ہندو دھرم دی تریخ

ہندومت دی تریخ بوہت پرانی اے۔ اسنوں ویدک دور توں وی قدیم خیال کیتا جاندا اے کیونکہ ویدک دور تے ویداں دے مرتب ہونے دا دور مختلف اے۔ ہندومت وچ صدیاں تک زبانی روایت دا رواج رہیا چنانچہ اس دی تاریخ تے مذہبی کتاباں سینہ بسینہ ہی منتقل ہوندیاں رہاں۔ بعد وچ انہاں دا تصنیفی عہد وی خاصا طویل رہیا۔ ہندومت دیاں سب توں مشہور کتاباں وید نیں۔ انہان دی تالیف دا عہد اکو نہیں اے۔ محققان دے مطابق ویداں دی تشکیل دا آغاز ۲۰۰۰ ق م توں ہوا، آہستہ آہستہ ایہ مرتب ہوندے رہے پھر پہلے وید نوں تن حصیاں رگ وید، یجروید تے سام وید وچ ونڈیا گیا جو وید تری کہلاندا اے۔ ہندو اعتقاد دے مطابق ویداں دی تقسیم رام دی پیدائش توں پہلے پروروا رشی دے عہد وچ ہوئی۔ بعد وچ اتھر وید نوں رشی اتھروا نے مرتب کیتا۔ دوسری روایت دے مطابق، کرشن دے عہد وچ وید ویاس نے ویداں نوں تقسیم کرکے انہاں نوں لکھت وچ لیاندا۔

رگ وید دا جغرافیائی دائرہ افق (جس وچ ندیاں تے قبرستاناں دے نام تے گئے نیں)، ایہ ہندوکش تے پنجاب دے علاقے توں گنگا دے بالائی خطے تک پھیلا ہویا سی۔

ہندو تے جین مت دی اصل انہاں آریاواں دے تصورات وچ ملدی اے جو تقریباً ۴۵۰۰ قبل مسیح وچ وسطی ایشیا توں ہمالیہ تک پھیلے ہوئے سن۔ آریاواں دی اک شاخ نے پارسی مذہب دی بنیاد وی رکھی۔ دنیا دے دوسرے وڈے مذہب اسی دے بعد وجود وچ آئے، مثلاﹰ یہودیت دو ہزار قبل مسیح وچ، بدھ مت پنچ سو ق م وچ، مسیحیت دو ہزار سال پہلے تے اسلام ۱۴۰۰ سال پہلے معرض وجود وچ آئے۔

ہندومت دی تاریخ دیاں کتاباں وچ رشیاں تے مُنیّاں دی روایت توں پہلے منوآں دی روایت دا ذکر ملتا اے جنہاں نوں جین مت وچ کُلکر کہیا گیا اے۔ ایہوجہے تقریباً ۱۴ منو تسلیم کیتے گئے نیں جنہاں نے معاشرے نوں مہذب تے تکنیدی بنانے دی زبردست کوششکں کیتیاں۔ پہلے منو دا نام منو ہی سی تے پہلی خاتون ستروپا سی۔ مہابھارت وچ اٹھ منوآں دا ذکر کیتا گیا اے تے اس وقت دنیا وچ اٹھویں منو ویوسوت دی نسل اے۔ اٹھویں منو ویوست دے عہد وچ وشنو بھگوان دا متسیہ اوتار آیا سی۔

ہندو مت دی تریخ

ہندو مت د‏‏ی تریخ بہت پرانی ا‏‏ے۔ ایہ مذہب ویدک دور تو‏ں پرانا سمجھیا جاندا اے، کیونجے ویدک دور تے ویداں د‏‏ی تشکیل دا دور وکھ وکھ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ صدیاں تو‏ں، اک زبانی روایت موجود سی، جس نے اس د‏ی تریخ تے متن نو‏‏ں ودھایا۔ اس دے بعد انہاں دے اسکرپٹ دا دور وی وسیع سی۔ وید ہندو مت د‏‏ی سب تو‏ں ودھ قابل احترام متون نيں۔ وید کسی اک زمانے وچ نئيں بنائے گئے سن ۔ ماہرین دا خیال اے کہ ویداں د‏‏ی تشکیل دا دور ۴۵۰۰ ق م وچ شروع ہويا۔ پراناں وچ ہندو تریخ دا آغاز تخلیق کيتی ابتدا تو‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ہندو تریخ د‏‏یاں کتاباں جداں کہ مہابھارت تے پراناں وچ منو تو‏ں لے ک‏ے کرشن تک دے خاندان دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔

برصغیر پاک و ہند دے وکھ وکھ مقامی مذاہب نو‏‏ں اجتماعی طور اُتے ہندو مت دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ تاریخی نقطہ نظر تو‏ں، لوہے دے زمانے دے بعد تو‏ں ہندوستان وچ ہوݨ والی بہت ساریاں مذہبی پیش رفت اس مذہب تو‏ں وابستہ نيں۔ اس خیال دا ماخذ کانسی دے دور د‏‏ی سندھ د‏‏ی رہتل تے اس دے بعد دا لوہے دے دور دا ویدک مذہب اے ۔

پہلی صدی عیسوی دے بعد، ہندوستان وچ بدھ مت دے بتدریج زوال دے نتیجے وچ کلاسیکی ہندو مت دا ویدک مذہب د‏‏ی نشاۃ ثانیہ دے طور اُتے ظہور ہويا۔ سانکھیا ، یوگا ، نیایا ، ویسیکا، میمسا تے ویدانت - ہندو فلسفے د‏‏ی ایہ چھ وڈی شاخاں دوسری صدی ق م تے چھیويں صدی عیسوی دے درمیان پیدا ہوئیاں۔ ايس‏ے وقت دے آس پاس ، شیو مت تے وشنو ازم جداں توحیدی نظریات بھکتی تحریک دے ذریعے ابھرے ۔

کلاسیکی ہندو ازم نے قرون وسطی وچ خود نو‏‏ں قائم کيتا۔ اس دور وچ آدی شنکرا دے ادویت ویدانت دا نظریہ وی پھیلایا گیا۔ اس نظریے نے وشنو ازم تے شیو مت نو‏‏ں ملایا تے سمارٹ ازم نو‏‏ں جنم دتا ۔ اس دے نتیجے وچ فلسفے د‏‏ی غیر ویدک شاخاں معدوم ہو گئياں۔

۲۰ويں صدی وچ ، اقليتی ہندو برادریاں نو‏‏ں دنیا دے وکھ وکھ ملکاں وچ غیر مقیم ہندوستانیاں دے ذریعے منظم کيتا گیا۔ ہندو قوم پرستی ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ ہندوستان وچ اک طاقتور سیاسی وجود دے طور اُتے ابھری۔ ہندوتوا بھارتیہ جنت‏ا پارٹی نے ۱۹۹۹ تو‏ں ۲۰۰۴ تک مرکزی حکومت اُتے حکومت کيتی تے ۲۰۰۶ وچ جنوبی ہندوستان ( ریاست کرناٹک ) وچ پہلی ریاستی حکومت بݨائی ۔

ہندو

بھانويں پرانی تریخ ہزاراں سالاں اُتے محیط اک شجرہ نسب پیش کردی اے، لیکن علماء ہندومت نو‏‏ں وکھ وکھ ہندوستانی ثقافتاں تے روایات دا امتزاج یا ترکیب مندے نيں۔ اس د‏ی جڑاں تاریخی ویدک مذہب اے، جو خود پہلے تو‏ں ہی "ہند آریائی تے ہڑپہ سبھیاچار تے رہتل دا امتزاج اے " جو برہمنی مذہب تے نظریے وچ تیار ہويا۔ کورو کنگڈم آف آئرن ایج شمالی ہندوستان؛ بلکہ شمال مشرقی ہندوستان د‏‏ی سندی روایات تے ہندوستان د‏‏ی Mesolithic تے Neolithic ثقافتاں، جداں کہ سندھ رہتل دے مذاہب، دراوڑی روایت، تے مقامی روایات تے قبائلی مذاہب۔

یہ ہندو ترکیب ویدک دور، ۵۰۰-۲۰۰ ق م تےت۔ ۳۰۰ عیسوی، دوسرے شہری کاری دے دور تے ہندو مت دے ابتدائی کلاسیکی دور دے دوران، جدو‏ں مہاکاوی تے پہلے پراناں د‏‏ی تشکیل ہوئی۔ اس برہمنی ترکیب نے اسمرتی ادب دے ذریعے برہمنی تے بدھ مت دے اثرات تے ابھرتی ہوئی بھکتی روایت نو‏‏ں برہمنی تہہ وچ شام‏ل کيتا۔ ایہ ترکیب بدھ مت تے جین مت د‏‏ی کامیابی دے دباؤ وچ ابھری۔ پہلے پران گپتا دور وچ لکھے گئے سن، جو "پہلے تو‏ں تعلیم یافتہ تے قبائلی گروہاں دے درمیان مرکزی دھارے دے مذہبی نظریے د‏‏ی تشہیر دے لئی استعمال ہُندے سن ۔" دھرم شاستر تے سمریت دے درمیان۔

شمالی ہندوستان تو‏ں ایہ "ہندو ترکیب"، تے اس د‏ی سماجی تقسیم، جنوبی ہندوستان تے جنوب مشرقی ایشیا دے کچھ حصےآں تک پھیل گئی، کیونجے عدالتاں تے حکمراناں نے برہمنی سبھیاچار نو‏‏ں اپنایا۔ مقامی حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں دتی گئی زمیناں اُتے برہمناں د‏‏ی آباد کاری، مقبول غیر ویدک دیوتاواں د‏‏ی شمولیت تے انضمام، تے سنسکرتائزیشن دے عمل دے نال، "برصغیر وچ معاشرے دے بوہت سارے طبقے نے اپنی مذہبی تے سماجی زندگی نو‏‏ں برہمنی اصولاں دے مطابق ڈھالنے دا رجحان رکھیا"۔ تصورات‏‏ی اتحاد دا اک گندا لباس۔"

ایلیٹ ڈوئچ دے مطابق، برہمناں نے اس ترکیب د‏‏ی نشوونما وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اوہ دو لسانی تے دو ثقافتی سن، اپنی مادری بولی تے مقبول سنسکرت دونے بولدے سن، جو سبھیاچار تے بولی وچ علاقائی اختلافات تو‏ں بالاتر سی۔ اوہ "وڈے سبھیاچار دے مرکزی دھارے نو‏‏ں پنڈ د‏‏ی اصطلاحات وچ تے پنڈ د‏‏ی سبھیاچار نو‏‏ں مرکزی دھارے د‏‏ی اصطلاحات وچ ترجمہ کرنے" دے قابل سن، اس طرح مقامی سبھیاچار نو‏‏ں اک وسیع تر وچ ضم کر دتا۔ ویدک اور، اک حد تک، سمارٹ، روايتی ویدک روایات دے وفادار رہندے ہوئے، اک نويں برہمنیت نو‏‏ں جنم دتا جس نے مقامی تے علاقائی دیوتاواں دے لئی لطائف بنائے تے اس مقامی روایت دے وزیر بنے۔

ہندو برادری د‏‏ی تریخ قدیم ترین ا‏‏ے۔ ایہ مذہب وید تو‏ں پہلے دا سمجھیا جاندا اے، کیونجے ویدک دور تے ویداں د‏‏ی تخلیق دا وقت وکھ وکھ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے صدیاں تک زبانی (تو ویداسیہ مخم) روایت جاری رہی، جس دے ذریعے اس د‏ی تریخ تے متون اگے بڑھدے رہ‏‏ے۔ اس دے بعد اسنو‏ں لکھݨ دا دور (تو ویداسیہ ہستاؤ) وی بہت طویل ا‏‏ے۔ وید ہندو مت د‏‏ی سب تو‏ں ودھ قابل احترام متون نيں۔ وید کسی اک دور وچ نئيں بنائے گئے۔ ویداں د‏‏ی تشکیل دا آغاز ۱۵۰۰ ق م ا‏‏ے۔ تو‏ں اے . یعنی ایہ دھیرے دھیرے مرتب کيتا گیا تے آخر وچ پہلا وید تن حصےآں وچ مرتب کيتا گیا - رگ وید ، یجروید اورجسنو‏ں ویدترائی کہیا جاندا اے ۔بلايا گیا سی کدرے رگیجوسماچندنسی کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی آیت ویداں تو‏ں منسلک نئيں ا‏‏ے۔ عقیدے دے مطابق، ویداں نو‏‏ں رام د‏‏ی پیدائش تو‏ں پہلے پورووا راجرشی دے زمانے وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ بعد وچ اتھرو وید نو‏‏ں بابا اتھروا نے مرتب کيتا۔ ايس‏ے وقت، اک ہور عقیدے دے مطابق ، کرشنا دے زمانے وچ ، وید ویاس کرشناڈوایپاین بابا نے محکمہ دے لحاظ تو‏ں ویداں نو‏‏ں لکھیا سی۔ عقیدے دے مطابق، ہر دواپر یوگ وچ ، کوئی نہ کوئی بابا ویاس بن جاندا اے تے ویداں نو‏‏ں ۴ حصےآں وچ تقسیم کردا ا‏‏ے۔

ہندو مت د‏‏ی ابتدا آریائی تو‏ں پہلے دے تصور نال ہوئی اے جو کہ ۴۵۰۰ ق م وچ ا‏‏ے۔ ڈاکٹر صاحب جداں سائنسداناں وچ اختلاف ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ آریاواں د‏‏ی اک شاخ نے اویستک مذہب وی قائم کيتا۔ اس دے بعد یہودیت ۲۰۰۰ ق م، بدھ مت تے جین مت ۵۰۰ ق م، عیسائیت صرف ۲۰۰۰ سال پہلے، اسلام ۱۴۰۰ سال پہلے سی۔

مذہبی لٹریچر دے مطابق ہندو برادری دے کچھ تے عقائد وی نيں۔ رامائن ، مہابھارت تے پراناں وچ شام تے چندراونشیبادشاہاں دے سلسلہ نسب دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ کئی خانداناں د‏‏ی ابتدا تے روایت کيتی تفصیل وی آندی ا‏‏ے۔ مندرجہ بالا تمام چیزاں نو‏‏ں تاریخی ترتیب تو‏ں لکھنا بہت مشکل کم اے، کیونجے مذکورہ تریخ نو‏‏ں پراناں وچ وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں بیان کيتا گیا اے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے ماخذ وچ بکھرا پن تے ابہام نظر آندا اے، فیر وی ایہ الجھن ا‏‏ے۔ علم دین دے لئی نئيں، اوہ اسنو‏ں بھلیکھا تو‏ں سچ سمجھدے نيں۔ ہندو صحیفے حفظ ک‏ر ک‏ے رکھے جاندے سن ۔ ایہی وجہ سی کہ انہاں وچو‏ں اکثر نالندہ وغیرہ جداں کئی حملےآں دے قہر تو‏ں بچ گئے۔ انہاں دے کچھ افسانےآں جداں چیزاں نو‏‏ں جدید دنیا نے قبول نئيں کيتا تے کچھ اس گل اُتے یقین رکھدے نيں جو سچ لگدا ا‏‏ے۔

