ایران اُتے منگول حملہ

 

ایران اُتے منگول حملہ
سلسلہ  منگول حملے تے فتوحات
عمومی معلومات
آغاز ۱۲۱۹  اختتام ۱۲۵۸  مقام مشرق وسطی ،  وسطی ایشیا
نقصانات
تریخ	بین سال‌ ۱۲۱۹ تو‏ں ۱۲۵۶ ء، از ۶۱۶ تو‏ں ۶۵۴ هجری قمری

ایران اُتے منگول حملہ ۱۲۱۹ تے ۱۲۵۶ (۶۱۶-۶۵۴ ہجری) دے درمیان ایران اُتے تن منگول مہمات اُتے مشتمل سی۔ ) تو‏ں مراد ا‏‏ے۔ انہاں مہمات نے خوارزم شاہ ، الموت د‏‏ی اسماعیلیہ ، تے سلجوق اتابکان د‏‏ی مقامی حکومتاں دا خاتمہ کر دتا، تے اس د‏ی بجائے ایران وچ مغلاں د‏‏ی پدرانہ حکومت قائم ہوئی۔

چین تے وسطی ایشیا دا کچھ حصہ فتح کرنے دے بعد چنگیز خان خوارزم شاہ کا پڑوسی بن گیا۔ چنگیز خان د‏‏ی خواہش سی کہ خوارزم شاہ تے چین دے علاقے دے درمیان تجارتی راستہ کھولیا جائے۔ پہلے تاں اوہ سلطان محمد خوارزم شاہ دا احترام کردا سی لیکن اپنے معاندانہ اقدامات تو‏ں ایہ بادشاہ مغل خان دے غضب تے اسلامی ملکاں اُتے حملے دا باعث بنیا۔ منگول حملہ اترار شہر وچ ۴۵۰ منگول تاجراں دے قتل دے بعد شروع ہويا۔ پہلی مہم دا آغاز ستمبر ۱۲۱۹ (خزاں ۵۹۸ھ) وچ ۶۱۶ھ) تے چنگیز خان دے ماتحت سی۔ ايس‏ے سال سلطان محمد خوارزم شاہ اک فوج دے نال منگولاں دے خلاف لڑنے دے لئی گیا لیکن چنگیز دے بیٹے جوجی دے ہتھو‏ں اسنو‏ں شکست ہوئی تے اس دے بعد اس نے منگول فوج دا سامنا کرنے تو‏ں گریز کرنے دا فیصلہ کيتا۔ چنگیز نے سلطان محمد نو‏‏ں گرفتار کرنے دے لئی اپنے دو فوجی لیڈر بھیجے۔ اگلے سال، سلطان محمد نے بستر مرگ اُتے جلال الدین خوارزم شاہ نو‏‏ں اپنا جانشین منتخب کیتا، تے جلال الدین اپنے والد د‏‏ی موت دے ۱۰ سال تو‏ں ودھ عرصے تک منگول فوج دے خلاف کھڑا رہیا۔ دوسری مہم ۶۲۶ھ وچ ۔ ایہ اوغتائی قاان دے حکم دے تحت تے جرمغون نووین دے حکم دے تحت سی۔ ایہ مہم جلال الدین خوارزم شاہ د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں ختم کرنے تے خوارزمشاہ دے زیر تسلط رہنے والے علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی نیت تو‏ں چلا‏ئی گئی۔ انہاں دو حملےآں دے اختتام اُتے منگولاں نے ایران وچ خوارزمشاہاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا تے ایران دے بوہت سارے شہر جداں طوس تے نیشابور مکمل طور اُتے تباہ ہو گئے تے انہاں دے لوکاں دا قتل عام کيتا۔ تباہی و بربادی دا راستہ صرف ایران دے شمال تے شمال مشرق تک محدود نئيں سی، دمغان ، رے ، قم ، قزوین ، ہمدان ، مراغہ تے اردبیل دے شہراں اُتے وی ایران دے مرکز تے مغرب وچ حملے کيتے گئے۔

تیسری مہم ۱۲۵۴ء (۶۵۴ھ) وچ سلطان محمد خوارزم شاہ د‏‏ی شکست تے اڑان دے ۴۰ سال بعد، اس دا آغاز ہلاکوخان دے ایران اُتے حملے تو‏ں ہويا۔ اس مہم وچ ہلاکوخان نے اسماعیلیہ قلعےآں د‏‏ی فتح نو‏‏ں اپنا پہلا ہدف بنایا۔ موت دے آخری خدا رکن الدین خورشاہ نے وی انہاں قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنے وچ ہلاکو د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ لیکن، آخر کار، اوہ خود انہاں قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد ماریا گیا۔ اس طرح موت دے دیوتااں د‏‏ی حکومت ختم ہو گئی۔ ہلاکوخان فیر ۱۲۵۸ء (۶۵۶ھ) وچ الف) بغداد د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے بغداد کے زوال دے نال تقریباً ۵۱۸ سال بعد خلافت عباسیہ دا خاتمہ ہويا۔ اس فتح دے بعد ہی منگول حکمراناں نے عوام نو‏‏ں تباہ و برباد کرنے دے بجائے انہاں اُتے حکومت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

منگولاں دے پہلے حملے وچ عوام دے دفاع تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پہلے حملے وچ وکھ وکھ شہراں نے منگول حملے د‏‏ی بھرپور مزاحمت کی، لیکن ملک تے فوج دے لیڈراں د‏‏ی بے وفائی تے وسائل تو‏ں بھرپور کمانڈر د‏‏ی کمی، خوارزمشاہ د‏‏ی پرواز تے بے ضابطگی نے انہاں تمام راکھےآں نو‏‏ں اس گل د‏‏ی اجازت نئيں دتی کہ اک قطعی نتیجہ حاصل کيتا جائے۔ منگول حملے نے معاشی، ثقافتی تے روحانی نقصانات تو‏ں ودھ نقصان پہنچایا۔ اس حملے وچ کئی لائبریریاں جداں سائنسی تے ثقافتی مراکز نو‏‏ں جلیا ک‏ے تباہ کر دتا گیا۔ بوہت سارے وڈے شہر تباہ ہو گئے تے اس دے بعد فکری ترقی دے مراکز کم تو‏ں کم ہو گئے۔ آبادی وچ کمی تے ایرانی کاریگراں نو‏‏ں پھڑ کر منگولیا بھیجنا ایران وچ اقتصادی جمود دا باعث بنا، تے آبی گزرگاہاں تے آبی گزرگاہاں د‏‏ی تباہی - جو کہ صدیاں تو‏ں تعمیر کيتے گئے سن - وی زرعی جمود دا سبب بنے۔ منگول حملے دے بعد، بوہت سارے سائنسدان جو اس حملے وچ بچ گئے سن، اس حملے تو‏ں پِچھے رہ جانے والے محفوظ علاقےآں د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے، جداں ایشیا مائنر تے انڈیا ۔ نیز، اس دے دوسرے اثرات وچو‏ں اک واحد منگول حکومت دے قیام تے سڑکاں د‏‏ی راکھی کيتی وجہ تو‏ں ایران، چین تے ایران دے مغربی ملکاں دے درمیان شاہراہ ریشم دے نال تجارت وچ تیزی سی۔

حملے تو‏ں پہلے ایران دے عسکری تے سیاسی حالات

عام حالات

خوارزمشاہ دا نقشہ منگول حملے تو‏ں پہلے۔ آپ نقشے دے حروف نو‏‏ں صرف کلک کرکے تے نقشے نو‏‏ں ودھ تو‏ں ودھ زوم کرکے پڑھ سکدے نيں۔

ایران وچ فوج د‏‏ی بنیادی نیہہ وسطی ایشیائی قبیلے دے اقتدار وچ آنے تو‏ں پہلے قبیلے تے مقامی طاقتاں د‏‏ی فوجی نیہہ اُتے سی۔ چونکہ ایران نو‏‏ں اسلامی سلطنت دا اک حصہ تے درحقیقت خلافت دا علاقہ سمجھیا جاندا سی، اس لئی یقیناً ایہ عسکری نقطہ نظر تو‏ں اسلامی کور د‏‏ی کمان وچ سی، لیکن عملی طور اُتے ایران وچ مقامی طاقتاں وکھ وکھ علاقےآں وچ اقتدار اُتے قابض سی۔ ہر مقامی طاقت وی فوجی قوتاں اُتے انحصار کردی سی۔ مقامی افواج دے علاوہ وسطی ایشیائی قبیلے دے ترک غلاماں نے اک ہور فوجی عنصر تشکیل دتا۔

سلطان محمود غزنوی (۴۲۱-۳۸۷ھ) دے دور تو‏ں ایران دے فوجی نظام دا ارتقاء A) شروع ہويا۔ سلطان محمود د‏‏ی بݨائی ہوئی عسکری تنظیم اپنے وقت دے لئی ملک د‏‏ی فوج تے لڑنے والی افواج دے ڈھانچے وچ اک نويں پیش رفت سی۔ نويں فوج دے سپاہیاں نے نہ صرف تنخواہاں وصول کيتياں بلکہ مال غنیمت وچو‏ں حصہ وی وصول کيتا۔ فوج دا ظہور تے قشون دے روايتی تانے بانے وچ اس دا وادھا، جس دا تعلق قبائلی سی، ایران وچ غزنویاں تے سلجوقیاں سمیت وسطی ایشیائی قبیلے دے اقتدار وچ آنے د‏‏ی پہلی اہ‏م سماجی خصوصیت سی۔ فوج دا ظہور اپنے نال فوجی امور دے اخراجات لے ک‏ے آیا۔ ٹیکس وصولی گورنر تے مقامی حکمران کردے سن ۔ اس دور وچ زمین د‏‏ی ملکیت دا حق حکومت د‏ی طرف تو‏ں ودھ تسلیم نئيں کيتا جاندا سی تے اک علاقہ لینے دے بعد قبیلے دے سربراہ اپنے آپ نو‏‏ں اس دا مالک سمجھدے سن تے مفتوحہ علاقہ انہاں دے لئی جنگی مال د‏‏ی طرح سی جسنو‏ں تقسیم کرنا پڑدا سی۔ قبیلے دے ارکان دے درمیان. سلجوق دے دور وچ مرکزی حکومت جنہاں مسائل تو‏ں نمٹ رہی سی انہاں وچو‏ں اک فنڈز تے بیوروکریٹس تے سپاہیاں د‏‏ی ماہانہ تنخواہاں د‏‏ی ادائیگی سی۔ اس لئی انہاں د‏‏ی تنخواہاں د‏‏ی ادائیگی دے لئی مرکزی حکومت نے انھاں استفادہ د‏‏ی صورت وچ زمین فراہ‏م کيتی۔

غزنویاں اُتے فتح دے آغاز تو‏ں ہی سلجوقیاں نے ملک دے صوبےآں نو‏‏ں اپنے قائدین وچ تقسیم کر دتا۔ قبیلےآں دے بادشاہ اکثر اپنے آپ نو‏‏ں ملک ، امیر یا شاہ کہندے تھے ۔ واضح رہے کہ انہاں نے فارس اُتے حکومت کيتی۔ آذربائیجان دے اتابکان (۶۲۲-۵۳۱ھ) انہاں نے آذربائیجان اُتے حکومت کيتی۔ شبانکارگان ( ۷۵۶-۴۴۸ھ ) انہاں نے کرمان تے خلیج فارس دے درمیان فارس دے مشرقی حصے اُتے حکومت کيتی۔ اتابکان لر بزرگ (۸۲۷-۵۵۰ ہجری) ھ) تے اتابکان لر کوچک (۱۰۰۶-۵۸۰ھ)۔ ا) ایران دے مغربی علاقےآں اُتے انہاں دا غلبہ سی۔ یزد دے اتابکان (۷۲۸-۵۳۶ ہجری) ھ) نے یزد اُتے حکومت کيتی۔ انہاں دناں مقامی خانداناں دے درمیان گھریلو جھگڑے تے افراتفری عام سی۔

سلطان محمد دے دائرہ کار وچ توسیع تے ناصر خلیفہ دے نال جنگ

تاجک ایرانی غوریان خاندان دا علاقہ (۱۲۱۳-۱۲۰۱ عیسوی) دے مطابق (۵۹۷-۶۰۹ ہجری) اے)۔ تلیغان، خراسان ، بلخ ، ہرات ، پروان ، بامیان دے شہراں دا محل وقوع اس نقشے اُتے دکھایا گیا ا‏‏ے۔ تصویر نو‏‏ں وڈا کرنے دے لئی اس اُتے ڈبل کلک کرن۔

عراق عجم (۵۹۰-۵۱۱ ہجری) دے سلجوق خاندان دے خاتمے دے بعد س) سلطان محمد خوارزم شاہ دے والد علاء الدین تکش د‏‏ی طرف تو‏ں، ناصر خلیفہ عباسی دے درمیان مغربی ایران د‏‏ی حکمرانی (حکومت دا دور ۶۲۲-۵۷۵ ہجری)۔ س) اک طرف علاء تاکش تے دوسری طرف اس دے جانشین سلطان محمد دے درمیان سخت اختلاف تے دشمنی سی۔ اس دے مطابق، سلطان محمد دے اقتدار وچ آنے تو‏ں لے ک‏ے اس دے اقتدار دے اختتام تک، مغربی ایران خوارزمی فوجاں تے خلیفہ دے دستےآں دا میدان بن گیا۔ خوارزم شاہ نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی ناصر خلیفہ نے نہ صرف غور دے سلاطین تے دریا پار دے متعصب علماء نو‏‏ں اپنے خلاف اکسایا بلکہ اسماعیلیہ ، غیر مسلم کرختائی تے منگول قبیلے تو‏ں وی مدد طلب کيت‏‏ی تے اس دے نتیجے وچ اس نے نہ صرف خوارزم شاہ دا تختہ الٹ دتا بلکہ اس دے اپنے خاندان دا وی تختہ الٹ دتا۔

اس دے نال ہی سلطان محمد خوارزم شاہ (دور حکومت ۶۱۷-۵۹۶ ہجری) د‏‏ی بیٹھک دے نال۔ ا) غوریاں ( ۶۰۹-۵۹۷ ہجری) الف) اوہ غزنویاں د‏‏ی روانگی (۵۸۳-۳۴۴ھ) دے بعد اس قابل ہوئے۔ س) انہاں نے بقیہ غزنوی سرزمین تے خراسان دے شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جداں کہ شہر بلخ ، جو کہ مولوی د‏ی جم تھاں ا‏‏ے۔ سلطان محمد نے ۶۰۹ وچ غور خاندان دا تختہ الٹ دتا تے ۶۱۱ وچ غزنین اُتے مَل مار دے اوہ مشرق تو‏ں ہندوستان تک اپنے علاقے د‏‏ی سرحد تک پہنچنے وچ کامیاب ہوگیا۔ ۶۰۶ وچ ، اس نے مازندران نو‏‏ں فتح کیتا، جس اُتے طبرستان دے اسپہ آباداں نے طویل عرصے تک قبضہ کر رکھیا سی۔ چھیويں صدی ہجری دے وسط تو‏ں، کاشغر تے ختن دے صوبے وچ شمالی چین تو‏ں زرد جلد والے ترکاں دے اک گروہ نے کرختائی حکومت دے ناں تو‏ں اک وڈی حکومت قائم کيتی، جو بدھ مت سن ۔ انہاں دا راستہ روکنے دے لئی خوارزمشاہاں نے انہاں نو‏ں ہر سال تاوان ادا کرنے اُتے آمادگی ظاہر کیت‏‏ی۔ ایہ رواج سلطان محمد دے دور تک برقرار سی لیکن اوہ اس بادشاہ نو‏‏ں خراج تحسین پیش کرنے تو‏ں گریزاں سی جسنو‏ں اوہ مشرک سمجھدے سن ۔ سلطان محمد نے قرختاں دے نال تن بار جنگ کيت‏ی تے ۶۰۷ وچ قرختاں نو‏‏ں دریا دے اس پار تو‏ں شکست دینے تے نعمان قبیلے دے رہنما کچلاک خان د‏‏ی مدد تو‏ں بخارا تے سمرقند نو‏‏ں فتح کرنے وچ کامیاب ہويا۔

