ہربجن سنگھ (شاعر)
 | |
|---|---|
 | |
| جم | 18 اگست 1920 لمڈنگ، آسام |
| موت | ۲۱ اکتوبر ۲,۰۰۲ (عمر 82 سال) |
| کم کِتہ | شاعر، نقاد، ثقافتی مبصر اتے مترجم |
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ (18 اگست 1920 – 21 اکتوبر 2002) اک پنجابی شاعر، نقاد، ثقافتی مبصر، اتے مترجم سی۔[۱] امرتا پریتم دے نال ہربھجن نوں پنجابی شاعری دی سٹائل وچ انقلاب لیاؤن دا سیہرا جاندا اے۔ اس نے ریگستان وچ لکڑہارا سمیت 17 شعری مجموعے، ساہتی اتہاس دے 19 کم اتے ارسطو، سوفوکلیز، رابندرناتھ ٹیگور اتے رگوید وچوں چونویں ٹوٹیاں سمیت 14 ترجمہ دے کم شائع کیتے ہن۔ نہ دھپے نہ چھاویں لئی 1969 وچ اس نوں ساہت اکادمی دا انعام ملیا۔
مڈھلا جیون اتے سکھیا
سودھوڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دا جم لمڈنگ، آسام وچ 18 اگست، 1920 نوں "گنگا دیئی" اتے "گنڈا سنگھ" (اسدا پیؤ، جو تپدق دا مریض سی) دے گھر ہویا سی۔ پروار نوں لاہور جانا پیا جتھے اوہناں نے گوالمنڈی وچ دو مکان خریدے سن۔ اوہ اجے اک سال دا وی نہیں سی ہویا کہ اس دے پیؤ دی موت ہو گئی سی۔ پھر اوہ مساں 4 سال دا ہویا سی کہ اسدی ماں اتے دو بھیناں دی موت ہو گئی۔ اوہنوں اوہدی ماں دی چھوٹی بھین (ماسی) جو اچھرا، لاہور وچ رہندی سی اسنے پالیا، اوہ مقامی ڈی اے وی سکول وچ پڑھیا سی اتے بہت چھوٹی عمر توں ہی اک ذہین طالب علم سی۔ اپنے تعلیمی ہمبھلے وچ اوہ پنجاب وچ سکھرلے تناں وچ اک سی، لیکن پیسے دی تنگی کارن اپنی پڑھائی نوں روکنا پیا۔ اوہ لاہور وچ اک ہومیؤپیتھی کیمسٹ دی دوکان تے اک وکری منڈے دے روپ وچ، نویں دلی وچ بھارت سرکار دے اک معمولی کلرک دے روپ وچ اتے پھر خالصہ سکول، نویں دلی وچ اک معاون لائبریرین دے روپ وچ چھوٹے-موٹے کم کردا رہا۔
ہربھجن سنگھ نے اچّ سکھیا کالج جان بناں حاصل کیتی۔ اس کول انگریزی اتے ہندی ساہت وچ دو ڈگریاں سن، دونوں دلی یونیورسٹی توں حاصل کیتیاں۔ اوہناں دا پی ایچ ڈی تھیسیس گورمکھی لپی وچ ہندی شاعری بارے وچار-ومرش سی۔
اوہناں دے تن بیٹےآں وچوں اک، مدن گوپال سنگھ، گلوکار اتے ودوان اے۔
اعزاز
سودھو- 1970: ساہت اکادمی انعام، ساہت اکادمی، بھارت ولوں نہ دھپے نہ چھاویں لئی [۲]
- 1987: کبیر اعزاز
- 1994: سرسوتی اعزاز
- 1994: ساہت اکادمی فیلوشپ، نویں دلی [۳]
- سوویت لینڈ نہرو اوارڈ
- 2002: دھالیوال اعزاز – پنجابی ساہت اکادمی، لدھیانہ
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دا تنقید کم
سودھوڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ پنجابی دا پہلا سنرچناوادی اتے روپوادی نقاد اے ۔ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ نے پنجابی سوچ وچار کم نوں اصلوں وکھرے تے نویکلے رستہ اپر توریا۔ سابق متھت دھارناواں دا تیاگ، نشچیوادی ملوادی تکنیک توں گریز، لکھاری دے جیون تے رچنا دے اثر توں لامبھے وچرنا، ساہتکتا دی پہچان، وستو تے روپ دی ادویت اتے روپ ودھانک شبدابلی دا استعمال آدی اسدی مطالعہ تکنیک دے پچھانن یوگ نقطے ہن۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دا سبھ توں اہم پکھ اسدی وہارک تجزیہ دا اے جہڑا شاعری، کہانی، ناول اتے ناٹک تک پھیل کے اسدی سمچی پنجابی تجزیہ دے اتہاس وچ ولکھنتا نوں سرجدا اے۔[۴]