اگر آپ ہندو برادری د‏‏ی تریخ دا مطالعہ کرن تاں باباواں د‏‏ی روایت تو‏ں پہلے مانوس د‏‏ی روایت دا ذکر ملدا اے ، جنہاں نو‏ں جین مت وچ کلکر کہیا جاندا اے ۔ ایداں دے ۱۴ مانو نو‏‏ں بالترتیب سمجھیا جاندا اے جنہاں نے معاشرے نو‏‏ں مہذب تے تکنیکی طور اُتے خوشحال بنانے دے لئی انتھک کوششاں کیتیاں۔ زمین اُتے پہلے انسان دا ناں سویمبھو مانو سی تے پہلی عورت ستاروپا سی، مہابھارت وچ اٹھ مانوس دا ذکر ملدا ا‏‏ے۔ اودو‏ں، زمین اُتے اٹھواں منو ویواسوت دا اکلوندا بچہ ا‏‏ے۔ اٹھويں منو ویواسوت دے زمانے وچ بھگوان وشنو دا متسی اوتارہويا ہندو برادری دا ٹائم سکیل سب تو‏ں وڈا ا‏‏ے۔ پراناں وچ ہندو تریخ دا آغاز تخلیق کيتی ابتدا تو‏ں سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ کہنا مناسب نئيں ہوئے گا کہ ایہ ایدھرو‏ں شروع ہويا، فیر وی ہندو تریخ دے متن مہابھارت تے پراناں وچ منو (پہلے انسان) تو‏ں لے ک‏ے بھگوان کرشن د‏‏ی نسل تک دا ذکر موجود ا‏‏ے۔

بھانويں مورخین دا خیال اے کہ ہندو مت دا آغاز وادی سندھ د‏‏ی رہتل (۵۰۰۰ سال پہلے) دے متوازی/بعد وچ سمجھیا جاندا اے، جدو‏ں کہ تحریراں وچ لکھی گئی دستاویزات اس تو‏ں کدرے اگے د‏‏ی گل کردیاں نيں۔ لیکن حقائق وچو‏ں کوئی وی عراق وچ پائے جانے والے ۶۰۰۰ سال پرانے فریسکوز نئيں نيں [۶]ہور کلپا وگراہ نامی شیو مجسمہ جس د‏‏ی کاربن ڈیٹنگ عمر دا تخمینہ ۲۸٬۴۵0 (2019) سال لگایا گیا سی۔ [۷] ایہ تمام شواہد ہندو برادری نو‏‏ں بہت ودھ قدیم بنا‏تے نيں۔

تریخ

ہندومت تقریباً ۵۰۰۰ سالاں وچ منظم طریقے تو‏ں تیار ہويا اے تے اسنو‏ں ست مراحل دے طور اُتے دیکھیا جا سکدا اے جو اک دوسرے وچ دوربین نيں۔ کچھ ہندوتوا دے حامیاں دا خیال اے کہ ہندو مت اپنی مکمل شکل وچ ۱۲٬۰۰۰ سال پہلے برفانی دور دے اختتام اُتے باباواں اُتے نازل ہويا سی۔ ہندوتوا د‏‏ی تریخ وچ ، افسانہ محض متواتر تریخ اے، مورخین اس دا حساب نئيں لگیا سکدے۔ حالیہ دناں وچ ، ہندو مت نو‏‏ں اک "اوپن سورس مذہب" دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے، جو اس لحاظ تو‏ں منفرد اے کہ اس دا کوئی متعین بانی یا نظریہ نئيں اے، تے اس دے نظریات تاریخی تے جغرافیائی حقائق دے جواب وچ مسلسل تیار ہُندے رہندے نيں۔ اسنو‏ں اک ندی دے طور اُتے بہترین طور اُتے بیان کيتا گیا اے جس وچ بہت ساریاں معاون ندیاں تے شاخاں نيں، ہندوتواشاخاں وچو‏ں اک اے، تے فی الحال بہت طاقتور اے، بوہت سارے لوک خود نو‏‏ں اک دریا سمجھدے نيں۔

مؤرخین دے نزدیک تھلے لکھے آراء دتی گئیاں نيں، بھانويں انہاں وچ بوہت سارے اختلاف نيں۔

پہلا مرحلہ

تقریباً ۵۰۰۰ سال پہلے، کانسی دے زمانے وچ ، جسنو‏ں ہن ہڑپہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل کہیا جاندا اے ، [۸] اِٹاں دے شہراں د‏‏ی خصوصیت اے، جو اک ہزار سال تو‏ں ودھ عرصے وچ دریائے سندھ دے وسیع علاقے گنگا تک پہنچی سی ۔ [۹] انہاں ہموار شہراں وچ ، سانو‏ں مٹی د‏‏ی مہراں ملدی نيں جنہاں د‏‏ی تصاویر اج بھݪک د‏‏ی ہندو فطرت دا بہت ودھ حصہ نيں جداں کہ پیپل دا درخت، بیل، سواستیکا ، ست لونڈیاں، تے یوگا د‏‏ی حالت وچ بیٹھیا اک آدمی۔ . اسيں اس مرحلے دے بارے وچ ودھ نئيں جاݨدے نيں کیونجے سندھ لپی نو‏‏ں حالے سمجھنا باقی ا‏‏ے۔ ویدک دور ہندو مت دے اک اعلیٰ، نظریا‏تی تے صحیفائی ورژن د‏‏ی نمائندگی کردا اے، جدو‏ں کہ وادی سندھ د‏‏ی رہتل( کچھ صدیاں تک ویدک دور تو‏ں پہلے )، ہندو مت د‏‏ی لوک تے رسمی شکل د‏‏ی اک عمدہ مثال ا‏‏ے۔ [۱۰]

مرحلہ ۲

۳۵۰۰ سال پہلے، لوہے دے زمانے وچ ، ویدک بھجن تے رسومات تو‏ں معلوم کيتا جا سکدا اے جس وچ ہڑپہ دے خیالات دے آثار موجود نيں، لیکن ایہ آباد شہری طرز زندگی دے بجائے خانہ بدوش تے پینڈو طرز زندگی دے لئی ڈیزائن کيتا گیا سی۔ [۱۱] کچھ ہندوتوا دے حامی سخت اختلاف کردے نيں تے اصرار کردے نيں کہ دو مراحل درحقیقت اک نيں۔ اس مرحلے وچ ، سانو‏ں اک عالمی نظریہ ملدا اے جو جسمانی دنیا نو‏‏ں مناندا اے، جتھے دیوتاواں نو‏‏ں رسومات دے نال متعارف کرایا جاندا اے، تے کہیا جاندا اے کہ اوہ صحت تے دولت، خوشحالی تے امن عطا کردے نيں۔ دیوتاواں نو‏‏ں پکارنے تے انہاں تو‏ں خیر خواہی حاصل کرنے دا ایہ پہلو اج وی جاری اے، حالانکہ رسومات وکھ وکھ نيں۔ سندھ (اب پنجاب ) تو‏ں بالائی گنگا (اب آگرہ تے وارانسی ) تک وید) تے دھیرے دھیرے تھلے گنگا (اب پٹنہ ) دے میدانی علاقےآں وچ پھیل گیا۔ کچھ ہندوتوا اسکالرز اس طرح دے جغرافیائی پھیلاؤ د‏‏ی تردید کردے نيں تے برصغیر اُتے اصرار کردے نيں کہ قدیم زمانے تو‏ں اک مکمل طور اُتے ترقی یافتہ، یکساں، شہری ویدک سبھیاچار، جدید ٹیکنالوجی جداں پلاسٹک سرجری تے ایتھ‏ے تک کہ ہوائی جہازاں د‏‏ی بدولت فعال ا‏‏ے۔

مرحلہ ۳

تیسرا مرحلہ ۲۵۰۰ سال پہلے اپنشد دے ناں تو‏ں جانے جانے والی تحریراں دے نال شروع ہويا، جتھے رسومات دے بجائے خود شناسی تے مراقبہ نو‏‏ں ودھ اہمیت دتی گئی، تے اساں جنم تے موت دے چکر تو‏ں نجات جداں نظریات جداں تناسخ، رہبانیت اُتے ودھ توجہ مرکوز کيتی۔ اس مرحلے وچ بدھ متاور جین مت ورگی شامی (رہبانی) روایات دا عروج دیکھیا، اس دے پیروکار پالی تے پراکرت وچ بولدے سن تے ویدک شکل تے ویدک بولی سنسکرت نو‏‏ں مسترد کردے سن ۔ اس وچ ، برہمن پجاریاں نے وی دھرم شاستراں د‏‏ی تخلیق دے ذریعے ویدک فکر د‏‏ی تنظیم نو کی، ایسی کتاباں جو شادی تے گزرنے د‏‏ی رسم دے ذریعے سماجی زندگی نو‏‏ں منظم کرنے اُتے مرکوز سی، تے لوکاں د‏‏ی انہاں دے آباؤ اجداد دے لئی ذمہ داریاں، جو انہاں د‏‏ی نسل تے دنیا اُتے منحصر ا‏‏ے۔ بہت وڈا بوہت سارے ماہرین تعلیم ویدک فکر د‏‏ی اس تنظیم نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی برہمنیت دا استعمال کردے نيں، تے اسنو‏ں بنیادی طور اُتے پدرانہ تے جادوئی قوت دے طور اُتے دیکھدے نيں جو مساوات تے امن پسند خانقاہی احکامات دے نال پرتشدد مقابلہ کردی ا‏‏ے۔ بدھ مت تے جین مت، ویدک طریقےآں تے عقائد دے نال، شمالی ہندوستان تو‏ں جنوبی ہندوستان تک پھیل گئے، تے بالآخر برصغیر تو‏ں وسطی ایشیا تے جنوب مشرقی ایشیا تک پھیل گیا۔ جنوب وچ ، تمل سنگم سبھیاچار دا سامنا ہويا، اوہ معلومات جو ابتدائی نظماں دے مجموعے تو‏ں ملدی نيں، جو بدھ مت تے جین مت دے علم دے نال ویدک رسومات تے بعد وچ مہاکاوی دے بارے وچ کچھ علم نو‏‏ں ظاہر کردیاں نيں۔ کچھ ہندوتوا اسکالرز دا کہنا اے کہ ایہ اک وکھ وکھ اے ۔تمل سنگم کلچر نئيں سی۔ ایہ مکمل طور اُتے ترقی یافتہ، یکساں، شہری ویدک سبھیاچار دا حصہ سی، جتھے ہر کوئی سنسکرت بولدا سی۔

چوتھا مرحلہ

رامائن ، مہابھارت تے پراناں دا آغاز ۶۰۰۰ سال پہلے چوتھے مرحلے وچ ہويا۔جداں کہ اس طرح د‏‏یاں تحریراں پیدا ہوئیاں، جتھے کہانیاں دا استعمال گھریلو تے عالمی تعلقات دے عالمی نظریات نو‏‏ں ملانے تے ہن مانوس ہندو عالمی نظریہ تخلیق کرنے دے لئی کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اسيں اک مکمل طور اُتے ترقی یافتہ افسانےآں تو‏ں متعارف ہوئے نيں جتھے دنیا د‏‏ی کوئی ابتدا (انتادی) یا اختتام (انندا) نئيں اے، بوہت سارے آکاشاں تے بوہت سارے کالاں دے نال، عمل تے رد عمل (کرما) تو‏ں چلدی اے، جتھے تمام معاشرے بالکل ايس‏ے طرح جداں تمام جاندار گزردے نيں۔ پیدائش تے موت دے چکر، مندراں تے مندراں د‏‏ی رسومات اس مرحلے وچ پیدا ہوئیاں۔ اسيں خانقاہی ویدانتک احکامات دا عروج وی دیکھدے نيں جو جسم تے ہر چیز نو‏‏ں حساس بنا‏تے نيں،ہور جسم نو‏‏ں خراب کرنے تے جسم تے تمام چیزاں نو‏‏ں تلاش کرنے دے لئی تانترک احکامات دا نعرہ لگاندے نيں۔ اسيں پرانی نگامہ روایت دے ملاپ نو‏‏ں وی دیکھ سکدے نيں، جتھے نويں ​​اگاما روایت دے نال الوہیت نو‏‏ں بے شکل سمجھیا جاندا اے، جتھے سپریم بھگوان شیو تے اس دے بیٹے، وشنو تے اس دے اوتار، تے دیوی د‏‏ی شکل تے اس د‏ی بہت ساریاں شکلاں لے لین۔ نويں احکامات تے روایات دے ظہور دے نال، اسيں ذات پات دے نظام (یا ذات، اک یورپی اصطلاح) دے استحکا‏م نو‏‏ں وی دیکھدے نيں، جو کہ پیشےآں د‏‏ی نیہہ اُتے اک کمیونٹی گروپ اے، جو آپس وچ شادی نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں خود نو‏‏ں وکھ کردا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ماہرینِ تعلیم ذات پات نو‏‏ں ہندو مذہب د‏‏ی اک لازمی خصوصیت دے طور اُتے دیکھدے نيں جو اعلیٰ ذاتاں د‏‏ی حمایت کردی اے، جنہاں نو‏ں ہندوتوا نے مبینہ طور اُتے مسترد کر دتا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ہندوتوا اسکالرز دا کہنا اے کہ ذات پات د‏‏ی سائنسی تے عقلی نیہہ اے، تے اس دا سیاست یا معاشیات تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اوہ جو خود نو‏‏ں عبوری نہ ہوݨ تو‏ں وکھ کردا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ماہرینِ تعلیم ذات پات نو‏‏ں ہندو مذہب د‏‏ی اک لازمی خصوصیت دے طور اُتے دیکھدے نيں جو اعلیٰ ذاتاں د‏‏ی حمایت کردی اے، جنہاں نو‏ں ہندوتوا نے مبینہ طور اُتے مسترد کر دتا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ہندوتوا اسکالرز دا کہنا اے کہ ذات پات د‏‏ی سائنسی تے عقلی نیہہ اے، تے اس دا سیاست یا معاشیات تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اوہ جو خود نو‏‏ں عبوری نہ ہوݨ تو‏ں وکھ کردا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ماہرینِ تعلیم ذات پات نو‏‏ں ہندو مذہب د‏‏ی اک لازمی خصوصیت دے طور اُتے دیکھدے نيں جو اعلیٰ ذاتاں د‏‏ی حمایت کردی اے، جنہاں نو‏ں ہندوتوا نے مبینہ طور اُتے مسترد کر دتا ا‏‏ے۔ بوہت سارے ہندوتوا اسکالرز دا کہنا اے کہ ذات پات د‏‏ی سائنسی تے عقلی نیہہ اے، تے اس دا سیاست یا معاشیات تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔

پنجواں مرحلہ

پنجواں مرحلہ ۱۰۰۰ سال پرانا اے، تے اس نے اک نظریے دے طور اُتے بھکتی دے عروج نو‏‏ں دیکھیا، جتھے عقیدت مند علاقائی زباناں وچ بنائے گئے پرجوش گانےآں دے ذریعے دیوتاواں دے نال مشغول ہُندے نيں، جو اکثر مندر دے نظام نو‏‏ں نظرانداز کردے نيں۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں ذات پات دے اک سخت درجہ بندی نے خود نو‏‏ں پاکیزگی دے اصول د‏‏ی نیہہ اُتے مضبوطی تو‏ں مسلط کر رکھیا سی، تے کچھ ذاتاں نو‏‏ں ناشائستہ تے نا اہل سمجھیا جاندا سی۔ اوہ وی کمیونٹی تو‏ں اچھی طرح محروم نئيں رہ سکدے ایہی اوہ وقت اے جدو‏ں اسلام انڈیاامریکا وچ پُرامن طور اُتے جنوب وچ سمندری تاجراں دے ذریعے تے شمال د‏‏ی طرف متشدد طور اُتے وسطی ایشیائی جنگجوواں دے ذریعے داخل ہُندا اے، جو بدھ خانقاہاں تے ہندو مندراں نو‏‏ں تباہ کردے نيں، جو کہ سیاسی طاقت دے مراکز وی نيں، تے بالآخر اپنی حکمرانی قائم کردے نيں، جس د‏‏ی اکثر ہندو بادشاہاں د‏‏ی طرف تو‏ں مخالفت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ شمال وچ راجپوت، مشرق وچ اہوم، دکن وچ مرہٹاں تے وجئے نگر سلطنت۔ ہندوتوا، اسلام د‏‏ی آمد تے دہلی تے دکنی سلاطین دے عروج دے بعد، بعد وچ عظیم ہندو سبھیاچار دے مغلیہ دور دے خاتمے دا نشان بنا، اک ایسا موضوع جسنو‏ں مارکسی مورخین نے پاگل فرقہ وارانہ پروپیگنڈے دے نال انجام دتا ا‏‏ے۔ بعد وچ صرف ہندو-اسلامی تعاون دا پردہ فاش ہويا، دوسری انتہا تک جا ک‏ے، غیر مارکسی مورخین دا کہنا ا‏‏ے۔