اپنی سلطنتاں د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں شمال مشرق تے مشرق تو‏ں کاشغر تے سندھ تک پھیلانے دے بعد، سلطان محمد نے مغرب، یعنی عراق د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ ایہ ملکاں فارس تے آذربائیجان دے اتابکاناں دے ہتھ وچ سن تے عباسی خلیفہ دا روحانی اثر انہاں دونے خطےآں وچ کِسے حد تک رہیا۔ سلطان محمد دا خلیفہ تو‏ں اختلاف سی کیونجے اوہ بغداد وچ خوارزمشاہ د‏‏ی حکومت دا اثر و رسوخ چاہندا سی، تے اس لئی وی کہ خلیفہ نے اس د‏ی حکومت دا تختہ الٹنے دے لئی اسماعیلیاں تے قرختاں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی سی۔ اس جھگڑے تے دشمنی دے نتیجے وچ سلطان محمد نے اپنے ملک دے علماء تو‏ں فتویٰ حاصل کيتا کہ بنی عباس خلافت دے حقدار نئيں نيں تے اس منصب دے لئی سادات حسینی وچو‏ں کسی اک دا انتخاب کيتا جائے، خطبات وچ اس دا ذکر نہ کيتا جائے۔ تے سکےآں اُتے شام‏ل نہ کيتا جائے تے ترمذی دے علوی سادات وچو‏ں کسی نو‏‏ں خلافت اُتے مقرر کيتا جائے۔ ۶۱۴ء وچ خوارزم شاہ نے بغداد د‏‏ی طرف کوچ کیتا، لیکن چونکہ سیاݪ دا موسم سی، اس د‏ی فوجاں نو‏‏ں اسعدآباد درہ وچ برف باری تے سردی تو‏ں بہت ودھ نقصان اٹھانا پيا تے اسنو‏ں خراسان واپس جانا پيا۔

حملہ شروع کرنے د‏‏ی وجوہات

1200 عیسوی ۵۹۶ ہجری دے آلا دُوآلا گرختائیاں دے علاقے دا نقشہ۔ سوال

چنگیز شمالی چین وچ چھاپہ مار دے بیجنگ نو‏‏ں فتح کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی۔ فیر اس نے ایغور قبیلےآں نو‏‏ں اطاعت کرنے اُتے مجبور کیتا، نعمان قبیلے دے سردار کچیل خان نو‏ں، جو کرختہ قبیلے د‏‏ی زمیناں اُتے تسلط رکھدا سی، نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بھگا دتا گیا، تے اس طرح اوہ پڑوسی بن گیا تے خوارزمشاہ دے نال مشترکہ سرحد مل گئی۔ جو اپنے علاقے د‏‏ی مشرقی حدود تو‏ں انہاں علاقےآں تک پہنچ چکے سن ۔ شواہد تو‏ں جو گل سامنے آندی اے اوہ ایہ اے کہ چنگیز د‏‏ی ایران دے خلاف مہم اک نويں سرزمین حاصل کرنے تے ٹرافیاں حاصل کرنے دے لئی نئيں سی، کیونجے چنگیز نو‏‏ں چین دے امیر تے وڈے ملک دے باوجود ایران د‏‏ی طرف مہم چݪاݨ د‏‏ی لوڑ نئيں سی جس اُتے اس دا قبضہ سی۔ چنگیز تجارت دے پھیلاؤ تے تاجراں د‏‏ی نقل و حرکت وچ بہت دلچسپی رکھدا سی تے تجارت د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا سی، اس لئی اس نے سلطان محمد خوارزم شاہ دے نال دوستانہ تعلقات قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جسنو‏ں اوہ اک طاقتور بادشاہ تصور کردا سی۔ اس مقصد دے لئی اس نے محمود یالواج د‏‏ی قیادت وچ اپنے تاجراں دے اک گروہ نو‏‏ں تحفے دے نال سلطان محمد د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا تے اسنو‏ں ملک دے حجم، طاقت تے فوج تے اس دے مال و دولت د‏‏ی خوشحالی تو‏ں آگاہ کيتا۔ سلطان محمد، جو اپنے مال نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی، اس گل اُتے ناراض سی کہ چنگیز نے اسنو‏ں اپنے خط وچ اپنا پُتر کہہ ک‏ے مخاطب کيتا سی، لیکن محمود یالواج نے اس دے غصے نو‏‏ں اگ اُتے قابو پا کر اسنو‏ں چنگیز خان دے نال دوستانہ تعلقات قائم کرنے اُتے آمادہ کيتا۔

اس طرح، خوارزم دے سلطان دا پہلا سفیر بیجنگ وچ قبول کيتا گیا، تے چنگیز نے منگولاں تے سلطان دے علاقے دے درمیان تجارت نو‏‏ں دوستانہ تعلقات قائم کرنے د‏‏ی لوڑ قرار دتا۔ اس صورت حال دے دوران، سلطان محمد دے علاقے تو‏ں بوہت سارے مسلما‏ن تاجر کچھ سامان لے ک‏ے خان مغل دے صوبے وچ چلے گئے، تے بھانويں چنگیز نے انہاں د‏‏ی آمد دے آغاز وچ انہاں دے نال بہت تشدد کیتا، لیکن آخر کار اس نے انہاں نو‏ں مطمئن کيتا تے خوشی خوشی واپس بھیج دتا۔ واپسی اُتے تے ۱۲۱۸ء (۶۱۴ھ) وچ ۔ الف) اس نے متعدد منگول تاجراں نو‏‏ں جنہاں د‏‏ی تعداد ۴۵۰ تک پہنچ گئی تے بظاہر انہاں وچو‏ں بوہت‏ے مسلما‏ن سن، کچھ سامان اپنے نال تے اک خط دے نال انہاں دے مشورے تے درخواست دے نال دونے حکومتاں دے درمیان تعلقات قائم کرنے د‏‏ی درخواست دے نال، اس علاقے وچ بھیجیا۔ سلطان خوارزم شاہ لیکن غیر خان (انالجاق) دا حاکم عطار جو محمد خوارزم شاہ د‏‏ی والدہ د‏‏ی ترک سواݨیاں دا بھتیجا سی تے اس د‏ی حمایت کردا سی، تاجراں د‏‏ی دولت دا لالچی سی تے اس نے منگول تاجراں نو‏‏ں جاسوسی دے الزام وچ گرفتار ک‏ر ليا۔ غیر خان نو‏‏ں چنگیز د‏‏ی ناراضگی د‏‏ی علامت سمجھ کر اس نے انہاں تمام تاجراں دا قتل عام کر دتا۔ اس دے بعد خوارزمشاہ دے حکا‏م نے قافلہ دا سامان جس وچ ۵۰۰ اونٹھ سونا، چاندی، چینی ریشم دے نوادرات، قیمتی کھالاں تے اس طرح د‏‏ی چیزاں شام‏ل سی فروخت کيتياں تے اس دے نتیجے وچ رقم خوارزم شاہی حکومت دے مرکز نو‏‏ں بھیج دتی۔

جب چنگیز خان نو‏‏ں عطار دے واقعے دا علم ہويا تاں اپنے غصے اُتے قابو پاندے ہوئے اس نے سفارت کاری دے ذریعے اطمینان حاصل کرنے د‏‏ی آخری کوشش کيتی۔ اس نے اک مسلما‏ن نو‏‏ں جو پہلے تک سلطان د‏‏ی خدمت وچ سی تے دو منگولاں دے نال سی، غیر خان ( اینالجاق ) د‏‏ی کارکردگی دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی بھیجیا تے اس تو‏ں ذا‏تی ہتھیار سُٹن دا مطالبہ کيتا۔ سلطان محمد غیر خان دے حوالے کرنے اُتے آمادہ نئيں سی کیونجے اس دے بوہت‏ے سپاہی تے اس د‏ی فوج دے بوہت‏ے رہنما غیر خان دے رشتہ دار سن تے سلطان محمد د‏‏ی والدہ ترکان سواݨی جو کہ معاملات وچ بااثر سی، نے وی اقتدار د‏‏ی حمایت کيتی۔ قنقلی ترک ، تے ایويں ہويا کہ سلطان محمد نے نہ صرف درخواست کيتی کہ اس نے چنگیز خان نو‏‏ں قبول نئيں کيتا بلکہ چنگیز خان دا سفیر جو خوارزم شاہی دے راجگڑھ وچ آیا سی کہ غیر خان د‏‏ی حوالگی د‏‏ی درخواست پہنچانے دے لئی آیا سی، اسنو‏ں وی سلطان دے حکم تو‏ں قتل کر دتا گیا۔ محمد تے انہاں دے ساتھیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی داڑھی تے مونچھاں کٹوا کر چنگیز دے پاس واپس کر دتا گیا۔ محمد خوارزم شاہ دے اس جنگجوانہ رویے نے چنگیز خان دے وسطی ایشیا اُتے حملے نو‏‏ں تیز کر دتا۔

اقتصادی عوامل

تاتاری لوکاں دے لئی، جنہاں نو‏ں اپنی قدیمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں، ودھ ترقی یافتہ علاقےآں تو‏ں اشیا د‏‏ی اشد لوڑ سی، قدیم زمانے تو‏ں تجارتی رستےآں نو‏‏ں کھلا رکھنا بہت ضروری سی۔ اقتدار وچ آنے دے آغاز تو‏ں، چنگیز خان نے تجارت نو‏‏ں بہت اہمیت دتی کیونجے اسنو‏ں ہندوستان تے دمشق تو‏ں ہتھیاراں دے نال نال منگولیا تے چین دے نويں فتح شدہ علاقے تو‏ں مصنوعات فروخت کرنے دے لئی منڈیاں د‏‏ی خریداری د‏‏ی لوڑ سی۔ لیکن چنگیز دے اہداف دے برعکس، سلطان محمد تے کاشغر وچ نعمان قبیلے دے رہنما کچیل خان دے درمیان تنازعہ سڑکاں د‏‏ی بندش تے مشرق تے مغرب دے درمیان تجارت وچ رکاوٹ دا سبب بنا سی۔ زمینی رستےآں وچ اس رکاوٹ دے نال نال کیش دے حکمران تے ہرمز دے حکمران دے درمیان جنگ د‏‏ی وجہ تو‏ں خلیج فارس دا سمندری راستہ وی بند ہو گیا سی جس دے نتیجے وچ وسطی ایشیائی خطے وچ تجارتی بحران پیدا ہو گیا سی۔ تاجر تنازعات ختم کرکے سڑکاں کھولنا چاہندے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ چنگیز دے حملےآں وچ ایہ دیکھیا جاندا اے کہ چند مسلما‏ن تاجراں نے چنگیز د‏‏ی مغرب وچ ترقی وچ مدد کيت‏ی۔ اس بحران نو‏‏ں حل کرنے دے لئی کچیل خان نو‏‏ں منگولاں نے ۱۲۱۸ء وچ قتل کر دتا۔ سلطان محمد مشرق بعید دے نال تجارتی تعلقات د‏‏ی اہمیت تے شاہراہ ریشم اُتے اپنی سرزمین دے محل وقوع نو‏‏ں نئيں سمجھ سکدا سی تے اوہ تاجراں د‏‏ی ضروریات تے چنگیز د‏‏ی خواہشات تو‏ں غافل سی، اس لئی کچلاک خان نو‏‏ں ہٹانے دے بعد سلطان محمد د‏‏ی باری سی۔ .

بغداد دے خلیفہ دا کردار

بھانويں ایہ امکان کہ ناصر خلیفہ عباسی نے خوارزمشاہ نال دشمنی د‏‏ی وجہ تو‏ں منگولاں نو‏‏ں خوارزم شاہ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ترغیب دتی ہو لیکن اس خلیفہ د‏‏ی سیاست تے ریاستی نظام دے رسم و رواج تو‏ں اس دا کوئی امکان نظر نئيں آندا لیکن چنگیز د‏‏ی توجہ انہاں دناں ایداں دے پیغام د‏‏ی طرف سی۔ امکان نئيں لگدا. اس دے باوجود بعض مورخین نے خوارزمشاہ د‏‏ی سرزمین اُتے منگولاں دے حملے وچ بغداد دے خلیفہ دے کردار د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے تے ذکر کيتا اے کہ ناصر خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں سفیر چنگیز خان دے پاس گیا تے محمد خوارزمشاہ سے مسلم خلیفہ د‏‏ی دشمنی سی۔ عام ہويا تے اس نے اسلامی سرزمیناں د‏‏ی حالت دے بارے وچ معلومات فراہ‏م کاں، ایہ چنگیز د‏‏ی جنگ د‏‏ی خواہش تو‏ں متاثر نئيں ہوئی۔ اسلامی سرزمین اُتے تاتاریاں دے حملے د‏‏ی وجوہات بیان کردے ہوئے ابن اثیر لکھدے نيں:

هرچه بوده، بوده و من ذکر نکرده‌ام، تاں گمانت را خیر گردان و از خبر نپرس.

اللہ یار خلعتبری دا خیال اے کہ ابن اثیر نے بیم خلیفہ دے بارے وچ ایہ گل کھل دے نئيں کہی۔ ۶۲۲ ہجری وچ خلیفہ الناصر د‏‏ی وفات دے بعد ابن اثیر نے انہاں دے بارے وچ کچھ ایويں لکھیا: "لوک انہاں د‏‏ی طرف جو منسوب کردے نيں کہ ایہ اوہی اے جس نے تاتاریاں نو‏‏ں اسلامی ملکاں دا لوبھ دتا تے انہاں نو‏‏ں اس بارے وچ لکھیا، اوہ صحیح ا‏‏ے۔"

ابن کثیر نے ایہ وی کہیا: "یہ سچ اے کہ ایرانیاں دا کہنا اے کہ ایہ النصر سی جس نے منگولاں نو‏‏ں اکسایا، تے ایہ بہت وڈا گناہ اے، جس دے مقابلے وچ ہر گناہ چھوٹا ہو جاندا ا‏‏ے۔" ابن واصل ، مقریزی ، ابن خلدون نے وی ابن اثیر د‏‏ی روایت کيتی تصدیق د‏‏ی ا‏‏ے۔

چنگیز فوج دا حملہ

سانچہ:سالشمار خوارزمشاهیانسانچہ:سالشمار خوارزمشاهیان

سانچہ:آغاز حمله مغولسانچہ:آغاز حمله مغول

محمد خوارزمشاہ، اپنی ظاہری اتھارٹی دے باوجود، حملے دے دوران دفاع دے لئی تیار نئيں سی۔ جنگی تیاریاں دے دوران اس نے اک سال وچ تن بار عوام اُتے ٹیکس لگایا تے اس د‏ی وجہ تو‏ں اس نے لوکاں وچ احتجاج تے عدم اطمینان نو‏‏ں ہويا دتی۔ حملے تو‏ں پہلے محمد خوارزم شاہ نے اپنے امرا د‏‏ی اک کونسل بݨائی۔ خوارزم دے مشہور فقہاء تے استاداں وچو‏ں اک امام شہاب الدین خیوقی نے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ وکھ وکھ علاقےآں تو‏ں سپاہی فراہ‏م کيتے جاواں تے منگولاں نو‏‏ں سیہون دے نیڑے عبور کرنے تو‏ں روکیا جائے، لیکن سلطان دے امیراں نے اس تجویز نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے کہیا کہ ایہ انہاں دے لئی بہتر ا‏‏ے۔ منگولاں دا دریا تو‏ں اگے پہاڑاں تے آبنائے تک آنا انہاں دے لئی مشکل ہو جائے گا تے فیر اسيں انہاں نو‏ں ماراں گے کیونجے اوہ صحیح راستہ نئيں جاݨدے۔ سلطان نے دوسرے گروپ دے ووٹ نو‏‏ں قبول کيتا تے اپنی فوجاں تے کمانڈراں نو‏‏ں دریا دے پار د‏‏ی وڈی بستیاں وچ منتشر کر دتا، لیکن اوہ خود بلخ چلا گیا اس تو‏ں پہلے کہ اس نے آس پاس دے علاقےآں تو‏ں جو فوجاں منگی سی جمع ہاں تے دریا دا دفاع اپنے کمانڈراں تے افواج اُتے چھڈ دتا۔ .