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ مغربی ساہت سوچ وچار وچ پرچلت درشٹیاں تعمیری بولی مگا، روسی روپواد، امریکی نوین تنقید، چنہ سائنس سنلدح دے مول سنکلپاں نوں اصولی پتر اُتے گرہن کرکے جتھے پنجابی ساہت تنقید کھیتر وچ نویں پرتمان قائم کردا اے، اتھے ایہناں دی بنیاد اُتے پنجابی ساہت دے وکھ وکھ روپاں نوں اپنے اصولی تے وہارک مطالعہ دا مرکز بناؤندا اے۔
ڈاکٹر۔ گرچرن سنگھ “نوین پنجابی تنقید دیاں پرورتیاں” سرلیکھ ماتحت “ساہت شاستر مطابق ساہت نوں پڑھن-پڑھاؤن دی پرت دا آرنبھ” ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ توں مندا اے۔ رگھبیر سنگھ ہربھجن سنگھ نوں دوجی پیڑھی دے پنجابی آلوچکاں وچ “اکوں اک گننیوگ ودوان” کہندا اے، جسنے مارکسواد دیاں پرچلت سمتاں توں ہٹ کے اپنا وکھرا راہ چنیا۔ ڈاکٹر۔ جیت سنگھ سیتل، ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ نال نوین آلوچناں نوں “اپنے سکھر اُتے پورے جوبن 'پجدی” کہندا اے۔
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ولوں لکھت تنقیدی کتاباں
سودھوڈاکٹر۔ ہربھجن سگھ نے آلوچناں نوں بنیاد بنا کے کئی تنقیدی کتاباں پنجابی ساہت نوں دتیاں، جویں-
- ادھئن تے ادھیاپن (1970)
- مل تے ملنکن (1972)
- ساہت شاشتر (1973)
- ساہت تے اصول (1973)
- پارگامی (1976)
- رچنا سنرچنا (1977)
- روپکی (1977)
- ساہت سائنس (1978)
- سسٹمی (1979)
- ساہت مطالعہ (1981)
- پترانجلی(1981) [۵]
- پیار تے پروار (1988)
- خاموشی دا جنجیرا (1988)
شعری نمونہ
سودھو
سوں جا میرے مالکا وے ورتیا ہنیر
وے کالکھاں چ تاریاں دی ڈبّ گئی سویر؛
وے پسری جہان اتے موت دی ہواڑ
وے کھنڈ گئیاں محفلاں تے چھا گئی اجاڑ۔
اے کھوہاں وچ آدمی دی جاگدی سڑھاند
تے سوں گئے نے آدمی توں سکھنے گوانڈھ؛
وے سیت نے مواتے تے غش اے زمین،
وے سینیاں وچ سن دوویں خون تے سنگین؛
وہلا ہوکے سوں گیا اے لوہا اسپات۔
سوں جا انج اکھیاں چوں اکھیاں نہ کیر،
ستاریاں دی سدا نہیں ڈبنی سویر؛
ہمیش نہیں انسان تے کدنا جنونّ
ہمیش نہیں ڈلنا زمین اتے خون؛
ہمیش نہ وران ہونی اج وانگ رات
سوں جا میرے مالکا وران ہوئی رات …
تنقید دے عنصر جاں بنیاد
سودھوروپ اتے وستو ادویت
سودھوڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دی تنقید دا پرمکھ تتّ روپ اتے وستو نوں اک سمجھنا اے۔ اسدے وچکار مطابق کسے ساہتی رچنا وچ روپ اتے وستو آپس وچ انے اکمک ہوئے ہندے ہن، کہ اناں نوں وکھ نہیں کیتا جا سکدا۔ ایہناں دا وکھو-وکھرا مطالعہ ممکن ہی نہیں۔ ساہت دا سمچا مطالعہ روپ اتے وستو نوں اک سانجھی اکائی منّ کے کیتا جا سکدا اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ نے واضع کیتا اے کہ نسچت روپ وچ ڈھلن توں بعد موضوع روپ دا ہی انگ بن جاندا اے۔ اسے کرکے موضوع دا مطالعہ روپ دے مطالعہ نال ہی کیتا جا سکدا اے۔ روپ دا مطالعہ ہی سمچے روپ وچ وستو دا مطالعہ اے۔
