عظیم تر ہندوستان
عظیم تر ہندوستان (گریٹر انڈیا) توں مراد ہندوستان تے دوسرے ملکاں نيں جو تاریخی اعتبار توں ہندوستانی سبھیاچار دے اثر و رسوخ وچ شامل نيں۔ ایہ بنیادی طور اُتے جنوب مشرقی ایشیا دی ہندوستانی ریاستاں اُتے مشتمل اے جس وچ ہندو مذہب نوں 5 توں 15 ويں صدی تک پھیلایا گیا سی۔ عظیم تر ہندوستان وچ وسطی ایشیا تے چین دے انہاں علاقےآں نوں وی شامل کيتا جاسکدا اے جتھے ہندوستان وچ بدھ مت دی ابتدا ہوئی سی۔ اس طرح وچ ، بھارتی اثر دی سرحد مغرب وچ ہندوکش تے پامیر دے پہاڑاں وچ عظیم تر ایران دی سرحد توں جا ملدی اے۔
تعارف
سودھوہندوستان تن ہزار صدی ق م دے وسط دے بعد توں ہی بیرونی دنیا توں تجارتی طور اُتے رابطے وچ اے جدوں کہ ہندوستان تن اطراف سمندر توں گھرا ہويا اے تے ہمالیہ دی حدود توں شمال وچ ہے ۔ لیکن انہاں نے دنیا دے دوسرے ملکاں توں ہندوستان دے نال نیڑےی تعلقات وچ کدی رکاوٹ نئيں پائی۔ ہندوستانی لوک دور دراز دے ملکاں دا سفر کردے تے جتھے وی جاندے ، انہاں نے ہندوستانی سبھیاچار دا انمٹ نقوش چھڈیا۔ اس دے نال ، انہاں نے دور دراز دے ملکاں دے نظریات ، اثرات ، رسم و رواج تے روایات نوں وی اکٹھا کيتا۔ اُتے ، اس تناظر وچ سب توں وڈی خصوصیت ایہ سی کہ اس نے ہندوستان دے سبھیاچار تے رہتل نوں دنیا دے مختلف حصےآں خصوصا وسطی ایشیاء ، جنوب مشرقی ایشیاء ، چین ، جاپان ، کوریا وغیرہ وچ پھیلادتا۔ اس پھیلاؤ دی سب توں انوکھی خصوصیت ایہ اے کہ اس پروپیگنڈے دا مقصد کسی معاشرے یا فرد نوں جیتنا یا خوفزدہ کرنا نئيں سی ، بلکہ رضاکارانہ طور اُتے ہندوستان دی روحانی تے ثقافتی اقدار نوں قبول کرنا سی۔
تاجراں ، استاداں ، سفیراں تے مشنریاں دے توسط توں ہندوستانی سبھیاچار دا پھیلاؤ
سودھوقدیم زمانے وچ ، ہندوستانی تاجر نويں کاروبار دے مواقع دی تلاش وچ بہت سارے ملکاں گئے۔ اوہ مشرق وچ سمندری رستےآں توں مغرب وچ روم تے چین پہنچ گئے۔ ساڈے ملک دے تاجر سونے دی تلاش وچ پہلی صدی وچ انڈونیشیا تے کمبوڈیا وغیرہ گئے سن ۔ اس دے جاوا ، سماترا تے ملایا دے جزیراں دے سفر دی خصوصی تفصیل ملدی اے۔ ایہی وجہ اے کہ قدیم زمانے وچ انہاں علاقےآں نوں 'سوورن جزیرہ' کہیا جاندا سی۔ سوورن دا مطلب اے 'سونا' تے 'جزیراں توں بنا' سونے دا جزیرہ '۔ در حقیقت ، مرچنٹس نے میسنجر دا کردار ادا کيتا تے بیرونی دنیا دے ملکاں دے نال تجارتی تعلقات قائم کیتے۔ پہلی صدی ق م وچ ، تاجر اُجین ، متھورا ، کاشی ، پریاگ ، پٹلیپوترا وغیرہ جداں شہراں توں تے مشرقی ساحل توں مالمال پورم ، تمرالی پتی ، کٹک ، پوری ، رامشورام تے کاویرپیٹنم توں سفر کردے سن ۔ امراء اشوک دے زمانے وچ سری لنکا دے نال کلنگا ریاست دا تجارتی تعلقات سن ۔ تاجر جتھے وی جاندے ، انہاں دے ثقافتی روابط قائم ہُندے نيں۔ اس طرح ، تاجراں نے ثقافتی سفیراں دا کردار ادا کيتا تے بیرونی دنیا دے نال تجارتی تعلقات استوار کیتے۔
مشرقی ساحل دی طرح مغربی ساحل اُتے وی بوہت سارے ثقافتی تھاںواں تعمیر کیتے گئے سن ۔ انہاں وچ اجنتا ، یلورا ، کارلے ، بھاجا ، کنہیری ، وغیرہ، دا ناں خاص طور توں لیا جاندا اے . انہاں مراکز وچ زیادہ تر بودھ مذہبی خانقانيں نيں۔
ایتھے دی قدیم یونیورسٹیاں دا کردار ثقافتی تبادلے وچ سب توں اہم رہیا اے۔ انہاں نے اسکالرز تے طلبہ دی اک وڈی تعداد نوں راغب کيتا۔ بیرون ملک توں آئے ہوئے اسکالر اکثر نالندا یونیورسٹی دی لائبریری جاندے سن ۔ کہیا جاندا اے کہ ایہ یونیورسٹی ست منزلہ اے۔ انہاں یونیورسٹیاں دے استاداں تے طلباء نے ہندوستانی سبھیاچار نوں مذہب تے تعلیم دے نال نال بیرون ملک وی لیا۔ معروف چینی سیاح ہینن سونگ نے ہندوستان دی انہاں تمام یونیورسٹیاں دا تفصیل توں بیان کيتا اے جتھے اوہ تعلیم حاصل کردے سن یا جتھے قیام پذیر سن ۔ مثال دے طور اُتے ، انہاں وچوں دو یونیورسٹیاں دا خاص طور اُتے تذکرہ کيتا جاسکدا اے - مشرق وچ نالندہ تے مغرب وچ والیبی۔ گنگا دے مشرقی کنارے اُتے واقع اک ہور یونیورسٹی وکرماشیلا سی۔ تبتی عالم دین ترانااتھ نے اسنوں تفصیل توں بیان کيتا اے۔ ایتھے دے استاداں تے اسکالر تبت وچ اس قدر مشہور سن کہ کہیا جاندا اے کہ اک بار تبت دے بادشاہ نے اس یونیورسٹی دے سربراہ نوں تبت بھیجنے دے لئی پیغام بھیجے تاکہ عام لوکاں دے دیسی علم تے سبھیاچار وچ دلچسپی پیدا ہوسکے۔ بہار دی اک ہور مشہور یونیورسٹی اوڈانتپوری سی۔ اس دی ساکھ پالیا خاندان دے بادشاہاں دی سرپرستی وچ ودھدتی گئی۔ بوہت سارے بدھ راہب اس یونیورسٹی توں تبت وچ آباد ہوئے سن ۔