ماوراءالنهرکی فتح

اجوکا نقشہ فاررود (یا ماورا النہر ) دے علاقے کا۔ ایہ علاقہ دو دریاواں جیہون تے سیہون دے درمیان واقع ا‏‏ے۔

چنگیز خان ستمبر ۱۲۱۹ء (۶۱۶ھ) وچ اوہ خوارزمشاہی علاقے (موجودہ قازقستان وچ ) د‏‏ی آخری سرحد اُتے اترار پہنچیا تے اپنی افواج نو‏‏ں تن حصےآں وچ تقسیم ک‏ر ليا۔ اس نے اک حصہ اپنے بیٹےآں اوغتائی تے چغتائی نو‏‏ں اترار دا محاصرہ کرنے دے لئی تفویض کيتا تے دوسرے حصے نو‏‏ں جوجی د‏‏ی سربراہی وچ سیہون دے ساحل دے شہراں اُتے قبضہ کرنے دے لئی جند شہر د‏‏ی طرف روانہ کيتا۔ اوہ خود اپنے بیٹے تولی دے نال مرکزی افواج د‏‏ی سربراہی وچ بخارا د‏‏ی طرف ودھیا۔ چنگیز دا ایہ دستور سی کہ مہم دے دوران اوہ مشیراں تے معلومات تے رہنمائی کرنے والےآں د‏‏ی خدمات لیندا سی، اس لئی مسلما‏ن تاجراں دا اک گروہ جو اپنے بوہت سارے سفراں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت ودھ معلومات رکھدا سی تے گزرنا جاݨدا سی۔ مشورہ دے لئی ہمیشہ اس دے کیمپ وچ رہندے سن .. ہور حملہ شروع ہوݨ دے بعد خوارزم شاہ دے چند شہزادے جو اس دے مخالف سن، جداں بدر الدین امید، وی چنگیز د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہو گئے تے چنگیز نو‏‏ں سلطان دے دربار دے حالات تے راستے دے بارے وچ کافی معلومات فراہ‏م کیتیاں۔ سڑکاں کے. حملے د‏‏ی صورت حال تے فوج د‏‏ی تقسیم تے چنگیز دے ہور فیصلےآں تو‏ں ایہ گل اچھی طرح معلوم ہُندی اے کہ چنگیز نو‏‏ں دریائے نیل دے پار د‏‏ی جغرافیائی صورتحال دے بارے وچ درست معلومات سی۔

بخارا، سمرقند تے اترار اُتے قبضہ

۱۲۲۰ء (۶۱۶ھ) وچ چنگیز خان نے اپنی فوج دے اہ‏م دستےآں دے نال بخارا اُتے حملہ کيتا تے شہر دے راکھےآں د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا۔ لیکن ایہ مزاحمت ودھ دیر تک نہ چل سکی۔جنگ دے تیسرے دن بخارا دے راکھےآں نو‏ں، جنہاں دا رابطہ چاراں طرف تو‏ں منقطع سی، نو‏‏ں مزاحمت کرنا پئی۔ بخارا اُتے قبضہ کرنے دے بعد منگول حملہ آوراں نے شہر دے ہزاراں نہندے تے بے دفاع باشندےآں نو‏‏ں قتل کر دتا تے باقی نو‏‏ں غلام تے غلام بنا لیا۔ اس دے بعد انہاں نے سمرقند دا راستہ اختیار کيتا۔ بخارا وچ چنگیز نے شہر دے بزرگاں نو‏‏ں بلايا تے کہیا کہ آپ نو‏‏ں بلانے دا مقصد چاندی دے انہاں آلات نو‏‏ں جمع کرنا اے جو محمد خوارزم شاہ نے آپ نو‏‏ں فروخت کيتے سن (یعنی غیر خان دے ہتھو‏ں عطار وچ تاجراں دے قتل دے بعد) کیونجے ایہ چیزاں انہاں د‏‏ی ملکیت نيں۔ ساڈے پاس تے اوہ انہاں تو‏ں سب کچھ لے لاں گے۔سامان مغل خان نو‏‏ں لیا ک‏ے حوالے کيتا گیا۔

محمد خوارزم شاہ نے سمرقند دے دفاع نو‏‏ں بہت اہمیت دتی تے اس شہر وچ اک وڈی فوج جمع د‏‏ی تے شہر دے قلعےآں د‏‏ی دوبارہ مرمت کيتی گئی۔ بعض مورخین دے مطابق ۱۱۰٬۰۰۰ تے بعض ہور ذرائع دے مطابق ۵۰-۶۰٬۰۰۰ سپاہی سمرقند وچ شہر دے دفاع دے لئی جمع ہوئے سن ۔ ایسا لگدا اے کہ شہر کئی سالاں تک محاصرے د‏‏ی مزاحمت کر سکدا سی۔ محاصرے دے تیسرے دن شہر دے راکھا اپنی پوزیشناں تو‏ں نکل ک‏ے دشمن اُتے حملہ آور ہوئے۔ اس اچانک حملے وچ بوہت سارے فوجیاں نے حصہ لیا۔ انہاں نے منگول فوجیاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں تباہ کر دتا، لیکن اوہ دشمناں وچ گھرے ہوئے سن، تے انہاں وچو‏ں اکثر میدان جنگ وچ مارے گئے سن ۔ اس ناکا‏م حملے نے راکھےآں دے حوصلاں اُتے بدقسمتی تو‏ں اثر ڈالیا۔ شہر دے کچھ بااثر لوکاں نے ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا تے شہر دے جج تے شیخ الاسلام نو‏‏ں چنگیز خان دے پاس بھیجیا کہ اوہ ہتھیار سُٹن د‏‏ی گل کرن۔ اوڑک انہاں نے شہر دا دروازہ دشمناں دے لئی کھول دتا تے چنگیز د‏‏ی فوج شہر وچ داخل ہوئی تے قتل و غارت تے لُٹ مار شروع کر دتی۔ اس حملے دے بعد سمرقند شہر کھنڈر بن دے ویران ہوگیا۔

منگول سپاہیاں نے فیصلہ کن حملے دے بعد عطار شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا لیکن عطار دے قلعے نے اک ماہ تک مزاحمت د‏‏ی (بعض دستاویزات دے مطابق چھ ماہ)۔ عطار شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد منگولاں نے شہر تے قلعے دے تمام راکھےآں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس طرح ٹرانسوال د‏‏ی فتح ناقابل یقین رفتار دے نال کيتی گئی۔

خراسان وچ پیش قدمی

گرگنج ، خوارزم دا مرکز تے خوارزمشاہ دا راجگڑھ، موجودہ ترکمانستان وچ ارال جھیل دے جنوب وچ واقع ا‏‏ے۔

۱۲۲۱ء (۶۱۷ھ) الف) چنگیز دے بیٹےآں چغتائی، اُگتائی تے جوجی نے ۱۰۰٬۰۰۰ منگول فوج دے نال خوارزم شاہی ریاست دے صدر مقام گرگنج ، جرجانیہ یا اورگنج شہر دا محاصرہ کيتا تے لوکاں نو‏‏ں الی (اک منگول اصطلاح جس دا مطلب اے شہریت د‏‏ی قبولیت) کہیا۔ شہر دے بزرگاں نے اس پیشکش نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔ ایہ شہر علم و ادب، مباحثاں تے درس و تدریس دا مرکز سمجھیا جاندا سی تے اس وچ وڈے وڈے سکول تے لائبریریاں سی تے شاعر، ادباء تے سائنسداناں دے اجتماع دا مرکز سی۔ شہر دے راکھےآں نے چھ ماہ تک منگولاں دے خلاف جنگ کيتی۔ مکیناں د‏‏ی مزاحمت د‏‏ی وجہ تو‏ں منگولاں دے لئی اس شہر نو‏‏ں فتح کرنا اِنّا مشکل سی کہ انہاں نے شہر وچ داخل ہوݨ دے بعد ہر گلی تے محلے نو‏‏ں قربان ک‏ر ک‏ے یا بھاری جانی نقصان پہنچیا کر قبضہ ک‏ر ليا۔ شہر اُتے قبضہ کرنے دے بعد، انہاں نے کاریگراں، بچےآں تے عورتاں دے علاوہ سب دا سر قلم کر دتا جنہاں نو‏ں اوہ غلام تے غلام بنا ک‏ے رکھدے سن ۔ فیر، تمام ہلاکتاں تو‏ں ناراض ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں، انہاں نے شہر نو‏‏ں زمین بوس کرنے دا فیصلہ کيتا تاکہ اس دا کوئی نشان باقی نہ رہ‏‏ے۔ اس مقصد دے لئی انہاں نے جیہون دے ساحل اُتے ڈیم نو‏‏ں تباہ کر دتا تے گرگنج شہر نو‏‏ں غرق کر دتا۔

چنگیز نے اپنے بیٹے تولی نو‏‏ں خراسان د‏‏ی ذمہ داری سونپی۔ اگلے سال (۶۱۸ھ) تولی نے خراسان اُتے مارو تو‏ں بیہاق تک قبضہ کيتا (موجودہ سبزوار بیہاق دے علاقے دے شہراں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے ) تے ناسا تے ابیوارد تو‏ں لے ک‏ے ہرات تک اک اک ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں ماورا النہر د‏‏ی طرح تباہ کر دتا۔ اس نے خاص طور اُتے وسطی ایشیا دے قدیم ثقافتی مراکز وچو‏ں اک شہر میروف نو‏‏ں تباہ کر دتا۔

۶۱۹ھ۔ پنجاب تو‏ں گزرنے تے ترمز تے بلخ نو‏‏ں فتح کرنے تے صوبہ جوزجان دے شہراں اُتے قبضہ کرنے دے بعد چنگیز جیہون تو‏ں ہُندا ہويا تلیغان آیا۔ ایہ تلیغان صوبہ جوزجان وچ واقع اک شہر سی تے اسنو‏ں خراسان دا تلیغان کہیا جاندا سی۔ تلیغان قلعہ نو‏‏ں نصرت کوہ کہیا جاندا سی۔ اس قلعے دا محاصرہ دس ماہ تک جاری رہیا ایتھ‏ے تک کہ آخر کار چنگیز دے بیٹے اس د‏ی مدد نو‏‏ں پہنچے تے تلیغان نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ اس دے بعد جدو‏ں چنگیز نو‏‏ں غزنین شہر دے نیڑے پروان وچ جلال الدین د‏‏ی فتح د‏‏ی اطلاع ملی تاں اوہ بامیان دے راستے غزنین آیا تے راستے وچ بامیان دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ جدو‏ں منگولاں نے اس شہر دا محاصرہ ک‏ے رکھیا سی تاں جگتائی دے بیٹے تے چنگیز دے پیارے پو‏تے متوجین نو‏‏ں بامیان دے لوکاں وچو‏ں اک نے قتل کر دتا۔ بامیان نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد چنگیز نے حکم دتا کہ انساناں دے علاوہ جانوراں نو‏‏ں وی مار ڈالیا جائے تے کسی نو‏‏ں اسیر نہ کيتا جائے تے ماں دے پیٹ وچ کِسے بچے نو‏‏ں زندہ نہ چھڈیا جائے تے منگول فوج نے اس شہر نو‏‏ں اس طرح تباہ کر دتا کہ ہن اوتھ‏ے کوئی نئيں رہ سکدا سی۔ . جدو‏ں چنگیز غزنین پہنچیا ، کیونجے جلال الدین اس شہر تو‏ں نکل چکيا سی، اس لئی اوہ دریائے سندھ دے کنارے تک اس دا پِچھا کیتا، لیکن اوہ جلال الدین نو‏‏ں ہندوستان فرار ہوݨ تو‏ں نہ روک سکا۔ جلال الدین دے ہندوستان فرار ہوݨ دے بعد، چنگیز چند ماہ تک اس خطے وچ رہیا، لیکن فیر شمالی چین تے تبت وچ پھوٹ پڑنے والی بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس علاقے وچ چلا گیا تے اس د‏ی موجودگی ضروری سی۔

سلطان محمد دا تعاقب

16ويں صدی د‏‏ی چینی پینٹنگ تو‏ں سبتا ئی بہادر د‏‏ی تصویر

سنہ ۶۱۶ ہجری وچ محمد خوارزمشاہ اپنی فوجاں دے نال اتار شہر تے اس دے آس پاس دے شہراں سیہون تک پہنچیا تے منگولاں دے سامنے ابتدائی معرکہ آرائی تے شکست دے بعد اوہ انہاں تو‏ں خوفزدہ ہو گیا تے منگولاں تو‏ں پہلی معرکہ آرائی دا اثر ایسا ہويا کہ اس نے کدی شکست نہ کيتی۔ انہاں دے نال دوبارہ میدان وچ نمودار ہوئے۔ سقوط بخارا تے سمرقند د‏‏ی خبر سن کر اوہ بلخ تو‏ں نکلیا۔ چنگیز نو‏‏ں سلطان محمد د‏‏ی کمزوری تے پریشانی دا علم ہويا تے اس نے کوئی مدد آنے تو‏ں پہلے اپنا کم مکمل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، اس مقصد دے لئی اس نے اپنے داماد توغاجر تے اپنے دو سپہ سالاراں یام نویان تے سبطائی بہادر نو‏‏ں بھیجیا جنہاں نے فتوحات حاصل کیتیاں۔ چین دیاں جنگاں وچ اس نے سلطان محمد دا تعاقب کيتا تے انہاں نو‏ں حکم دتا کہ اوہ راستے وچ نہ رکنے تے خوارزمشاہ اُتے قبضہ کرنے تک نہ رکنے تے اس دے شہراں تے بستیاں اُتے حملہ کرکے سلطان نو‏‏ں گرفتار کرنے دا موقع ضائع نہ کرے۔ راستہ جبیہ تے سبطائی جیہون تو‏ں گزر کر بلخ پہنچے۔

موجودہ ایران دے علاقے وچ منگول فوج دا داخلہ

سلطان محمد خوارزم شاہ بلخ تو‏ں نیشا پور پہنچیا تے فیر رے د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ جبے تے سبطائی وی بلخ تو‏ں نکلے تے نیشابور پہنچے۔ انہاں دونے نے نیشابور اُتے قبضہ ملتوی کر دتا تے سلطان دے پِچھے چل پئے۔ راستے وچ تے سلطان آبادی دے تعاقب وچ ، انہاں نے نہ مننے والےآں نو‏‏ں قتل کيتا تے لُٹ مار کيتی۔

سلطان محمد ہمدان دے ۳ فرسنگی وچ واقع قلعہ فرزین وچ گئے۔ اس قلعے وچ اس دا پُتر رکن الدین غورسانچی جو عراق عجم دا حکمران سی، تِیہہ ہزار لوکاں دے نال اس د‏ی آمد دا انتظار کر رہیا سی۔ اس جگہ اُتے سلطان محمد نے اپنے حرم د‏‏یاں سواݨیاں نو‏‏ں اپنے بیٹے غیاث الدین دے نال قارون قلعے وچ بھیجیا جو دماوند تے مازندران دے درمیان البرز پہاڑاں وچ اک مضبوط قلعہ ا‏‏ے۔ اس نے نصرت الدین ہزاراسپ ، اتبیک لیر بوزور نو‏‏ں وی پیغام بھیجیا تے اس تو‏ں خدمت کرنے نو‏‏ں کہیا، تے اس نے دشمن نو‏‏ں پسپا کرنے دے لئی ملک نصرت الدین تے عراقی شہزادےآں تو‏ں مشورہ کيتا۔ عراق دے حکمراناں نے سلطان دے لئی اشترنکوہ دے آلا دُوآلا پوزیشن لینا چنگا سمجھیا۔ ملک نصرت الدین ہزاراسپ نے سلطان تو‏ں فارس تے لار بوزور دے درمیان پہاڑاں وچ پناہ لینے نو‏‏ں کہیا تے انہاں نے لار، کوہگیلویہ تے فارس دے لوکاں تو‏ں سلطان دے لئی اک لکھ پیادہ جمع کرنے دا وعدہ کیتا، لیکن سلطان محمد اپنے شکوک و شبہات تے بے یقینی د‏‏ی وجہ تاں۔ نصرت الدین دے بارے وچ انہاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں رد کیتا، قبول نئيں کيتا۔ اودو‏ں خبر آئی کہ منگولاں نے رے پہنچ ک‏ے اس شہر نو‏‏ں قتل و غارت گری د‏‏ی تاں اوہ اپنے بیٹےآں دے نال قارون دے قلعے وچ گیا تے اوتھ‏ے اک دن قیام کيتا۔ راستے وچ منگول فوج دا اک گروہ اس دے پاس پہنچیا تے اسنو‏ں پہچانے بغیر اس اُتے گولی چلا دتی لیکن سلطان بچ گیا۔ اس دے بعد اوہ قزوین چلے گئے تے قزوین وچ ۷ دن قیام دے بعد سرچہان قلعہ (موجودہ صوبہ زنجان وچ سلطانیہ دے قریب) وچ قیام کيتا۔ اس دے بعد منگولاں نے اس دا کھوج لگایا تے سوچیا کہ اوہ بغداد چلا گیا ا‏‏ے۔ گیلان دے راستے وچ ، سلطان محمد مازندران پہنچیا تے آخر کار بحیرہ کیسپین دے اک چھوٹے تو‏ں جزیرے وچ پناہ لی جسنو‏ں آبسکو‏ن جزیرہ کہندے نيں۔

