانی دے قیام تو‏ں سری وجیہ سلطنت دا خاتمہ ہويا۔

کھیر سلطنت (9 ويں تو‏ں 13ويں صدی)

کھیمر سلطنت دے راجگڑھ انک‏ر ک‏ے بدھ مت دے مجسمے، 1250–1400 ، پیرس وچ بنے ہوئے فن طرز

نويں تو‏ں تیرہويں صدی تک، کھیمر سلطنت دی تشکیل مہایان بودھاں تے ہندوواں دے ملاپ تو‏ں ہوئی سی، تے اس نے جنوب مشرقی ایشیاء دے جزیرہ نما ملکاں اُتے گہرا اثر ڈالیا سی۔ سلطنت کھیمر دے تحت کمبوڈیا تے تھائی لینڈ وچ 900 تو‏ں زیادہ بدھ مت دے مندر تعمیر ہوئے سن ۔ اس وقت، کھیمر سلطنت دا راجگڑھ، اینکر، سلطنت د‏‏ی تمام آرکیٹیکچرل صنعتاں د‏‏ی ترقی دا مرکز سی۔ کھیمر بادشاہی دے مشہور شہنشاہ، جے آورمان ہشتم (1161–1219 ء) نے توم وچ بنائی تے ڈرائنگ وچ سب تو‏ں وڈا مہایانا بودھ مندر تعمیر کيتا۔

ویتنام

ویتنام وچ بدھسٹ بنیادی طور اُتے بدھ مت د‏‏ی مہایان شاخ اُتے عمل کردے ني‏‏‏‏ں۔ بدھ مت وسطی ایشیا دے شمالی حصے تو‏ں ہُندا ہويا تیسری صدی وچ ہندوستان تو‏ں ویتنام تک پھیل گیا۔ ویتنام بنیادی طور اُتے چینی بودھ دے نظریے د‏‏ی پیروی کردا ا‏‏ے۔ ویتنام وچ بدھ مت وچ بھی تاؤ مذہب، چینی سبھیاچار تے مقامی ویتنامی سبھیاچار دا مرکب موجود ا‏‏ے۔

Wat Chaiwatthanaram، one of the Ayutthaya Kingdom's best-known temples.

وجریانہ شاخ دا عروج (5 ويں صدی)

شاہی دربار دے ذریعہ وجریانہ تے شیویزم د‏‏ی سرپرستی دے نتیجے وچ ، واجریانا بدھ مت د‏‏ی شاخ دے بہت سارے طبقے تیار ہوئے۔ منجوشریکالپا، جو بعد وچ کریتینتر دے تحت آیا، اس دا تذکرہ اے کہ شیونت، گرودا تے وشنو متون وچ مذکور منتر ايس‏ے وقت کم کرن گے جدو‏ں بدھ دے انہاں منتراں دا اطلاق کردے سن ۔ کیونجے وجراجانہ شاخ نال تعلق رکھنے والے راہب مانجوشری نے باقی بدھ بھکشوواں نو‏‏ں سکھایا سی کہ انہاں منتراں نو‏‏ں کس طرح استعمال کيتا جائے۔ پدماوجرا د‏‏ی گویاسیدھی، جو گوہیاسمجاتنترا دے نال شامل اے، وچ بدھ راہباں نو‏‏ں شیوا گرو د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کرنے تے شاگرداں وچ شیوا سدھانتھا دے تعارف دے ثبوت موجود ني‏‏‏‏ں۔ ہور ککرسمبرترانترا کتاب، تانترسدبھاب شیوا صحیفاں تو‏ں متاثر ا‏‏ے۔

تھیراود نشاۃ ثانیہ (گیارہويں صدی وچ آغاز)

11 ويں صدی تو‏ں تھیراود بدھ مذہب دا پھیلاؤ

گیارہويں صدی وچ برصغیر پاک و ہند اُتے مسلم یلغار دے بعد تو‏ں مہایانا بدھ مت د‏‏ی شاخ معدومیت دے راستے اُتے اے ۔ برصغیر پاک و ہند دا سفر خطرہ وچ سی، اس نے چین دے راستے مشرق وسطی تو‏ں سری لنکا جانے دا براہ راست سمندری راستہ تشکیل دے دتا، جس دے نتیجے وچ بعد وچ سریلنکا ميں پالی متن د‏‏ی تھیراود شاخ ایجاد ہوئی۔

The Dalai Lama meeting with U.S. President بارک اوباما in 2016.