پہلے دو ہندوستانی آقاواں جو 67 ء وچ چینی شہنشاہ دی دعوت اُتے چین گئے سن اوہ کشپ منٹاگ تے دھرم شرتھ نيں۔ اس دے بعد ، نالندہ ، ٹیکسلا ، وکرمشیلہ تے اودانتپوری ورگی یونیورسٹیاں دے استاداں انہاں دی پیروی کردے رہے۔ جدوں اچاریہ کمارجی چین پہنچے تاں چینی شہنشاہ نے انہاں توں سنسکرت دے متن نوں چینی بولی وچ ترجمہ کرنے دی درخواست کيتی۔ اک ہور آچاریہ بودھیدھرا سن جو یوگدرشن دے ماہر سمجھے جاندے سن ۔ چین تے جاپان وچ اج وی انہاں دا احترام کيتا جاندا اے۔ نالندہ یونیورسٹی دے اچاریہ کملاشیل نوں تبت دے بادشاہ نے مدعو کيتا سی۔ انہاں دی وفات دے بعد ، اس دے جسم اُتے خصوصی کوٹنگ لگیا کر اسنوں لہسا دی خانقاہ وچ محفوظ رکھیا گیا۔ گیان بھدر اک ہور عالم سن ۔ انہاں دے دو بیٹےآں دے نال نال انہاں نے دے لئی گئے سن تبت دی تبلیغ دے لئی. تبت وچ بہار وچ اوڈانتپوری یونیورسٹی دی طرح اک نواں بودھی وہار قائم کيتا گیا سی۔
آچاریہ آتش وکرماشیلا یونیورسٹی دے سربراہ سن ۔ اوہ دیپانکر شری گیان دے ناں توں وی جانیا جاندا سی۔ انہاں نے گیارہويں صدی وچ تبت دا دورہ کيتا تے اوتھے بدھ مت دی اک مضبوط بنیاد رکھی۔ تھونمي سبھوندا اک تبتی وزیر سی جو چینی مسافر هنےن-سانگ دے نالندہ آمد دے وقت، نالندہ یونیورسٹی دا طالب علم سی. ایتھے تعلیم حاصل کرنے دے بعد اوہ تبت واپس آئے تے اوتھے انہاں نے بدھ مت دا پرچار کيتا۔ تبتی باشندےآں دی اک وڈی تعداد نے بدھ مذہب قبول کيتا ، تبت دا بادشاہ وی بدھ مت ہويا۔ انہاں نے بدھ مت نوں راجھرما قرار دتا۔ کمارجیئا ، اک مشہور استاداں ، 5 ويں صدی وچ سرگرم عمل سی۔
ہندوستانی سبھیاچار نوں دوسرے ذرائع توں پھیلیانا
سودھورومانی یا جپسی
سودھوبوہت سارے ہندوستانی دنیا دے بوہت سارے ملکاں وچ گھوم رہے سن ۔ اوہ خود نوں 'روم' کہندے سن تے انہاں دی بولی رومانی سی ، لیکن یورپ وچ انہاں نوں 'خانہ بدوش' کہیا جاندا سی۔ انہاں نے موجودہ پاکستان تے افغانستان وغیرہ نوں عبور کيتا تے مغرب وچ چلے گئے۔ اوتھے توں ایران تے عراق دے راستے ترکی پہنچے۔ پہاڑی تے فارس ، ٹور قسطنطنیہ دے باوجود اوہ یورپ دے بہت سارے ملکاں وچ پھیلے ہوئے سن ۔ اج اوہ یونان ، بلغاریہ ، رومانیہ ، سابق یوگوسلاویہ ریاستاں ، پولینڈ ، سوئٹزرلینڈ ، فرانس ، سویڈن ، چیکوسلواکیہ ، روس ، ہنگری تے انگلینڈ وچ آباد نيں۔ اس پورے سفر وچ اسنوں نیڑے چار سو سال لگے۔ اس عرصے دے دوران ، اوہ ایہ بھُل گئے کہ اوہ کتھے دے رہائشی نيں ، لیکن انہاں نے اپنی بولی ، طرز زندگی ، رواج تے پیشہ وغیرہ نوں نئيں چھڈیا۔
رومانی(جپسی) اپنے رقص تے موسیقی دے لئی مشہور نيں۔ ہر جپسی نوں گلوکار تے حیرت انگیز فنکار کہیا جاندا اے۔
وسطی ایشیاء وچ ہندوستانی سبھیاچار
سودھو
دوسری صدی ق م توں ہندوستان دے چین ، وسطی ایشیا ، مغربی ایشیاء تے رومن سلطنت دے نال تجارتی تعلقات تھے ۔ وسطی ایشیا تبت ، ہندوستان ، افغانستان ، چین ، روس تے منگولیا توں گھرا ہويا علاقہ اے۔ چین توں آنے تے جانے والے تاجراں نوں بہت ساری مشکلات دے باوجود اس خطے توں گزرنا پيا۔ بعد وچ انہاں نے جو راستہ بنایا اوہ 'ریشم مارگ' (سلک روٹ) دے ناں توں مشہور ہويا۔ ایہ اس ناں توں پکاریا گیا کیونجے چین توں ریشم دا کاروبار ہُندا سی۔ بعد وچ ، چین آنے والے اسکالر ، راہب ، آچاریہ تے دھرما چاریہ وغیرہ نے اس راستے دا استعمال کيتا۔ اس راستے وچ اس وقت واقف دنیا وچ ثقافتاں دے پھیلاؤ وچ اک بہت وڈا سلسلہ سی۔ وسطی ایشیا وچ وی ہندوستانی سبھیاچار دے اثرات شدت توں محسوس کیتے گئے۔
کوچی وسطی ایشیا دی اک ریاست سی جتھے ہندوستانی سبھیاچار اپنے پہلے عظمت وچ سی۔ اس بادشاہی توں آنے والا ریشمی راستہ دو حصےآں وچ منقسم اے تے چین وچ ڈن ہوانگ دی گفااں دا دورہ کرکے ایہ راستے دوبارہ مل گئے نيں۔ اس راستے وچ شمال دا اک 'ریشم دا راستہ' سی تے دوسرا ، جنوب وچ سلک دا اک راستہ۔ شمالی ریشم دا راستہ سمرقند ، کاشگڑھ ، تمشوک ، اکسو کارا شہر ، طوفان تے حمی توں ہُندا ہويا تے جنوبی ریشم دا راستہ یارقند ، خوتن ، کیریہ ، چیچن تے میران توں ہُندا ہويا گزردا سی۔ بہت سارے چینی تے ہندوستانی اسکالر علم دی تلاش تے بدھ فلسفہ دے فروغ دے لئی انہاں رستےآں توں گزرے۔
ہندوستان تے وسطی ایشیا دے ملکاں دے وچکار ثقافتی تبادلہ انہاں تمام ملکاں وچ پائے جانے والے قدیم اسٹوپا ، مندراں ، خانقاہاں ، مجسماں تے مصوری توں ظاہر ہُندا اے۔
اس راستے اُتے بہت ساری جگنيں نيں جتھے راہباں تے دھرماچاریاں ، سوداگراں تے یاتریاں نے سب سفر دے درمیان ہی رک لیا سی۔ ایہ بعد وچ بدھسٹ تعلیم دے اہم مراکز بن گئے۔ ایتھے اُتے ریشم دے نال ، قیمتی پتھر ، گھوڑے تے جیڈ نامی ہور اہم اشیا دی تجارت ہُندی سی۔ لیکن اس راستے وچ سب توں زیادہ اثر و رسوخ رکھنے والا عنصر بدھ مت سی۔ لہذا ، ایہ کہیا جاسکدا اے کہ اس تجارتی راستے نے مذہب تے فلسفہ ، بولی و ادب ، آرٹ تے سبھیاچار دے عقیدے تے اعتماد نوں عام کيتا۔ خوتن اک بہت اہم مرحلہ سی۔ ایہ جنوبی ریشم دے راستے اُتے واقع سی۔
ہندوستان توں اس دے تعلقات دی تریخ دو ہزار سال پرانی اے۔ صحرا دے بیچ سبز زمین اُتے آباد ایہ خوتن ریاست ریشم دی ٹیکسٹائل دی صنعت ، رقص تے موسیقی ، ادبی تے تجارتی سرگرمیاں تے سونے تے جیڈ دی تجارت دے لئی مشہور سی۔