نویں ووکیبولری دا استعمال:- ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ نے پنجابی تنقید نوں روپواد، امریکی آلوچناں، سنرچناواد تے بولی سائنس وچ ورتی زادی ووکیبولری نوں آلوچناں دی ووکیبولری بنایا۔ ایہناں شبداں وچ موٹف جاں تھیم، ریم، اکالکی، کالکرمک، پیراڈائیس، چہنک، چہنت آدی شبد ودھیرے استعمال ہوئے ہن۔ حقیقت دا اجنبیکرن:- ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ نے حقیقت دے اجنبیکرن نوں اپنی آلوچناں دا پرمکھ اصول بنایا اے۔ اسنے ایہہ اصول روسی روپواد وچوں گرہن کیتا اے۔ روسی روپواد مطابق ساہتی رچنا وچ حقیقت نوں اسے روپ وچ ہی پیش نہیں کیتا جاندا، سگوں بدلدے روپ وچ پیش کیتا جاندا اے، اسے بدلویں روپ نوں ہی ساہتی حقیقت کیہا جاندا اے، جو حقیقت دا اجنبیکرن کیہا جاندا اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ کسے رچنا دی آلوچناں کرن لگیا اس وچ حقیقت دے اجنبیکرن دا اصول پیش کردا اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ولوں کئی مول ستھاپناواں دتیا گئیا، جو اس طرحاں ہن:-
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دیاں مول ستھاپناواں
سودھو- ساہت اتے سماج
- ساہتکتا اتے واستوکتا
- ساہت کرت دی ہوند تکنیک
- ساہت تے کمیونیکیشن
- ساہت تے طبقہ بمب
- ساہت تے پرمپرا
- ساہت تنقید دا سائنسی بنیاد
- ساہت روپاں دے تنظیم اصول
ساہت اتے سماج- ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ساہت اتے سماج دے پرمپر سمضموناں بارے مول ستھاپناواں بارے لکھدے ہن کہ ساہت دی اک طرحاں دا دنیا اے تے اس وچ وی اک سماج-پربندھ تے سماج بھاونا دا چتر مل سکدا اے۔ جے پرانے ساہت دا گرو نال مطالعہ کیتا جاوے تاں اس وچ اوس ویلے دے سماج دی رہنی-بہنی، پہن-پوشاک، وچار-یعقین، ریتی-رواج بارے خاصی (کافی) جانکاری مل سکدی اے۔ پرانے ساہت دے اتہاس دے لکھاریاں نے پرانے ساہت دی مدد نال ہی اوس ویلے دے سماج دا چتر اساریا اے۔ ساہت وی سماجی ملاں نوں جیونت حالت وچ رکھن دا رول نبھاؤندا اے۔ ساہت ہم عصر سماجی ملاں نوں پرتیبمبت ہی نہیں کردا، اوہناں اپر ٹپنی وی کردا اے، دوجے اوہ صرف حاصل ملاں نال ہی کم نہیں ساردا، سگوں نویں ملّ سرجنا ول سنکیت وی کردا اے۔
ساہت تے ورگ-بمب ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ساہت-کرعنصر نوں جماعتی-سماجی دی اپج نہیں مندا۔ اس مطابق سماج اتے ساہت دا مکمل تعلقات اک بنیادی حقیقت اے، پر کدی-کدی اسنوں محدود معنےآں وچ گرہن کیتا جاندا اے۔ پرانے ویلے توں ساہتکار اپنے طبقہ دے مطابق اتے پرتکول رچنا کردے رہ ہن۔ ضروری نہیں کہ لکھاری دی طبقہ ستھتی اسدی رچنا وچ ظاہر ہووے۔ مدھیگ دیاں مذہبی ساہت دی رچنا نمن، اچّ تے مدھ تن ورگاں دے انسان کردے ہن۔
- اداہرن دے طور اُتے اسیں کبیر، میرا اتے گرو نانک دیوَ جی دیاں رچناواں دیکھ سکدے ہاں۔
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ روپوادی سوچ وچار مطابق ساہت-کرعنصر وچوں ورگ-ویروے دے بمب لچھن دا خلاف کردا اے۔ ڈاکٹر۔ عطر سنگھ وی روپوادیاں دے اسے پکھ نوں اگھاڑدا ہویا لکھدا اے:-