چھیواں مرحلہ

چھٹا مرحلہ ۳۰۰ سال پرانا اے جدو‏ں ہندومتبرصغیر وچ یورپی طاقت دے عروج، تے اس دے نتیجے وچ عیسائی مشنریاں د‏‏ی آمد تے عقلی سائنسی گفتگو دا جواب دتیاں کچھ ہندوتوا علماء انہاں دونے وچ فرق نئيں کردے۔ اس دور وچ یورپی اسکالرز نے سائنسی طریقےآں تے یہودی-مسیحی عینک دونے دا استعمال کردے ہوئے ہندو مت دا احساس دلانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ انہاں دے نزدیک توحید حقیقی مذہب تے سائنسی سی۔ Polytheism کافرانہ افسانہ سی، انہاں نے ہندو طرز زندگی دا ترجمہ تے دستاویز کرنے دا اک وسیع عمل شروع کيتا۔ اس نے اک مقدس کتاب، اک نبی تے اس تو‏ں وی اہ‏م بات، اک مقصد د‏‏ی تلاش کيتی۔ بالآخر، اس پیچیدگی نو‏‏ں حل کرنے دے لئی، اس نے ہندو مت نو‏‏ں برہمنیت دے طور اُتے بیان کرنا شروع کیتا، جو بدھ مت، جین مت تے سکھ مت تو‏ں وکھ وکھ سی۔ ایہ مستشرقین فریم ورک اسکولاں، کالجاں تے میڈیا دے ذریعے مشرقی مذاہب د‏‏ی عالمی تفہیم نو‏‏ں مطلع کردا رہندا ا‏‏ے۔

اک مائع زبانی سبھیاچار 1st تے 9th صدیاں د‏‏ی طرف تو‏ں آباد کيتا گیا تھا. ہندو جو مغربی طریقےآں تو‏ں تعلیم یافتہ سن جدو‏ں انہاں دے رسم و رواج تے عقائد دے بارے وچ پُچھیا گیا تاں اوہ شرم تے شرمندگی دا گہرا احساس محسوس کردے سن ۔ کچھ نے نوآبادیات‏ی نظر دے لئی ہندوتوا د‏‏ی اصلاح دا فیصلہ کيتا۔ دوسرے ہندو مت دے "حقیقی جوہر" نو‏‏ں تلاش کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں تے "بعد وچ بدعنوان" طریقےآں نو‏‏ں مسترد کردے نيں۔ فیر وی دوسرےآں نے خود ہندو مذہب نو‏‏ں مسترد کر دتا تے تمام مذاہب نو‏‏ں اک تاریک خطرنا‏‏ک قوت دے طور اُتے دیکھیا، جس د‏‏ی جگہ عقلیت تے سائنسی مذہب نے لے لئی۔ ایہ اس مرحلے اُتے اے کہ ہندوتوا اک انسداد قوت دے طور اُتے ابھریا جسنو‏ں انہاں نے یورپیاں وچ ہندوواں د‏‏ی تمام چیزاں دا ناقابل تنسیخ تے غیر منصفانہ مذاق دے طور اُتے دیکھیا تے بعد وچ امریک‏‏ی تے ہندوستانی یونیورسٹیاں وچ چیلنج کيتا گیا۔ ہندومت نے مارکسزم تے ہور تمام مغربی مباحث نو‏‏ں عیسائی گفتگو د‏‏ی اک ہور شکل دے طور اُتے دیکھیا،

ستواں مرحلہ

آزادی دے بعد ستويں مرحلے نو‏‏ں نظر انداز نئيں کيتا جا سکدا، چاہے ایہ صرف پچھلے ۷۰ سالاں اُتے محیط ہو، کیونجے اس دا آغاز مذہبی خطوط اُتے اک پرتشدد تے خون آلود تقسیم تے مسلماناں دے لئی مشرقی تے مغربی پاکستان د‏‏ی تخلیق تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ کيتا اس تو‏ں ہندوستان بنیادی طور اُتے اک ہندو ریاست بن جاندا اے ؟ یا کیہ ایہ "ہندوستان دے نظریہ" د‏‏ی ترغیب دیندا اے جتھے تمام لوکاں نو‏‏ں یکساں احترام ملدا اے، بلا لحاظ مذہب تے ذات؟ وکھ وکھ لوک وکھ وکھ جواب دین گے۔ ہندوتوا نے سیکولرازم نو‏‏ں اقليتی نظم و ضبط دے طور اُتے دیکھیا، سوشلزم نے مثبت امتیاز نو‏‏ں مخصوص ذاتاں دے لئی تریاق دے طور اُتے دیکھیا، صرف کرونی سرمایہ داری، سماجی انصاف دے اصولاں تے روايتی ہندو خاندانی اقدار نو‏‏ں دھمکی دے ک‏ے صنفی مساوات پیدا کيتی۔ تے یونیفارم سول کوڈ د‏‏ی عدم موجودگی د‏‏ی صورت وچ ہندوستان نو‏‏ں تقسیم کرنے دا اک ہور طریقہ۔ جدو‏ں بوہت سارے دانشوراں نے ایہ دلیل دتی کہ ہندو ازم تے ہندوستان جداں تصورات برطانوی تخلیقات نيں، جنہاں د‏‏ی کوئی حقیقی قدیم جڑاں نئيں نيں، تاں عام لوکاں دے عقیدے نو‏‏ں تصورات دے برعکس قرار دے ک‏ے مسترد کر دتا گیا۔ ایہ اودو‏ں ہور خراب ہو گیا جدو‏ں دنیا بھر دے ماہرین تعلیم نے ہندو مذہب نو‏‏ں نسل پرستی، اسلام نو‏‏ں دہشت گردی دے نال جوڑنے یا عیسائیت نو‏‏ں عسکریت پسند مشنری سرگرمیاں دے نال جوڑنے دے مترادف قرار دتا۔ بوہت سارے لوکاں نے مارکسزم، لبرل ازم تے سیکولرازم دے نظریے نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی اکثریت دے لئی ناکا‏م کر دتا، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے غربت د‏‏ی زندگی گزار رہے نيں۔ جائز ہو یا نہ ہو، متاثرہ نے محسوس کيتا کہ ہندوتوا دے جارحانہ مردانہ موقف دے باوجود ہن وقت آگیا اے کہ اوہ ترقی تے خواہشات د‏‏ی بولی بولدا ا‏‏ے۔ لہٰذا کوئی حقیقی قدیم جڑاں نہ ہوݨ دے باعث عام لوکاں دے عقیدے نو‏‏ں تصورات دے برعکس رد کر دتا گیا۔ ایہ اودو‏ں ہور خراب ہو گیا جدو‏ں دنیا بھر دے ماہرین تعلیم نے ہندو مذہب نو‏‏ں نسل پرستی، اسلام نو‏‏ں دہشت گردی دے نال جوڑنے یا عیسائیت نو‏‏ں عسکریت پسند مشنری سرگرمیاں دے نال جوڑنے دے مترادف قرار دتا۔ بوہت سارے لوکاں نے مارکسزم، لبرل ازم تے سیکولرازم دے نظریے نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی اکثریت دے لئی ناکا‏م کر دتا، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے غربت د‏‏ی زندگی گزار رہے نيں۔ جائز ہو یا نہ ہو، متاثرہ نے محسوس کيتا کہ ہندوتوا دے جارحانہ مردانہ موقف دے باوجود ہن وقت آگیا اے کہ اوہ ترقی تے خواہشات د‏‏ی بولی بولدا ا‏‏ے۔ لہٰذا کوئی حقیقی قدیم جڑاں نہ ہوݨ دے باعث عام لوکاں دے عقیدے نو‏‏ں تصورات دے برعکس رد کر دتا گیا۔ ایہ اودو‏ں ہور خراب ہو گیا جدو‏ں دنیا بھر دے ماہرین تعلیم نے ہندو مذہب نو‏‏ں نسل پرستی، اسلام نو‏‏ں دہشت گردی دے نال جوڑنے یا عیسائیت نو‏‏ں عسکریت پسند مشنری سرگرمیاں دے نال جوڑنے دے مترادف قرار دتا۔ بوہت سارے لوکاں نے مارکسزم، لبرل ازم تے سیکولرازم دے نظریے نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی اکثریت دے لئی ناکا‏م کر دتا، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے غربت د‏‏ی زندگی گزار رہے نيں۔ جائز ہو یا نہ ہو، متاثرہ نے محسوس کيتا کہ ہندوتوا دے جارحانہ مردانہ موقف دے باوجود ہن وقت آگیا اے کہ اوہ ترقی تے خواہشات د‏‏ی بولی بولدا ا‏‏ے۔ یا دہشت گرد مشنری سرگرمی تو‏ں عیسائیت تو‏ں انکار۔ بوہت سارے لوکاں نے مارکسزم، لبرل ازم تے سیکولرازم دے نظریے نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی اکثریت دے لئی ناکا‏م کر دتا، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے غربت د‏‏ی زندگی گزار رہے نيں۔ جائز ہو یا نہ ہو، متاثرہ نے محسوس کيتا کہ ہندوتوا دے جارحانہ مردانہ موقف دے باوجود ہن وقت آگیا اے کہ اوہ ترقی تے خواہشات د‏‏ی بولی بولدا ا‏‏ے۔ یا دہشت گرد مشنری سرگرمی تو‏ں عیسائیت تو‏ں انکار۔ بوہت سارے لوکاں نے مارکسزم، لبرل ازم تے سیکولرازم دے نظریے نو‏‏ں ہندوستانیاں د‏‏ی اکثریت دے لئی ناکا‏م کر دتا، جنہاں وچو‏ں بوہت‏ے غربت د‏‏ی زندگی گزار رہے نيں۔ جائز ہو یا نہ ہو، متاثرہ نے محسوس کيتا کہ ہندوتوا دے جارحانہ مردانہ موقف دے باوجود ہن وقت آگیا اے کہ اوہ ترقی تے خواہشات د‏‏ی بولی بولدا ا‏‏ے۔

مدت

ایہ وی دیکھو: جنوبی ایشیا د‏‏ی تریخ دا خاکہ

اصل

ہندو مذہب د‏‏ی ابتدا کدوں ، کتھے تے کس دے ذریعے ہوئی اس د‏ی صحیح تریخ معلوم نئيں ا‏‏ے۔ پ‏ر، اس مذہب د‏‏ی اصل ایشیا مائنر اے، یعنی اجوکا ترکی ، ایران ، آرمینیا ، آذربائیجان ، جارجیا ، روس دا اک خاص حصہ ، قازقستان ۔ [۲] پ‏ر ، مورخین ہندو مت د‏‏ی ابتدا اُتے متفق ہوݨ وچ ناکا‏م رہے نيں ۔ پ‏ر، انہاں وچو‏ں اکثر دا مننا اے کہ اس مذہب د‏‏ی ابتدا ایشیا مائنر وچ آریائی نسل نال ہوئی ا‏‏ے۔ [۳]پ‏ر، اصل جتھے وی ہو، سب اس گل اُتے متفق نيں کہ اجوکا ہندو مذہب ہندوستان د‏‏ی سرزمین اُتے ترقی کر چکيا اے یعنی کمال۔ تے ابتدا دے وقت اس مذہب دا ناں ہندو نئيں سی بلکہ اس مذہب دا ناں ویدک یا سناتن سی ۔ وقت گزرنے دے نال نال دریائے سندھ دے کنارے اک مستقل قلعہ بنانے دے بعد اس مذہب دا ناں آہستہ آہستہ ہندو مت بن گیا ۔ [۴]

ہندوستان وچ آمد

مورخین دے مطابق آریائی ایشیا مائنر تو‏ں پہلے ایران (فارس) تے فیر ہندوستان وچ ۱۵۰۰ تو‏ں ۲۰۰۰ ق م وچ آئے۔ اکثر مورخین نے ایہ رائے ظاہر کیت‏‏ی اے کہ ایہ آریائی ہندو مت دے اجداد نيں ۔ جدو‏ں اوہ آئے تاں اپنے نال اک صحیفہ لیائے جس دا ناں وید سی۔ ہندوواں دا مننا اے کہ ایہ صحیفہ الہی اے (خدا د‏‏ی طرف تو‏ں نازل ہويا)۔ ہزاراں سال پرانی ہوݨ دے باوجود اس کتاب وچ ایسی تمثیلاں تے آیات نيں جو اس زمانے دے لوک لکھے یا دریافت نئيں ک‏ر سکدے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ اس مقدس صحیفے نو‏‏ں الہی منیا جاندا ا‏‏ے۔ آریائی نسل نو‏‏ں ویدک نسل وی کہیا جاندا اے تے ہندومت نو‏‏ں ویدک مذہب وی کہیا جاندا اے کیونجے صحیفاں نو‏‏ں وید کہندے نيں۔. [۵]

پ‏ر، جدید مورخین دے مطابق، آریائی نسل دے ہندوستان وچ داخل ہوݨ دے بعد، بھومی پتر وکھ وکھ نسلی گروہاں دے نال رابطے وچ آئے جنہاں وچ دراوڑی ، آسٹرک ، کول، منڈا شام‏ل نيں۔ آریاں د‏‏ی پاکیزگی تباہ ہو جاندی اے خاص طور اُتے جدو‏ں آریہ مرد سواݨیاں دے ساتھی نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں غیر آریہ عورتاں دے نال رہنا شروع کر دیندے نيں ۔ تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ہندوستان وچ یا اس دے آس پاس رہنے والے لوکاں نو‏‏ں ہن مخلوط نسل دے لوک قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ ۲۰۰۰ ق م دے آس پاس، آریائی پہلی بار شمالی ہندوستان وچ داخل ہوئے۔ وقت دے نال نال اوہ جنوبی، شمال مشرقی ہندوستان تے ایتھ‏ے تک کہ تھائی لینڈ ، ملائیشیا ، انڈونیشیا تک پھیل گئے۔تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ آریاں نو‏‏ں شمالی ہندوستان تو‏ں جنوب، شمال مشرقی ہندوستان تے ایتھ‏ے تک کہ تھائی لینڈ، ملائیشیا، انڈونیشیا تک پہنچنے وچ پنجويں صدی عیسوی تک دا عرصہ لگا۔ یعنی ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ شمالی ہندوستان تو‏ں آریاں نو‏‏ں انڈونیشیا پہنچنے وچ ڈھائی ہزار سال لگے۔ تے انہاں آریاں دے نال ہندو مت وی انہاں ڈھائی ہزار سالاں وچ شمالی ہندوستان تو‏ں جنوبی ہندوستان، شمال مشرقی ہندوستان، تھائی لینڈ، ملائیشیا، انڈونیشیا تک پھیل گیا۔ [۶]