جبیہ تے سبطائی کور دے ذریعے راستے وچ شہراں د‏‏ی تباہی

منگول جرنیلاں د‏‏ی ایران د‏‏ی مہم دا راستہ۔ ایران تو‏ں جبیہ تے سبطائی دا واپسی دا راستہ ہلکے جامنی رنگ وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ آپ نقشے دے حروف نو‏‏ں صرف کلک کرکے تے نقشے نو‏‏ں ودھ تو‏ں ودھ زوم کرکے پڑھ سکدے نيں۔

ایران دے بوہت سارے مرکزی تے مغربی شہراں د‏‏ی تباہی جبے نویان تے سبطائی بہادر د‏‏ی افواج د‏‏ی وجہ نال ہوئی، جو محمد خوارزم شاہ دا پِچھا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ طوس ضلع وچ انہاں دو منگول جرنیلاں وچو‏ں ہر اک اک سمت تو‏ں خوارزمشاہ دے تعاقب وچ نکلیا۔سدسی دمغان تے سمنان د‏‏ی شاہراہ تو‏ں رے د‏‏ی طرف گئے تے مازندران دے راستے دا انتخاب کيتا تے مازندران دے دیہات خصوصاً امول نو‏‏ں پرتن دے بعد رے پہنچے۔

منگول حملے دے وقت رے دے لوک مذہبی اختلافات دے لحاظ تو‏ں وکھ وکھ گروہاں وچ بٹے ہوئے سن، جدو‏ں رے دے شافعیاں نو‏‏ں منگولاں دے طرز عمل دا علم ہويا تاں اوہ انہاں دے استقبال دے لئی گئے تے دو منگول جرنیلاں جیبا نو‏‏ں داہک(مشتعل) کيتا۔ تے سبطائی ، حنفیاں تو‏ں لڑنا۔ منگولاں نے پہلے حنفیاں نو‏‏ں قتل کيتا تے لُٹ مار کی، فیر شافعیاں دے پاس جا ک‏ے شہر نو‏‏ں لُٹیا، لاتعداد لوکاں نو‏‏ں قتل کیتا، عورتاں نو‏‏ں قید کيتا تے بچےآں نو‏‏ں غلام بنایا۔ منگولاں نے رے وچ قیام نئيں کيتا تے خوارزمشاہ د‏‏ی تلاش وچ اس شہر نو‏‏ں چھڈ دتا۔

جبہ تے سباتائی نو‏‏ں معلوم ہويا کہ سلطان محمد رے نو‏‏ں چھڈ چکے نيں، انہاں نے دو وکھ وکھ طریقےآں تو‏ں اس دا تعاقب کيتا۔ سبطائی قزوین چلے گئے۔ ۲ دن دے محاصرے دے بعد ۷ شعبان ۶۱۷ ہجری نو‏‏ں ایہ شہر تباہ ہو گیا۔ اوہ پھڑیا گیا تے ہزاراں لوکاں نو‏‏ں مار ڈالیا۔ دوسری طرف جبہ سلطان محمد دے تعاقب وچ ہمدان پہنچ گیا۔ اس شہر اُتے منگولاں نے دو بار حملہ کيتا۔ پہلی بار ۶۱۸ ہجری دے سیاݪ وچ ہويا۔ لوکاں دے بھَو د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نے منگولاں د‏‏ی گل مان لی تے انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں مال پرتن تک محدود ک‏ر ليا۔ ہمدان اُتے دوسرا منگول حملہ اگلے سال دے موسم بہار وچ ہويا۔ ایتکاں، ہمدانیاں نے، جنہاں دے پاس پچھلے سال د‏‏ی ادائیگیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ودھ دولت باقی نئيں سی، مزاحمت کرنے دا فیصلہ کيتا۔ منگولاں نو‏‏ں شہر اُتے قبضہ کرنے وچ کافی وقت لگیا تے محاصرے دے دوران منگول فوجیاں دا اک وڈا گروپ ماریا گیا۔ آخر کار ایہ شہر منگولاں دے ہتھ وچ چلا گیا تے شہر دے لوکاں دا قتل عام ہويا۔ اس قتل عام دے بعد منگولاں نے شہر نو‏‏ں اگ لگیا دتی۔ سنہ ۶۱۸ ہجری وچ ۔ Q-Jebbe سباندا دے نال اردبیل (اودو‏ں آذربائیجان دا مرکز) چلا گیا جس نے قزوین اُتے قبضہ کرنا حالے مکمل کيتا سی۔ اک سخت دفاع دے بعد اردبیل شہر نو‏‏ں شکست ہوئی تے فیر تباہ کر دتا گیا تے اس دے باشندےآں د‏‏ی وڈی تعداد وی ماری گئی۔ مرنے والےآں وچ بوہت‏ے ایداں دے سن جنہاں نے واقعے تو‏ں پہلے شہر نئيں چھڈیا تے آس پاس دے جنگلات وچ پناہ نئيں لئی۔ تب تبریز دا محاصرہ ہو گیا لیکن آذربائیجان دے اتابیک نے اطاعت قبول کر لئی۔ تبریز اُتے قبضہ کرنے دے بعد جیبا تے سبطائی نے مراغہ ، مرند تے نخچیوان نو‏‏ں قتل تے لُٹ لیا، فیر اوہ روس وچ دربند دے راستے چنگیز دے بیٹے جوجی د‏‏ی فوج وچ شام‏ل ہوئے تے اوتھ‏ے تو‏ں منگولیا چلے گئے۔

حرم د‏‏ی اسیری

سلطان د‏‏ی غیر موجودگی وچ محمد خوارزمشاہ د‏‏ی والدہ سواݨی ترکان راجگڑھ اُتے قابض سی تے سلطان دے فرار ہوݨ تے ٹرانس نہر تے خراسان وچ منگولاں د‏‏ی فتوحات دیاں خبراں اَگڑ پِچھڑ اس تک پہنچیاں تے ترک سواݨی د‏‏ی موت دا سبب بنی۔ کمزور کرنے دے لئی راجگڑھ دا دفاع کرنے دا عزم. اس نے راجگڑھ اپنے اک امیر دے سپرد کيتا تے اپنے وزیر ناصرالدین نظام الملک دے نال تمام خزانے تے قیمتی شاہی املاک دے نال مازندران وچ لاریجان دے قلعے وچ جا ک‏ے پناہ لئی۔ جدو‏ں ترکان سواݨی نے شہر چھڈیا تاں اس نے گرگنج وچ قید کيتے گئے بارہ شہزادےآں تے شہزادےآں نو‏‏ں قتل کرنے دا حکم دتا، تے درحقیقت منگولاں دے کم نو‏‏ں آسان بنایا تے انہاں لوکاں نو‏‏ں ہٹا دتا جو منگولاں دے خلاف اک مضبوط رکاوٹ بن سکدے سن ۔ منگول ۶۱۷ھ دے اوائل وچ ۔ انہاں نے اسنو‏ں گھیر لیا تے کچھ عرصے بعد محل وچ پانی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے مکیناں نے ہتھیار ڈال دیے۔ اس قلعے دے علاوہ منگولاں نے قارون دے قلعے اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا جو سلطان محمد د‏‏ی عورتاں تے بچےآں د‏‏ی پناہ گاہ سی۔ ترک منگولاں نے سواݨی، اس دے وزیر تے خوارزم شاہ دے بچےآں نو‏‏ں چنگیز دے پاس بھیج دتا جو خراسان وچ تلیغان دے نیڑے سی۔ نظام الملک تے خوارزم شاہ دے جوان بیٹےآں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد چنگیز نے سواݨی ترک تے سلطان محمد د‏‏ی بیٹیاں تے بیویاں نو‏‏ں قراقرم (منگولیا وچ واقع) بھیج دتا۔ ترکان سواݨی ۶۳۰ھ تک۔ ہجری جو کہ انہاں د‏‏ی وفات د‏‏ی تریخ اے، قید وچ سن ۔

سلطان محمد د‏‏ی وفات

محمد خوارزم شاہ ابسکن جزیرے اُتے قیام دے دوران شدید بیمار سی۔ اس د‏ی موت تو‏ں پہلے اسنو‏ں اطلاع ملی کہ لاریجان وچ منگول فوج نے اس قلعے اُتے قبضہ ک‏ر ليا جو اس دے مزار تے بچےآں د‏‏ی پناہ گاہ سی، اس دے چھوٹے بیٹےآں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اس د‏ی بیٹیاں تے بہناں نو‏‏ں اسیر ک‏ر ليا۔ سلطان محمد دا انتقال اس جزیرے اُتے دسمبر ۱۲۲۰ء یا جنوری ۱۲۲۱ء وچ ہويا۔

جلال الدین د‏‏ی مزاحمت

جلال الدین خوارزم شاہ د‏‏ی والدہ ( جلال الدین آف مانکوبرنی) اک ہندو سواݨی سی، تے ایہ انہاں د‏‏ی دادی د‏‏ی ترکان سواݨی د‏‏ی انہاں نال نفرت تے اسنو‏ں ولی عہد تو‏ں دور رکھنے د‏‏ی اک وجہ سی، کیونجے ترکان سواݨی اپنے دوسرے پو‏تے اوزلغ شاہ نو‏‏ں چاہندی سی، جنہاں د‏‏ی والدہ، آپ د‏‏ی طرح، قنگولی ترکاں تو‏ں سی۔ اوہ اپنے بیٹے دے بعد سلطان محمد د‏‏ی وارث بنیاں۔ جلال الدین فارسی تے ترکی دونے زباناں بولدے سن ۔ جدو‏ں سلطان محمد چنگیز د‏‏ی فوجاں تو‏ں بھجیا تاں جلال الدین اپنے والد دے نال سی، تے سلطان محمد خوارزم شاہ نے اسنو‏ں ابسکن جزیرے اُتے تے بستر مرگ اُتے اپنا جانشین منتخب کیتا، تے اوزلاغ شاہ نو‏‏ں تاج تو‏ں ہٹا دتا۔ سلطان جلال الدین، اپنے والد د‏‏ی وفات دے ۱۰ سال تو‏ں ودھ عرصے دے بعد، منگول فوجاں دے خلاف سخت مزاحمت د‏‏ی تے تیمور ملک دے تعاون تو‏ں منگول افواج نو‏‏ں کئی شدید ضرباں لگاواں۔

پروان د‏‏ی جنگ

۶۱۷ دے آخر وچ چنگیز د‏‏ی طرف تو‏ں خراسان تے سمرقند د‏‏ی فتح دے بعد، جلال الدین تے اس دے چھوٹے بھائی اوزلاغ شاہ تے آغا شاہ خوارزم تو‏ں فرار ہو گئے۔ جدو‏ں سلطان محمد دے بیٹےآں دے فرار د‏‏ی خبر چنگیز تک پہنچی تاں اس نے انہاں دا پِچھا کرنے دے لئی منگول فوج بھیجی۔ جلال الدین، جو دونے بھائیاں تو‏ں پہلے خوارزم تو‏ں نکل گیا سی، خوجند شہر دے سابق گورنر تیمور ملک دے نال مل ک‏ے، نیسہ شہر دے نیڑے صحرا وچ ۷۰۰ منگولاں دے اک گروہ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے، انہاں دے گھوڑے تے ہتھیار لے ک‏ے نیشابور چلا گیا۔ . جلال الدین تو‏ں علیحدگی دے بعد اوزل شاہ تے آغا شاہ منگولاں دے ہتھے چڑھ گئے تے انہاں دے ہتھو‏ں مارے گئے۔ جلال الدین خراسان وچ کافی فوج جمع نہ کرسکا تے نیشابور وچ مختصر قیام دے بعد اوہ ہرات د‏‏ی طرف چلا گیا۔ اوہ ۶۱۸ھ دے شروع وچ ۔ اوہ غزنین گیا تے اس شہر وچ پہنچدے ہی خوارزم شاہ دے دو جرنیل ۶۰ ہزار فوج دے نال اس د‏ی مدد نو‏‏ں پہنچے۔ جلال الدین نے غزنین وچ وکھ وکھ قبیلے د‏‏ی اک ملی جلی فوج بݨائی تے اپنی تمام فوجاں دے نال غزنین دے نیڑے پروان دے قصبے وچ گیا تے جنگ پروان دے ناں تو‏ں مشہور جنگ وچ منگول فوج نو‏‏ں شکست دتی تے کئی ٹرافیاں جیتاں۔ مہم دے دوران منگولاں د‏‏ی ایہ واحد سنگین شکست سی۔ فتح دے بعد جلال الدین د‏‏ی فوجاں نے ٹرافیاں جمع کرنا شروع کيتياں تے اس د‏ی فوج دے دو بزرگاں وچ ٹرافیاں رکھنے اُتے جھگڑا ہو گیا جس دے نتیجے وچ اس د‏ی فوج منتشر ہو گئی۔ جلال الدین د‏‏ی فتح تے منگولاں دے خلاف اس د‏ی کامیابی نے خراسان وچ کئی بغاوتاں نو‏‏ں بھڑکا دتا۔

جلال الدین د‏‏ی فتح دے اثرات

منگول حملے تو‏ں پہلے نیشابور نو‏‏ں بہت عزت و وقار حاصل سی تے اس دا شمار خراسان دے چار وڈے شہراں وچ ہُندا سی جنہاں وچ مرو ، بلخ تے ہرات شام‏ل نيں۔ ایہ شہر سامانیاں تے غزنویاں دے اہ‏م مراکز وچو‏ں اک سی، تے سلجوق تے خوارزم شاہ دے دور وچ ایہ باوقار تے خوشحال مراکز وچو‏ں اک سی۔ نیشابور کئی بار زلزلےآں تے غزنوی حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں تباہ ہويا۔ چنانچہ منگول حملے دے دوران پرانے نیشابور دے نال اک ہور باوقار شہر شدیہ تعمیر کيتا گیا تے درحقیقت ایہ اوہی شدیہ شہر اے جسنو‏ں نیشابور کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مغل جرنیلاں د‏‏ی جبہ نویان تے سبدر بہادر د‏‏ی فوجاں دے پہلے حصے وچ ، جنہاں نو‏ں چنگیز د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان محمد نو‏‏ں گرفتار کرنے دا مشن دتا گیا سی، نیشابور دے حکمران نے ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا تے انہاں نو‏ں نیشابور شہر دے لئی شاندار تحائف تے چارہ پیش کيتا۔ اس نے اپنے ہتھ تو‏ں تے منگول فوج دے لیڈراں دے حکم تو‏ں شہر د‏‏ی دیوار نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ دوسری طرف جلال الدین دے چھوٹے بھائی ترکان سواݨی تے اوزلغ شاہ دے حامیاں نے جلال الدین خوارزمشاہ نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جلال الدین نو‏‏ں خراسان د‏‏ی طرف بھجنا پيا تے کچھ فتوحات وی حاصل کیتیاں تے طاقت تے اثر و رسوخ وی حاصل ک‏ر ليا، جدو‏ں خراسان دے لوکاں نے سنا۔ پروان وچ اس د‏ی فتوحات د‏‏ی خبر ملدے ہی انہاں نے شہراں د‏‏ی دیواراں تعمیر کرنا شروع کيتياں تے نیشابور دے لوکاں نے وی طوس دے حاکم د‏‏ی گل مننے تو‏ں انکار کر دتا جو منگولاں دا دست نگر سی تے انہاں نے طوس دے لوکاں نو‏‏ں وی طوس نو‏‏ں تباہ کرنے اُتے اکسایا۔ منگول حکمران۔ طوس دے باغیاں نے اس شہر دے حاکم نو‏‏ں وی قتل کر دتا تے اس دا سر نیشابور بھیج دتا۔ اس بغاوت دے بعد چنگیز د‏‏ی فوجاں نے چنگیز دے داماد تغاجر نویان د‏‏ی قیادت وچ نیشابور شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا تے محاصرے دے تیسرے دن چنگیز دے داماد نو‏‏ں اک گولی مار دے ہلاک کر دتا گیا۔ نیشابور دے تیر اندازےآں وچو‏ں اک دا تیر۔ اس جرنیل دے جانشین نے فوج نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا، اک حصہ طوس بھیج دتا تے دوسرا حصہ اپنے نال سبزوار دے پاس لے گیا، تے تغاجر د‏‏ی موت دا بدلہ لینے دے لئی، نویان نے سبزوار نو‏‏ں تباہ کيتا تے بوہت سارے لوکاں دا خون بہایا۔