- “روپوادیاں دا کہنا اے کہ ساڈا اس گل نال کوئی تعلق نہیں ہونا چاہیدا، کہ ساہتکار کہڑے پکھ تے پڑھدا جاں لکھدا اے۔ ساہتکار نوں اپنی من-مرجی مطابق موضوع دی چون کرن اتے اسنوں پیش کرن دی کھلھ ہونی چاہیدی۔”
ایہہ گل ساہت نوں اک سماجی کرت پروان نہیں کردی اتے معیشت وانگ اندکھلی دے گھٹیا قسم دے اصول دی پروڑتا کردی اے۔
ساہت تے پرمپرا:- ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ساہت کرت دی سرجنا وچ ساہتی روڑھیاں اُتے ساہتک-پرمپرا دے پائے یوگدان نوں قبول کردا اے۔ اوہ اس متعلق لکھدا اے، کہ ساہت-کرتاں دا جم نرول، واستوکتا وچوں نہیں ہندا۔ 'ساہتکتا' جاں 'ساہت-پرمپرا' وی اک ٹھوس حقیقت وانگ ساہتکار دے انگ-سنگ ہندی اے۔ اوہ سچیت جاں اچیت روپ وچ کجھ پرچلت ساہت روڑھیاں دا پالن کر رہا ہندا اے۔
ساہت سرجنا دا وی اپنا اتہاس اے۔ اتہاس اتے پرمپرا دے دباؤ ہیٹھ ہی کسے لکھاری نوں اپنی رچنا-تکنیک مقررہ کرنی پیندی اے۔
اس تعلق وچ ڈاکٹر۔ روندر سنگھ روی ودھیرے سپشٹتا دا دھارنی اے، اس مطابق:-
- “شاعر مولوں نوین جاں انقلاب کاری نہیں ہندا۔ اسدا سمچا پچھوکڑ اسدی کلاکرت لئی بنیادی ہندا اے۔ جدوں ایہہ پچھوکڑ کلاکار لئی سارتھک جاں ڈھکواں نہیں رہندا تاں اوہ اپنے تجربہ دی بنیاد اُتے اس نوں نواں روپ اتے سار بخشدا اے۔ اوہ پرمپرا اگے سمرپن نہیں کردا، سگوں اسدا روپاترن کردا اے۔ ”
ساہت-تنقید دی سائنسی بنیاد
سودھوڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ساہت تے تنقید نوں وی مولوں نکھیڑ کے دیکھدا اے۔ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ نے پنجابی ساہت-آلوچناں دیاں سیماواں تے کمزوریاں ول سنکیت کردے ہوئے تنقید نوں سائنسی آدھاراں اُتے اسارن دے ترک پیش کیتے ہن۔
ڈاکٹر۔ ہربھجن دا ایہہ مت ترکسنگت اے کہ پنجابی تنقید لمے ویلے تک ٹیکا ٹپنی، خلاف، روس، الزام پرگٹاؤن تک ہی محدود رہی اے۔
پنتو اسدا ‘ساہت شاستر’ وچلا ایہہ مضمون ‘ساہت اتے سمالوچنا’1973 وچ لکھیا ہون کرکے، اس توں پہلاں دی پنجابی تنقید دیاں سیماواں ول اشارہ کردا اے۔ جدکہ ہن تنقید کھیتر وچ بدلاء آئے ہن۔ ہن پنجابی تنقید سیوگ کھوجی ودواناں دے یتناں نال ترکمئی وگیانکتا تے باہرمکھتا دی دھارنی بنی اے۔ جس نال ساہت کرتی دے مطالعہ ویلے ساہت-بمباں دے تجزیہ ولوں پاٹھک نوں کرت وچ پیش وچاراں تے جذبات توں جانو کراؤن دے سارتھک یتن ہوئے ہن۔
اپروکت سمچے وشلیسن تے ملانکن توں واضع اے کہ ہربھجن سنگھ دی تنقید مغربی نوین تنقید پرنالیاں دے وکھ وکھ سنکلپاں نوں ادھار بنا کے ساہت-کرتاں دی ہوند تکنیک دا نرنا یتن کردی اے۔ اجیہا کردے ویلے اوہ ساہت کرت نوں لکھاری، پاٹھک، سماج، معیشت تے سیاسی حوالہ نالوں مولوں نکھیڑ کے اک سویستنتر، خود مختیار، تے سویپورن ہوند ہون اُتے بل دندی اے۔
جیکر ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ ساہت-سوچ وچار متعلق ہوئے سوچ وچار نوں وشلیشن-ملانکن دی کسوٹی اُتے پرکھے بنھاں، نظر ماتحت رکھیئے تاں اسدے سوچ وچار متعلق حاصل ماسرکی دا گھیرا بھو سکاواں، مکھ-بنداں، پتر-پترکاواں وچ مہیا، سامان، تنقیدی مزبوناں، کتاباں، ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ متعلق نکلے خاص انکاں جاں خاص کتاباں اتے پنجابی ساہت دے اتہاساں وچ درج ٹپنیاں تک پھیلیا ہویا اے۔