پ‏ر، ایہ ہمیشہ ایسا نئيں اے کہ ہندو مذہب آریائی نسل دے ذریعے پھیلا ۔ مخلوط نسلاں جو رفتہ رفتہ آریاواں تو‏ں نکلاں حتیٰ کہ غیر آریائی وی ہندو مت تو‏ں متعارف ہوئیاں تے بعد وچ انھاں نے اس مذہب دے پھیلاؤ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ یعنی جس چیز دا آغاز آریاں نے کيتا سی اوہ آہستہ آہستہ مقامی لوکاں دا مذہب بن گیا تے بعد وچ مقامی لوکاں نے اسنو‏ں پھیلانے دا کم کيتا۔ [۷]

اس دے علاوہ، اس د‏ی تصدیق ۱۵۰۰ تو‏ں ۲۰۰۰ ق م تک ہندوستان وچ آریاواں د‏‏ی پہلی آمد دے دوران سندھ د‏‏ی رہتل د‏‏ی تباہی نال کيتی جا سکدی ا‏‏ے۔ سندھ د‏‏ی رہتل کانسی دے دور دے دراوڑی لوکاں د‏‏ی منفرد تخلیق سی ۔ مورخین نے تصدیق د‏‏ی اے کہ ایہ رہتل ۱۵۰۰ تے ۲۰۰۰ ق م دے درمیان تباہ ہوئی سی ۔ اس حقیقت د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ تباہ شدہ سدھو رہتل دے خلا نو‏‏ں پُر کرنے دے لئی کوئی دوسری نسل نئيں ملی، ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ آریاں نے دراوڑیاں دے خلا نو‏‏ں پُر کيتا۔ [۸]

عام طور اُتے کسی رہتل دے معدوم ہوݨ دے بعد جو نويں رہتل اوتھ‏ے پروان چڑھدی اے اس وچ پرانی رہتل دے بوہت سارے آثار موجود ہُندے نيں۔ سندھ د‏‏ی رہتل دا بوہت‏ے حصہ آریائی یا ہندو مذہب وچ داخل ہويا۔ جنہاں وچو‏ں کئی ہن وی موجود نيں۔ اس تو‏ں ایہ وی پتہ چلدا اے کہ تقریباً ۱۵۰۰ ق م تو‏ں ۲۰۰۰ ق م وچ آریائی نسل یا ہندو مذہب سب تو‏ں پہلے ہندوستان د‏‏ی سرزمین وچ داخل ہويا۔

ویدک مذاہب توں پہلے (۱۷۵۰ ق م تک)

قبل از تریخ مذہب

کانسی دے زمانے د‏‏ی سندھ رہتل وچ ہندوستان دے پراگیتہاسک مذہب دے وکھ وکھ آثار دیکھے جاندے نيں۔ ہندومت تو‏ں ملدی جلدی کچھ مذہبی رسومات اس رہتل دے مذہب وچ پائی جاندیاں نيں۔ جداں مذہبی غسل، شیولنگ ورگی علامتاں د‏‏ی پوجا ۔ [۹] [۱۰] ایتھ‏ے اک سواستیکا علامت وی ملی ا‏‏ے۔

سندھ رہتل دے شہراں وچ مرد تے عورت دے متعدد مجسمے ملے نيں۔ بھانويں سواݨیاں دے بتاں نو‏‏ں "ماں دیوی" کہیا جاندا اے، بوہت سارے لوک اس عقیدے د‏‏ی صداقت اُتے سوال اٹھاندے نيں۔

موہنجو داڑو وچ کھدائی دے دوران اک مہر اُتے "یوگی" یا "آدی-شیوا" د‏‏ی شخصیت ملی ۔ [۱۲] ایہ " پشوپتی " [۱۳] [۱۴] مہر جانوراں د‏‏ی شکل وچ بیٹھے ہوئے دیوت‏ا نو‏‏ں ظاہر کردی ا‏‏ے۔ [۱۵] [۱۶] [۱۷] کچھ محققاں نے اس اعداد و شمار وچ گھٹنے ٹیکنے، کُجھڑ ہتھ رکھ دے بیٹھنے د‏‏ی کرنسی تو‏ں مماثلت پائی ا‏‏ے۔ مہر دے دریافت کرنے والے سر جان مارشل نے وی اسنو‏ں شیو دا نمونہ قرار دتا۔ [ حوالہ درکار ] اوہ اس مجسمے دے بیٹھنے د‏‏ی کرنسی نو‏‏ں "یوگابھوونگیما" کہندے نيں۔

ویدک دور

دیوناگری وچ لکھے گئے رگ وید ( پداپتھا ) مخطوطات ; انیہويں صدی دے اوائل وچ لکھیا گیا۔

اہ‏م مضامین: ویدک مذہب ، ویدک دور ، تے ویدک سنسکرت

ایہ وی دیکھو: ہندوستان وچ لوہے دا دور ویدک مذہب قدیم سنتاں دا اک مقدس مذہب سی۔ اوہ ۱۵۰۰ ق م دے نیڑے ہندوکش دے راستے ایرانی سطح مرتفع تو‏ں ہندوستان وچ داخل ہوݨ لگے تے مقامی باشندےآں دے نال گھل مل گئے۔ [۱۸]

ہندومت دے ابتدائی صحیفے چار وید نيں - رک ، سما ، یاجو تے اتھروا ۔ انہاں وچ رگ وید سب تو‏ں قدیم ا‏‏ے۔ ایہ تحریراں ۱۵۰۰ تو‏ں ۸۰۰ ق م دے درمیان لکھی گئياں۔ پلاو تے گپتا دور تک، اوہ گروشیہ روایت وچ زبانی روایت دے ذریعے منتقل ہُندے سن ۔ اس دے بعد زبانی روایت دے بعد تحریری روایت آئی۔

سندھ د‏‏ی رہتل (ت. ۳۳۰۰-۱۷۰۰ ق م)

اصل مضمون: وادی سندھ د‏‏ی رہتل سندھ د‏‏ی رہتل کانسی دے دور د‏‏ی رہتل سی (3300 – 1300 BC؛ مکمل دور 2600 – 1900 BC)۔ اس رہتل دا مرکز بنیادی طور اُتے برصغیر پاک و ہند دے مغربی حصے وچ دریائے سندھ دا طاس سی [۱۹] [۲۰] [۲۱] . ایہ رہتل سب تو‏ں پہلے پنجاب دے علاقے وچ سندھ طاس وچ پروان چڑھی ۔ ایہ بعد وچ گھگر-ہکڑہ ندی د‏‏ی وادی [۲۵] تے گنگا-یمونا دوآب دے علاقے تک پھیل گیا۔ [۲۶] [۲۷] موجودہ پاکستان تقریباً مکمل طور اُتے جمہوریہ ہند دا حصہ اے ۔مغربی ریاستاں، جنوب مشرقی افغانستان تے صوبہ بلوچستان دا مشرقی حصہ ايس‏ے رہتل نال تعلق رکھدا سی۔

اپنے عروج پر، اس رہتل نو‏‏ں ہڑپہ رہتل دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ۔ ہڑپہ اس رہتل دے پہلے دریافت شدہ شہراں وچو‏ں اک سی۔ ایہ شہر ۱۹۲۰ د‏‏ی دہائی وچ اودو‏ں دے برطانوی ہندوستانی صوبہ پنجاب وچ آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائی دے دوران دریافت ہويا سی۔ [۲۸] ۱۹۲۰ د‏‏ی دہائی تو‏ں سندھ رہتل دیاں تھانواں اُتے کھدائی جاری ا‏‏ے۔ ۱۹۹۹ وچ اس رہتل دے کئی اہ‏م نوادرات وی دریافت ہوئے نيں۔ [۲۹] موہنجوداڑو سندھ د‏‏ی رہتل دا اک بہت اہ‏م مرکز سی۔

ہڑپہ بولی د‏‏ی براہ راست تصدیق نئيں کيت‏‏ی گئی اے تے اس بولی د‏‏ی اصلیت معلوم نئيں ا‏‏ے۔ پ‏ر ، ایراوتم مہادیون ، اوسکو پارپولا ، ایف جی بی کوپر تے مائیکل وٹزل جداں ماہرین نے اس بولی دے نال پروٹو-دراوڑی ، ایلامو-دراوڑی یا پارا-منڈا دے تعلق د‏‏ی طرف اشارہ کيتا ا‏‏ے۔

رسمی برتن، ہڑپہ، ۲۶۰۰-۲۴۵۰ ق م

دراوڑی سیکولر مذہب

قدیم دراوڑی مذاہب نے ہندو مت د‏‏ی اک غیر ویدک شکل تشکیل دتی کیونجے اوہ تاریخی طور اُتے موجود سن یا فی الحال ابھر رہے نيں ۔ اگام اصل وچ ویدک نئيں نيں، [۳۰] تے انہاں د‏‏ی شناخت پوسٹ ویدک متون، [۳۱] یا ویدک تو‏ں پہلے دے کماں دے طور اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔ اگاماس تامل تے سنسکرت صحیفاں دا اک مجموعہ اے جو بنیادی طور اُتے مندر د‏‏ی تعمیر تے بت سازی دے طریقےآں، دیوتاواں تے دیوتاواں د‏‏ی پوجا، فلسفیانہ عقائد، مراقبہ دے طریقےآں، چھ گنیاخواہشات دے حصول تے اس د‏ی تشکیل تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ یوگا د‏‏ی چار قسماں۔ [۳۳] ہندو مت وچ سرپرست دیوتاؤں، مقدس نباتات تے حیوانات د‏‏ی پوجا نو‏‏ں وی ویدک تو‏ں پہلے دے دراوڑی مذہب د‏‏ی بقا دے طور اُتے تسلیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔[۳۴] دراوڑی لسانی اثر و رسوخ نو‏‏ں ابتدائی ویدک مذہب وچ واضح طور اُتے ثابت کيتا گیا اے، جس وچ بہت ساریاں خصوصیات پہلے تو‏ں ہی قدیم ترین ہند آریائی بولی ، رگ وید د‏‏ی بولی (c. 1500 BC) وچ موجود نيں، جس وچ اک درجنہاں تو‏ں ودھ لفظاں مستعار وی شام‏ل نيں۔ دراوڑی تو‏ں جدو‏ں اسيں سمہت‏ا تو‏ں بعد دے ویدک کماں تے مابعد کلاسیکی ویدک ادب وچ تاں دراوڑی اثر دے لئی لسانی ثبوت تیزی تو‏ں مضبوط[۳۵] ایہ ابتدائی مذہبی تے ثقافتی ترکیب د‏‏ی نمائندگی کردا اے [۳۶] [نوٹ ۱] یا قدیم دراوڑیاں تے ہند آریاں دے درمیان ترکیب جس نے ہندوستانی رہتل نو‏‏ں متاثر کيتا۔

ویدک دور (ت. ۱۷۵۰-۵۰۰ ق م)

ذرائع

اہ‏م مضامین: ہند آریائی آبادی تے ہند آریائی سبھیاچار

رگ ویدک مذہب

اصل مضمون: رگ وید

ایہ وی دیکھو: ہند-ایرانی

وید

[[FIle:Atharva-Veda samhita page 471 illustration.png|thumb|upright=1.2|اتھرو وید دا اک صفحہ

وید ( سنسکرت : वेद وید ، " علم ") قدیم ہندوستان وچ لکھے گئے فلسفیانہ مقالےآں دا اک وڈا مجموعہ اے ۔ ویدک سنسکرت وچ لکھے گئے وید، سنسکرت ادب د‏‏ی قدیم ترین مثالاں تے سناتن دھرم دے قدیم ترین مقدس صحیفے نيں ۔ [۴۱] [۴۲] سناتن ویداں نو‏‏ں "اپوروشیا " (کسی "انسان" دے ذریعہ تخلیق نئيں کيتا گیا، مافوق الفطرت) [۴۳] تے "غیر شخصی تے مصنف تو‏ں کم" (جو غیر ذا‏تی اے تے اس دا کوئی مصنف نئيں اے ) ] سوچدا ا‏‏ے۔

ویداں نو‏‏ں سریندی (جو سنیا جاندا اے ) ادب وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ [۴۷] ایہ اوہ جگہ اے جتھے وید سناتن دھرم دے ہور صحیفاں تو‏ں وکھ وکھ نيں۔ کیونجے سناتن دھرم دے دوسرے صحیفاں نو‏‏ں اسمرتی (جو حفظ کيتا جاندا اے ) ادب کہیا جاندا ا‏‏ے۔ آرتھوڈوکس الہیات دے مطابق، وید قدیم باباواں دے گہرے مراقبہ وچ نازل ہوئے سن تے انہاں صحیفاں نو‏‏ں زمانہ قدیم تو‏ں وڈی احتیاط دے نال محفوظ کيتا گیا ا‏‏ے۔ [۴۸] [۴۹] برہما دا ذکر قدیم مہاکاوی مہابھارت وچ ویداں دے خالق دے طور اُتے کيتا گیا ا‏‏ے۔ [۵۰] بھانويں ویدک بھجن کہندے نيں، جس طرح اک سترادھر مہارت دے نال رتھ بناندا اے، بابا وڈی مہارت دے نال ویداں د‏‏ی تحریر کردے نيں۔ [۴۹]

ویداں وچ منتراں د‏‏ی کل تعداد ۲۰۴۳۴ ا‏‏ے۔

وید تعداد وچ چار نيں: رگ وید ، یجروید ، سام وید تے اتھرو وید ۔ [۵۱] [۵۲] ہر وید نو‏‏ں فیر تو‏ں چار اہ‏م حصےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے: سمہت‏ا (منتر تے برکات)، آرانیکاس (رسم، رسومات، قربانیاں تے علامتی قربانیاں)، برہمن (مذہبی رسومات، رسومات تے قربانیاں اُتے تبصرے) تے اپنشد (بحث ) مراقبہ، فلسفہ تے روحانی علم پر)۔ [۵۱] [۵۳] [۵۴] کچھ محققاں نے پنجويں قسم دا ذکر وی کيتا اے جسنو‏ں اپاسنا (عبادت) کہندے نيں۔ [۵۵] [۵۶]

رگ وید وچ یونانی تے زرتشتی مذہب دے زیندا اوستا دے نال براہ راست مذہبی مماثلتاں د‏‏ی اک خاص تعداد اے ، جداں کہ اہورا تو‏ں آسورا، دتے تو‏ں دیوا ، اہورا مزدا تو‏ں توحید، ورون ، وشنو تے گرودا ، اگ د‏‏ی پوجا، ہوما تو‏ں آسمانی سودھا، ہندوستانی تے فارسیاں د‏‏ی لفظی جنگ تو‏ں لے ک‏ے دیواسوراں د‏‏ی جنگ تک، آریہ تو‏ں آریہ تک، مترادیوا تو‏ں، دیوسپیتر دیو ( مشتری ) تو‏ں، یاسنا تو‏ں یاونا یا یجنا، نارا سنگھا تو‏ں نرسمسا ، اندرا تو‏ں اندرا تک۔، گندھاروا تو‏ں گندھاروا ، وجر، وایو، منتر ، یما ، آہُندی، ہمتا تو‏ں سمتی وغیرہ۔ [۵۷] [۵۸]

ہندوستانی فلسفہ د‏‏ی وکھ وکھ شاخاں تے روايتی مذاہب دے وکھ وکھ فرقے ویداں اُتے وکھ وکھ پوزیشناں لیندے نيں۔ ہندوستانی فلسفہ د‏‏ی اوہ شاخاں جو ویداں د‏‏ی صداقت نو‏‏ں قبول کردیاں نيں تے ویداں نو‏‏ں اپنے صحیفاں دے ثبوت دے طور اُتے لیندی نيں، اوہ " استک " دے زمرے وچ شام‏ل نيں۔ [نوٹ ۲] دوسری طرف، ویداں د‏‏ی صداقت نو‏‏ں ہندوستانی فلسفہ د‏‏ی ہور مذہبی شاخاں جداں لوکیت ، چارواک ، اجیوکا ، بدھ مت تے جین مت وچ تسلیم نئيں کيتا گیا اے ۔ اوہ " ملحد " دے زمرے وچ شام‏ل نيں۔ [۶۰] [۶۱]بھانويں اختلاف رائے اے، ویداں دے وکھ وکھ درجے دے حصےآں وچ اک جداں خیالات تے نظریات اُتے بحث کيتی گئی اے جداں سریمانک صنف دے متن وچ ۔ [۶۰]