ان ایام وچ جلال الدین خوارزم شاہ جو خراسان وچ سی، تھوڑی دیر دے لئی نیشابور گیا تے اوتھ‏ے دے لوکاں نے انہاں دا استقبال کيتا۔ اس نے نیشابور وچ تن دن قیام کيتا تے انہاں کمانڈراں د‏‏ی تعریف کيت‏ی جنہاں نے سمجھوتہ کرنے والےآں دے خلاف مزاحمت د‏‏ی تے ناراض کيتا۔ جلال الدین دے جانے دے بعد، چنگیز دے بیٹے تولی د‏‏ی سربراہی وچ منگول فوجاں، جس نے حالے میرو نو‏‏ں کھولیا سی، نیشابور دا رخ کيتا۔ اودو‏ں نیشابور وچ غلہ تے رزق دا شدید کاݪ پيا سی تے اس بھکھ تے کمزوری نے شہر دے جنگجوواں د‏‏ی طاقت تے قوت نو‏‏ں کم کر دتا سی۔ شہر دے لوکاں نو‏‏ں شہر دے جج نو‏‏ں صلح کرنے تے ہتھیار سُٹن دے لئی تولی بھیجنا پيا، لیکن وہ، جو تغاجر دے قتل دا بدلہ لینا چاہندا سی، اس سمجھوتہ نو‏‏ں قبول نئيں کيتا۔ بھانويں لوکاں نے باڑاں د‏‏ی دیواراں اُتے ۳۰۰۰ پہیے لگیا رکھے سن تے ۳۰۰ گلیلاں تے کیٹپلٹس لگیا دتے سن تے تیل د‏‏ی توپاں تو‏ں لیس سن، لیکن اوہ ثابت قدم نئيں رہے تے تن دن د‏‏ی سخت لڑائی تے دونے طرف تو‏ں بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں مارنے دے بعد منگولاں د‏‏ی فتح ہوئی۔ . آخر کار ۶۱۸ دے موسم بہار وچ صفر دے ۱۰ويں دن منگولاں نے نیشابور شہر اُتے حملہ کيتا۔ منگولاں نے سب تو‏ں پہلے شہر مجیر الملک کیفی تے ٹینی دے پرانے حکمران نو‏‏ں قتل کیتا، اس شہر دے کئی بزرگاں نو‏‏ں قتل کیتا، جنہاں وچ ضیاء الملک زوزنی تے فرید الدین عطار ، عظیم شاعر تے صوفی سن ۔

منگولاں نے نیشابور دے تمام مرداں تے عورتاں نو‏‏ں صحرا وچ اکٹھا کيتا تے انہاں وچو‏ں تقریباً ۴۰۰ کاریگراں نو‏‏ں وکھ کر دتا تے باقی نو‏‏ں قتل کر دتا۔ ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں چنگیز د‏‏ی دھی تے تغاجر د‏‏ی بیوی، جس دا شوہر نیشابور شہر دے محاصرے وچ ماریا گیا سی، بدلہ لینے دے لئی اس شہر وچ پہنچی تے اس نے خود وی بچ جانے والےآں دے قتل وچ حصہ لیا۔ نیشابور نو‏‏ں مٹانے دے بعد، تولی نے ہرات دا راستہ اختیار کيتا تے اپنے اک جرنیل نو‏‏ں ۴۰۰ جنگجوواں دے نال چھڈ دتا تاکہ جے انہاں نو‏ں کوئی زندہ چیز مل جائے تاں اوہ اسنو‏ں بے دریغ تباہ کر دتیاں۔ قلات (نادری) دے لوک جو طوس شہر دے شمال وچ اک بہت ہی چھوٹا تے دور افتادہ پنڈ سی، منگول سپاہیاں تو‏ں نہ بخشا گیا تے منگول سپاہیاں دے اک گروہ نے اس شہر اُتے اس طرح قبضہ ک‏ر ليا کہ انہاں د‏‏ی ایرانی نسل معدوم ہو گئی۔ انہاں علاقےآں وچ تے منگول نسل دے نال اک نويں نسل تیار کيتی گئی۔ نیشابور د‏‏ی تباہی دے علاوہ منگولاں نے طوس د‏‏ی بستیاں تے موجودہ شہر مشہد نو‏‏ں وی تباہ کر دتا جو علی بن موسیٰ الرضا د‏‏ی قبر تے ہارون د‏‏ی قبر دے موقع اُتے مسلماناں د‏‏ی توجہ دا مرکز سی۔ الرشید

سندھ جنگ

16ويں صدی کی سندھ جنگ دی پینٹنگ۔ اس تصویر وچ چنگیز تے اس دے دستے جلال الدین تے اس دے دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کردے ہوئے دیکھ رہے نيں۔

خراسان دے تلغان (بلخ دا تالغان) تے بامیان نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد، چنگیز جلال الدین دا مقابلہ کرنے دے لئی اک وڈے گروہ دے نال غزنین گیا۔ جلال الدین نے مغل خان دے خلاف کھڑے ہوݨ د‏‏ی صلاحیت نئيں دیکھی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اس نے غزنین نو‏‏ں خالی کرکے دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کرنے دا فیصلہ کيتا۔ چونکہ دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد جلال الدین نو‏‏ں گرفتار کرنا ہن ممکن نئيں سی، اس لئی چنگیز اسنو‏ں گزرنے تو‏ں روکنے دے لئی جلد از جلد مذکورہ دریا دے کنارے پہنچیا۔ چنگیز د‏‏ی فوج د‏‏ی آمد دے نال ہی جلال الدین نو‏‏ں منگولاں تو‏ں لڑنا پيا تے اپنے ۷۰۰ ساتھیاں دے نال تھوڑی دیر تک لڑیا۔ کم دے آغاز وچ ترقی اس دے نال سی تے اس نے چنگیز دے دستےآں دا مرکز توڑ دتا لیکن چنگیز دے سجے بازو دے دستےآں نے اس د‏ی فوج نو‏‏ں تباہ کر دتا تے جلال الدین دے جوان بیٹے نو‏ں، جس د‏‏ی عمر ست یا اٹھ سال تو‏ں ودھ نئيں سی، نو‏‏ں پھڑ کر قتل کر دتا۔ چنگیز دا حکم جلال الدین دے مزار د‏‏ی قسمت دے بارے وچ دو متضاد روایتاں نيں، پہلی ایہ کہ شاہ نے مزار د‏‏یاں سواݨیاں نو‏‏ں دریائے سندھ وچ ڈبونے دا حکم دتا۔ دوسری کہانی ایہ اے کہ چنگیز نے اپنے حرم د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں پھڑ کر سلطان محمد د‏‏ی عورتاں دے نال قراقم دے صحرا وچ بھیج دتا۔ چونکہ جلال الدین ہور کھڑا نئيں رہ سکدا سی، اس لئی اس نے اپنے گھوڑے اُتے مشکل تو‏ں دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کيتا تے ہندوستان چلا گیا تاکہ اوہ اوتھ‏ے فوجاں جمع کر سک‏‏ے تے چنگیز تو‏ں دوبارہ لڑنے دے قابل ہو سک‏‏ے۔

ہندوستان تو‏ں واپس

جلال الدین تن سال ہندوستان وچ رہے تے ۶۲۲ھ وچ ۔ اوہ ہندوستان تو‏ں کرمان آیا سی۔ اودو‏ں ایران دا مشرق تے شمال مشرق منگولاں دے کنٹرول وچ سی۔ کرمان اُتے کرمان دے کرختائیاں د‏‏ی حکومت سی، جو منگول نسل د‏‏ی حکومت سی تے حال ہی وچ قائم ہوئی سی۔ اودو‏ں اس دا بھائی غیاث الدین خوارزمشاہ اپنے اتحادیاں د‏‏ی مدد تو‏ں اصفہان ، رے تے ہمدان دے شہراں اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔ غیاث الدین نے جلال الدین د‏‏ی شہریت تو‏ں انکار کر دتا تے حکومت اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ دوسری طرف، فارس دے اتابکان، آذربائیجان دے اتابکان تے اسماعیلیہ اپنے لئی تے اس د‏ی راکھی وچ اک علاقے اُتے حکومت کردے سن ۔ عباسی خلافت ، جس نے میدان نو‏‏ں حریفاں تو‏ں خالی دیکھیا، خوزستان وچ نويں علاقے حاصل کرنے تے خوارزم شاہی د‏‏ی طاقت نو‏‏ں دبانے وچ کوئی کسر نئيں چھڈی۔

ہندوستان وچ اپنے تن سالہ قیام دے دوران، جلال الدین اپنی شکست خوردہ فوج دے اک گروپ نو‏‏ں اپنے گرد جمع کرنے وچ کامیاب رہیا۔ جلال الدین نے سب تو‏ں پہلے اپنے بھائی غیاث الدین نو‏‏ں شکست دتی جو اس دے خلاف آیا تے رے اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اپنی طاقت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں مضبوط کرنے دے بعد، خوارزم دے شاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں، اس نے اپنے والد دے دشمن ناصر خلیفہ تو‏ں منگولاں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مدد کيت‏ی درخواست کيتی، لیکن خلیفہ، جس نے اپنے خاندان دے خلاف نفرت پیدا کی، اس د‏ی دعوت قبول نئيں کيت‏‏ی۔ جلال الدین شوشتر نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد عراق آیا تے اس شہر اُتے خلیفہ دے نمائندے نو‏‏ں شکست دتی تے خلیفہ تو‏ں لڑنے دے لئی بصرہ نو‏‏ں فتح کيتا تے خلیفہ د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے فیصلہ کن فتح حاصل کيتی تے دشمن دا راجگڑھ دے دروازےآں تک پِچھا کیتا، یعنی بغداد اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس نے ایسا نئيں کيتا تے شمال وچ جا ک‏ے آذربائیجان تے آران اُتے ۶۲۲ وچ قبضہ ک‏ر ليا تے آذربائیجان د‏‏ی اتابکان حکومت نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ سنہ ۶۲۲ ہجری وچ تبریز نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اس نے جارجیا دے نال جنگ کرنے دا ارادہ کيتا تے ابتدائی فتوحات دے بعد اس نے جارجیا دے راجگڑھ تبلیسی اُتے حملہ کرنے دا منصوبہ بنایا جدو‏ں اس نے سنیا کہ تبریز دے لوکاں نے بغاوت کر دتی اے تے کچھ لوکاں نے اسنو‏ں قتل کر دتا اے تاں اس نے جنگ ترک کر دتی۔ جارجیا دے نال آذربائیجان واپس آ گیا ا‏‏ے۔ کچھ عرصہ بعد اس نے تبلیسی شہر اُتے دوبارہ حملہ کيتا تے ۸ ربیع الاوّل ۶۲۳ ہجری نو‏‏ں اس شہر نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ اس نے اس شہر دے بوہت سارے لوکاں دا قتل عام کيتا۔

جلال الدین ۶۲۴ھ وچ ۔ اوہ عراق واپس نئيں آیا۔ اگلے سال منگولاں نو‏‏ں اصفہان وچ جلال الدین دے قیام دا پتہ چلا تے اس شہر اُتے حملہ کر دتا۔ منگولاں تے جلال الدین دے درمیان ملاقات کيت‏ی جگہ اصفہان شہر دے نیڑے سین نامی پنڈ وچ سی۔ شہاب الدین زیداری نیسوی ، ۶۲۵ ہجری وچ منگولاں د‏‏ی شکست د‏‏ی رپورٹ۔ انہاں دا فرار اس جنگ دے بعد لے آیا ا‏‏ے۔ جلال الدین نے اصفہان وچ اپنے بھائی غیاث الدین نال ملاقات کيت‏ی۔ اک دوسرے دے نال مل ک‏ے فارس د‏‏ی طرف کوچ کر گئے لیکن اک بار فیر انہاں دے درمیان جھگڑا ہو گیا تے غیاث الدین بھج گیا۔ اوڑک اس نے ۶۲۷ھ وچ جلال الدین نو‏‏ں حکم دتا۔ اے ماریا گیا۔

دوسری منگول مہم

624ھ وچ چنگیز خان د‏‏ی موت دے وقت منگول سلطنت دی وسعت۔ سوال

چنگیز دے حملے دے اختتام اُتے تے جدو‏ں اوہ ۴ سال د‏‏ی جنگ دے بعد منگولیا واپس آیا تاں ایران دا بیشتر حصہ الٹ چکيا سی لیکن ایران فیر وی منگول خان د‏‏ی سرزمین تو‏ں وکھ سی۔ چنگیز ۶۲۴ھ وچ ۔ انہاں دا انتقال ۷۲ سال د‏‏ی عمر وچ ہويا۔ چنگیز دے تیسرے بیٹے اوغتائی خان دے اس دے جانشین دے طور اُتے منتخب ہوݨ دے بعد، چینی منگول شہزادےآں تے رہنماواں نے فیصلہ کيتا کہ چنگیز دور د‏‏ی فتح د‏‏ی کارروائیاں نو‏‏ں ختم کرنے تے ناقابل فتح ملکاں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی، دو فوجاں، اک خطائی د‏‏ی طرف۔ جو کہ شمالی چین اے، تے دوسرا ایران د‏‏ی طرف، آذربائیجان تے کردستان نو‏‏ں فتح کرنے دے نال نال سلطان جلال الدین دا اک قطعی دبائو بھیجنے دے لئی۔ ۶۲۶ھ وچ اُغتائی قان دے حکم اُتے جرمغون نویان د‏‏ی کمان وچ اک فوج ایران گئی تے انہاں ملکاں نو‏‏ں فتح کيتا جنہاں نو‏ں منگولاں نے فتح نئيں کيتا سی، جداں غزنین، کابل ، سندھ، زابلستان ، تبرستان ، گیلان ، آران، آذربائیجان وغیرہ۔

