فرد فقیر
فرد فقیر گجرات ، پنجاب دا اک صوفی شاعر تے بزرگ سی ۔
پنجابی دا اُگھا شاعر
سودھواٹھارویں صدی دا فرد فقیر اگھا پنجابی صوفی شاعر اے۔ اس دے ناں نال جڑے فقیر شبد توں پتہ چلدا اے کہ اوہ درویشی جیون-جاچن دا دھارنی سی۔ اس دے جیون بارے بہت جانکاری نہیں ملدی۔ صرف اس دیاں رچناواں وچ ہی اس دے جیون متعلق کجھ ویروے ملدے ہن۔ مثال وجوں اس نے اپنی اک رچنا کسبناما بفندگان وچ لکھیا اے:
؎ یاراں سو تریسٹھ برس، ثمن نبی دے آیا۔
ایہہ رسالہ کامل ہویا، حکم دھراں دا ہویا
اتھوں پتہ چلدا اے کہ اس نے ایہہ رچنا 1751 وچ مکمل کیتی۔ اس دے بنیاد `تے ہی ودواناں نے اس دا جم 1720 دے نیڑے-تیڑے منیا اے۔ اسے طرحاں اس دی اک ہور رچنا بارانماہ وچ اشارہ ملدا اے کہ اوہ مغربی پنجاب دے ضلع گجرات دا جم-پل سی۔ اس نے اپنیاں رچناواں وچ اپنے آپ نوں جلاہیاں تے نائیاں (یعنی نمن ذاتیاں) دا پیر آکھیا اے۔ ایہہ اس دے محنت کش عام لوکاں وچ ہرمنپیارا ہون دا نشان اے۔ بھاویں اوہ فارسی بولی توں وی بھلی-بھانت جانو سی پر اس نے سچیت طور `تے پنجابی بولی نوں شعری پرگٹاوے دا زریعہ بنایا۔ اس گل دا نشان اس دے نمن-انکت شعری-کتھنِی وچوں سہجے ہی مل جاندا اے :
؎ نصر فارسی نوں چھڈّ اساں نے ہندی نظم بنایا
۔
اتھے ‘ہندی` توں مطلب اصل وچ پنجاب دے وسنیکاں دی بولی یعنی پنجابی بولی ہی اے جس نوں گروہ صوفی شاعراں نے شعری پرگٹاوے دا زریعہ بنایا سی۔ فرد فقیر دیاں رچناواں وچ مکھ طور `تے کسبناما بفندگان، بارانماہ اتے سیہرفی شامل ہن۔ ایہناں رچناواں وچ اس دے صوفی تجربہ اتے اس دی لوک-پکھی وچاردھارا دا نشان ملدا اے۔ ایہناں توں علاوہ اس دے ناں نال اک ہور رچنا روشن دل وی متعلق اے جو ووادپورن اے۔ ایہہ رچنا شرع اتے شرھیئت دے اصولاں دی وضاحت کردی اے اتے عامَ لوکاں نالوں ملانیاں وچ ودھیرے ہرمنپیاری اے۔ اس دا کارن شاید ایہہ اے کہ ایہہ سماں سیاسی اتھل-پتھل دا سی اتے اس ویلے دے صوفی کجھ حد تک کٹڑ ہو گئے سن۔ ہو سکدا اے کہ اوہ وی چیت-اچیتی اس وہن وچ وہِ گیا ہووےگا۔ پر دلچسپ گل ایہہ اے کہ فرد فقیر نے اپنے کلام وچ ملانیاں دی کٹڑ مذہبی پالیسی بارے اک تھاں اتے واضع کتھن وی کیتا اے جو اس دی وچاردھارائی فکر دا لکھائک اے:
؎ میں ڈردا گل نہ آکھدا مت مارن ملاں
اسے کارن رکھیا فردا بھید چھپا
فرد فقیر بارے جانکاری
سودھوصوفیاء جاں صوفی شاعراں دی کوئی وی جیونی اجیہی نہیں، جس وچ فرد فقیر دے جیون جاں سکھیاواں دا ذکر ہووے۔ زبانی روایت وی اس بارے خاموش اے۔ ہو سکدا اے کہ گجرات ضلعے دے کسے اک لیکارے پنڈ وچ اس فقیر نال متعلق جانکاری بارے کوئی روایت موجود ہووے۔ اوہ اک مشہور سلسلے دا صوفی سی۔
جم
سودھوفرد فقیر دا جم اٹھارویں صدی دے پہلے دہادے 1704 عیسوی وچ گجرات وکھے ہویا۔ اس دا تخلص ‘فقیر` واضع کردا اے کہ اوہ درویش سی۔ اس دی رچنا وچ آئے ویرویاں توں ظاہر اے کہ اوہ نیویاں ذاتیاں خاص کرکے جلاہیاں اتے نائیاں دا پیر سی۔