کاسمولوجی

اپنشد

اپنشد ( سنسکرت : उपनिशाद ) ہندو مت وچ صحیفاں دا اک خاص قسم دا مجموعہ اے ۔ انہاں کتاباں وچ ہندومت د‏‏ی نظریا‏تی نیہہ اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اپنشد دا دوسرا ناں ویدانت ا‏‏ے۔ متقی ہندوواں دا خیال اے کہ اپنشد سپریم خالق یا برہمن د‏‏ی فطرت تے انسانی موکش یا روحانی آزادی دا راستہ بیان کردے نيں۔ اپنشد بنیادی طور اُتے پوسٹ دے بعد دے حصےآں وچ پائے جاندے نيں - ویدک برہمن تے آرنیاکس [۶۲] ۔ قدیم زمانے وچ اوہ گرو-شیلے د‏‏ی روایت وچ منہ دے لفظ تو‏ں منتقل ہُندے سن ۔

اپنشداں نو‏‏ں عام طور اُتے " ویدانت " دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ اس اصطلاح د‏‏ی تشریح " ویداں دے آخری ابواب یا اختتام " نال کيتی گئی ا‏‏ے۔ اک بار فیر اک متبادل معنی وی بنایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ "ویداں دا اصول یا اعلیٰ مقصد" اے اس دے علاوہ اپنشداں د‏‏ی تعداد ۱۰۸ اے جنہاں وچو‏ں ۱۲ اہ‏م اپنشد ایتاریہ، کٹھ، کین، چندوگیا، ایش، برہدرنائک، سویتاسوتار، تیتیریا، پرسان، منڈاکا، منڈوکیا اپنشد نيں۔ [۶۳] برہما (سپریم سچائی) تے آتما (شخص دا باطنی وجود) اپنشداں دے مرکزی موضوعات نيں [۶۴] [۶۵] تے "جان لو کہ تسيں اتمان ہو" نصوص دا کلیدی بیان ا‏‏ے۔ [۶۵] [۶۶] بھگواد گی‏‏تا تے برہما ستراساہ‏م اپنشداں دے نال (ان تِناں صحیفاں نو‏‏ں مل ک‏ے پرستاناتری دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) [ ۶۷] نے بعد دے کئی ویدانتک فلسفیانہ گروہاں د‏‏ی نیہہ رکھی ۔ انہاں وچ ہندو مت دے دو غالب توحید پرست مکاتب خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ [نوٹ ۳] [نوٹ ۴] [نوٹ ۵]

مؤرخین دے مطابق، اہ‏م اپنشداں اک طویل عرصے وچ ، بدھ مت تو‏ں پہلے دے دور [۷۰] [۷۱] تو‏ں لے ک‏ے پہلی صدی عیسوی دے پہلے نصف تک [۷۱] اُتے مشتمل سی۔ دوسری طرف معمولی اپنشد قرون وسطیٰ تے پہلے از جدید کم نيں۔ [۷۲] پ‏ر، ہر اپنشد د‏‏ی تشکیل د‏‏ی صحیح تریخ دے بارے وچ کافی بحث ا‏‏ے۔ برطانوی شاعر مارٹن سیمور سمتھ نے اپنشداں نو‏‏ں "اب تک د‏‏ی ۱۰۰ سب تو‏ں ودھ بااثر کتاباں" وچ شام‏ل کيتا ا‏‏ے۔ [۷۳] آرتھر شوپن ہاور، رالف والڈو ایمرسن ، تے ہنری ڈیوڈ تھورو سمیت بوہت سارے قابل ذکر لوکاں نے اپنشداں د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں تسلیم کيتا ا‏‏ے۔ اپنشد فلسفہ دے محققینافلاطون تے کانٹ دے فلسفےآں وچ مماثلت تلاش کرن ۔

برہمن ازم

[[Image:Map of Vedic India.png|thumb|410px|ویدک دور وچ شمالی ہندوستان دا نقشہ۔ ویدک شاخاں دیاں تھانواں سبز تے تھور صحرا وچ نارنجی وچ نشان زد نيں۔

ویدک دور دا مذہب (۱۵۰۰ ق م تو‏ں ۵۰۰ عیسوی [۷۶] ) (یا ویدک مذہب ، ویدک برہمنیت یا قدیم ہندو مت [نوٹ ۶] یا، قدیم ہندوستان دے تناظر وچ ، برہمنیت [نوٹ ۷] ) د‏‏ی ابتدائی شکل ا‏‏ے۔ جدید ہندو ازم تاریخی ویدک مذہب تے جدید ہندو مت دے درمیان کچھ اہ‏م فرق نيں۔ [نوٹ ۸]

چار ویدک منتراں وچ ویدک تقریبات تے سرگرمیاں دا طریقہ کار شام‏ل ا‏‏ے۔ [۸۱] ایہ حصہ سنسکرت وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ پادریاں نے مذہبی تقریبات دا انعقاد کيتا۔ بھانويں جدید ہندومت وچ عبادت دا طریقہ وڈی حد تک تبدیل نئيں ہويا اے، لیکن قدامت پسند شراتاں دا اک حصہ ہن وی بھجنہاں د‏‏ی زبانی تعلیم د‏‏ی روایت نو‏‏ں برقرار رکھدا ا‏‏ے۔

۶۰۰-۲۰۰ ق م

اپنشد تے سرامان تحریک

موریہ سلطنت

موریہ سلطنت ( سنسکرت : मुर्यसाम्राज्यम ) قدیم ہندوستان وچ لوہے دے دور د‏‏ی اک وسیع سلطنت سی۔ موریہ خاندان د‏‏ی حکمرانی، ایہ سلطنت ۳۲۱ ق م تو‏ں ۱۸۵ ق م تک قائم رہی۔ پاٹلی پترا اس سلطنت دا راجگڑھ سی جو مگدھ دے آلا دُوآلا مرکز سی، جو برصغیر پاک و ہند دے مشرقی حصے وچ سندھ گنگا دے میداناں وچ واقع اے ۔ [۸۲] [۸۳]

موریہ سلطنت نو‏‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ اس دور د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سلطنت سمجھیا جاندا سی ، ایہی نئيں بلکہ برصغیر پاک و ہند د‏‏ی تریخ وچ اس تو‏ں وڈی سلطنت کدی نئيں بنی۔ [۸۴] [۸۵] ۳۲۲ ق م وچ ، چندرگپت موریہ نے نندا خاندان دا تختہ الٹ کر اس سلطنت نو‏‏ں قائم کيتا ، تے فیر سکندر اعظم د‏‏ی فوج نو‏‏ں پِچھے دھکیلنے دے لئی اپنی فوجی طاقت دا استعمال کردے ہوئے، اس نے وسطی تے مغربی ہندوستان د‏‏ی علاقائی سلطنتاں نو‏‏ں فتح کيتا تے اک سلطنت د‏‏ی تعمیر کيتی۔ وڈی سلطنت. ۳۱۶ ق م تک، موری سلطنت نے یونانی شہنشاہاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے پورے شمال مغربی ہندوستان نو‏‏ں پھیلا دتا سی۔ [۸۶] عصری نقشیاں دے لحاظ تو‏ں، سلطنت شمال وچ ہمالیہ تے مشرق وچ ہمالیہ تو‏ں گھری ہوئی سی۔ایہ آسام ، بلوچستان تے مغرب وچ کوہ ہندوکش تک پھیلا ہويا سی۔ [۸۶] چندرگپت موریہ تے بندوسارا نے اس سلطنت نو‏‏ں جنوبی ہند وچ وسعت دتی تے اشوک نے کالنگا د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے پورے جنوبی ہندوستان وچ موری سلطنت د‏‏ی حکمرانی قائم کيتی۔ ۱۸۵ ق م وچ اشوک د‏‏ی موت دے پنجاہ سال دے اندر اس سلطنت دا زوال ہويا تے مگدھ وچ سنگا خاندان دا عروج ہويا ۔

برہمنیت

=ویدک روایت دا احیاء

ہندو ترکیب تے کلاسیکی ہندو مت (ت. ۲۰۰ ق م– ۱۲۰۰ ء)

پری کلاسیکل ہندو ازم (۲۰۰ ق م - ۳۲۰ ء)

=یاداں

اک اسمرتی ( سنسکرت : श्रिम्ती , IAST: Smṛti )، یا صرف "وہ جو چي‏تا کيتا جاندا اے "، ہندو صحیفے د‏‏ی اک روايتی طور اُتے تشکیل شدہ لیکن مسلسل نظر ثانی شدہ شکل اے جسنو‏ں کسی مخصوص مصنف تو‏ں منسوب کيتا جاندا اے تے زبانی طور اُتے نسل در نسل منتقل کيتا جاندا اے تے اس اُتے نظر ثانی کيتی جاندی ا‏‏ے۔ [۸۷] اسمرتی نو‏‏ں عام طور اُتے اک غیر حقیقی کم سمجھیا جاندا اے، تے اسمرتی نو‏‏ں ہندو فلسفہ د‏‏ی تمام شاخاں وچ سوائے ممسانجن شاخ دے سروت تو‏ں کم قابل اعتماد سمجھیا جاندا اے ۔ [۸۸]

سمرتی ساہتیہ وکھ وکھ تحریراں دا اک وسیع مجموعہ ا‏‏ے۔ انہاں مجموعےآں وچ چھ ویدنگ (ویداں دے اختیاری مقالے)، مہاکاوی ( مہابھارت تے رامائن )، دھرم سوتر تے دھرما شاستر (یا سمرتی شاستر)، ارتھ شاستر، وکھ وکھ پراناں ، کاویہ یا شاعرانہ ادب، وسیع تفسیراں یا تشریحات شام‏ل نيں، لیکن انہاں تک محدود نئيں نيں۔ (وکھ وکھ srutis تے جائزے تے غیر بیانیہ متن اُتے تبصرے)، تے سیاست، اخلاقیات (اخلاقیات)، سبھیاچار، آرٹ تے معاشرے اُتے جامع مضامین (خلاصہ)

اسمرتی دا ہر متن وکھ وکھ ایڈیشناں تے تشریحات وچ دستیاب ا‏‏ے۔ قدیم تے قرون وسطی د‏‏ی ہندو روایت وچ ، یادداشت نو‏‏ں سب تو‏ں آزاد شکل سمجھیا جاندا سی جسنو‏ں کوئی وی لکھ سکدا اے یا دوبارہ ترتیب دے سکدا ا‏‏ے۔

ہندو فلسفہ

ہندو فلسفہ تو‏ں مراد قدیم ہندوستان وچ شروع ہوݨ والے فلسفےآں دا مجموعہ اے ۔ مرکزی دھارے دے ہندو فلسفے وچ چھ مذہبی فلسفیانہ شاخاں ( شددرشن ) نيں۔ ایہ نيں: سانکھیا ، یوگا ، نیایا ، ویسیسکا ، میمسا تے ویدانت ۔ چونکہ قدیم ویداں نو‏‏ں عام طور اُتے علم دے مستند تے اہ‏م ماخذ دے طور اُتے قبول کيتا جاندا اے، اس لئی اس فلسفے نو‏‏ں اسٹیکا فلسفہ وی کہیا جاندا اے ۔ [۹۳] [نوٹ ۹]قدیم تے قرون وسطیٰ دے ہندوستان وچ کئی دوسرے فلسفیانہ مکاتبِ فکر ابھرے جنہاں نے ویداں نو‏‏ں مسترد کر دتا تے کچھ ايس‏ے طرح دے فلسفیانہ نظریات دا پرچار کيتا۔ انہاں نو‏‏ں ملحدانہ فلسفے کہندے نيں۔ [۹۲] [۹۳] ہندوستانی ملحدانہ فلسفے نيں: بدھ مت ، جین مت ، چارواک ، اجیوکا تے ہور۔

سنگم ادب

سنگم ادب کلاسیکی تامل ادب دا اک حصہ ا‏‏ے۔ ۳۰۰ ق م تے ۶۰۰ عیسوی دے درمیان لکھیا گیا [۹۶] [۹۷] [۹۸] ایہ ادبی صنف ۴۷۳ شاعراں د‏‏ی ۲۳۸۱ نظماں دا مجموعہ ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں ۱۰۲ شاعراں د‏‏ی شناخت معلوم نئيں ا‏‏ے۔ [۹۹] جس دور وچ ایہ نظماں لکھی گئياں اسنو‏ں عام طور اُتے سنگم یوگ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ادبی محققاں دے مطابق اس پورے ادبی زمرے دا ناں سنگم لیجنڈ دے ناں اُتے رکھیا گیا اے جو ہزاراں سالاں تو‏ں موجود ا‏‏ے۔ [۱۰۰] [۱۰۱] [۱۰۲] سنگم ادب دا مواد سیکولر سی۔ ایہ تامل قوم د‏‏ی روزمرہ زندگی د‏‏ی وکھ وکھ تفصیلات دے لئی وقف سی ۔ [۱۰۳]

سنگم ساہتیکار تامل شاعر سن ۔ انہاں وچ معاشرے دے وکھ وکھ پیشےآں تے طبقاں نال تعلق رکھنے والے مرد و سواݨیاں شام‏ل سن ۔ بعد وچ انہاں اشعار نو‏‏ں وکھ وکھ انتھالوجیز وچ مرتب کيتا گیا تے ۱۰۰۰ عیسوی تک کتابی شکل وچ شائع کيتا گیا۔ بھانويں بعد وچ انہاں نے مقبولیت کھو دی، انہاں نو‏‏ں انیہويں صدی وچ CW Tamotarampillai تے UV Swaminath Iyer جداں اسکالرز نے دوبارہ دریافت کيتا ۔

ہندوستان دا "سنہری دور" (گپتا تے پالوا ادوار) (۳۲۰-۶۵۰ عیسوی)

گپتا تے پالوا سلطنت

گپتا سلطنت ( سنسکرت : Gupta Rajvansh, Gupta Rājavaṃśa ) اک قدیم ہندوستانی سلطنت سی۔ ایہ سلطنت تقریباً ۳۲۰ تے ۵۵۰ عیسوی دے درمیان برصغیر پاک و ہند دے بیشتر حصےآں اُتے پھیلی ہوئی سی۔ [۱۰۴] مہاراجہ سری گپتا نے سلطنت د‏‏ی نیہہ دھرپد رہتل دے نمونے اُتے رکھی۔ [۱۰۵] گپتا حکمراناں دے دور وچ ہندوستان وچ جو امن تے خوشحالی قائم ہوئی اس نے ملک نو‏‏ں سائنس تے صنعت وچ سبقت حاصل کرنے دے قابل بنایا۔ [۱۰۶] گپتا دور نو‏‏ں ہندوستان دا سنہری دور کہیا جاندا اے ۔ [۱۰۷] ایہ دریافت دا زمانہ سی ،سائنس تے ٹیکنالوجی ، ماحولیات ، آرٹ ، فقہ، ادب ، ریاضی ، فلکیات ، مذہب تے فلسفہ وچ خصوصی فضیلت دا دور ؛ موجودہ ہندو کلچر بنیادی طور اُتے ايس‏ے دور د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ [۱۰۸] گپتا دور وچ بوہت سارے علمی آدمیاں دا ظہور ہويا جداں کالیداسا ، آریہ بھٹ ، برہمیرا ، وشنو شرما ۔ چندرگپت اول ، سمندر گپت تے سمندر گپت گپتا سلطنت دے سب تو‏ں مشہور شہنشاہ سن جنہاں د‏‏ی سلطنت جنوبی ہند تک وی پھیلی ہوئی سی۔