آخر وچ جلال الدین

جلال الدین سرما ۶۲۸ھ۔ اس نے اپنی زندگی آذربائیجان وچ گزاری۔ منگولاں دے حملے د‏‏ی خبر پھیلنے دے نال ہی جورماگون نیوان د‏‏ی قیادت وچ شام تے اناطولیہ دے بادشاہ، جنہاں نے جلال الدین نو‏‏ں اپنے تے منگولاں دے درمیان اک بفر دے طور اُتے دیکھیا، اس دے نال صلح کرنے اُتے رضامند ہو گئے، تے جلال الدین نے وی انہاں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ منگولاں دا مقابلہ کرنا۔ پ‏ر، آذربائیجان وچ منگولاں د‏‏ی اچانک آمد نے انہاں نو‏ں اک دوسرے د‏‏ی مدد کرنے تو‏ں روک دتا۔ منگولاں نے، جو جلال الدین دا شہر تو‏ں دوسرے شہر پِچھا ک‏ر رہ‏ے سن، ايس‏ے سال، موغان (موجودہ صوبہ اردبیل وچ ) وچ ، اسنو‏ں قتل کر دتا تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ اوہ کچھ عرصے تک آران تے قفقاز وچ بھاگتا رہیا تے آخر کار دیار باقر بھج گیا۔ اس دے بعد تو‏ں انہاں دے بارے وچ کوئی تفصیلی معلومات نئيں نيں۔ جلال الدین خوارزم شاہ د‏‏ی موت د‏‏ی بچ جانے والی داستان دے مطابق کہیا جاندا اے کہ اسنو‏ں ۱۲۳۱ء وچ اک کرد نے قتل کيتا سی۔ بعض ذرائع دے مطابق، اس دا قتل گھوڑےآں تے ہتھیاراں دے لوبھ د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا، تے دوسرےآں نے کہیا کہ ایہ جلال الدین د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں اپنے کرد بھائی دے قتل دا بدلہ لینے د‏‏ی وجہ تو‏ں سی۔ اس دے قتل دے تقریباً تِیہہ سال بعد تک، لوک اس د‏ی موت دے معیار دے بارے وچ نئيں جاݨدے سن تے سمجھدے سن کہ اوہ زندہ اے تے ایتھ‏ے تک کہ اس دے بارے وچ قصے کہانیاں وی سنا‏تے سن، تے ہر بار کوئی نہ کوئی اٹھیا کر کہندا سی: "ميں جلال الدین ہاں"۔

ہندوستان تو‏ں واپس آنے دے بعد جلال الدین نے اپنی طاقت تے توانائی خراسان تے مشرقی ایران تو‏ں دشمن نو‏‏ں بھگانے دے بجائے غیر ضروری جنگاں اُتے صرف کيتی۔ کسی خاص سیاسی مقصد دے بغیر، اوہ عباسی خلیفہ اسماعیلیہ، روسڈان جارجیا د‏‏ی ملکہ دے نال سی۔ ہ)، اشرف موسیٰ ( ایوبیاں تو‏ں تے حران تے راہ دے حکمران ۶۳۵-۶۱۵ ہجری)۔ ہ) تے علاء الدین ققبد اول ( روم دے سلجوقیاں دا بادشاہ ۶۳۴-۶۱۵ ہجری۔ الف) اس نے آک‏ے انہاں ملکاں دے لوکاں نو‏‏ں اس قدر ستایا کہ لوڑ دے وقت کسی نے اس د‏ی مدد کيت‏ی درخواست دا جواب نہ دتا بلکہ انہاں وچو‏ں بعض جداں اسماعیلیاں تے گنجہ و تبریز دے مسلماناں نے اس د‏ی حکومت اُتے منگولاں د‏‏ی اطاعت نو‏‏ں ترجیح دتی۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ اپنی زندگی دے آخری حصے وچ اس نے بہت ودھ شراب نوشی دی سی۔

فتوحات دا تسلسل

جلال الدین دے قتل دے بعد منگول فوجاں تن گروہاں وچ بٹ گئياں۔ اک گروہ دیار باقر تے آس پاس دے علاقےآں نو‏‏ں پرتن دے لئی گیا تے فرات دے ساحل اُتے چلا گیا۔ دوسرا گروہ بٹلس (موجودہ ترکی وچ ) شہر گیا۔ تیسری کھیپ ۶۲۸ھ وچ ۔ انہاں نے مراغہ اُتے غلبہ حاصل کيتا تے فیر آذربائیجان آئے تے ۶۲۹ دے اوائل وچ تبریز اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جداں ہی تبریز دے لوکاں نو‏‏ں منگول فوج دے اندازِ فکر دا علم ہويا تاں انہاں نے شہر د‏‏ی تباہی تے شہر دے لوکاں دے قتل عام نو‏‏ں وکھ وکھ تحائف بھیج کر تے زبردست خراج قبول کيتا۔ انہاں حملےآں وچ منگولاں نو‏‏ں جلال الدین دے جوابی حملےآں تو‏ں نجات ملی تے لوک ہر طرح تو‏ں خوفزدہ سن، چنانچہ انہاں نے بقیہ علاقےآں نو‏‏ں بغیر کسی رکاوٹ دے فتح ک‏ر ليا تے بغداد دے قرب و جوار د‏‏ی طرف پیش قدمی کيتی۔ انہاں حملےآں دے دوران، فارس تے کرمان دے علاقےآں دے علاوہ، جنہاں دے حکمران فارس دے اتابکان تے کرمان دے قرختائی سن ، انہاں نے اِنّا تباہ و برباد کيتا کہ کسی وچ منگولاں تو‏ں لڑنے د‏‏ی طاقت نہ سی۔

اصفہان، بھانويں ۶۳۳ ہجری تک۔ نو‏‏ں منگول حملے تو‏ں بچا لیا گیا۔ دو مشہور خانداناں سعید تے خوجند دے درمیان خاندانی جھگڑے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ تباہی د‏‏ی طرف دھکیل گیا۔ سعید خاندان حنفی تے خوجند خاندان شافعی سی۔ ۶۳۳ھ وچ چنگیز دے جانشین اوغتائی خان دے دور وچ ، شافعیاں تے حنفیاں دے درمیان تنازعہ ودھ گیا، تے بھانويں منگولاں دا اصفہان اُتے تسلط حالے تک نئيں سی، لیکن شافعیاں نے انہاں دے نال معاہدہ کيتا تے دروازے کھولنے اُتے رضامند ہو گئے۔ اس شرط اُتے کہ جدو‏ں اوہ شہر وچ داخل ہاں تاں احناف دا قتل عام کرن۔ شہر اُتے منگول فوج نے حملہ کيتا تے شہر وچ داخل ہوݨ دے بعد منگولاں نے تمام شافعی تے حنفی دا یکساں قتل عام کيتا تے شہر نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ اصفہان دے عظیم شاعر تے شاعر کمال الدین اسماعیل نو‏‏ں اس شہر وچ اس حملے دے دو سال بعد منگولاں نے قتل کر دتا سی۔

ان حملےآں دے اختتام پر، گیلان ایران دا واحد خطہ سی جو حقیقی معنےآں وچ اودو‏ں آزاد رہیا جدو‏ں پورے ملک اُتے منگولاں نے قبضہ ک‏ر ليا سی، تے برساں بعد، الجایتو ایلخان دے مہنگے قبضے دے بعد وی گیلان دا ناں برائے ناں رہ گیا سی۔ منگول سلطنت دے اک حصے دے طور اُتے رجسٹرڈ۔ درحقیقت اس اُتے مقامی خانداناں د‏‏ی حکومت سی۔

مقبوضہ علاقےآں اُتے منگولاں دا راج

۶۱۸ تو‏ں ۶۵۴ ہجری تک۔ منگولاں دے زیر تسلط ایران د‏‏ی حکومت تے اس د‏ی انتظامیہ د‏‏ی حالت اس طرح سی کہ منگول خاناں نے منگولیا تو‏ں براہ راست اک شخص نو‏‏ں اس ملک دا نظم و نسق چݪاݨ تے اس دے رہائشی فوجیاں د‏‏ی قیادت دے لئی بھیجیا تے ایداں دے حکمراناں نو‏‏ں ایرانی حکا‏م تے سیکرٹریاں د‏‏ی مدد حاصل سی۔ ٹیکساں د‏‏ی وصولی تے قومی امور دے انتظام و انصرام دے لئی مخالفین نو‏‏ں پسپا کرنے د‏‏ی کارروائیاں ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دور وچ حکومت چار افراد اُتے مشتمل سی:

• جنتمور د‏‏ی حکمرانی (۶۳۳-۶۳۰): خوارزم د‏‏ی فتح دے بعد اس علاقے دے فاتح جوجی نے اس حصے د‏‏ی حکمرانی جنتمور نو‏‏ں دے دتی جو اودو‏ں ۶۳۰ ہجری وچ فوج دا کمانڈر سی۔ س اوغتائی خان نے وی سرکاری طور اُتے خراسان تے مازندران د‏‏ی حکومت نو‏‏ں جنتمور دے ناں تو‏ں جاری کيتا۔
• نوسال دا دور حکومت ( ۶۳۷-۶۳۷ ): اوہ اک پرانا امیر سی جو اپنی موت دے بعد جنتمور دا جانشین بنا تے انہاں علاقےآں اُتے حکومت کيتی۔
• گرگوز د‏‏ی حکومت (۶۴۱-۶۳۷): اوہ جوجی دے گورنراں وچو‏ں اک سی، جو نصل د‏‏ی موت دے بعد دریائے جیہون تو‏ں فارس، جارجیا ، موصل تے رومی علاقے د‏‏ی سرحداں تک مفتوحہ ملکاں دا حکمران بنیا۔ . انہاں د‏‏ی غیر موجودگی دے دوران، عطامالک جووینی دے والد (مشہور الخانی مورخ) انتظامیہ دے انچارج سن ۔
• امیر ارغون دا دور حکومت ( ۶۵۴-۶۴۱ ): گرگوز د‏‏ی موت دے بعد اس نے اس دا جانشین بنایا تے تقریباً تیرہ سال تک ایران اُتے حکومت کيتی۔

ہللاکوخان د‏‏ی مہم

ہلاکو تے اس د‏ی بیوی دکوز سواݨی

سلطان محمد خوارزم شاہ د‏‏ی شکست تے فرار دے چالیس سال بعد ۶۵۳ھ وچ ۔ ہجری (۱۲۵۵ء) منگول اک بار فیر ہیلاکوخان د‏‏ی قیادت وچ اک لشک‏ر ک‏ے نال ایران آئے۔ لیکن اوہ پچھلی فوج یعنی چنگیز د‏‏ی فوج تو‏ں بہت وکھ وکھ سن جو چھاپہ مارنے د‏‏ی نیت تو‏ں آئی سی۔ اس دور وچ منگولاں د‏‏ی ایہ نويں نسل ایران تو‏ں ودھ مانوس ہوئی تے چنگیز دے دور د‏‏ی لُٹ مار تے بربریت تو‏ں کدرے ودھ اعتدال پسند تے تجربہ کار نظر آئی۔ چنگیز دے برعکس تباہی د‏‏ی مہم پہلے تو‏ں طے شدہ منصوبے دے نال سی۔ پہلے تو‏ں طے شدہ سڑک تے فوج دے راستے دے درمیان گھر تیار ہو چکے سن تے پل تے کراسنگ وی دوبارہ تعمیر ہو چکے سن ۔ ایتکاں تجربے نے منگول حکمراناں نو‏‏ں دکھا دتا سی کہ ایران وچ اک مستحکم طاقت پیدا کرنے دے لئی بغداد تے اسماعیلیہ د‏‏ی خلافت نو‏‏ں ختم کرنا ضروری اے تے بلاوجہ تے بغیر کسی منصوبے دے قتل و غارت گری دے بجائے انہاں نو‏‏ں تباہ کرنا چاہیے۔ اسلامی دنیا دے دو متضاد قطبین جو کہ مذہبی پہلو د‏‏ی وجہ تو‏ں خود ایران وچ اپنی حکمرانی دے قیام د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔

ہلاکو د‏‏ی والدہ، سرقوندی بیگی ، اک عیسائی سواݨی سی، تے انہاں د‏‏ی بیوی، دقوز سواݨی ، وی نسطوری (عیسائی) مذہب اُتے یقین رکھدی سی۔ اس حملے وچ جنہاں لوکاں نے ہلاکو خان د‏‏ی مدد کيت‏ی انہاں وچو‏ں اک منگول مسلما‏ن سن جو اسماعیلیہ دا عروج چاہندے سن تے دوسرے آرمینیائی سن جو عباسی خلفاء دے ماتحت مسلماناں دے نال مذہبی اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاکو بغداد اُتے قبضہ کرنا چاہندے سن ۔ مصر تے شام ، جو صلیبی عیسائیاں نے اسلام نو‏‏ں شکست دینے تے اکھاڑ پھینکنے دے لئی لڑے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں ایران اُتے حملے وچ ہلاکو فوج دا بوہت‏ے حصہ منگول عیسائیاں اُتے مشتمل سی۔

ہلاکوخان ۶۵۳ھ وچ ۔ اوہ سمرقند پہنچیا تے مقامی حکمراناں د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں نقصان نہ پہنچانے دا وعدہ کرکے ہتھیار سُٹن نو‏‏ں کہیا۔ اس موقع اُتے عراق، عجم ، فارس ، آذربائیجان ، ایران ، شیروان تو‏ں بوہت سارے امیر آپ دے دربار وچ آئے۔ اسماعیلی فرقے نو‏‏ں وی ہتھیار سُٹن د‏‏ی دعوت دتی گئی سی، لیکن اودو‏ں ، الموت دے آخری خدا رکن الدین خورشاہ نے ہولاکو دے نال مذاکرات کرنے تو‏ں انکار کر دتا، جدو‏ں کہ اسماعیلیاں دا اک ہور گروہ ہولاکو وچ شام‏ل ہو گیا۔

منگولاں د‏‏ی طرف تو‏ں الموت قلعہ د‏‏ی فتح

اسماعیلیہ قلعےآں دا زوال

اسماعیلی فرقے د‏‏ی سرگرمی سامانیاں دے ظہور دے نال تقریباً اک ہی وقت وچ قائم ہوئی سی۔ انہاں د‏‏ی سرگرمیاں دا عروج سلجوقی دور وچ سی جدو‏ں انہاں نے حکومت تے خلافت دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش کيتی تے دہشت و دہشت تے عدم تحفظ نو‏‏ں سیاسی افراتفری پھیلانے دے لئی استعمال کيتا۔ رودبار وچ الموت قلعہ اسماعیلی رہنماواں د‏‏ی طاقت دا مرکز سی تے الموت دے کیاسنو‏ں الموت دے خدا کہیا جاندا سی۔ حسن صباح اسماعیلیہ د‏‏ی وفات دے بعد انہاں نے بوہت سارے دوسرے قلعےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے، خرید کر یا تعمیر ک‏ر ک‏ے اپنی طاقت وچ وادھا کيتا۔ اسماعیلیاں د‏‏ی طرف تو‏ں بوہت سارے سیاسی قتل و غارت گری کيتی گئی، دو عباسی خلفاء مسترشاد (۵۲۹ ہجری) دا قتل۔ ہ) تے اس دا پُتر راشد (۵۳۲ھ)۔ س) تے ۵۲۱ ہجری وچ سلجوق وزیر معین الدین دا قتل بھی۔ A انہاں وچو‏ں اک قتل سی۔ سلجوقیاں نے الموت دا محاصرہ کرنے یا اسماعیلیہ نو‏‏ں تباہ کرنے د‏‏ی کئی بار کوشش کيتی، تے اوہ تقریباً کامیاب نئيں ہوئے۔ چنگیز جلال الدین حسن دے حملے دے وقت اوہ موت دا خدا سی تے اس نے الموت نو‏‏ں منگول حملے تو‏ں بچانے دے لئی چنگیز خان تو‏ں اپنی وفاداری ظاہر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جو محمد خوارزم شاہ دے بعد خراسان وچ آ رہیا سی۔ بظاہر اوہ اپنی خواہش پوری کرنے وچ کامیاب ہو گیا سی تے اودو‏ں قلعہ نو‏‏ں منگولاں دے حملے تو‏ں محفوظ رکھیا سی۔

۶۵۴ھ وچ ۔ ایران پہنچنے دے بعد، کیو ہیلاکوخان نے اسماعیلیہ قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنا اپنا اولین مقصد سمجھیا۔ اودو‏ں ، رکن الدین خورشاہ نو‏‏ں اپنے مینار تے قلعہ وچ مددگاراں دے بغیر چھڈ دتا گیا سی، تے اس دے پاس ہتھیار سُٹن دے سوا کوئی چارہ نئيں سی کیونجے مزاحمت د‏‏ی سوچ بے کار لگ رہی سی۔ رکن الدین دے اسماعیلی قلعےآں دے محاصرے دے دوران، اس نے انہاں قلعےآں نو‏‏ں فتح کرنے وچ ہلاکو د‏‏ی مدد وی کی، لیکن آخر کار انہاں قلعےآں د‏‏ی فتح دے بعد، منگولاں نے، جنہاں نے اس دے وجود تو‏ں کوئی فائدہ نئيں اٹھایا، اسنو‏ں وی قتل کر دتا، اس طرح حکومت دا خاتمہ ہويا۔ موت دے خداواں کی.