گجرات سانجھے پنجاب دا مشہور شہر رہا اے۔ ایہہ ضلعے، دا مکھ کاریالا ہون کرکے انتظامیہ، دے پکھو، وی اہم شہر سی، جس دے اک پاسے وزیرآباد تے دوجے پاسے لالاموسا اے۔ گجرات دا سکھ اتہاس وچ وی ذکر ملدا اے۔ کہندے ہن کہ جدوں گرو ہرگوبند کشمیر تو مڑے تاں ایسے شہر وچ براجمان ہوئے سن۔ آپ دی یاد وچ سکھ سنگتاں ولوں بنایا کابلی دروازے اک گردوار اے۔ سکھ فوجاں اتے انگیرزاں وچ آخری جنگ 21 فروری 1849 نوں گجرات وکھے ہوئی سی۔ تریخی شہر دا جم پل سی فرد فقیر۔
فرد فقیر دے ہم عصر
سودھو1704–1800 ء اس دے ہم عصر صوفیاں دی لسٹ اس پرکار اے:-
- شاہ شرف بٹالوی (1640–1724
- علی حیدر (1690–1785
- بلھے شاہ (1680–1758
- غلام جیلانی (1749–1819
- سچل سرمست (1736–1826
فرد فقیر شرعی/صوفی
سودھوڈاکٹر۔ لاجونتی مدان نے فرد نوں ماسولی گٹھ دا صوفی درویش منیا اے۔ اوہ صوفی وی سی پر پہلے پڑاؤ (شریعت) دا۔ اس دی فقیری دی ودوی توں پتہ لگدا اے کہ اوہ اک درویش سی تے اوہ وی ماملی ڈھنگ دی سادھارٹ شینی دا۔1 پیری تے درویشی، ویسے تاں اچی ہستی دیاں سوچک ہن، پر اوہ (فرد) کول ساریاں ذاتیاں دے لوک آؤدے سن۔ ایہہ سٹ ک اس دیاں اپنیاں کہیاں گلاں توں پتہ چلدا اے کہ اوہ چھوٹیاں جاتا جس طرحاں کہ جلاہیا تے ناتیاں تا پیر سی۔2 بہتر نہیں بھاسدا کیونکہ سوائے ‘کساباناما بافندراں` دے ہور کدھرے اجیہا کوئی سنکیت نہیں ملدا۔
فرد فقیر اک صوفی درویش سی۔ اس بارے دو راوا نہیں ہو سکدیاں۔ تیکھ دا صوفی بنن وچ تا کوئی ترکد ہی نہیں کرنا پیندا فرد آکھدا اے :-
؎ میم، میں موں ملّ وکؤندی، اج فقیری ہٹّ
اک پیسے دی ان لائی غلے نوں سیھلی وٹّ
؎ گیرو رنگ لئے کپڑے کھولھ سرے دے وال
پھردا لیکھا لیسیا، رب قادر جلّ جلال
شریعت دی منزل اتے کھلوتے صوفی توں اس نالوں ودھ عامَ نہیں کیتا جا سکدی۔ اس دا پنجابی شعری پینڈو ڈھنگ دا ہی اے، پر اس اندر اوہ مٹھاس نہیں جو کہ پینڈو شعری وچ ملدی اے۔ ایہہ اک خاص طرحاں دے بینت ہن جہڑے کہ کجھ کھردرے لہجے تے لکھائد نے، تے دا وہاء وی اکو جیہا نہیں اے۔ مگر ایہہ ایہناں بینت کافی طاقتور تے دڑتا بھرپور ہن۔3 سکھیا
جاپدا اے کہ فرد فقیر عربی بولی دا چنگا جانو سی۔
رچناواں
سودھوفرد فقیر دیاں رچناواں اس پرکار ہن :-
ایہہ روایت پسند مسلماناں اتے سماج دے نیویں طبقیاں وچ ودھیرے ہرمن پیاری اے۔ اس دیاں کئی چھاپاں ملدیاں ہن۔ فرید نے نفس نوں پلید منیا اے۔ اس شاعر مطابق-
خ-خوشیاں کر توں شادیاں بیٹھو مجلس ہلا۔
کتے نفس پلید دی، منی تدھّ رجا۔
باراں-ماہا
سودھواس دے کئی ہتھ-لکھت کھرڑے موجود ہن۔ اتے وکھ-وکھ لائبریریاں اتے ویکتیاں کول اس دے بھن-بھنّ نسخے ملدے ہن۔ اک ہتھ لکھت کھرڑا انڈیاں آفس لائبریری وچ موجود اے۔ فرد فقیر دا بارا-ماہا پنجاب وچ کئیاں وار چھپیاں اے۔ اداہرن :-
؎ چڑیاں ہاڑ مہینہ کڑاکدا،
میرے اندر بھامبڑ بھڑکدا
؎ اس برہوں سورج چاڑھیا،
مینوں پیارے دلو وساریاں