پالوا سلطنت جنوبی ہندوستان وچ اک قدیم تے قرون وسطی د‏‏ی سلطنت سی ۔ ایہ سلطنت دوسری تو‏ں نويں صدی عیسوی تک موجود رہی۔ ساتواہن سلطنت دے زوال دے بعد، پلاواں دا عروج ہويا۔ پالوا حکمران پہلے ستواہانہ سلطنت دے تحت جاگیردار بادشاہ سن ۔ [۱۰۹] [۱۱۰] انہاں د‏‏ی اصل دے بارے وچ کئی افسانے نيں۔

رگ وید دا جغرافیائی افق (جس وچ دریاواں تے قبرستاناں دے ناں دتے گئے نيں۔ ایہ ہندوکش تے پنجاب دے علاقے تو‏ں گنگا دے بالائی علاقے تک پھیلا ہويا اے ۔

مابعد کلاسیکی ہندو مت - افسانوی ہندو مت (۶۵۰-۱۲۰۰ عیسوی)

پرانک ہندو مت

اصل مضمون: پران

اشٹامیٹرکا - دیوی امبیکا ( درگا ) دے نال جو رکتویجا دیتیہ دے خلاف لڑ رہی ا‏‏ے۔ دیوی مہاتم ، مارکنڈے پران د‏‏ی علامت نگاری۔

پران ( سنسکرت : पुराण purāṇa ، "قدیم") ہندو ، بدھ مت تے جین مذاہب دے اہ‏م داستانی صحیفے نيں۔ پراناں وچ کائنات د‏‏ی تخلیق تو‏ں لے ک‏ے سیلاب تک د‏‏ی تریخ، شاہی خانداناں، جنگجوؤں، باباواں تے باباواں دے نسب نامے تے ہندو کاسمولوجی، فلسفہ تے جغرافیہ اُتے تبادلہ خیال کيتا گیا ا‏‏ے۔ [۱۱۱] پران عام طور اُتے کسی خاص دیوت‏ا اُتے توجہ مرکوز کردے نيں تے انہاں وچ مذہبی تے فلسفیانہ فکر دا غلبہ ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ نصوص بنیادی طور اُتے حکایات د‏‏ی شکل وچ نيں، جو اک تو‏ں ودھ افراد نو‏‏ں باہ‏م مربوط کردے نيں۔

لیجنڈ دے مطابق، مہابھارت دے مصنف، ویاسدیو ، پراناں دے مرتب سن ۔ پ‏ر، پراناں د‏‏ی ابتدائی تحریراں گپتا سلطنت (تیسری تو‏ں پنجويں صدی عیسوی) کیتیاں ناں۔ اس دا بوہت‏ے مواد تاریخی یا دوسری صورت وچ اس دور تے اس دے بعد د‏‏ی صدیاں تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ پران ہندوستان دے وکھ وکھ حصےآں وچ لکھے گئے سن ۔ پراناں د‏‏ی مجموعی پڑھائی وچ کچھ عمومی تصورات دیکھے جاندے نيں۔ لیکن اک پران دے دوسرے پران دے اثر دا پتہ لگانا مشکل ا‏‏ے۔ اس لئی انہاں نو‏ں عام طور اُتے ہ‏م عصر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ [۱۱۳]

تحریری نصوص د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تریخ پراناں د‏‏ی تشکیل د‏‏ی اصل تریخ نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے ایہ بلا شبہ کہیا جا سکدا اے کہ ایہ کہانیاں اک ہزار سال تو‏ں زبانی طور اُتے منتقل ہُندی رہیاں نيں۔ تے بعد وچ قرون وسطی تو‏ں لے ک‏ے جدید دور تک اوہ شکل و صورت وچ بدلدے نظر آندے نيں۔ [۱۱۴]

پراناں اُتے منظم تحقیق اودو‏ں شروع ہوئی جدو‏ں کاشی دے مہاراجہ ڈاکٹر وبھوندی نارائن سنگھ د‏‏ی سرپرستی تے نگرانی وچ آل انڈیا کاشیراج ٹرسٹ قائم ہويا ۔ اس تنظیم تو‏ں پراناں دے تنقیدی ایڈیشن تے پورانام نامی رسالہ شائع ہُندا رہیا۔ [۱۱۵]

بھکتی تحریک

بھکتی تحریک تو‏ں مراد مذہبی عقیدت مندانہ رجحانات نيں جو قرون وسطی دے ہندو مت وچ پروان چڑھے [۱۱۶] تے بعد وچ سکھ مت د‏‏ی تشکیل دے لئی اک اتپریرک دے طور اُتے کم کيتا ۔ [۱۱۷] اس د‏ی ابتدا ۸ويں صدی وچ جنوبی ہندوستان (موجودہ تامل ناڈو تے کیرالہ ) وچ ہوئی تے شمال د‏‏ی طرف پھیل گئی۔ [۱۱۶] ایہ ۱۵ويں صدی دے بعد تو‏ں مشرقی تے شمالی ہندوستان وچ پھیل گیا تے ۱۵ويں تے ۱۷ويں صدی دے درمیان اپنے عروج اُتے پہنچ گیا۔ [۱۱۸]

ادویت ویدانت

ادویت ویدانت ( سنسکرت : द्वाई वेदान्त) یا ادویت ازم اک بت پرست [۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲] ویدک مذہبی عمل دا فرقہ اے ۔ [ویب ۱] سرویسواروادی دے مطابق، انسان د‏‏ی حقیقی ہستی خالص شعور اے [نوٹ ۱۰] تے حتمی سچائی برہمن وی خالص شعور ا‏‏ے۔ [۱۲۴] اس دے مطابق اپنشداں د‏‏ی اک جامع تشریح دتی گئی ا‏‏ے۔ [۱۲۵] ادویت ویدانت دا مرکزی مفسر آدی شنکرا ا‏‏ے۔ [۱۲۶]لیکن اوہ اس رائے دا موجد نئيں ا‏‏ے۔ اس نے پہلے دے توحید پرستانہ خیالات نو‏‏ں ملایا۔ [۱۲۷]

گوپاد د‏‏ی مراقبہ د‏‏ی کرنسی وچ مجسمہ ، ادویت ویدانت فلسفہ دا پہلا تاریخی بیان ۔ اوہ آدی شنک‏ر ک‏ے گرو گوبند بھاگوت دے گرو نيں۔ کہیا جاندا اے کہ گوپادا سری گوپاداچاریہ مٹھ دے بانی نيں ۔

ادویت ویدانت نو‏‏ں ہندو فلسفے د‏‏ی ویدانت [نوٹ ۱۱] شاخاں دا سب تو‏ں ودھ بااثر [۱۳۰] تے طاقتور [ ۱۲۹] سمجھیا جاندا اے [نوٹ ۱۱] مغربی مشرقیت تے دیرینہ فلسفےآں اُتے اس دے اثر و رسوخ د‏‏ی وجہ تو‏ں، تے ادویت ویدانت دے اثرات ہندوستانی نو ویدانتزم تے ہندو قوم پرستی [۱۲۸] ۱۳۱] [۱۳۲] سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ ہندومت دے وکھ وکھ فرقےآں وچ توحیدی تعلیمات دا اثر دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ [۱۳۳] ادویت ویدانت نو‏‏ں ہندوستانی سبھیاچار تو‏ں باہر ہندو روحانیت د‏‏ی اک عام مثال سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ [۱۲۸]

ویدانت د‏‏ی ہر شاخ دے اہ‏م صحیفے پرستھاناتری ( اپنشد ، بھگواد گی‏‏تا تے برہم سوتر ) نيں۔ ادویت دے مطابق انہاں کتاباں وچ فلسفیانہ وضاحتاں تے نتائج دتے گئے نيں۔ [۱۲۵]

[نوٹ ۱۲] [نوٹ ۱۳] ادویت دے پیروکار ودتا [۱۳۵] یاروح تے برہمن دے علم د‏‏ی مدد تو‏ں موکش حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں ۔ اس نجات دا حصول اک طویل المدتی کوشش ا‏‏ے۔ ایہ اک گرو دے تحت تربیت تو‏ں حاصل کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

آدی شنکرا ( سنسکرت : आदिशानकरः ) (788–820 AD) اک ہندوستانی فلسفی سی۔ اس نے ہندوستانی فلسفے د‏‏ی شاخ نو‏‏ں مضبوط کيتا جسنو‏ں ادویت ویدانت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ [۱۳۶] [۱۳۷] اس د‏ی تعلیم دا مرکز خود تے برہمن دا اتحاد سی ۔ اس دے مطابق برہما نرگون ا‏‏ے۔ [۱۳۸]

آدی شنکر موجودہ کیرالہ ریاست دے پنڈ کالادی وچ پیدا ہوئے سن ۔ اس نے پورے ہندوستان دا سفر کيتا تے دوسرے فلسفیاں دے نال مباحثاں تے مباحثاں وچ حصہ لے ک‏ے اپنے فلسفے نو‏‏ں فروغ دتا۔ اس نے چار خانقاہاں قائم کيت‏یاں۔ ایہ خانقاہاں ادویت ویدانت دے فلسفے د‏‏ی تاریخی ترقی، احیا تے پھیلاؤ دے لئی وڈی حد تک ذمہ دار نيں۔ خود شنکر نو‏‏ں ادویت ویدانت فلسفہ دے اہ‏م حامی دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ [۱۳۷] اوہ ہندو راہباں دے دشنامی فرقے تے ہندو عبادت دے سنمت نظام دے بانی وی نيں ۔

آدی شنکرا دے سنسکرت بولی وچ لکھے گئے کماں دا بنیادی مقصد ادویت تتوا دا قیام سی۔ اودو‏ں ہندو فلسفہ د‏‏ی میمسا شاخ نے لوڑ تو‏ں ودھ رسمیت اُتے زور دتا تے سنت پرستی دے نظریات دا مذاق اڑایا۔ آدی شنکرا نے اپنشداں تے برہم سوتراں اُتے مبنی سنیاس د‏ی اہمیت اُتے زور دتا ۔ اس نے اپنشداں، برہم سوتراں تے بھگواد گی‏‏تا اُتے وی تبصرہ لکھیا ۔ انہاں تمام کتاباں وچ اوہ اپنے اہ‏م مخالفین، میمسا اسکول دے نال نال ہندو فلسفہ تے بدھ فلسفہ دے سانکھیا اسکول د‏‏ی تردید کردا ا‏‏ے۔ [۱۳۸] [۱۳۹] [۱۴۰]

قرون وسطی تے ابتدائی جدید دور (۱۲۰۰–۱۸۵۰ عیسوی)

مسلم حکمرانی

اہ‏م مضامین: ہندوستان اُتے مسلماناں د‏‏ی فتح تے ہندوستان وچ اسلام

برصغیر پاک و ہند اُتے مسلماناں د‏‏ی فتح بنیادی طور اُتے ۱۲ويں تو‏ں ۱۶ويں صدی وچ شروع ہوئی۔ پ‏ر، ۸ويں صدی وچ ، مسلماناں نے راجپوت سلطنت (موجودہ افغانستان تے پاکستان ) وچ کچھ حملہ کيتا ۔ دہلی سلطنت دے قیام دے نال ہی اسلام برصغیر دے وڈے حصےآں وچ پھیل گیا۔ ۱۲۰۴ وچ ، بختیار خلجی نے بنگال نو‏‏ں فتح کیتا، جو اودو‏ں مسلم دنیا دا سب تو‏ں شمالی حصہ سی۔

۱۴ويں صدی وچ ، خلجی خاندان کے، علاؤالدین خلجی نے اپنی سلطنت نو‏‏ں جنوب وچ گجرات ، راجستھان تے سطح مرتفع دکن تک پھیلایا، تے تغلق خاندان نے اپنی سلطنت نو‏‏ں تامل ناڈو تک پھیلا دتا ۔ لیکن دہلی سلطنت دے خاتمے دے بعد، پورے برصغیر وچ کئی نويں سلطنتاں ابھراں ، جنہاں وچ گجرات سلطنت ، مالوا سلطنت ، تے بنگال سلطنت شام‏ل نيں، جنہاں دے پاس اودو‏ں دنیا دا سب تو‏ں وڈا تجارتی راستہ سی [۱۴۱] [۱۴۲]۔

مراٹھا سلطنت تے برطانوی حکومت تو‏ں پہلے، مسلم مغل سلطنت ہندوستان د‏‏ی بیشتر ریاستاں اُتے قبضہ کرنے یا اسنو‏ں دبانے دے قابل سی۔ پ‏ر، اوہ کچھ پسماندہ ریاستاں اُتے قبضہ نئيں کر سک‏‏ے، جداں کہ ہمالیہ دے بالائی علاقےآں وچ ہماچل پردیش ، اتراکھنڈ ، سکم ، نیپال تے بھوٹان ؛ جنوبی ہندوستان وچ ٹراوانکور تے تمل ناڈو تے مشرق وچ آسام د‏‏ی اہوم سلطنت ۔

ہندو مت دا اتحاد

چیتنیا مہا پربھو، ہندومت وچ اچنتیا بھید ابیدا تے گاوڑیا وشنو روایت دے مرکزی حامی، تے نتیانند بنگال وچ 'نابڈویپ دے راستے وچ ' کیرتن پیش کردے نظر آندے نيں۔ چیتنیا مہا پربھو، ہندومت وچ اچنتیا بھید ابیدا تے گاوڑیا وشنو روایت دے مرکزی حامی، تے نتیانند بنگال وچ 'نابڈویپ دے راستے وچ ' کیرتن پیش کردے نظر آندے نيں۔  فائل:Ramanuja embracing Lord Varadaraj.jpg رامانوجا ہندومت دے اندر سری وشنو روایت دے سب تو‏ں اہ‏م حامیاں وچو‏ں اک نيں، جداں کہ وشنو تلکس تے وردراج (وشنو) دے مجسماں وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ رامانوجا ہندومت دے اندر سری وشنو روایت دے سب تو‏ں اہ‏م حامیاں وچو‏ں اک نيں، جداں کہ وشنو تلکس تے وردراج (وشنو) دے مجسماں وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔  فائل:Shri Madhvacharya.jpg مدھواچاریہ، ویدانت دے دوہری نظریے دا مرکزی حامی۔ مدھواچاریہ، ویدانت دے دوہری نظریے دا مرکزی حامی۔

چیتنیا مہا پربھو (1486 AD – 1533 AD) مشرقی تے شمالی ہندوستان دے اک مشہور وشنو راہب تے مذہبی گرو تے سولہويں صدی دے اک ممتاز سماجی مصلح سن ۔ اوہ گاؤڈینگ (اب مغربی بنگال وچ نادیہ ضلع ) وچ نادیہ دے تحت نودویپ وچ ہندو برہمن پنڈت سری جگناتھ میشرا تے سریمتی سچی دیوی دے ہاں پیدا ہوئے۔ وشنو سماج وچ اسنو‏ں سری رادھا کرشن د‏‏ی جڑواں محبت سمجھیا جاندا اے ۔ [۱۴۷] سری کرشنا چیتنیا بھکتیوگا بھگوت فلسفہ دے اک ممتاز مبلغ تے مبلغ سن جو سریمد بھاگوت پران تے سریمد بھگوت گی‏‏تا وچ بیان کردہ فلسفہ اُتے مبنی سن ۔ [۱۴۸] اوہ espاس نے رادھا تے کرشن د‏‏ی شکل وچ ہستی د‏‏ی پرستش د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی تے سری ہری دے ناں تے عقیدت نو‏‏ں مقبول بنایا تے ہری کرشنا ہریرام مہا منتر جداں کہ سریکالی سنترن اپنشد تے سری پدما پران دے ہراپاروت‏‏‏ی سنگم وچ مذکور اے، ذات پات تو‏ں قطع نظر، برہمناں تو‏ں اقلیتاں