تریخ وچ ، ہندوستان تے خوتن دے وچکار تعلقات دا اک ثبوت ایہ اے کہ راہباں تے استاداں دی نقل و حرکت جاری اے۔ پہلی صدی توں اوتھے توں حاصل کیتے گئے سکے چینی بولی وچ اک طرف لکھے گئے نيں تے دوسری طرف خارشتی رسم الخط وچ پراکرت زبان وچ نيں ۔ اس دا ثبوت کھوٹان دی ملی جلی سبھیاچار دی اے۔ ایتھے تک کہ وڈی تعداد وچ لکھیا ہويا خانقاہاں دے اندر کھدائی کرنے دے لئی مسودات وچ بودھی فلسفے دے ریت سنسکرت ، انہاں دا نقل تے ترجمہ دستیاب نيں۔
مشرقی ایشیاء وچ ہندوستانی سبھیاچار
سودھوچین
سودھو
ہندوستان تے چین دے وچکار باہمی رابطے دا آغاز دوسری صدی عیسوی وچ ہويا۔ ہندوستانی سبھیاچار پہلے دو ہندوستانی آقاواں دھرمکارتھ تے کشیپ ماتھنگ دے ذریعہ چین وچ داخل ہوئی جو چینی شہنشاہ منگ تائی دی دعوت اُتے 67 وچ چین تشریف لیائے سن ۔
آچاریہ دھرکشیریت تے کشیپ ماتھنگ دے بعد ، چین تے ہندوستان دے وچکار علمائے کرام دی تحریک بلا روک ٹوک جاری رہی۔ چینی بہت مہذب لوک سن ۔ انہاں سب نے بدھ دی روحانی کہانیاں بہت غور توں سناں۔ جو وی چینی مسافر علم دی تلاش وچ ہندوستان آئے ، انہاں نے اپنے سفر نامے وچ ہندوستان تے ہندوستانی سبھیاچار اُتے اس طرح دی گل کيتی کہ اج اوہ ساڈے لئے تاریخی لحاظ توں بہت اہم ہوگئے نيں۔ ہندوستانی یونیورسٹیاں تے ویہاراں دے بہت سارے استاداں کانچی پورم دے بودھیدھرما دی طرح چین وچ مشہور ہوئے۔ اوہ نالندہ یونیورسٹی وچ تعلیم حاصل کرنے گیا سی تے اوتھے توں چین چلا گیا سی۔ اس نے اپنے نال یوگا دے درشن لیا۔ چین وچ ، انہاں نے 'دھیان' (مراقبہ) دی تبلیغ کيتی۔ جسنوں بعد وچ چین وچ 'چن' کہیا جاندا اے۔ بودھی دھرم اوتھے مشہور ہوئے کہ انہاں دی پوجا چین تے جاپان وچ کيتی جاندی سی۔
بدھ فلسفہ نے چینی اسکالراں نوں اپنی طرف راغب کيتا کیونجے انہاں دے پاس پہلے توں ہی 'کنفیوشزم' دے ناں توں اک فلسفہ تیار ہويا سی۔
'ویئی' خاندان دے بادشاہاں نے چوتھی صدی وچ اقتدار حاصل کيتا۔ اس خاندان دے پہلے شہنشاہ نے بدھ مت نوں راج دھرم قرار دتا۔ اس توں بدھ فلسفہ دے فروغ نوں فروغ ملا۔ اس دوران ہزاراں سنسکرت کتاباں دا چینی بولی وچ ترجمہ کيتا گیا۔ خوفناک ، خوفناک تے لمبے سفر دا سہارا لے کے ، اوہ بدھ دی سرزمین اُتے آیا۔ ہندوستان وچ رہندے ہوئے ، اس نے بدھ مت دے متعلق بدھ مت دی لاشاں تے لکھی ہوئی کتاباں جمع کيتیاں ۔ مختلف تعلیمی مراکز وچ رہے تے انہاں دے بارے وچ تعلیم حاصل کيتی۔
بدھ مذہب دے پھیلاؤ دے نال ہی ، چین وچ بہت وڈے پیمانے اُتے غاراں دی کھدائی تے مندراں تے ویہاراں دی تعمیر دا کم شروع ہويا۔ انہاں غاراں وچ پتھراں نوں کٹ کر وڈی وڈی مجسمے بنائے گئے سن تے کدرے انہاں دے اندر حیرت انگیز پینٹنگز بنائی گئياں۔ انہاں وچ ، دنیا وچ مشہور غار کمپلیکس وچ ڈن ہوانگ ، یون کانگ تے لینگ مرد شامل نيں۔ انہاں وچ ہندوستانی اثر و رسوخ نوں واضح طور اُتے دیکھیا جاسکدا اے۔
اس ثقافتی روابط تے خیالات دے تبادلے دی ذمہ داری آچاریاں تے راہباں دی دو طرفہ نقل و حرکت اُتے منحصر اے۔
کوریا
سودھوکوریا چین دے شمال مشرق وچ واقع اے۔ چین نوں ہندوستانی سبھیاچار دے عناصر وراثت وچ ملے۔ پہلے سنڈو نامی اک بودھ راہب 352 ء وچ بدھ دا مجسمہ تے سترا لے کے کوریا پہنچے۔ اس دے بعد ، 384 وچ ، اچاریہ ملانند کوریا چلے گئے۔ اک ہندوستانی راہب نے 404 ء وچ کوریا دے پیانگ یانگ وچ دو مندر بنائے۔ اس دے بعد بہت سارے ہندوستانی استاداں کوریا چلے گئے۔ اوہ ہندوستان توں مذہب ، فلسفہ ، مجسمہ سازی ، مصوری ، دھات کاری وغیرہ جداں مضامین دا علم اپنے نال لے کے آیا۔ کوریا توں بوہت سارے اسکالر علم دی تلاش وچ ہندوستان آئے۔ ایتھے انہاں نے علم نجوم ، فلکیات ، آیور وید تے ہور بہت سارے شعبےآں دی تربیت حاصل کيتی۔ کوریا وچ بنائے گئے ایہ مندر تے بدھ مت دے مذاہب مذہب دے نال نال علم دے مراکز بن گئے۔ وڈی تعداد وچ بدھ مت دے متناں دا کورین بولی وچ ترجمہ کيتا گیا۔
ہندوستان توں مراقبہ دا فلسفہ اٹھويں نويں صدی وچ کوریا پہنچیا۔ بادشاہاں ، ملکہاں ، شہزادےآں ، وزراء تے ایتھے تک کہ فوجیاں نے بہادری تے بے خوفی سیکھنے دے لئی یوگا دی تربیت حاصل کرنا شروع کردتی۔ علم توں عقیدت دے جذبے توں ، کوریا دے لوکاں نے چھ ہزار جلداں وچ بدھ مت دے متن نوں شائع کيتا۔ ايسے طرح ہندوستانی اسکرپٹ وی کوریا پہنچ گئے۔
جاپان
سودھوہندوستان تے جاپان دے وچکار ثقافتی تعلقات دی تریخ نوں پندرہ سو سال پرانی سمجھیا جاندا اے ، لیکن ہندوستان وچ سبھیاچار دے جاپان وچ داخلے دے تحریری شواہد 552 ء توں نيں۔ اس وقت ، کوریا دے شہنشاہ نے جاپانی شہنشاہ نوں متعدد تحائف بھیجے جنہاں وچ بدھ دے مجسمے ، سترا ، عبادت وچ استعمال ہونے والی اشیاء تے انہاں دے نال مجسمے ، فنکار ، معمار وغیرہ شامل سن ۔
جلد ہی بدھ مت نوں راج دھرم قرار دتا گیا۔ ہزاراں لوک راہب تے راہب بن گئے۔
سنسکرت نوں جاپان وچ مقدس بولی دا مقام ملا۔ راہباں نے سنسکرت ورناں تے منتراں نوں لکھنے دے لئی خصوصی تربیت حاصل کرنا شروع کيتی۔ جس اسکرپٹ وچ سنسکرت دے منتر لکھے گئے سن اسنوں جاپانی وچ 'شیتن' کہندے نيں۔ 'سدھونت' 'سدھم' دی اک ہور شکل اے ، 'سدھم' دا مطلب اے ایسی اسکرپٹ جو کمال دیندی اے۔