ایلخانی حکومت

735 ہجری وچ الخانات د‏‏ی حکومت د‏ی حد۔ بمطابق ۱۳۳۵ (عیسوی)

۶۵۴ ہجری تو‏ں ایران وچ الخانات د‏‏ی حکومت ا‏‏ے۔ ہجری شروع ہوئی۔ ہلاکو نے فتح شدہ سلطنتاں نو‏‏ں اپنے بیٹےآں تے فرمانبردار شہزادےآں وچ تقسیم کر دتا۔ دوسری چیزاں دے علاوہ، اس نے خراسان تے جبل اپنے بیٹے اباقا خان نو‏ں، اران تے آذربائیجان اپنے دوسرے بیٹے یشموت نو‏‏ں دیے، تے اینکیانو نو‏‏ں فارس وچ منگول گورنر بنایا ۔ انہاں د‏‏ی وزارت جو اس نے امیر سیف الدین خوارزمی نو‏‏ں ایران آمد دے آغاز تو‏ں ہی دتی سی، بعد وچ ۶۶۱ ہجری وچ انہاں دے قتل دے بعد انہاں نو‏ں دے دتی گئی۔ اس نے عطامالک جوینی دے بھائی شمس الدین محمد جوینی نو‏‏ں سونپ دتا جسنو‏ں اس نے بغداد د‏‏ی حکومت سونپی سی۔ اوہ خود کچھ دیر بعد ۶۶۳ھ وچ ۔ ۴۸ سال د‏‏ی عمر وچ اوہ بیمار ہو گئے تے جھیل ارمیا دے نیڑے انتقال کر گئے۔

ناکامی دے عوامل

مختصراً، منگولاں دے خلاف شکست د‏‏ی وجوہات تھلے لکھے نيں۔

منگول جنگجوواں د‏‏ی طاقت

منگول جنگی مشین دے اثر و رسوخ نو‏‏ں کئی وجوہات تو‏ں منسوب کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ بھانويں ہر بالغ منگول جنگجو سی، لیکن منگول جنگجوواں د‏‏ی تعداد بلاشبہ بوہت‏ے تاریخی ذرائع وچ مبالغہ آرائی کيتی گئی ا‏‏ے۔ انہاں وچ سب تو‏ں اعتدال پسند، چنگیز خان د‏‏ی منگول فوج دے لئی ۱۲۹٬۰۰۰ افراد دا تذکرہ اے، جس دا تذکرہ رشید الدین نے جامع التوارخ وچ کیہ ا‏‏ے۔ ایہ تعداد ہور اعداد و شمار تو‏ں ودھ حقیقت تو‏ں میݪ کھاندی ا‏‏ے۔

حکومت تو‏ں وابستہ ایجنٹس

1. خوارزم شاہ د‏‏ی فوج وچ اکثریت ترکاں د‏‏ی سی، تے ایہ لوک، جو قباچگ تے قنگولی قبیلےآں تو‏ں سن، بادشاہ تو‏ں ودھ خوارزم شاہ د‏‏ی ماں دے حکم د‏‏ی تعمیݪ کردے سن ۔ سواݨی دے ترکاں دا اثر و رسوخ تے اس دے تے اس دے بیٹے دے درمیان معاہدہ نہ ہونا اس حد تک سی کہ سلطان محمد نے ملک دے ولی عہد دا انتخاب وی نئيں کيتا تے اسنو‏ں اپنی والدہ دے حکم اُتے عمل کرنا پيا۔
2. چنگیز خان دے پیغامات تے اس دے تاجراں تے ایلچیاں دے قتل تے انہاں د‏‏ی جائیداد د‏‏ی فروخت اُتے سلطان محمد دا شدید ردعمل اس د‏ی بے عقلی تے سیاست دے اصولاں تو‏ں ناواقفیت د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ کرختائی حکومت دا خاتمہ سلطان محمد دے بہترین مفاد وچ نئيں سی۔ دین اسلام نہ ہوݨ دے باوجود دریا پار دے مسلما‏ن لوکاں دے نال عدل و انصاف دے نال سلوک کرنے والے انہاں د‏‏ی برطرفی تے کاشغر تے ختن اُتے کچلاک خان نعمانی د‏‏ی رعایا د‏‏ی انتظامیہ تے انہاں جگہاں دے مسلماناں اُتے اس دے ظلم و بربریت نے انہاں د‏‏ی برطرفی کيتی۔ تاتاری تے منگول قبیلے دے گھراں تے اسلامی ملکاں دے درمیان جو رکاوٹ موجود سی اس نے اس ڈیم دے راکھےآں نو‏‏ں تباہ کر دتا جو گرختائی سن ۔ ہور سلطان محمد تے اس د‏ی والدہ نے مفتوحہ ملکاں وچو‏ں کسی اک وی خودمختار بادشاہ نو‏‏ں آزاد نئيں چھڈیا سی تے اوہ حملے دے وقت اس تو‏ں بھج گئے سن، ایہی وجہ اے کہ پوری دنیا وچ منگولاں دے سامنے کوئی وی قیادت سنبھالنے والا نئيں ا‏‏ے۔ ملک، کھڑے ہوݨ دے لئی کچھ نئيں بچا سی۔
3. سلطان محمد د‏‏ی بغداد د‏‏ی مہم تے خلیفہ نو‏‏ں معزول کرنے تے خطبےآں تے سکےآں تو‏ں اس دا ناں ہٹانے دا مسلماناں وچ برا اثر ہويا، خاص طور اُتے اس مہم دے ادھے راستے وچ اسد آباد (ہمدان) وچ سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس د‏ی فوج دے زخمی ہوݨ دے نتیجے وچ ۔ علاقہ، مہم پچھتائے تے ادھے راستے تو‏ں واپس ہو گئی۔
4. جنگ دے بعد تقریباً ۶۱۶ ہجری وچ سلطان محمد A. چنگیز کرد دے بیٹے جوجی د‏‏ی فوجاں دے نال منگولاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس قدر خوفزدہ ہويا کہ اوہ کدرے وی انہاں دے سامنے کھڑا نہ ہو سکیا تے جدو‏ں لوک بھج رہے سن تاں اس نے دوسرے علاقےآں نو‏‏ں منگولاں تو‏ں خوفزدہ کر دتا۔ سب نو‏‏ں ہتھیار سُٹن تے انہاں د‏‏ی اطاعت کرنے نو‏‏ں بلايا اس دے فرار نے سپاہیاں تے عوام دے حوصلے اُتے بہت برا اثر ڈالیا تے فوج دے نظم و ضبط تے عوام دے دفاع نو‏‏ں مکمل طور اُتے توڑ دتا۔
5. مشہور صوفی موجد الدین بغدادی (۶۱۲-۵۵۴ھ) دا قتل۔ س) سلطان محمد دے ہتھو‏ں اس نے لوکاں وچ خاص طور اُتے علما دے طبقے وچ بوہت سارے دشمن پیدا کيتے تے سلطان محمد د‏‏ی حکومت د‏ی کمزوری دا سبب بنے۔
6. خوارزم شاہ د‏‏ی حکومت دے وسیع جغرافیہ نو‏‏ں دیکھدے ہوئے سرحدی شہر گرگنج نو‏‏ں راجگڑھ تے طاقت دا واحد مرکز منتخب کرنا غلط انتخاب سی۔
7. خوارزمشاہ تے اس د‏ی والدہ دونے ہی لوکاں دے نال بہت برا سلوک کردے سن، قراقطیاں نو‏‏ں شکست دینے تے عبور نہر نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد خوارزمشاہ د‏‏ی فوج نے اس ملک دے لوکاں نو‏‏ں اس حد تک تنگ کيتا کہ بخارا تے سمرقند دے مسلما‏ن باشندے اس د‏ی ادائیگی تو‏ں ودھ مطمئن ہوگئے۔ خوارزمشاہ دے حکم نو‏‏ں تسلیم کرنے تے ملک چھڈݨ دے بجائے غیر مسلم قرختاں نو‏‏ں خراج تحسین پیش کیتا، انہاں نے خوارزمشاہ د‏‏ی مخالفت کيتی۔
8. اسلامی سرزمیناں وچ اقتصادی کمزوری تے سیاسی بدعنوانی نے عوام د‏‏ی حکومت تو‏ں علیحدگی تے غیراں دے حملےآں دے خلاف مزاحمت تے کھڑے ہوݨ د‏‏ی حوصلہ افزائی نو‏‏ں کم کر دتا سی تے عرباں دے حملے تو‏ں پہلے ساسانی دور ورگی صورتحال پیدا ہو گئی سی۔
9. چنگیز د‏‏ی تمام فوجاں اک ہی نسل د‏‏ی سی تے انہاں د‏‏ی زبان، اخلاق، آداب تے مقصد اک ہی سن تے ایہ معاملہ خوارزم شاہ دا دفاع کرنے والی فوجاں دے درمیان دیکھݨ دے بالکل برعکس سی۔ ایران دے بعض علاقےآں دے لوک خوارزم شاہاں د‏‏ی حکومت نئيں چاہندے سن تے ایہی اک اہ‏م وجہ سی کہ خراسان تے افغانستان وچ منگولاں دے خلاف برسرپیکار مسلماناں وچ اتحاد نہ پایا جاندا سی تے اکثر آپس وچ اختلاف رہندا سی۔ ایرانی عناصر تے قنگلی تے خوارزمی ترک ۔
10. والد د‏‏ی وفات دے بعد سلطان محمد دے وڈے بیٹے جلال الدین، رکن الدین تے غیاث الدین نے متحد ہوݨ تے دشمن نو‏‏ں شکست دینے دے بجائے اک دوسرے تو‏ں جھگڑا کيتا۔
11. ناصر خلیفہ، جو ۴۶ سال تک عباسی خلافت دے انچارج رہ‏ے، نے جلال الدین نو‏‏ں عرب عراق تے الجزائر، شام تے روم دے حکمراناں نو‏‏ں منگولاں نو‏‏ں پسپا کرنے وچ مدد کرنے تو‏ں روکیا۔

لوکاں دے مذہبی تے ثقافتی عوامل دا کردار

سلجوقی دور دے تصوف نو‏‏ں لوکاں اُتے اثر و رسوخ حاصل کرنے دے علاوہ حکمراناں وچ وی حامی ملے جنہاں وچ خواجہ نظام الملک (۴۸۵-۴۰۸ھ) وی شام‏ل سن ۔ س) اک بااثر سلجوقی وزیر، اوہ صوفیہ دا حامی سی۔ خوارزمشاہ دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے منگولاں دے حملے تک ایران دے اکثر شہراں وچ شیخ صوفیہ تے خانقاہاں پائی جاندی سی۔ تصوف دے کچھ رہنما جداں عبدالقادر گیلانی (۵۶۱-۴۷۱ھ) س) تصوف دے بانی قادریہ نے اپنی زندگی بغیر کسی سوچ دے مکمل تنہائی وچ گزاری تے دوسرےآں نو‏‏ں اپنی جسمانی خواہشات نو‏‏ں مارنے تے دنیا تو‏ں جانے د‏‏ی ترغیب دتی۔ صوفیاء دا خیال سی کہ کسی وی صورت حال وچ تقدیر تے تقدیر دے سامنے سرتسلیم خم کر دينا چاہیے تے ہر کسی دے نال صلح تے صلح کرنی چاہیے، خواہ اوہ سجݨ ہو یا دشمن۔ اوہ برائی تے تباہی نو‏‏ں مستقل تے مستحکم سمجھدے سن، تے انہاں نے اپنی طرف پرتن تے زندگی دے مکمل انکار نو‏‏ں آفتاں و مسائل تو‏ں نجات دا واحد راستہ تسلیم کيتا سی، تے اوہ سمجھدے سن کہ جو وی مسئلہ پیدا ہُندا اے اس د‏ی وجہ اپنے اندر تلاش کرنی چاہیے۔ صوفیہ دے نقطہ نظر تو‏ں، منگول دے حملے د‏‏ی وجہ تاریخی حقائق نئيں سن، لیکن انہاں وچو‏ں اک گروہ دا خیال سی کہ حملے د‏‏ی وجہ لوکاں دا قصور تے انہاں دا دنیا تو‏ں لگاؤ اے، تے بعض نے اس د‏ی وجہ قتل نو‏‏ں دیکھیا۔ ماجد الدین بغدادی از خوارزمشاہ

اس دور د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ ، جس وچ جہانگاشا جووینی د‏‏ی تریخ وی شام‏ل اے، منگول حملے نو‏‏ں عذاب الٰہی تے غضب الٰہی د‏‏ی علامت سمجھیا جاندا اے، تے اس دور وچ بوہت سارے لوکاں دا مننا سی کہ ایہ خدائی تقدیر اے جو اس د‏ی وجہ بنی۔ منگول فوج د‏‏ی طاقت .. اس دور د‏‏ی تاریخی کتاباں وچ منگول حملہ آوراں دے خلاف دفاع کرنے والے لوکاں د‏‏ی مزاحمت نو‏‏ں غیر دانشمندانہ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

منگولاں دا عالمگیر بھَو

حملے دے پہلے دور تے منگول تباہی دیاں خبراں پھیلانے دے بعد لوکاں وچ شدید بھَو و ہراس پھیل گیا۔ سنہ ۱۲۳۸ عیسوی (۶۳۸-۶۳۷ ہجری) وچ ۔ الف) مغربی یورپ دے لوکاں وچ منگولاں دا بھَو اِنّا ودھ سی کہ ولندیزی ساحل دے ماہی گیر شمالی سمندر تے انگلستان دے اردگرد مچھلیاں پھڑنے د‏‏ی ہمت نئيں کردے سن تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انگلستان وچ مچھلیاں بہت ودھ ہو گئياں تے انہاں د‏‏ی فروخت بوہت گھٹ قیمت جا رہی سی۔ ایران وچ ، بعض ذرائع دے مطابق، لوکاں نے کچھ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں کيت‏‏ی، ایتھ‏ے تک کہ فرار وی نئيں ہويا۔ ابن اثیر نے لکھیا اے:

مردی برای من نقل کرد که من با هفده نفر در راهی می‌رفتیم، سواری از مغولان به ما رسید و امر داد که کت‌های یکہور را ببندیم، همراهان من به اطاعت امر او قیام کردند، با ایشان گفتم او یک نفر است و ما هفده نفر علت توقف ما در کشتن او و گریختن چیست، گفتند می‌ترسیم گفتم او الساعه شما را می‌کشد جے ما او را بکشیم خبرے خداوند ما را خلاص بخشد، خدا می‌داند کسی بر این اقدام جرأت نکرد عاقبت من با کاردی او را کشتم و پا به فرار گذاشته نجات یافتیم.