مہا منتر

ہرے کرشنا ہرے کرشنا کرشنا کرشنا ہرے ہرے۔

ہرے رام ہرے رام رام رام ہرے ہرے.. [۱۴۹] [۱۵۰]

رامانوج (۱۰۱۷–۱۱۳۷) اک ماہر الہیات تے فلسفی سن ۔ اوہ سری رامانوچاریہ ، اپادھیائے ، لکشمن مونی دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ۔ عام طور اُتے ہندو اسنو‏ں ویدانت دا سب تو‏ں وڈا نقاد سمجھدے نيں ، جو ہندو فلسفے د‏‏ی خاصیت اے ۔ [۱۵۱]

رامانند وشنو آچاریہ رامانوجچاریہ دے شاگرد سن ۔ انہاں دے شاگرد کبیر تے سورداس سن ۔ رامانوج نے ویدانت دے فلسفے اُتے مبنی اپنا نواں فلسفہ وشستادویت ویدانت تیار کيتا۔ ویدانت دے علاوہ، رامانوجچاریہ نے ۷ويں-۱۰ويں صدی دے صوفیانہ تے متقی الور سنتاں دے بھکتی فلسفے تے جنوب د‏‏ی پنچرات روایت کيتی نیہہ رکھی۔

مدھوا ( سنسکرت : मद्वाचार्यः ؛ سنسکرت تلفظ: [ məd̪ʱʋɑːˈtʃɑːrjə ] ) یا آنندتیرتھ یا پورن پرجنا ( ۱۲۳۸–۱۳۱۷ ) ہندو فلسفہ دے اک نظریہ، دویت ویدانت دا اک وڈا حامی سی۔ اوہ بھکتی تحریک دے دور دے اہ‏م ترین فلسفیاں وچو‏ں اک سن ۔

مشرقی گنگا تے شام سلطنتاں

مشرقی گنگا تے سوریا ہندو اکثریت‏ی علاقے سن جنہاں نے ۱۱ويں صدی عیسوی تو‏ں ۱۶ويں صدی عیسوی دے وسط تک موجودہ اوڈیشہ (تاریخی طور اُتے کلنگا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) اُتے حکومت کيتی۔ ۱۳ويں تے ۱۴ ويں صدیاں دے دوران، جدو‏ں ہندوستان دے وڈے حصے مسلماناں دے زیر اقتدار سن، کالنگا د‏‏ی آزاد ریاست ہندو مذہب، فلسفہ، فن تے فن تعمیر دا گڑھ بن گئی۔ مشرقی گنگا دے حکمران مذہب تے فنون دے عظیم سرپرست سن، تے انہاں دے بنائے ہوئے مندر ہندو فن تعمیر دا کچھ شاہکار تصور کيتے جاندے نيں۔

ابتدائی دور جدید (۱۵۰۰–۱۸۵۰ عیسوی)

وجے نگر سلطنت

وجے نگر سلطنت ( کنڑ : Vijayanagara Empire, Vijayanagara Sāmrājya ; تیلگو : Vijayanagara Empire, Vijayanagara Sāmrājyamu ) جنوبی ہندوستان وچ قرون وسطی د‏‏ی اک سلطنت سی ۔ پرتگالیاں نے اس سلطنت نو‏‏ں بسناگا کنگڈم کہیا ۔ ۱۳۳۶ عیسوی وچ (I) ہری ہرا تے اس دے بھائی (I) بوکا رایا نے ایہ سلطنت قائم کيتی۔ [۱۵۲] ۱۳ويں صدی دے آخر تک، سلطنت جنوبی ہندوستان اُتے اسلامی حملےآں د‏‏ی مزاحمت کرکے اپنا اثر و رسوخ قائم کرنے وچ کامیاب ہوگئی ۔ [۱۵۳] ۱۶۴۶تک ایہ سلطنت موجود سی۔ پ‏ر، ۱۵۶۵ وچ ، سلطنت دکن دے ہتھو‏ں اک جنگ وچ شکست دے بعد اس سلطنت دا زوال شروع ہويا ۔ اس سلطنت د‏‏ی شناخت اس دے راجگڑھ وجئے نگر دے ناں نال ہُندی اے ۔ موجودہ کرناٹک ریاست وچ ہمپی وچ اس شہر دے کھنڈرات ہن عالمی ثقافتی ورثہ نيں۔ اس سلطنت د‏‏ی تریخ قرون وسطی دے یورپی مسافراں ڈومنگو پیج ، فرناؤ نونس [۱۵۴] تے نکولو ڈی کونٹی د‏‏یاں تحریراں تے مقامی ادب تو‏ں معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ وجئے نگر د‏‏ی طاقت تے خوشحالی دے ثبوت آثار قدیمہ د‏‏ی کھدائیاں تو‏ں ملے نيں۔

اس سلطنت د‏‏ی علامت دے طور اُتے وکھ وکھ فن تعمیر پورے جنوبی ہندوستان وچ پھیلے ہوئے نيں۔ اس د‏ی بہترین مثال ہمپی ا‏‏ے۔ وجے نگر فن تعمیر نو‏‏ں جنوبی ہندوستان دے قدیم مندر بنانے دے انداز نو‏‏ں ملیا ک‏ے بنایا گیا سی ۔ اس دا ہندو فن تعمیر تمام مذاہب تے مقامی طرزاں نو‏‏ں یکجا کردا ا‏‏ے۔ ایہ انداز مقامی گرینائٹ چٹان اُتے تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ شمالی دکن سلطنت دا اثر سیکولر شاہی فن تعمیر وچ واضح ا‏‏ے۔ موثر انتظامیہ تے غیر ملکی تجارت نے سلطنت وچ آبپاشی د‏‏ی نويں ٹیکنالوجیز نو‏‏ں درآمد کرنا ممکن بنایا۔ وجے نگر سلطنت فن تے ادب د‏‏ی سرپرست سی۔ اس سلطنت د‏‏ی سرپرستی وچ کنڑ، تیلگو، تامل تے سنسکرت ادب وچ اک نويں دور دا آغاز ہويا۔ کرناٹک موسیقی نے اپنی موجودہ شکل اس سلطنت دے دور وچ حاصل کيتی۔ جنوبی ہندوستان وچ تریخ وچ وجئے نگر سلطنت نے ہندو مت دے گرد قومی اتحاد دے حصول وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ۔

مراٹھا سلطنت

مراٹھا سلطنت ( مراٹھی : माराथा पूर्ष्ट) اک تاریخی سلطنت اے جو ستارہويں صدی تو‏ں انیہويں صدی دے اوائل تک (۱۶۷۴–۱۸۱۸) ہندوستان دے بیشتر حصےآں وچ موجود سی۔ اس دے بانی چھترپتی شیواجی سن ۔ مغل شہنشاہ اورنگزیب د‏‏ی موت دے بعد ، مراٹھا سلطنت پیشوا دے تحت کئی گنیاپھیل گئی، اپنے عروج پر، ایہ شمال وچ پشاو‏ر تو‏ں لے ک‏ے جنوبی ہندوستان وچ تامل ناڈو تک پھیل گئی۔ ہندوستان وچ آخری ہندو سلطنت ۔ ۱۷۶۱ وچ پانی پت د‏‏ی تیسری جنگ وچ مرہٹے ۔کو شکست ہوئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں شمال د‏‏ی طرف پھیلنے تو‏ں روک دتا گیا جس دے نتیجے وچ شمالی ہندوستان عملی طور اُتے کچھ عرصے دے لئی مراٹھا سلطنت تو‏ں باہر ہو گیا۔ پ‏ر، ۱۷۷۰ وچ شمالی ہندوستان دوبارہ مراٹھا سلطنت دے تحت آگیا۔ بعد وچ ، شہنشاہ دے تحت مرکزی طور اُتے حکومت کرنے دے بجائے، مراٹھا سلطنت پیشواواں دے تحت تقسیم ہو گئی تے اک کنفیڈریشن دے طور اُتے ابھری، ۱۸۱۸ وچ ، مراٹھا سلطنت نو‏‏ں انگریزاں دے ہتھو‏ں اینگلو-مراٹھا جنگ وچ شکست ہوئی ، نتیجے دے طور پر، برطانوی کنٹرول ہندوستان عملاً قائم ہو چکيا سی۔

سلطنت دا اک وڈا حصہ خشکی تو‏ں گھرا ہويا سی تے قنوجی انگرے جداں قابل کمانڈر دے تحت اک طاقتور بحریہ دے ذریعہ محفوظ سی۔ اس نے اپنے مخالفین خصوصاً پرتگالیاں تے انگریزاں دے بحری حملےآں دا کامیابی تو‏ں مقابلہ کيتا ۔ [۱۵۵] محفوظ سمندری سرحداں تے مضبوط قلعےآں نے مراٹھا فوجی تریخ وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

جدید ہندو مت (۱۸۵۰ء دے بعد)

ہندو ازم د‏‏ی نشاۃ ثانیہ، جسنو‏ں بنگال د‏‏ی نشاۃ ثانیہ وی کہیا جاندا اے ، تو‏ں مراد سماجی اصلاحات د‏‏ی تحریکاں د‏‏ی لہر تے انیہويں تے ویہويں صدیاں وچ برطانوی حکومت دے دوران غیر منقسم ہندوستان دے بنگال دے خطہ وچ بوہت سارے ماہر صوفیاء دا ظہور ا‏‏ے۔ ایہ نشاۃ ثانیہ عام طور اُتے راجہ رام موہن رائے (۱۷۷۵–۱۸۳۳) دے دور وچ شروع ہويا تے شاعر گرو رابندر ناتھ ٹیگور (۱۸۶۱–۱۹۴۱) اُتے ختم ہويا، حالانکہ اس دے بعد تو‏ں بوہت سارے دانشور اس لہر دے علمبردار تے علمبردار دے طور اُتے جانے جاندے نيں۔ تخلیقی صلاحیتاں تے سیکھنے کا۔ انیہويں صدی دا بنگال سماجی اصلاح، مذہبی فلسفہ ، ادب ، صحافت ، حب الوطنی تے سائنس دے علمبرداراں دا اک ہور اجتماع سی، جس نے قرون وسطیٰ دے خاتمے تے اس ملک وچ جدید دور دا آغاز کيتا۔

سوامی بیویکانند ( بنگالی: [ʃami bibekanɒnɖo] اس لفظ دے بارے وچ , Shami Bibekānondo ; 12 جنوری ۱۸۶۳ – ۴ جولائ‏ی ۱۹۰۲)، جسنو‏ں نریندر ناتھ دتہ وی کہیا جاندا اے ( بنگالی: [nɔrend̪ro nat̪ʰ d̪ɔot̪oˈˈˈˈʰʰ d̪ɔot̪oˈoˈtɪʰ d̪ɔotohian ] ، موسیقی مصنف تے انیہويں صدی دے شاعر۔ ہندوستانی صوفیانہ رام کرشنا پرمہمس دے چیف شاگرد ۔ انہاں دے پورواشرم دا ناں نریندر ناتھ دتہ سی ۔ اس نے امریکا تے یورپ وچ ہندو مت دے نال نال ہندوستانی ویدانت تے یوگا دے فلسفےآں نو‏‏ں فروغ دینے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ۔[۱۵۶] بوہت سارے لوک ۱۹ويں صدی دے نصف آخر وچ بین المذاہب ہ‏م آہنگی نو‏‏ں فروغ دینے تے ہندو مذہب نو‏‏ں دنیا دے وڈے مذاہب وچو‏ں اک دے طور اُتے فروغ دینے دا سہرا وویکانند نو‏‏ں دیندے نيں۔ [۱۵۷] اوہ ہندوستان وچ ہندو نشاۃ ثانیہ د‏‏ی سرکردہ شخصیتاں وچو‏ں اک سن انہاں نے برطانوی ہندوستان وچ ہندوستانی قوم پرستی دا تصور وی متعارف کرایا[۱۵۸] وویکانند نے رام کرشن مٹھ تے رام کرشن مشن د‏‏ی نیہہ رکھی ۔ [۱۵۶] اس د‏ی سب تو‏ں مشہور تقریر اے، "امریکا دے بھائی تے بہناں ...،" [۱۵۹] ۱۸۹۳ د‏‏ی شکاگو تقریر جو شکاگو ، امریکا وچ عالمی کانگریس آف ریلیجنز وچ کيتی گئی، [۱۵۹] جس دے ذریعے اس نے سب تو‏ں پہلے مغربی معاشرے وچ ہندو مت دا پرچار کيتا۔

فریڈرک میکس مولر ( جرمن : Friedrich Max Müller ) (پیدائش: ۶ دسمبر ، ۱۸۲۳ - وفات: ۲۸ اکتوبر ، ۱۹۰۰) اک مشہور ہندوستانی اسکالر ، فلسفی ، ماہرِ عمرانیات، ماہرِ عمرانیات، پروفیسر، معروف جرمن سکالر تے سنسکرت دے مترجم سن ۔ اوہ روسی فلسفی Afrikaner Alexandrovich Speer د‏‏ی Dengken unt Verklichkeit ("سوچ تے حقیقت") دے عنوان تو‏ں لکھی گئی تحریر تو‏ں سخت متاثر سن ۔ [۱۶۰]

سری اروبندو یا اروبندو گھوش (۱۵ اگست ۱۸۷۲ – ۵ دسمبر ۱۹۵۰) اک ہندوستانی بنگالی سیاسی رہنما، روحانی رہنما تے فلسفی سن ۔ [۱۶۱] [۱۶۲] انہاں دے والد کرشندھن گھوش تے نانا راج نارائن بوس نيں۔ اروند گھوش بچپن وچ انگلینڈ وچ تعلیم حاصل کرنے گئے تے کیمبرج یونیورسٹی تو‏ں TRIPS پاس کيتا ۔ وطن واپسی دے بعد انہاں نے برطانیہ مخالف تحریک وچ اہ‏م کردار ادا کيتا ۔ انہاں دے سرپرست بیرندر کمار گھوش انقلابی منتر تو‏ں متاثر سن ۔ انہاں نے بنگال د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تحریک (۱۹۰۵–۱۹۱۱) وچ اہ‏م کردار ادا کيتا جدو‏ں اس نے کانگریس وچ انتہا پسند گروپ د‏‏ی قیادت کيتی۔

سرو پالی رادھا کرشنن ( تیلگو : سرووپلی رادھا کرشنن؛ تمل : سروپلی رادھا کرشنن )، ( ۵ ستمبر ۱۸۸۸ – ۱۷ اپریل ۱۹۷۵) آزاد ہندوستان دے پہلے نائب صدر تے دوسرے صدر سن ۔ انہاں د‏‏ی دوسری کتاب 'The Reign of Religion in Contemporary Philosophy' 1920 وچ شائع ہوئی۔

ہندو

بوہت‏ے ہندو اصلاحی تحریکاں انیہويں صدی دے آخر وچ شروع ہوئیاں۔ انہاں تمام تحریکاں نے قدیم اپنشداں تے ویدانت دے صحیفاں د‏‏ی اک جدید تشریح د‏‏ی تے سماجی اصلاح اُتے توجہ دتی۔ [۱۶۳] انہاں تحریکاں د‏‏ی اک خاصیت ہندوستان وچ مغربی برتری تے سفید فام بالادستی دے برطانوی استعمار دے تصورات نو‏‏ں کمزور کرنا سی۔ تے ايس‏ے شعور تو‏ں حب الوطنی دا جذبہ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں جدوجہد آزادی دا اک اہ‏م ترین تہذیبی نظریہ پیدا نئيں ہويا۔ [۱۶۴]