اج وی ، جاپانی اسکالر سنسکرت دے مطالعہ دے خواہشمند نيں۔ دراصل بدھ مت دے متن دی بولی ہونے دی وجہ توں سنسکرت ہندوستان تے جاپان دے وچکار اک اہم ربط دی حیثیت توں کم کررہی اے۔ ستويں صدی وچ ، شہزادہ شاٹوکوٹشی دے دور وچ ، چینی وچ ترجمہ شدہ بدھ مت دے متن جاپان پہنچ گئے سن ۔ اوہ انہاں نصوص دے فلسفہ توں بہت متاثر ہويا۔
تبت
سودھوتبت ہمالیہ دے شمال وچ اک بہت اُچی سطح اُتے واقع اے۔ تبت دے لوک بدھ مت دے پیروکار نيں۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ تبت دے شاہ ناردیو نے اپنے اک وزیر تھونمی سنبھوت دے نال سولہ بہترین اسکالراں نوں مگدھا بھیجیا۔ انہاں اسکالرز نے ہندوستانی استاداں توں علم حاصل کيتا۔ کچھ دیر بعد ، تھونمی سمبھوٹ کشمیر گئے۔ کہیا جاندا اے کہ انہاں نے ہندوستانی اسکرپٹ اُتے مبنی تبت دے لئی اک نواں اسکرپٹ ایجاد کيتا سی۔ اج تک ، اس رسم الخط نوں تبت وچ استعمال کيتا جاندا اے۔ اس نے منگولیا تے منچوریا دے اسکرپٹ نوں وی متاثر کيتا۔
ایسا لگدا اے کہ تھونمی سنبھوت نے ہندوستان توں بہت ساریاں کتاباں اپنے نال لیاں سن۔ تبت واپس آندے ہوئے ، تھونمی سنبھوت نے تبتی لوکاں دے لئی اک نواں گرائمر تشکیل دتا۔ ایہ سمجھیا جاندا اے کہ ایہ پینی دے لکھے ہوئے سنسکرت گرائمر اُتے مبنی اے۔ بادشاہ ساموٹ دے ذریعہ آنے والے ادب دی طرف اس قدر راغب ہويا کہ اس نے چار سال اس ادب دا مطالعہ کيتا۔ انہاں نے سنسکرت توں تبتی بولی وچ ترجمہ دی بنیاد رکھی۔ اس دے نتیجے وچ ستويں توں ستارہويں صدی تک مسلسل ترجمہ دا کم ہويا۔ چنانچہ سنبھالیس ہزار سنسکرت دے متن نوں تبتی بولی وچ ترجمہ کيتا گیا۔
سری لنکا تے جنوب مشرقی ایشیاء وچ ہندوستانی سبھیاچار
سودھوسری لنکا
سودھورامائن وچ ذکر اے کہ ایودھیا دے بادشاہ لارڈ رام ، سیندا جی نوں واپس لینے سری لنکا گئے سن ۔ ایہ ممکن اے کہ اس وقت دی لنکا اج دی سری لنکا ہوئے کیونجے رام سیٹو (جو سمندر اُتے بنایا گیا سی تے خلا توں نظر آندا سی) دا ذکر رامائن وچ اے۔ مہاراجہ اشوکا نے ہندوستان توں باہر بدھ مت دے تبلیغ دے لئی انتھک کوششاں کيتیاں ۔ انہاں نے بدھ دے پیغامات نوں عام کرنے دے لئی اپنے بیٹے مہیندر تے بیٹی سنگھمیترا نوں سری لنکا بھیجیا۔ بہت سارے دوسرے علماء وی انہاں دے ہمراہ سن ۔ کہیا جاندا اے کہ اس نے بودھ گیشک توں بودھی ویکشا دی اک شاخ کھو لی جو اوتھے لگائی گئی سی۔ اس وقت سریلنکا ميں اک بادشاہ سی جس دا ناں دیوانامپیا ٹیسا سی ۔ ہندوستان توں جانے والےآں نے بدھ دی تعلیمات نوں زبانی طور اُتے تبلیغ کيتی۔ دو سو سال تک ، سریلنکا ميں لوکاں نے مہیندر دے پڑھائے جانے والے صحیفاں دی تلفظ نوں برقرار رکھیا۔ پہلے مہاویہرا تے ابھاگیری نامی بدھوی وہار تعمیر کیتے گئے سن ۔
اس وقت توں سری لنکا بدھ مت دا اک مضبوط مرکز رہیا اے۔ سری لنکا دے عوام نے پالی بولی نوں ادبی بولی دے طور پر استعمال کرنا شروع کيتا۔ سری لنکن سبھیاچار نوں خوبصورت بنانے وچ بدھ مذہب دا اک اہم حصہ اے۔ دیپ ونش تے مہاونش سریلنکا ميں بدھ مت دے مشہور وسائل نيں۔
بدھ مت دے نال ، ہندوستانی فن وی سری لنکا پہنچیا ، ہندوستانی مضامین ، تکنیک تے ڈانس پینٹنگ دی طرز ، لوک گیت تے طرز دا فن تے طرز تعمیر دا طریقہ وی ایتھے توں آیا۔ سری لنکا دی مصوری دی سب توں خوبصورت مثال غار خانقاہ وچ 'سگیریہ' دے ناں توں پائی جاندی اے۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ شاہ کشیپ نے 5 ويں صدی وچ اسنوں اک مضبوط قلعے وچ تبدیل کردتا۔ اس دے چٹاناں اُتے بنی پینٹنگز دی شکل ہندوستان وچ امراوندی دے آرٹ اسٹائل وچ اے۔
میانمار (برما)
سودھوہندوستانی سبھیاچار تے ہندوستانی لوک عیسائی عہد دے آغاز توں ہی برما پہنچنے لگے۔ میانمار چین جاندے ہوئے ہويا کردا سی۔ امراوندی تے تمرلیپتی دے لوکاں نے دوسری صدی دے بعد میانمار وچ آباد ہونا شروع کردتا۔ میانمار وچ آباد ہونے والے لوکاں وچ سوداگر ، برہمن ، فنکار ، کاریگر تے ہور شامل سن ۔
برما وچ ، کافر 11 ويں توں 13ويں صدی تک بدھ مت دی سبھیاچار دا اک عظیم مرکز رہیا۔ انیرودھ ایتھے دے اک شاہی بادشاہ دا ناں اے۔ انہاں نے کھیجاون پگوڈا تے ہزاراں مندر بنائے۔ اس نے پالي بولی تیار کيتی تے اس دی پالي بولی وچ بدھ مت تے ہندو صحیفاں دا ترجمہ کيتا۔
برمی راج دربار نے ہندوستانی روایت اُتے وی گہرا اثر ڈالیا۔ حال ہی وچ ایتھے راج نجوم ، نبی تے آچاریہ برہمن سن ۔ انھاں برما وچ پونا کہیا جاندا اے۔ انہاں وچوں بیشتر دا تعلق ہندوستان دے منی پور خطے توں سی۔ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ پنڈت برما وچ انتہائی متحرک نيں۔ پنڈت گانا دی شہرت سائنس ، طب تے علم نجوم وچ انہاں دی اچھی معلومات دی وجہ سی۔
سیئی لینڈ
سودھو