کسب-نامہ بافندراں جلاہیاں دے کسب بارے ایہہ گیانپرک کتاب 1751ء وچ مکمل ہوئی۔ اس وچ کپڑا بنن دے عمل دا ادھیاتمد پدھرّ تے بیان اے۔ جلاہیاں دی استتی اے اتے بادشاہاں دی نندیا جو اوہناں اتے ظلم کردے ہن۔ ایہہ رچناواں پنجاب وچ دو جاں تن وار وتکھّ-وکھّ تھاواں اتے چھپی۔ ساریاں چھاپاں وچو مسلم سٹیم پیرس لاہور ولوں ‘دریا سارفت نام ہیٹھ چھپی کتاب جس وچ اس دیاں دو ہور رچناواں بارا ماہ اتے سی حرفی وی شامل اے، اتم اے۔ اداہرن :-
؎ سوتر اٹھی ستی دے وچ،
چونسی نانہہ وگائی،
؎ بہت کاریگر دیکھن آئے،
جا میں تانی لائی۔
روشن-دل
سودھوایہہ روایتی مذہبی فرضاں بارے ہدایتاں دا گٹکا اے۔ ایہہ کتابڑی بہت لوک-پرء اے اتے جاری چھپدی رہی اے۔ ساڈا یعقین اے کہ خالات دے دباء کارن جاں تاں فرد فقیر نوں اس دا لکھاری ہونا قبول کرن لئی مجبور کیتا گیا سی، اس نوں اجیہا لکھن لئی مجبور کیتا گیا۔ فرد فقیر ہویا کوئی خاصہ، مرد صفائی والا۔ فکر اندر بھی چست-سخن اے، عشقَ اندر خشچالا۔
کسب-نامہ بافندراں
سودھواس وچ فرد فقیر ایہہ درساؤندا اے کہ اس ویلے دے راجے کسے طرحاں قصبیاں جاں دستکاراں نال دور-وہار کردے سن۔ دستکاری کویں بری طرحاں متاثر ہوونگے :- حاکم ہو کے بہن گلیچے بہت ظلم کماندے محنتیاں نوں کمی آکھن خون اوہناں دا کھاندے۔ پھڑ وگاری لے لے جاون، کھوف خدا ناہیں۔۔ فرد فقیر درد مندا دیاں اک دن پیسن آہی۔
سچ تاں ایہہ اے کہ فرد فقیر نے اپنیاں رچناواں وچ صوفی شعری روایت مطابق دکھاوے دی مذہبیت دا تکھا خلاف کیتا اے۔ اوہ فقیری بانے راہیں لوکاں نوں گمّ-راہم کرن والے نقلی صوفیاں اتے کرارا وینگ کسدیاں آکھدا اے: باہر بانا صوفیاں، اندر دغا کمائے اسے طرحاں اوہ اصلی فقیری نوں
میم میموں ملّ وکیندی اج فقیری ہٹّ۔
اک پیسے دی انّ لائی گل نوں سیلھی وٹّ۔
گیری رنگ لائی کپڑے کھولھ سرے دے وال۔
فردا لیکھا لیسیا ربّ قادر پانی جلال۔
اس توں علاوہ فرد فقیر نے اپنی شاعری وچ صوفی-تجربہ دا پرگٹاوا کرن لئی برہں- کٹھی کامنی دا بمب ورتیا اے جو اس دی کاو-کلا دا بہت بااثر نشان پیش کردا اے :
چڑھیا ماہ وساکھ سہاونا،
اساں نت تیرا غم کھاونا۔
میں ساوی پیلی ہو رہی، میری دیہی زرد وسار دی۔
نت تتر مور اڈانودی، میں رو رو اوسیاں پانودی۔
کوئی بھیج سنیہا سکھ دا، کوئی لیاوے تیرے مکھ دا۔
فرد فقیر اصل وچ لوک-فکر دا شاعر اے۔ اس دی شاعری وچ محنت کش لوکاں دی زندگی دا یتھارتھک بمب پیش ہندا اے۔ ایہہ اس دی وچاردھارا دے لوک-پکھی کردار نوں اجاگر کردا اے۔ مثال وجوں کجھ پنگتیاں پیش ہن :
حاکم ہو کے بہن غلیچے، بہتا ظلم کماندے۔
محنتیاں نوں کمی آکھن، خون اوہناں دا کھاندے۔
پھڑ وگاری لے لے جاون، خوف خدا دا ناہیں۔
فرد فقیرا دردمنداں دیاں،
اک اک پیسن آہیں۔
سمچے طور `تے آکھیا جا سکدا اے کہ اٹھارھویں صدی دے اس شاعر نے پنجابی صوفی شاعری دیاں ادار مانووادی اتے لوک-پکھی روایتاں نوں نبھایا اتے اپنے-اپنے انداز وچ تصوف دی بات پائی۔
حوالے
سودھو1) 1, 2 پنجابی یونیورسٹی، پنجابی ساہت دا اتہاس حصہ تیجا پنہ 130 2) 1, 2 پنجابی یونیورسٹی، پنجابی ساہت دا اتہاس حصہ تیجا پنہ 130 3) ڈاکٹر۔ لاجونتی مدان، فرد فقیر، پنجابی یونیورسٹی پنجابی ساہت دا اتہاس، پنہ 131