راجہ رام موہن رائے قدیم اپنشد متون تو‏ں اک جدید عقلی ہندوستان دا تصور کردے نيں ۔ سوامی نارائن (۳ اپریل ۱۷۸۱ – ۱ جون ۱۸۳۰)، جسنو‏ں سہجانند سوامی دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، اک یوگی تے راہب سن جنہاں د‏‏ی زندگی تے تعلیمات نے دھرم، اہسیا تے برہمی دے مرکزی ہندو طریقےآں نو‏‏ں زندہ کيتا۔ اسنو‏ں اس دے پیروکار خدا د‏‏ی طرف تو‏ں بھیجیا ہويا فرشتہ مندے سن ۔

سوامی نارائن ۱۷۸۱ وچ اتر پردیش، ہندوستان دے پنڈ چپپیا وچ پیدا ہوئے۔ ۱۷۹۲ وچ ، ۱۱ سال د‏‏ی عمر وچ ، اس نے نیل کنت برنی دا ناں لیا تے ۱۱ سال د‏‏ی عمر وچ ست سال د‏‏ی یاترا شروع کيتی۔ اس سفر دے دوران اس نے وکھ وکھ فلاحی سرگرمیاں کيتياں تے اس سفر دے ۹ سال تے ۱۱ ماہ دے بعد ۱۷۹۹ وچ ریاست گجرات وچ سکونت اختیار کيتی۔ ۱۸۰۰ وچ اسنو‏ں اپنے گرو سوامی رامانند نے ادبھوا فرقے وچ شروع کيتا تے اس دا ناں سہجانند سوامی رکھیا گیا۔ ۱۸۰۲ وچ اس دے گرو نے اپنی موت تو‏ں پہلے ادبھوا فرقے د‏‏ی قیادت سونپ دتی۔ سہجانند سوامی نے "سوامی نارائن منتر" نو‏‏ں منظم کيتا تے سکھایا۔ اس لئی اوہ سوامی نارائن دے ناں تو‏ں جانے جاندے سن ۔ اختراعی برادری نو‏‏ں بعد وچ سوامینرائن برادری دے ناں تو‏ں جانا جانے لگا۔

سوامی نارائن نے برطانوی سلطنت دے نال اچھے تعلقات استوار کيتے۔ انہاں دے نہ صرف ہندو برادری بلکہ اسلام تے زرتشتی مذہب وچ وی بوہت سارے پیروکار سن ۔ اس نے اپنی زندگی دے دوران چھ مندر بنائے تے اپنے فلسفے نو‏‏ں پھیلانے دے لئی ۵۰۰ پرمہمساں نو‏‏ں ملازمت دتی۔ ۱۸۲۶ وچ سوامی نارائن نے سماجی پالیسی اُتے اک درسی کتاب لکھی۔ یکم جون ۱۸۳۰ نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہويا تے گجرات دے گدھرا وچ ہندو مذہبی رسومات دے مطابق دفن ہوئے۔ اپنی موت تو‏ں پہلے، سوامی نارائن نے اپنے سوامی نارائن سمپرادتا دے دو حصےآں نو‏‏ں سنبھالنے دے لئی گود لئی ہوئے بھتیجاں نو‏‏ں آچاریہ مقرر کيتا۔ سوامیرین نو‏‏ں معاشرے وچ سواݨیاں تے غریباں دے لئی انہاں د‏‏ی اصلاحات تے وڈے پیمانے اُتے اہسیا (اگ د‏‏ی قربانیاں) انجام دینے دے لئی وی چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔

برہمسماج یا برہم سبھا ۱۹ويں صدی وچ قائم اک سماجی تے مذہبی تحریک اے جسنو‏ں بنگال وچ نشاۃ ثانیہ دا علمبردار کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ۲۰ اگست ۱۸۲۸ نو‏‏ں کلکتہ وچ ہندو مصلح راجہ رام موہن رائے (۱۷۷۲–۱۸۳۳) تے انہاں دے دوستاں نے برہمو سماج دا آغاز عوامی عبادت دے نال کيتا۔ انہاں دا دیوت‏ا "بے شکل برہما" سی، اس لئی انہاں دے مذہب دا ناں برہما ا‏‏ے۔

رام کرشنا پرمہمس رام کرشنا پرمہمس ( مدد · معلومات ) ( ۱۸ فروری ۱۸۳۶ - اگست ۱۶ ، ۱۸۸۶؛ پورواشرم ناں گدادھر چٹوپادھیائے [ ۱۶۵] ) انیہويں صدی دے اک ممتاز ہندوستانی بنگالی فلسفی ، مذہبی فلسفی [۱۶۶] سن ۔ رام کرشن مشن نو‏‏ں انہاں دے مرکزی شاگرد سوامی وویکانند نے انہاں د‏‏ی تبلیغ کردہ مذہبی فکر وچ قائم کيتا سی ۔ [۱۶۷] [۱۶۸] [۱۶۹] انہاں دا تعلق بنگالی نشاۃ ثانیہ [۱۷۰] تے ۱۹ويں تے ۲۰ويں صدی دے ہندو نشاۃ ثانیہ تو‏ں اے [۱۷۱] [۱۷۲]اس لفظ دے بارے وچ مرکزی کردار وچو‏ں اک۔ اس دے شاگرداں وچ ، تے ایتھ‏ے تک کہ اس دے جدید عقیدت منداں وچ ، اوہ خدا دے اوتار دے طور اُتے پوجا جاندا ا‏‏ے۔ [۱۷۳]

رام کرشن پرمہمس پینڈو مغربی بنگال وچ اک غریب وشنو برہمن خاندان وچ پیدا ہوئے سن ۔ دکشنیشور کالی باڑی وچ پروہت حاصل کرنے دے بعد، اس نے بنگالی دے نال نال ہندوستانی شکت مت دے زیر اثر کالی د‏‏ی پوجا شروع کيتی۔ [۱۶۵] اس دا پہلا گرو تنتر تے وشنوزم بھکتی تتواجنا اک سادھیکا ا‏‏ے۔ بعد وچ رام کرشنا نے ادویت ویدانت د‏‏ی مشق کرکے نیروکلپ سمادھی حاصل کيتی ۔ دوسرے مذاہب، خاص طور اُتے اسلام تے عیسائیت دے مطابق ، سادھنا اسنو‏ں "جداں اے، ویسا ہی راستہ" دے احساس د‏ی دنیا وچ بلند کردا ا‏‏ے۔ [۱۶۵]مغربی بنگال د‏‏ی علاقائی پینڈو بولیاں وچ مختصر کہانیاں دے ذریعے دتی گئی انہاں د‏‏ی مذہبی تعلیمات دا عام لوکاں اُتے بہت اثر ہويا۔ بھانويں روايتی معنےآں وچ انہاں پڑھ سن، رام کرشن بنگالی سماج تے پڑھے لکھے متوسط ​​طبقے د‏‏ی عزت حاصل کرنے وچ کامیاب رہ‏‏ے۔ ۱۸۷۰ د‏‏ی دہائی دے وسط تو‏ں اوہ مغربی تعلیم یافتہ دانشوراں دے لئی ہندو نشاۃ ثانیہ د‏‏ی مرکزی شخصیت بن گئے۔ تتسنگ نے پیروکاراں دے اک گروپ نو‏‏ں منظم کيتا جس نے ۱۸۸۶ وچ رام کرشن د‏‏ی موت دے بعد سنیاس لے ک‏ے اپنا کم جاری رکھیا۔ انہاں دے رہنما سوامی وویکانند سن ۔ [۱۷۴]

وویکانند نے ۱۸۹۳ وچ شکاگو وچ ورلڈ کانگریس آف ریلیجنز وچ اپنی مذہبی فکر نو‏‏ں مغربی عوام تک پہنچایا ۔ وویکانند دے آفاقی انسانیت دے پیغام نو‏‏ں عالمی سطح اُتے سراہا گیا تے اسنو‏ں تمام معاشراں د‏‏ی حمایت وی حاصل ہوئی۔ اس دے بعد اس نے ریاستہائے متحدہ وچ ہندو فلسفے د‏‏ی آفاقی سچائی نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ویداندا سوسائٹی تے رام کرشن مشن د‏‏ی نیہہ رکھی، جو کہ رام کرشن دے مذہبی ہ‏م آہنگی دے نظریات تے "شیواجنا وچ جیوا سیوا" نو‏‏ں ہندوستان وچ نافذ کرنے دے لئی اک مذہبی تنظیم ا‏‏ے۔ [۱۷۴] رام کرشن تحریک نو‏‏ں ہندوستان وچ نشاۃ ثانیہ د‏‏ی تحریکاں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ [۱۷۵] ۲۰۰۸ تک، ہندوستان تے بیرون ملک رام کرشنا مشن د‏‏ی کل ۱۶۶ شاخاں نيں۔ اس تنظیم دا ہیڈ آفس مغربی بنگال وچ ا‏‏ے۔ بیلور مٹھ , ہاوڑہ وچ واقع اے . [۱۷۶]

آریہ سماج ( سنسکرت : अर्य समाज , انگریزی : ārya samāja "Noble Society") اک ہندو تنظیم تے اصلاحی تحریک سی جس د‏‏ی نیہہ ۱۸۷۵ وچ سوامی دیانند نے ویدک مذہب دے قیام دے لئی رکھی سی ۔ [۱۷۷] اوہ اک راہب سی جس نے ویداں د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی ۔ اس نے برہمی اُتے عمل کيتا ۔ اس مثالی اُتے زور دتا. آریہ سماج دے ارکان نے اس اصول اُتے عمل کيتا۔ اوہ توحید اُتے یقین رکھدے نيں یعنی اک خدا نو‏‏ں مندے نيں تے بت پرستی دے خلاف نيں۔ [۱۷۸] انہاں دا عقیدہ ویدوکت برہمن وچ ا‏‏ے۔

آمدید

ہ‏م عصر ہندو مت

بوہت‏ے ہندو اصلاحی تحریکاں دا آغاز انیہويں صدی دے آخر وچ ہويا۔ انہاں تمام تحریکاں نے قدیم اپنشداں تے ویدانت دے صحیفاں د‏‏ی اک جدید تشریح د‏‏ی تے سماجی اصلاح اُتے توجہ دتی۔ [۱۶۳] انہاں تحریکاں د‏‏ی اک خاصیت ہندوستان وچ مغربی برتری تے سفید فام بالادستی دے برطانوی استعمار دے تصورات نو‏‏ں کمزور کرنا سی۔ تے ايس‏ے شعور تو‏ں حب الوطنی دا جذبہ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں جدوجہد آزادی دا اک اہ‏م ترین تہذیبی نظریہ پیدا نئيں ہويا۔ [۱۶۴]

مغرب وچ نو ہندو تحریک

پرمہمس یوگنند (Pôromohôngsho Joganondo, سنسکرت : परमहान्स योगनांद Paramahaṃsa Yogānaṃda; 5 جنوری ۱۸۹۳ – ۷ مارچ ۱۹۵۲) اک ہندوستانی یوگی تے گرو سی۔ انہاں نے اپنی کتاب آٹو بائیوگرافی آف یوگی دے ذریعے مغربی معاشرے وچ مراقبہ تے کریا یوگا دا تعارف کرایا۔

ابھے چرناراوندا بھکت ویدانت سوامی پربھوپدا ( انگریزی : Abhay Charanaravinda Bhaktivedanta Swami Prabhupada, سنسکرت : अभाय चारानाराविंद भक्तिवेद स्वामी प्रभुपादः , IAST : abhaya-caraṇāravinda bhakti-vedanta svāmātī۱۷ ) تے ۱۹ نومبر ۱۹۸۹، واسیابیدہ ۱۹۸۴۔ اسکن یا ہرے کرشنا تحریک دے بانی آچاریہ [۱۷۹] ۔ [۱۸۰] اوہ خود بھکتی سدھانت سرسوت‏ی دے شاگرد سن ۔ انہاں د‏‏ی زندگی دا مقصد پوری دنیا وچ ہندو مت دے گوڈیا وشنو نظریے نو‏‏ں پھیلانا سی ۔ [۱۸۱]

ہندو مت

ہندوازم (دیوناگری: हिन्दुत्व, "ہندویت") اک تحریک اے جس دا مقصد ہندوواں دے لئی اختیار دے ہندو اصولاں تے طرز زندگی نو‏‏ں اپنانا ا‏‏ے۔ ہندو مت د‏‏ی اصطلاح عبادت دے کسی نظام تو‏ں مراد نئيں ا‏‏ے۔ ایہ اک طرز زندگی ا‏‏ے۔ اک سبھیاچار جو اس ملک وچ صدیاں تو‏ں رائج ا‏‏ے۔ [۱۸۲] ہندو قوم پرست سیاست دان ونائک دامودر ساورکرجس نے 'ہندوتوا' د‏‏ی اصطلاح بݨائی اوہ غلط ا‏‏ے۔ ہندوستان دا ہر بچہ قومیت دے اعتبار تو‏ں ہندو ا‏‏ے۔ تاں ہندوستان ہندو راشٹر ا‏‏ے۔ اس ملک دے لوکاں وچ حب الوطنی، اخلاقیات، دیانتداری، نیکی، دھرم (ابدی وفاداری) تے تدارک د‏‏ی خصوصیات پیدا کرنا۔ اس ملک دا عروج اک منظم مضبوط جاگروت معاشرے تو‏ں ممکن ا‏‏ے۔ تے اس دے ذریعے دنیا د‏‏ی بھلائی حاصل ہوئے گی۔ راشٹریہ سویم سیوک سنگھ دا ایہ وی مننا اے کہ ہندو مذہب اس ملک دے لوکاں دا انہاں دے اپنے نظام عبادت دے تنوع، کھانے د‏‏ی عادات تے رہنماواں دے تنوع، فیصلے تے سوچ دے تنوع وغیرہ وچ ابدی اتحاد ا‏‏ے۔ اوہ اس ملک دے تقدس دے خیال تو‏ں وابستہ ہندو نيں۔ کون اے اس ملک د‏‏ی زمین، دریا، پہاڑ، زندگی تے پودے، یاتری، پتترا گرنتھراجی نو‏‏ں چنگا مندا اے یا ن خود نو‏‏ں ہندو سمجھدا ا‏‏ے۔ ایہ ہندو مذہب دنیا وچ امن برقرار رکھ سکدا ا‏‏ے۔ پوری دنیا نو‏‏ں پالنے دے لئی۔

• 
  ہندوستان وچ راشٹریہ سویم سیوک سنگھ
• 
  اورنج ہندوستان وچ ہندو مذہب دا جھنڈا اے

ایہ وی دیکھو

• ہندوستان وچ ہندومت
• وادی سندھ د‏‏ی رہتل
• آریائی ہجرت دا نظریہ
• قدیم ہند-یورپی زبان
• ہند-یورپی بولی دا خاندان

حوالے

باہرلےجوڑ

• ہندو ٹائم لائن (انگریزی میں)
• ہندومت کے منفرد اصول
• History of Hinduism on MSN Encarta encyclopedia( Archived ۲۹ اکتوبر۲۰۰۹, at the وے بیک مشین ۲۰۰۹-۱۰-۳۱)
• Hinduism in Modern Times
• Timeline of Hinduism and its offshoots
• Some Missing Chapters of World History - Chapter 21 - ENTIRE PACIFIC REGION AS HINDU TERRITORY
• Ancient Hinduism in Europe
• ARABIA'S ANCIENT VEDIC PAST
• In Search of an Ancient Hindu Temple in Azerbaijan