1939 عیسوی تک ، تھائی لینڈ نوں 'سیام' دے ناں توں جانیا جاندا سی۔ اس ملک وچ ہندوستانی سبھیاچار دا داخلہ پہلی صدی ق م وچ شروع ہويا سی۔ پہلے ایہ کم تاجراں نے کيتا تے اس دے بعد مبلغین تے دھرماچاریاں نے اسنوں اگے ودھایا۔ ہندوستانی سبھیاچار کئی طریقےآں توں اوتھے پہنچی۔ سنسکرت وچ اوتھے دیاں ریاستاں دے ناں رکھے گئے سن جداں داراوندی ، سریویجیا ، ایودھیا تے سکھوڈیا وغیرہ۔ سیئی لینڈ دے شہراں دے ناں وی کنچن پوری دے جداں کنچنبوری ، راج پوری جداں راجپوری تے لابپوری دی طرح لاوپوری دی طرح ہندوستانیت دا اشارہ نيں۔ شہراں دے قدیم بوری ، سیہوبوری جداں ناں ایتھے پائے جاندے نيں جو سنسکرت بولی دے اثر نوں ظاہر کردے نيں۔ ایتھے تک کہ راجارم ، راجہ ، رانی ، مہاجایا تے چکروونش ورگی سڑکاں دے ناں ایتھے دے رامائن دی مقبولیت دی گواہی دیندے نيں۔
تیسری چوتھی صدی وچ اوتھے برہمن مجسماں تے بودھ مندراں دی تعمیر دا آغاز ہويا۔ مندراں توں پائے جانے والے انتہائی قدیم مجسمے بھگوان وشنو کيتیاں نيں۔
تھائی لینڈ دا راجگڑھ متعدد بار متعدد بار تبدیل ہويا۔ جتھے وی نواں راجگڑھ بنایا گیا سی ، عظیم الشان مندر تعمیر ہوئے سن تے ایودھیا ، جسنوں 'ایوتھیہ' کہیا جاندا اے ، انہاں وچوں اک اے۔ ایتھے بہت وڈے مندر سن ، لیکن اج ایہ سب کھنڈرات دی طرح کھڑے نيں ، لیکن اج دے راجگڑھ بائانک وچ 400 مندر نيں۔
کمبوڈیا
سودھوچمپا (اننام) تے کمبوج (کمبوڈیا) ریاستاں اُتے ہندوستانی نسل دے بادشاہ حکومت کردے سن ۔ ہندوستان تے کمبوڈیا دے وچکار گہرے ثقافتی تعلقات دی تریخ پہلی تے دوسری صدی عیسوی دی اے۔ ہندوستانی نژاد دے حکمران نے پہلی صدی توں کمبوج وچ کومبینیہ خاندان اُتے حکمرانی کيتی۔ اسيں انہاں دی تریخ متعدد سنسکرت تحریراں تے ادب توں حاصل کرسکدے نيں۔ اسيں انہاں دے شان و شوکت نوں حیرت انگیز مندراں نوں دیکھ کے حاصل کرسکدے نيں۔
کمبوڈیا دے لوکاں نے بہت وڈی یادگاراں تعمیر کيتیاں تے انہاں نوں شیو ، وشنو ، بدھ تے ہندوستان دے مہاکاویاں تے پوراناں دے بوہت سارے دیوتاواں دے مجسماں توں سجایا۔ انہاں عبارتاں دے تاریخی واقعات نوں ظاہر کرنے دے لئی بادشاہاں دے پلاٹاں توں متعدد حصے منتخب کیتے گئے۔ چودھواں صدی تک سنسکرت سرکاری بولی رہی۔
بادشاہاں نے سنسکرت وچ اپنے لقب کھدتے۔ برہمناں نوں اعلیٰ عہدےآں اُتے مقرر کيتا گیا سی۔ حکمرانی دے تمام کم ہندو قواعد تے برہمن متون دے مطابق چلائے جانے لگے۔ آشرم نوں بطور علمی مراکز والے مندراں دے طور اُتے کھول دتا گیا سی۔ تمراپور ، وکرم پور ، دھروپور وغیرہ شہراں دے سنسکرت ناں رکھے گئے سن ۔ اج تک ، ہندوستانی مہینےآں دے ناں - چیت ، بیساک ، جیش ، اسد وغیرہ جاری نيں۔ ایہ ہندوستانی ناواں دی غیر واضح تلفظ نيں۔ ايسے طرح اسيں اج وی انہاں دی بولی وچ ہزاراں لفظاں نوں تھوڑا سا تلفظ امتیاز دے نال دیکھ سکدے نيں۔
کمبوڈیا وچ واقع انہاں نوںرواٹ دا مندر دنیا دا سب توں وڈا وشنو مندر اے۔ اس ہیکل دی پنج چوٹیاں نوں پہاڑ سومرو دی پنج چوٹی سمجھی جاندی اے۔ اس مندر وچ ، اک بادشاہ سوریاورمان نوں وشنو دے طور اُتے مجسمہ بنایا گیا اے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ اپنے نیک کماں دی وجہ توں وشنولوک گیا سی۔ ایہ مندر اک مربع میل وچ پھیلا ہويا اے۔ اس دے آس پاس کھادی ہمیشہ پانی توں بھری رہندی اے جو اس دی خوبصورتی وچ اضافہ کردی اے۔ دیواراں وچ رامائن تے مہابھارت دی نقاشی دی تصاویر نيں۔ انہاں دے درمیان سب توں وڈا سمندرا متھن یعنی سمندر دے متھن نيں ۔
کمبوڈیا وچ یشودھر پور وچ اک ہور شاندار مندر اے - بافوون۔ ایہ گیارہويں صدی وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ اس دی دیواراں اُتے رام - راون دی لڑائی دے مناظر ، کیلاش پہاڑ اُتے بیٹھے شیو-پاروتی دے مناظر تے کمادیو دے جلائے جانے دے مناظر ورگی مہاکاویاں دی نقاشی دی تصاویر نيں۔
ویتنام (چمپا)
سودھو
چمپدیش وچ ہندوستانی سبھیاچار دی تشہیر ہندوستان دے سوداگراں تے شہزادےآں نے دی سی۔ اوتھے انہاں نے خود نوں سیاست تے معاشیات دا علمبردار ثابت کيتا۔ دونے نقطہ نظر توں ، انہاں نے اوتھے دے شہراں دا ناں اندرا پور ، امراوندی ، وجئے ، کوتھر ، پانڈورنگ وغیرہ رکھیا۔
چمپا دے لوکاں نوں چم کہندے نيں۔ چم لوکاں نے وڈی تعداد وچ ہندو تے بودھ مندر بنائے۔ انہاں نے شیو ، گنیش ، لکشمی ، پارتی ، سرسوتی ، بدھا تے لوکیشور جداں دیوتاواں دی پوجا کيتی۔ اس نے مندراں وچ ہور مورتی شیولنگا وی قائم کیتے۔ ایہ مندر عظیم الشان سن لیکن اج اوہ خستہ حال حالت وچ نيں۔
ملائیشیا
سودھوہندوستان وچ ملیشیا دے بارے وچ قدیم زمانے توں ہی معلومات موجود سن۔ ملائیشیا دا ذکر رامائن ، جاٹاکا کہانیاں ، ملندپھانہ ، شلپادیکرم تے رگھوونش جداں مہاکاویاں وچ ہويا اے۔ ملائیشیا دے کیدہ تے ویلسلی صوبےآں توں شواہد ملدے نيں کہ اوتھے اُتے شیو ازم دی رواج سی۔ کچھ ایسی دیویاں دے بتاں دے ہتھوں وچ تثلیث ہُندی اے۔ ہور مجسماں وچ ، گرینائٹ دے اُتے نندی ، ٹورگا بت تے ستويں تے اٹھويں صدی نال تعلق رکھنے والے گنیش دا بت وکھ وکھ سینواں توں حاصل کيتا گیا اے۔