‘ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ بھاٹیا’ اسدی آلوچنا-ودھینا دا ملانکن کردا ہویا لکھدا اے:-
- اسنے رچناواں نوں 'درشٹانت' وجوں ورتن دی بجائ اوہناں نال قریبی ناطہ جوڑ دی جانچ دسی اے۔ سابق متھت وچاردھارا دا تیاگ، نشچیوادی-ملوادی تنقید دی ورتوں تو گریز لکھاری تے رچنا دے اثر توں لابھے وچرن ساہتکتا دی پچھان کرن، وستو تے روپ دی ادوید اتے روپ ودھانک ووکیبولری دا استعمال اسدی مطالعہ تکنیک دے پچھاننیوگ نقطے ہن۔”
اس طرحاں کہہ سکدے ہاں کہ ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ اپنے توں سابق پرچلت پربھاووادی، مکانکی بھانت دی اتے سماج-ساپیکھ تنقید توں اصلوں وکھری بھانت دی مطلب ساہت-آلوچناں کرن صدقہ اوہ پنجابی ساہت سوچ وچار دی کھیتر وچ اصلوں وکھرا تے نویکلا ہستاکھر اے۔
تنقید تکنیک دے پرمکھ الزام
سودھوبھاویں ہربھجن سنگھ نے پنجابی آلوچکاں وچ وڈملاّ یوگدان پایا اے، پر اسدی تنقید وچ کئی الزام ہن۔
• اوہ رچنا وچ موضوع نالوں کلا نوں پرمکھتا دندا اے، اسدی تنقید صرف کلا مطالعہ تک ہی محدود اے۔ • اسدے شبد جٹل ہندے ہن، جو سادھارن جاں عامَ لوکاں دی سمجھ وچ نہیں آؤندے۔ • اوہ صرف ساہتی بولی جاں کلا دا ہی مطالعہ کردا اے۔ ساہت مقصد جاں اسدے ساہتی حوالہ ول دھیان نہیں دندا۔
ڈاکٹر۔ ہربھجن سنگھ دے ساہت اصول سوچ وچار وچ تن تجزیہ
سودھو- ساہت شاشتر
- ساہت اصول
- ساہت سائنس
روسی روپواد، فرانسیسی سنرچناواد اتے نوَ-امریکن تنقید توں حاصل کیتی سیدھ
سودھواپنی مطالعہ پرنالی نوں رچنا مرتکز بناؤن لئی اوہ روسی روپواد توں اجنبیکرن دی جگت لیندا اے۔ امریکی تنقید توں سمجھ ادھاری لیکے اوہ ساہت دا سائنس اسارن دی گل کردا اے۔ رچنا نوں سوے انحصار بند سسٹم وجوں گرہن کرن دی تکنیک اوہ فرانسیسی سنرچناواد توں حاصل کردا اے۔۔[۶]
اسدی مطالعہ تکنیک دی ستہی پدھر اپرّ پچھان لئی ‘سہجوادی’، روپوادی، سوندریوادی اتے شلپوادی آدی وشیشن وی عامَ ہی دتے جاندے ہن۔ اسدی رچنا دا تجزیہ بھاویں اک پکھی رہِ جاندا اے پر اس اک پکھ دے فلسفہ سانوں اک شیش محل واکر کرا دندا اے۔
کجھ لکھتاں
سودھو- بھاٹیا، ہربھجن سنگھ، ویہویں صدی دی پنجابی تنقید (سمباد اتے ملانکن) (سمپا۔)
- دل، بلبیر سنگھ، ہم عصر ساہتاکراں نال کجھ پل
- برہمجگدیش سنگھ، سمالوچنا اتے پنجابی سمالوچنا
- سربجیت سنگھ، پنجابی تنقید وچاردھاری پرپیکھ
- پرمندر سنگھ، اگھے پنجابی سارتکارا تے اوہناں دیاں کلا-کرتاں
حوالے
سودھو- ↑ http://www.apnaorg.com/poetry/harbhajan/haribhajan_main_index_english.htm
- ↑ Punjabi Sahitya Akademi۔
- ↑ "Biography"
- ↑ ہربھجن سنگھ بھاٹیا،پنجابی تنقید اصول تے وہار، گرو نانک دیو یونیورسٹی امرتسر
- ↑ "WEBOPAC"۔ اخذ شدہ بتاریخ 30 ستمبر 2015
- ↑ راجندر سنگھ سینکھوں،تنقید اتے پنجابی تنقید،لاہور بکس لدھیانہ،پنہ-206