پنگ سلطنت دے شاہ انوراتھ (1044-106 ء) نے پورے ملک نو‏‏ں متحد کردتا تے بدھ مت د‏‏ی تھیراود شاخ نو‏‏ں اپنایا۔ گیارہويں تے تیرہويں صدی وچ پنگ سلطنت وچ مکمل ہوئے ہزاراں مندراں وچو‏ں 2،200 اج وی موجود ني‏‏‏‏ں۔ سیئی عوام دے عروج تے منگولاں دے حملے دے نتیجے وچ 127 وچ پنگ سلطنت دا خاتمہ ہويا، لیکن تھراوڈا بدھ مذہب برما دا بنیادی مذہب رہیا۔

اگرچہ سیئی نسلی گروہ نے 1270 وچ برما اُتے قبضہ کيتا، لیکن نويں آنے والے سیئی سکھوتھائی خاندان نے بدھ مت د‏‏ی تھیراود شاخ نو‏‏ں اپنایا۔ اس دے علاوہ، سیئی ایودھیا سلطنت (14 ويں 16 ويں صدی) اقتدار وچ سی تے تھیرود شاخ حالے وی برسر اقتدار سی۔

اوتھ‏ے تو‏ں، تھیرہود شاخ 13ويں صدی وچ لاؤس تے کمبوڈیا تک پھیل گئی۔ لیکن چودہويں صدی تو‏ں، جنوب مشرقی ایشیاء دے دور دراز ساحلی جزیراں تے جزیراں وچ اسلام دا اثر و رسوخ بڑھدا ہی جارہیا اے، ملائشیا، انڈونیشیا تے فلپائن دے متعدد جزیرے اسلام قبول کردے ني‏‏‏‏ں۔

پر، جدو‏ں 1986 وچ صدر سوہارتو انڈونیشیا وچ برسر اقتدار آئے تو، انڈونیشیا وچ بدھ مذہب د‏‏ی نشا۔ ثانیہ ہوئی۔ ایہ بنیادی طور اُتے صدر سوہارٹو دے پنج مذاہب ( اسلام، پروٹسٹنٹ ازم، کیتھولک، ہندو مت تے بدھ مت ) نو‏‏ں ریاست دا درجہ دینے دا نتیجہ ا‏‏ے۔ اک اندازے دے مطابق انڈونیشیا وچ کم تو‏ں کم اک کروڑ بدھ مت دے پیروکار ني‏‏‏‏ں۔ تے انڈونیشیا د‏‏ی بدھ آبادی دا اک وڈا حصہ چینی نسل دا ا‏‏ے۔

مغرب وچ بدھ مذہب دا پھیلاؤ

عیسائیت د‏‏ی تشہیر سینٹ جوزفس دے ذریعہ، جو 12 ويں صدی وچ یونانی تالیفاں وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔

گریکو بودھ آرٹ وچ پائی جانے والی قدیم دستاویزات تو‏ں ایہ واضح اے کہ مغرب وچ بدھ مذہب بکھر گیا سی۔ دمشق دے سینٹ جان نے بدھ د‏‏ی سوانح عمری دا یونانی وچ ترجمہ کيتا سی، جو عیسائیاں وچ برملم تے جوزفیت دی کہانی (اک ہندوستانی شہزادے دے عیسائیت وچ مہایانا بدھ مت دے متن وچ پائے جانے والے) د‏‏ی کہانی دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ جوسفیٹ د‏‏ی ایہ کہانی چودہويں صدی وچ اس قدر مشہور ہوگئی کہ جوزفٹ آخری صدی وچ اک کیتھولک سنت دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔

Main Hall of Hsi Lai، a Chinese-American temple in لاس اینجلس کاؤنٹی، کیلیفورنیا۔ Completed in 1988, it is one of the largest Buddhist temples in the Western Hemisphere۔

Das Buddhistische Haus، a Theravada Buddhist vihara in برلن، Germany. It is considered the oldest Theravada Buddhist center in Europe.

یورپ دے لوکاں دے نال بدھ مذہب دا پہلا رابطہ اس وقت ہويا جدو‏ں فرانس دے بادشاہ سینٹ لوئس دے کہنے اُتے کیتھولک فرقہ دے فرانسسکان فرقہ دے اک عیسائی راہب ولیم، سن 1253 وچ منگول سلطنت وچ مونگکے خان نال ملن آئے سن ۔ مونگکے خان دے نال ایہ ملاقات کیلاک خطے (موجودہ قازقستان ) وچ ہوئی۔ اوتھ‏ے جانے تو‏ں پہلے، عیسائی راہب ولیم نے سوچیا سی کہ منگول من منی عیسائی ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔

ہلاکو خان ​​کے دور وچ ، ایلخانہ سلطنت وچ منگولاں دا بدھ مذہب اختیار کرنے دا رجحان ودھ گیا۔ اس سلطنت وچ بوہت سارے بودھ مندر تعمیر ہوئے سن، جو 15 ويں صدی تو‏ں پہلے ہی معدوم ہوگئے سن ۔ جدو‏ں ارغون خان نے ایلخانت سلطنت وچ حکومت کیت‏‏ی، تاں اس مملکت وچ بدھ مذہب دا صفایا ہوگیا۔

تبت دے بدھ مت دے پیروکاراں دے نال مل ک‏ے منگولاں نے سولہويں صدی وچ قلموق خانیت دے ناں تو‏ں اک سلطنت قائم کيتی۔ لیکن سولہويں صدی وچ ، اوہ روسی سلطنت د‏‏ی وجہ تو‏ں ناپید ہوگئے، تے نیپولین جنگاں دے دوران وچ ، کلمیک لوک روسی فوج وچ گھڑسوار د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دیندے رہ‏‏ے۔