ملائشیا وچ ، برہمی رسم الخط دی مؤخر الذکر دا استعمال قدیم زمانے وچ ہُندا سی۔ کیدہ نامی اک جگہ توں ، اسکرپٹ وچ لکھے گئے کچھ بدھ مت دے متن دے حوالے موجود نيں جو پرانے تامل توں ملدے جلدے نيں۔ سنسکرت اوتھے دی ماخذ بولی سی۔ سنسکرت بولی نے اوتھے دی بولی نوں لفظاں دینے دا کم وی کيتا۔ سنسکرت دے بوہت سارے لفظاں مثلا سورگا ، رس ، گونا ، ڈنڈ ، مانٹری ، دوہد دپتی ، لکش وغیرہ انہاں دی بولی وچ پائے جاندے نيں۔ ہنومان تے گڑودی اپنی مافوق الفطرت قوتاں دے سبب ملائشیا وچ مشہور سن ۔
ہندوستان تے ملائشیا دے وچکار ثقافتی تعلقات دا سب توں قدیم ثبوت سنسکرت وچ لکھے گئے نوشتہ جات توں ملدا اے۔ ایہ چوتھی پنجويں صدی دے ہندوستانی رسم الخط وچ لکھے گئے نيں۔ خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں وچوں سب توں اہم لیگر دا نوشتہ اے۔ ایتھے پنجاہ دے نیڑے مندر ملے نيں۔
انڈونیشیا
سودھومذہبی فن تعمیر دے میدان وچ انڈونیشیا دا سب توں وڈا شیوا مندر جاوا جزیرے وچ قائم اے۔ اسنوں 'پرامبانن' کہیا جاندا اے۔ ایہ مندر نويں صدی وچ تعمیر کيتا گیا سی۔ اس دے مرکز وچ سب توں وڈا مندر شیو مندر اے۔ اس دے دونے طرف برہما تے وشنو دے مندر نيں۔ انہاں تِناں مندراں دے سامنے تن مندر تے تن دیوتاواں دی گاڑیاں نيں۔ دے اک مندر اے نندی شو، دے سامنے گروڑ وشنو تے دے سامنے ہنس دے سامنے برہما . انہاں دونے خطوط دے درمیان دیوی درگا تے گنپتی دے دو تے مندر نيں۔ اس طرح انہاں اٹھ مندراں دا اک گروپ تشکیل پایا اے۔ اس گروپ دے چاراں طرف مندراں دی 240 چھوٹی قطاراں نيں۔ ایہ فن تعمیر دی اک انوکھی مثال اے۔ اس مندر دی دیواراں اُتے کھدی ہوئی رامائن تے کرشن کتھا دی پینٹنگز دنیا دی قدیم ترین نمائندگی وچ شامل نيں۔
ایتھے عبادت دے وقت سنسکرت منتر پڑھے جاندے نيں۔ بالی جزیرے توں پنج سو توں زیادہ سنسکرت سوتف تے سلوک اکٹھے کیتے گئے نيں ، جو بوہت سارے دیوتاواں ، جداں شیو ، برہما ، درگا ، گنیش ، بدھ وغیرہ دی تعریف وچ گائے جاندے نيں۔ در حقیقت ، بالی واحد ریاست اے جتھے ہندو سبھیاچار ترقی کردی اے تے ہن وی موجود اے۔ جدوں کہ تمام (بُڈھے لوکاں) نے اسلام قبول کيتا اے ، 'بالی' پِفر ہندو سبھیاچار تے مذہب دی وی پیروی کردے نيں۔
انڈونیشیا دے جزیرے جاوا توں وڈی تعداد وچ مسودات ملی نيں۔ ایہ اکثر کھجور دے پتےآں اُتے جاوا دا قدیم اسکرپٹ کاوی وچ لکھیا جاندا اے۔ کیوی اسکرپٹ دی بنیاد وی براہمی اسکرپٹ اے ۔ انہاں نصوص وچ ، انہاں دی آیات سنسکرت تے کیوی بولی وچ لکھی گئی نيں۔ جے شیو مت تے فلسفے دی عبارتاں اُتے غور کيتا جائے تاں ، ' بھوناکوش' انہاں وچ سب توں وڈا تے قدیم متن اے۔ سنسکرت وچ 525 اشعار نيں تے انہاں آیات دے معنی بیان کرنے دے لئی اک تبصرہ لکھیا گیا اے۔
جنوب مشرقی ایشیاء وچ ہندوستانی سبھیاچار تے مذہب دے اثر و رسوخ دا اثر دنیا دی کسی دوسری ریاست اُتے نئيں پيا اے۔ ثقافتی تبادلہ تے سنسکرت دے نوشتہ جات ہندوستانی رسم الخط دے سب توں اہم وسائل نيں۔ ایہ نوشتہ جات تمام ریاستاں وچ پائے جاندے نيں۔ انہاں نوشتہ جات تے ادب تے ہور ادب دے مطالعہ دے ذریعہ ہندوستان دی بولی ، مذہب ، سیاست تے معاشرتی ادارےآں اُتے بہت زیادہ اثر و رسوخ پایا جاندا اے۔
'برہمن ، کشتریہ ، وشیہ ، شودرا'۔ اوہ ذات پات تے تقسیم دے نظام نوں وی جاندے سن ۔ لیکن ایہ نظام ہندوستان جِنّا سخت نئيں سی۔ رگ وید دور وچ کرما اُتے مبنی تقسیم دا نظام سی ، اوہی نظام ایتھے سی۔ پیدائش دی بنیاد اُتے بالی وچ کوئی حروف تہجی نئيں اے۔ شادی بیاہ دے رواج وی اکثر اک جداں ہُندے نيں۔
تفریح دے سب توں مشہور وسائل (اک ہندوستانی پتلی کارکردگی دی طرح) شیڈو ڈرامہ 'ویوانگ' نيں - جنہاں دی کہانیاں بنیادی طور اُتے رامائن تے مہابھارت توں تیار کيتیاں گئیاں نيں تے جو جنوب مشرقی ایشیاء وچ ہن وی بہت مشہور نيں۔
ہندوستانی سبھیاچار تے عرب رہتل دے تعلقات
سودھوہندوستان قدیم زمانے توں ہی زمینی تے سمندر دے راستے مغربی ایشیاء دے نال رابطے وچ اے۔ انہاں دو ثقافتی خطےآں دے درمیان تعلقات (اس وقت قوم دا خیال تیار نئيں ہويا سی) مغربی ایشیاء وچ اسلامی رہتل دے عروج تے پھیلاؤ دے نال گہرے ہُندے گئے نيں۔ اس رشتے دا معاشی پہلو نويں صدی دے وسط وچ عرب تے دوسرے تجارتی مسافراں جداں سعودگر سلیمان ، المسعودی ، ابن ہوکول ، ال ادریسی وغیرہ دے اکاؤنٹس توں نکلدا اے۔ انہاں سفری تھاںواں دے مطابق ، انہاں دونے سبھیاچار علاقےآں دے وچکار تجارتی تبادلہ بہت مالا مال سی۔ اُتے ، اٹھويں صدی یا اس توں وی پہلے دے سبھیاچار دے میدان وچ فعال باہمی رابطے دے ثبوت موجود نيں۔
ہندوستان تے مغربی ایشیاء دے وچکار معنی خیز ثقافتی باہمی رابطے دے ثبوت بوہت سارے علاقےآں وچ پائے جاندے نيں۔ اس رشتے دے نتیجے وچ عالم اسلام خوشحال ہويا۔ شعبہ فلکیات دی دو اہم تحریراں ، ' برہم اسفوٹ سدھنتھا' ، جو عرب دنیا وچ 'سندین' دے ناں توں مشہور نيں ، تے 'کھنڈانکدھ' (جو ارکنڈ دے ناں توں مشہور نيں) سندھ دے سفارت خاناں دے ذریعے بغداد پہنچاں۔ الفزاری نے انہاں سفارت خاناں دے ہندوستانی اسکالرز دی مدد توں انہاں عبارتاں دا عربی وچ ترجمہ کيتا۔ شاید الفجاری نے وی یعقوب الطارق دی مدد کيتی سی۔ بعد وچ آریہ بھٹ تے ورہمہیرا دے فلکیات دیاں تحریراں وی عرب دنیا وچ پڑھی گئياں تے انھاں عرب دے سائنسی ادب وچ شامل کيتا گیا۔
عرب رہتل وچ ہندوستان دی اک ہور اہم شراکت ریاضی تھی ۔ عرب اسکالرز نے ریاضی نوں 'ہندیسہ' (یعنی ہندوستان نال تعلق رکھنے والے) کہہ کے ہندوستان اُتے اپنا قرض قبول کرلیا اے۔ ہندوستانی ریاضی عربی اسکالرز دے مطالعے تے مباحث دا اک پسندیدہ مضمون بن گیا۔ علاقی دیاں تحریراں دی وجہ توں ہندوستانی ریاضی دی مقبولیت دوسرے اسکالرز دی نسبت زیادہ ودھ گئی۔ عرباں نوں بہت جلدی احساس ہويا کہ ہندوستانی اعشاری نظام جو تصور صفر توں مالا مال ہے ، انتہائی انقلابی اے۔ اس وقت دے اک شامی اسکالر نے دشمک نظام دے لئی اک صفر دے نال اظہار تشکر کيتا سی ، "ميں صرف ایہ کہنا چاہندا ہاں کہ ایہ مردم شماری نو ہندساں دے ذریعے کيتی گئی اے۔" تاں اوہ لوک جو ایہ مندے نيں کہ چونکہ اوہ یونانی بولی بولدے نيں انھاں نے سائنس دی حدود نوں چھو لیا اے ، جے اوہ انہاں چیزاں نوں جاندے نيں تاں انہاں نوں پتہ چل جائے گا کہ تے وی لوک نيں جو کچھ جاندے نيں۔ ''
دسويں توں تیرہويں صدی دے عربی دے متعدد ذرائع توں معلوم ہُندا اے کہ خلیفہ ہارون الرشید دی ہدایت اُتے طب تے طب دے بوہت سارے ہندوستانی متون دا عربی وچ ترجمہ کيتا گیا سی۔ خلیفہ ہارون الرشید 786 ء توں 809 ء تک بغداد دا حکمران رہیا۔ مثال دے طور اُتے عربی وچ ہندوستانی دا سوسروتسنیندا ترجمہ "منخ"۔
ماہرین فلکیات ، علم نجوم ، ریاضی تے طب ورگی تحریراں دے علاوہ ، عرباں نے وی مختلف مضامین دے ہندوستانی متون دے نال نال ہندوستانی رہتل و سبھیاچار دے مختلف مضامین دی وی تعریف کيتی۔ انہاں نے ہندوستانی متون دا ترجمہ وی کرایا ، لیکن اوہ اس ترجمے توں مطمئن نئيں سن تے اصل متون نوں وی بنا یا ترجمہ شدہ متون دی بنیاد اُتے اخذ کيتا۔ ہندوستانی علم دے دوسرے شعبےآں جنہاں دا عرباں نے مطالعہ کيتا اے انہاں وچ سانپاں تے زہراں دے بارے وچ لکھی گئی عبارتاں ، ویٹرنری طب توں متعلق تحریراں ، منطق ، فلسفہ ، اخلاقیات ، سیاست تے مارشل آرٹس توں متعلق تحریری نصوص شامل نيں۔ اس عمل وچ ، عربی اصطلاحات وی بہت مالدار ہوگئياں۔ مثال دے طور اُتے ، عرب لوک بحری جہاز وچ بہت سرخیل سن لیکن آپ اس خطے دے بوہت سارے عربی لفظاں دی شناخت کرسکدے نيں جو ہندوستانی نژاد نيں ، جداں 'ہورتی' (چھوٹی کشتی) جو ہوری تے 'بنوی' توں بنی اے جسنوں بنیا نے بنایا اے۔ یا جنگل توں بنیا ہویا اے ، تے 'ڈونی' کینو وغیرہ توں بنا اے۔
روم دے نال ہندوستان دے تعلقات
سودھومغرب وچ جنوبی ہندوستان دی مصنوعات دی اجارہ داری سی کیونجے اوتھے انہاں دی بہت زیادہ منگ سی۔ در حقیقت ، عیسائی عہد دی پہلی تن صدیاں وچ ، ہندوستان نے مغرب دے نال فائدہ مند سمندری تجارت کيتی سی ، جس وچ روم سلطنت نمایاں سی۔ روم ہندوستانی سامان دا بہترین صارف سی۔ ایہ تجارت جنوبی ہند دے نال ہوئی جو کوئمبٹور تے مدورائی وچ پائے جانے والے روم دے سکےآں توں ثابت اے۔ روم وچ کالی مرچ ، پان ، مصالحے تے خوشبو دی بہت زیادہ منگ سی۔ زیورات ، ہیرا ، زمرد ، روبی تے موندی ، ہاتھی دانت ، ریشم تے ململ جداں قیمتی پتھراں نوں اوتھے بہت پسند کيتا گیا سی۔ روم دے نال تجارت توں سونا ہندوستان آندا سی تے ہندوستان نوں اس تجارت توں بہت فائدہ ہويا تے اس وقت کوشان سلطنت آمدنی دی صورت وچ مستقل سونے دی کرنسی حاصل کردی سی۔ تمل بادشاہاں نے وی جنگ دے مقام اُتے اپنے کیمپاں دی حفاظت دے لئی تے شہر مدورئی دی حفاظت دے لئی ییواناں نوں مقرر کيتا سی۔ قدیم ہندوستان وچ ، لفظ یاون مغربی ایشیاء تے بحیرہ روم دے خطے دے لوکاں دے لئی مشہور سی تے اس وچ رومی تے یونانی وی شامل سن ۔ کچھ مورخین دی رائے اے کہ 'یاون' دے محافظاں وچ کچھ رومی ہوسکدے نيں۔
اس وقت تک کاویرپٹنم غیر ملکی تجارت دا اک بہت اہم مرکز بن چکيا سی۔ کاویری پٹنم وچ ، ساحل اُتے اُچے پلیٹ فارم ، گودام تے اسٹور ہاؤسز جہازاں توں دور رکھنے دے لئی بنائے گئے سن ۔ انہاں اشیا دی جکڑی دی ادائیگی دے بعد ، انہاں اُتے چولاں دے چیوالی اسٹامپ اُتے مہر لگ گئی۔ اس دے بعد ایہ سامان تاجراں دے گوداماں (پتنپالی) نوں بھیج دتا گیا سی۔ نیڑے نیڑے یاون دے تاجراں دے مکانات تے غیر ملکی تاجراں دے رہائشی تھاںواں سن جو مختلف زباناں بولدے سن ۔ ايسے وقت ، انہاں دی ضرورت دا ہر سامان وڈے بازار وچ دستیاب سی۔ ایتھے خوشبودار کوٹ بنانے تے پھُلاں تے خوشبواں دے پاوڈر بنانے والے ، درزیاں نے جو ریشم ، اونی تے روئی دے کپڑےآں اُتے کم کردے سن ، صندل دی لکڑی ، مرجان ، سونے ، موندی تے قیمتی ٹکڑےآں ، اناج دے سوداگر ، واشر مین ، مچھلی تے نمک وغیرہ۔ دیواراں ، موچی ، سنار ، مصور ، مجسمے ، لوہار تے کھلونا بنانے والے سب مل گئے سن ۔ ایتھے دور دراز دے ملکاں توں گھوڑےآں نوں وی بازار لیایا گیا سی۔