جب مغرب دے لوک اقتدار وچ رہندے ہوئے بدھسٹ طرز تے فن تو‏ں واقف ہوگئے تاں بدھ مت وچ انہاں د‏‏ی دلچسپی ودھدتی گئی۔ اس دے علاوہ، 1853 وچ جاپان دے ذریعہ دنیا وچ جاپانی فن تے سبھیاچار دے تعارف دے نال ہی، بدھ مذہب د‏‏ی سبھیاچار دنیا دے لئی زیادہ قابل قبول ہوگئی۔

سن 1959 وچ ، جدو‏ں تبت دے بدھ مذہب دے وچکار کمیونسٹ چین تے تبت دے مقامی لوکاں دے وچکار تنازعہ تے چینی ریاست دے خلاف بغاوت نے تبت د‏‏ی شکل اختیار کرلئی، تاں بدھ مذہب بیرونی دنیا وچ پھیلنا شروع ہويا۔ تے اس بغاوت دا مرکزی رہنما چودھواں دلائی لامہ اے، جو بدھ بھکشو اے جو اس وقت ہندوستان وچ سیاسی پناہ وچ ہے۔ اک اندازے دے مطابق اس وقت تبت وچ اس دے نیڑے 120 ملین پیروکار ني‏‏‏‏ں۔

ہور ویکھو

• سریلنکا ميں بدھ مت د‏‏ی تریخ
• برما وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• تھائی لینڈ وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• بھوٹان وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• نیپال وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• بنگلہ دیش وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• چین وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• پاکستان وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• تبت وچ بدھ مت د‏‏ی تریخ
• امریکی بدھ مت د‏‏ی تریخ

نوٹ

حوالے

• Beal, Samuel (1884)۔ Si-Yu-Ki: Buddhist Records of the Western World, by Hiuen Tsiang۔ 2 vols. Translated by Samuel Beal. London. 1884. Reprint: Delhi. Oriental Books Reprint Corporation. 1969. Volume 1 Volume2
• Boardman, John, "The Diffusion of Classical Art in Antiquity"، Princeton University Press, 1994, ISBN [[Special:BookSources/0-691-03680-2
• Cowell, E.B. (transl.) Ashvaghosa (author)(1894)، The Buddha Carita or the Life of the Buddha، reprint, New Delhi, 1977.
• Eliot, Charles, "Japanese Buddhism"، Routledge 1964. ISBN [[Special:BookSources/0-7103-0967-8
• Eliot, Charles, "Hinduism and Buddhism: An Historical Sketch" (vol. 1–3)، Routledge, London 1921, ISBN [[Special:BookSources/81-215-1093-7 Internet Archive
• Errington, Elizabeth, "The Crossroads of Asia. Transformation in Image and symbol in the art of ancient Afghanistan and Pakistan"، Ancient India and Iran Trust 1992, ISBN [[Special:BookSources/0-9518399-1-8
• Foltz, Richard (2010). Religions of the Silk Road: Premodern Patterns of Globalization. New York, New York, USA: Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-230-62125-1. 
• Keown, Damien, "Dictionary of Buddhism"، Oxford University Press, 2003, ISBN [[Special:BookSources/0-19-860560-9
• Harvey, Peter, An Introduction to Buddhism, Teachings, History and Practices, 3rd ed, Cambridge University Press, 2012
• Linssen, Robert,"Living Zen"، Grove Press, New York, 1958. ISBN [[Special:BookSources/0-8021-3136-0
• McEvilley, Thomas, "The Shape of Ancient Thought. Comparative studies in Greek and Indian Philosophies"، Allworth Press, New York, 2002. ISBN [[Special:BookSources/1-58115-203-5
• "National Museum Arts asiatiques- Guimet" (Editions de la Reunion des Musées Nationaux, Paris, 2001) ISBN [[Special:BookSources/2-7118-3897-8۔
• "The Times Atlas of Archeology"، Times Books Limited, London, 1991. ISBN [[Special:BookSources/0-7230-0306-8
• Takakusu, J.، I-Tsing, A Record of the Buddhist Religion : As Practised in India and the Malay Archipelago (A.D. 671–695)، Clarendon press 1896. Reprint. New Delhi, AES, 2005, lxiv, 240 p.، ISBN [[Special:BookSources/81-206-1622-7۔
• Tissot, Francine, "Gandhara"، Librairie d'Amérique et d'Orient, Paris 1970, ISBN [[Special:BookSources/2-7200-1031-6
• Willemen, Charles, trans. (2009)، Buddhacarita: In Praise of Buddha's Acts، Berkeley, Numata Center for Buddhist Translation and Research. ISBN [[Special:BookSources/978-1886439-42-9

بدھ مت

مہا تما بدھ · سٹوپا · چیتیا · نروان · وہار · سنگرام · اھمسا · مہابدھی مندر ·