ان اشیاء وچوں زیادہ تر برآمد دے لئی جمع کيتا گیا سی۔ پلینی دے مطابق ، ہندوستان دی برآمدات وچ کالی مرچ تے ادرک شامل نيں۔ انہاں نوں اصل قیمت توں سو گنیازیادہ ملدے سن ۔ اس دے علاوہ ، روم وچ ہندوستانی خوشبو ، مصالحے تے خوشبو بہت استعمال کیتی جاندی سی۔
قدیم زمانے وچ ہندوستان دے تجارتی تعلقات ہندوستانی بادشاہاں دے ذریعہ بھیجے جانے تے انہاں دے دورے کرنے والے سفیراں دی تعداد توں آپ اندازہ کرسکدے نيں۔ اک پنڈیا (چانڈکلام) بادشاہ نے پہلی صدی ق م وچ روم دے شہنشاہ آگسٹس دے لئی اک سفیر بھیجیا۔ مسیح دے بعد ، 99 سالاں وچ سفیراں نوں ٹرائے بھیج دتا گیا۔ کلاڈیوس ، ٹراجان ، انٹونیمس ، پیوس ، انسٹمین تے ہور سفیراں نے مختلف ہندوستانی عدالتاں نوں زیب تن کيتا۔
روم دے نال تجارت اس قدر وسیع سی کہ اس دی رفتار نوں مستحکم رکھنے دے لئی مغربی ساحل اُتے سوپارا تے بیریگز (بھروچ) ورگی بندرگاہاں تعمیر کيتیاں گئیاں جدوں کہ کورومندیل دے ساحل وچ 'سنہری کارسونس' (سوورنابومی) تے سنہری کریز (سوورن جزیرے) دے نال تجارت ہوئے گی۔ سی۔ چولا بادشاہاں نے اپنی بندرگاہاں اُتے لائٹ ہاؤس رکھے سن جو جہازاں نوں رات دے وقت روشن روشنی توں بندرگاہاں دی طرف رہنمائی کردے سن ۔ اریکمیوڈو دے نیڑے پنڈیسری نے اٹلی نوں نامی پکوان دا ناں ارین بنانے دے فن دے کچھ نمونے دسے ، اس دے بعد برٹنسج اٹلی دا ڈاک ٹکٹ لگیا ، تے اس نے رومن لیمپ دی باقیات نوں پایا۔
آندھرا دے خطے وچ وی غیر ملکی تجارت دے نشانات نيں۔ ایتھے دی کچھ بندرگاہاں تے اس توں ملحقہ شہراں نے وی تجارت وچ معاونت کيتی۔ لہذا پتھراؤ ، کپاس دا ململ تے ہور ٹیکسٹائل بیرون ملک پیتھن (پریٹھیشن) توں بھیجے گئے۔ آندھرا دی شاہ یجناشری ریاست دے سمندری تجارت دی علامت دے طور اُتے نایاب جہاز توں چھپی ہوئی سکے لے کے گئے سن ۔
جہاز تے غیر ملکی تجارت
سودھوبیرون ملک ہندوستانی سبھیاچار دے پھیلاؤ وچ تجارت اک اہم وسیلہ سی۔ قدیم زمانے توں ہی ساڈے ہندوستانی بحری جہاز وڈے سمندر نوں عبور کردے ہوئے غیر ملکی ساحلاں تک پہنچ گئے۔ اس نے اوتھے بہت سارے ملکاں دے نال تجارتی تعلقات استوار کیتے۔ پڑوسی ملکاں دے ادب ، فنون لطیفہ تے دستکاری اُتے ہندوستانی سبھیاچار تے رہتل دا تاثر صاف نظر آندا اے۔ ایتھے تک کہ دور دراز دے امریکی ساحل سورینام تے کیریبین جزیراں وچ بھی ہندوستانی سبھیاچار دی یادداشت موجود اے ۔
سمودراگپت ( 340-380) نہ صرف اک طاقتور فوج سی بلکہ اک طاقتور فوج وی سی۔ جزیرہ نما گنگا دے پار تے مالائی عجائب گھراں وچ کچھ شقاں ملی نيں جو گپتا دور دے دوران ہندوستانی ملاحاں دی سرگرمیاں دی تصدیق کردی نيں۔ ہن سونگ ، جو ہرشوردھن دے دور (606 – 647) دے دوران ہندوستان گئے سن ، نے اس وقت دے ہندوستان دے بارے وچ وی وڈے پیمانے اُتے تحریر کيتا سی۔ چولہ حکمراناں نے اک مضبوط واٹر فورس بنائی سی تے سمندر دے پار ملکاں اُتے وی حملہ کيتا سی۔
پرتگالیاں دا تذکرہ اے کہ کچھ ہندوستانی تاجر پنجاہ جہازاں دے مالک سن ۔ انہاں دے مطابق ہندوستانی تاجراں دے پاس نجی برتن رکھنا اک عام رواج سی۔ مغرب وچ متعدد تھاںواں اُتے پائے جانے والے ہڑپان توں متعلقہ چیزاں ایہ ثابت کردیاں نيں کہ ہندوستان تیسری صدی ق م وچ میسوپوٹیمیا تے مصری رہتل دے نال تجارتی تے ثقافتی روابط رکھدے سن ۔ نہ صرف ایہ ، بلکہ ساڈے ملک دے ثقافتی ، مذہبی تے معاشرتی نظریات دا قدیم یونان ، روم تے فارس دے نال وسیع پیمانے اُتے تبادلہ ہويا۔ روم سلطنت دے نال تجارت وچ فروغ پزیر ہونے دا بیان رومی مورخ پلینی (چوسپل) نے کيتا سی جو روم دی دولت دے ہندوستان وچ جانے توں رنجیدہ سی۔
ہندوستانیاں نے غیر ملکیوں توں بہت ساریاں نويں چیزاں سیکھاں ، مثال دے طور اُتے - یونان تے روم توں سونے دے سکےآں دی کاسٹنگ ، چین توں ریشم بنانے دا فن تے انڈونیشیا توں پین دی ودھدی ہوئی آرٹ۔ اس نے غیر ملکیوں دے نال تجارتی تعلقات قائم کیتے۔ مختلف ملکاں دے فن و سبھیاچار دا ہندوستانی سبھیاچار اُتے وی اثر پيا ، لیکن دوسرے ملکاں وچ وی اس دا نظارہ ہويا۔
حوالے
سودھوہور ویکھو
سودھوباہرلے جوڑ
سودھو- مہاشکتتی بھارت (ویدپرتاپ ویدک)
- جغرافیہ ہندوستان : تاریخی سچائی
- عظیم تر ہندوستان۔ سوورنابومی
- جیمز اے میٹیسف دے اعزاز وچ سائنو فیل وچ تے انڈوسیفائر وچ تغیر و تبدیلی دے کاغذات
- بولی دا تنوع: سائنوفیر بمقابلہ انڈوسفیر
- ہمالیائی زباناں پروجیکٹ
- تبتی برمن دی بحالی - انڈوسیفائر توں اسباق
- علاقائی لسانیات تے مینلینڈ جنوب مشرقی ایشیاءسانچہ:مردہ ربط
- انڈونیشیا دی تھیوریز مثال دے طور اُتے انڈونیشیا (اندرونی جنوب مشرقی ایشیاء) توں منتخب کیس اسٹڈیز دے ذریعہ ، ڈاکٹر دے ذریعہ ہیلمٹ لوکاس