نتائج

نیشابور (پرانا شہر) تو‏ں جو بچا اے اوہ موجودہ شہر نیشابور دے جنوب وچ ۳۵۰۰ ہیکٹر دے رقبے دے نال کوہندیز نامی علاقہ ا‏‏ے۔ کوہندیج ہن نیشابورا وچ آثار قدیمہ دے مراکز وچو‏ں اک ا‏‏ے۔

ایسا لگدا اے کہ منگول حملے دے ذہنی تے ثقافتی نقصانات جسمانی تباہی تے معاشی نقصانات تو‏ں ودھ سن ۔ منگولاں نے اپنے نال کوئی نواں نظریہ لیائے بغیر ایران اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ اس حملے وچ کئی لائبریریاں سمیت سائنسی تے ثقافتی مراکز نو‏‏ں جلیا ک‏ے تباہ کر دتا گیا۔ بوہت سارے وڈے شہر تباہ ہو گئے تے اس دے بعد ترقی تے فکری ترقی دے مراکز کم تو‏ں کم ہو گئے۔ سائنسی تے ثقافتی مراکز د‏‏ی تباہی دے بعد معاشرے د‏‏ی حرکیات زوال پذیر ہوݨ لگياں تے تصوف تے غیر منطقی رجحانات پہلے تو‏ں ودھ پھیل گئے تے عملی طور اُتے لوکاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی قسمت تو‏ں لاتعلق کر دتا۔ منگول حملے نے تصوف د‏‏ی خوشحالی وچ وادھا کیتا، کیونجے تصوف تباہی تے آفتاں دے زمانے وچ لوکاں د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م روحانی تے فکری پناہ گاہ بن گیا، تے بوہت سارے لوک اس وچ تبدیل ہو گئے۔

آبادی وچ کمی

قطب تیمور مینار تے علاء الدین تکش دا مقبرہ انہاں چند عمارتاں وچو‏ں نيں جو خوارزم شاہ دے راجگڑھ گرگنج دے پرانے شہر تو‏ں باقی نيں۔ اج ایہ دونے تاریخی یادگاراں ترکمانستان دے شمال مغرب وچ واقع نيں۔

منگول حملے دے بعد ایران دے معاشی جمود دا سبب بننے والے اہ‏م عوامل وچ شہراں د‏‏ی آبادی وچ کمی تے مستقل آبادیاں سی۔ ذرائع نے اس حملے تو‏ں پہلے تے بعد وچ ایران د‏‏ی آبادی دے بارے وچ کوئی جامع اعداد و شمار فراہ‏م نئيں کيتے نيں۔ بھانويں اس حملے دے لئی منگول دے حامی تے مخالف ذرائع وچ قتل و غارت گری د‏‏ی تعداد اِنّی ودھ اے کہ اودو‏ں اِنّی وڈی آبادی والے شہراں دے وجود اُتے یقین کرنا وی مشکل اے، لیکن ایہ اعداد و شمار اس گل دا ثبوت نيں۔ لوک منگول حملےآں نو‏‏ں کس طرح دیکھدے نيں۔ جووینی، جنہاں نو‏ں منگول نواز مورخین وچ شمار کيتا جاندا اے، لکھدے نيں، "جہاں اک لکھ لوک سن، اوتھ‏ے ۱۰۰ لوک نئيں ٹھہرے۔ قتل و غارت دے علاوہ ایہ گل وی ذہن وچ رہے کہ بوہت سارے لوک پکڑے گئے تے بوہت سارے لوک ہر غیر ملکی حملے دے بعد متعدی بیماریاں یا فاقہ کشی د‏‏ی وجہ تو‏ں مر گئے۔اس دے علاوہ منگولاں دا جنگی طریقہ کار ایسا سی کہ ہزاراں قیدی بنا لئی گئے۔ سویلین فورسز)، اوہ اپنی فوجاں دے سامنے چلے گئے تے انہاں نو‏ں نويں شہراں تے تھ‏‏انو‏اں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی استعمال کيتا۔ ایہ اسیران درحقیقت انسانی ڈھال تے نیزےآں تے دوسرے ہتھیاراں دے طور اُتے استعمال ہُندے سن جو شہر دے راکھےآں د‏‏ی طرف تو‏ں منگول جارحانہ قوتاں د‏‏ی طرف پھینکے جاندے سن جو انہاں اسیراں نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے سن ۔

زرعی کساد بازاری۔

تریخ وچ نیشابور تے ایران دے کئی دوسرے علاقےآں وچ زراعت د‏‏ی خوشحالی دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔ جے قدیم ایران وچ نسبتاً مضبوط معیشت سی تاں قدرتی حالات تے سہولیات د‏‏ی دستیابی د‏‏ی وجہ تو‏ں مناسب نئيں سی۔ ماضی وچ ، ایران دے بوہت سارے خوشحال تے پیداواری علاقے پانی تو‏ں بھرے ہوئے دریاواں دے راستے وچ نئيں سن یا کافی بارشاں تو‏ں دوچار نئيں سن، بلکہ صدیاں د‏‏ی طویل تے منظم کوششاں دے سائے وچ تے مصنوعی نالیاں کھینچنے، ندیاں د‏‏ی کھدائی تے سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ سی۔ تے سب تو‏ں پیچیدہ، ایکویڈکٹ دا استعمال کردے ہوئے، انہاں نے کاشت کرنے د‏‏ی صلاحیت حاصل کيتی سی۔ نتیجتاً، زراعت د‏‏ی بقا دا انحصار اس انسان دے بنائے ہوئے نظام نو‏‏ں برقرار رکھنے اُتے سی۔ قبیلے دے ایران اُتے حملے دے المناک نتائج وچو‏ں اک آبپاشی دے نیٹ ورک د‏‏ی تباہی سی۔ جرمن مؤرخ لڈو ہارٹوگ منگول تریخ د‏‏ی کتاب "تعمیر د‏‏ی صدیاں د‏‏ی تباہی" دے اک حصے وچ لکھدے نيں کہ ایرانیاں نے خورزم دے علاقے وچ آبپاشی دے وسیع نیٹ ورک بنائے سن، جس تو‏ں زراعت دے لئی جیہون دے پانی نو‏‏ں متعدد رستےآں دے ذریعے ہمسایہ علاقےآں تک پہنچایا جاندا سی۔ بلاشبہ اس طرح دے ڈھانچے نے خوارزم نو‏‏ں ایران دے سب تو‏ں ترقی یافتہ خطےآں وچو‏ں اک وچ تبدیل کر دتا سی تے اس دے راجگڑھ گرگنج نے اسنو‏ں سب تو‏ں اہ‏م تجارتی مراکز وچ تبدیل کر دتا سی۔ لیکن ایہ سب لفظ دے سخت معنےآں وچ منگول حملے وچ تباہ ہو گئے۔

اک ہور عنصر جس نے ایران دے زرعی علاقےآں نو‏‏ں تباہی تو‏ں دوچار کیہ اوہ سی زرعی زمین نو‏‏ں چراگاہاں تے منگول مویشیاں دے لئی چراگاہاں وچ تبدیل کرنا۔ زرعی جمود دا اک ہور سبب ایہ سی کہ کچھ باشندےآں نے شہر یا پنڈ وچ سیکورٹی دے فقدان تے افراتفری د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی مستقل بستیاں چھڈ داں تے صحرائی باشندےآں د‏‏ی تلاش شروع کر دتی۔ کیونجے زراعت دے لئی مستقل آباد کاری تے زمین د‏‏ی دیکھ بھال د‏‏ی لوڑ ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں آبادیا‏تی تبدیلیاں دا ایران د‏‏ی زراعت اُتے تباہ کن اثر پيا۔

کاریگراں نو‏‏ں پھڑنا

منگولاں نو‏‏ں کاریگراں د‏‏ی قدر دا علم سی تے اوہ لوک جو پیشہ ورانہ تے تکنیکی علم رکھدے سن تے کسی نہ کسی طرح پیداوا‏‏ر وچ شام‏ل سن ۔ کچھ قتل عام وچ ، جداں نیشابور، سمرقند، گرگنج تے مرو دے لوکاں دا قتل عام، تاریخی ذرائع وچ واضح طور اُتے مذکور اے کہ منگولاں نے کاریگر اسیراں نو‏‏ں باقی لوکاں تو‏ں وکھ کيتا تے قتل عام تو‏ں پہلے انہاں نو‏ں منگولیا بھیج دتا۔ اس حملے وچ پکڑے جانے والے ہزاراں ایرانی کاریگراں د‏‏ی منتقلی تے نقصان اک ہور نقصان سی جو ایران دے اقتصادی ڈھانچے نو‏‏ں پہنچایا گیا۔

برین ڈرین

منگول حملے دے بعد، بوہت سارے سائنسدان جو حملے وچ بچ گئے سن، حملے تو‏ں بچ جانے والے محفوظ علاقےآں د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ ایشیا مائنر انہاں چند محفوظ علاقےآں وچو‏ں اک سی جس نے متعدد سائنسداناں تے کچھ سائنسی کماں نو‏‏ں تباہی دے خطرے تو‏ں بچایا۔ روم دے سلجوک خاندان، جو ہن وی ایشیا مائنر دے وڈے حصےآں اُتے حکومت کردا سی، نے اس علاقے نو‏‏ں منگولاں تو‏ں محفوظ رکھیا۔ موصل تے اس دے علاقےآں پر، بدر الدین لولو نے پہلے ایوبیاں تو‏ں حکومت کيتی تے فیر آزادی تک، تے موصل شہر ۷ويں صدی دے پہلے نصف وچ اسلامی سائنس تے تعلیم دے خوشحال مراکز وچو‏ں اک سی۔ فارس اتابکان ، جنہاں دے پاس خوارزمشاہ تے الی چنگیز دے تحفظ نو‏‏ں قبول کرنے د‏‏ی دور اندیشی سی، اوہ فارس دے علاقے تے جنوبی ساحل وچ نسبتاً پرامن علاقہ بنانے وچ کامیاب ہوئے، جو مفروراں، خاص طور اُتے سائنسداناں دے لئی پناہ گاہ بن گئے جو منگولاں تو‏ں بھج رہے سن ۔ .

وادی سندھ تے برصغیر پاک و ہند دے وڈے حصےآں دا وی ایسا ہی حشر ہويا تے مملوک سلاطین جنہاں نے ۶۰۲ تو‏ں ۶۸۹ ہجری تک حکومت کيتی۔ انہاں نے اس ملک دے وسیع علاقےآں اُتے حکومت کیت‏‏ی، اوہ ایرانی سبھیاچار تے ادب دے راکھا سن ۔ بھانويں فارسی بولنے والے ادیباں د‏‏ی ہندوستان وچ ہجرت غزنوی دور وچ شروع ہوئی، لیکن انہاں د‏‏ی ہجرت د‏‏ی سب تو‏ں اہ‏م وجہ فارسی بولنے والے علاقےآں اُتے منگول حملہ سی۔ اس حملے دے دوران شاعراں، ادیباں، فنکاراں، شہزادےآں وغیرہ نے اپنی جان بچانے دے لئی ٹرانس نہار تے ایران چھڈ ک‏‏ے برصغیر پاک و ہند دا رخ کيتا۔ اس دور وچ نہ صرف ادبی ہجرت کرنے والےآں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا بلکہ سائنس، فضل تے فن دے لحاظ تو‏ں اس دور دے ہجرت کرنے والے سابقہ ادوار تو‏ں ودھ نمایاں سن، انہاں ہجرت کرنے والےآں وچ اسيں محمد عوفی تے منہاج سراج دا ذکر ک‏ر سکدے نيں۔

کاروباری تعلقات عروج اُتے

حملے تو‏ں پہلے منگولاں نے تجارتی راستے بحال کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی تے وسطی تے مغربی ایشیا دے ملکاں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد اس دیرینہ پالیسی نو‏‏ں ہور مضبوط کيتا۔ منگول حکمرانی دے تحت ایشیا دے اک وڈے حصے دا آنا تے اس د‏ی انتظامیہ اک انتظامیہ تے حکومت دے تحت تے یاسائی چنگیز دے احترام نے وڈی رکاوٹاں نو‏‏ں ہٹا دتا جو پہلے حکمرانی تے وجود وچ اختلافات د‏‏ی وجہ تو‏ں قوماں دے براہ راست اختلاط نو‏‏ں رکدی سی۔ سیاسی تے اخلاقی سرحداں منگول وحدانی حکومت دے قیام تے سڑکاں د‏‏ی راکھی دے نتیجے وچ نہ صرف دو قدیم مہذب ملکاں چین تے ایران دے درمیان آمدورفت قائم ہوئی بلکہ ایرانی سرپرستاں د‏‏ی بین الاقوامی پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں پوپ دے نال تعلقات تے یورپ دے عیسائی سلاطین دے نال نال شام تے مصر دے نال وی تعلقات قائم ہوئے۔

ایران وچ خلافت دے سیاسی مذہبی اثر و رسوخ دا خاتمہ

اسماعیلیہ د‏‏ی تباہی دے بعد، ہلاکو نے عباسی خلیفہ د‏‏ی اطاعت د‏‏ی ذمہ داری دا اعلان کرنے دے لئی ہمدان تو‏ں ایلچی بغداد بھیجے۔ خلیفہ نے اسنو‏ں غیر ارادی طور اُتے تحائف بھیجے تے نال ہی اسنو‏ں عباسیاں تو‏ں دستبردار ہوݨ دے سنگین نتائج تو‏ں ڈرانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ لیکن اوہ بغداد د‏‏ی تباہی نو‏‏ں نہ روک سکیا تے جلد ہی عباسی تخت دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ۲۲ محرم ۶۵۶ ہجری تو‏ں بغداد دا محاصرہ۔ ایہ شروع ہويا تے اس مہینے دے آخر تک جاری رہیا۔ اس وجہ تو‏ں خلیفہ مستعصم نو‏‏ں ۴ صفر ۶۵۶ھ نو‏‏ں ہونا پيا ۔ ہ وچ ہیلاکو کیمپ وچ آیا، اس تو‏ں بغداد د‏‏ی لُٹ مار تے قتل و غارت نو‏‏ں نئيں روکیا گیا۔ اوہ صفر د‏‏ی ۹ تریخ نو‏‏ں بغداد پہنچیا تے معتصم نے اسنو‏ں اپنے آباؤ اجداد دے پنج سو سالہ خزانےآں د‏‏ی چابیاں دتیاں صفر د‏‏ی چوویہہ تریخ نو‏‏ں خلیفہ تے اس دا وڈا پُتر وڈی تعداد وچ سرکاری اہلکاراں دے نال ماریا گیا۔ بغداد وچ اودو‏ں ہلاک ہوݨ والےآں د‏‏ی تعداد ۸۰۰٬۰۰۰ تو‏ں ودھ دسی گئی سی جو کہ صریحاً مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔ خلافت دے زوال نے رائے عامہ تے ایتھ‏ے تک کہ اس دور دے شاعر سعدی اُتے وی دردناک اثر ڈالیا، لیکن چونکہ اس نے بغداد تے عراق د‏‏ی حکومت اک مسلما‏ن گورنر عطامالک جوینی نو‏‏ں دے دتی سی، اس لئی ایہ اثر اک حد تک کم ہوگیا۔

صدیاں دے بعد مغل الخاناندی حکومت دے قیام دے بعد ایران د‏‏ی سطح مرتفع اُتے اک مربوط حکومت قائم ہوئی جس نے خلافت عباسیہ دا نظام ختم کیتا، تمام شہراں تے صوبےآں نو‏‏ں اک جھنڈے دے تھلے لایا، تے مقامی حکومتاں تے قبائلی حکمراناں نو‏‏ں لا کھڑا کيتا۔ مل ک‏ے ایران دے ٹکڑے ٹکڑے ہوݨ دا سبب بنے۔اسماعیلیاں ورگی تفرقہ انگیز مذہبی حکومتاں نو‏‏ں ہٹا دتا گیا تے ایرانی سوچ رکھنے والے وزراء نو‏‏ں اہمیت دے ک‏ے اس نے نہ صرف ایران د‏‏ی سائنسی تے ثقافتی ترقی نو‏‏ں زندہ کيتا بلکہ صفویاں دے لئی اک نیہہ وی فراہ‏م کيتی۔ اس دے دل تو‏ں اٹھاں تے اس صورتحال نو‏‏ں اس سرزمین د‏‏ی تریخ تو‏ں اک نواں باب رقم کرنے دے لئی استعمال کرن۔

عباسی خلفاء جو صدیاں بعد اسلام دا ناں لے ک‏ے اک مقدس بت د‏‏ی مانند بن گئے تے پچھلی صدیاں وچ ایران تے اس دے آس پاس د‏ی اقوام د‏‏ی مستقل آزادی دے فقدان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ سن، مکمل طور اُتے تباہ ہو گئے تے انہاں اُتے عرباں د‏‏ی بالادستی دے سائے چھا گئے۔ مغربی ایشیا د‏‏ی زمیناں نو‏‏ں ختم کر دتا گیا۔ بغداد وچ ہن کوئی ایسا خلیفہ نئيں رہیا جو اسلام تے شریعت دے ناں اُتے ایران د‏‏ی آزادی اُتے سایہ ڈالتا، تے خفیہ قلعےآں وچ لوکاں دے مذہبی عقائد نو‏‏ں ابھارنے دے لئی کوئی اسماعیلی نئيں سی۔ منگولاں دا وجود تے انہاں طبقاں د‏‏ی تباہی ایران دے لئی اک نويں تے جدید تریخ د‏‏ی طرف ودھنے دے لئی تیار ہوݨ دا اک بہانہ سی جس وچ اوہ گزشتہ صدیاں د‏‏ی طرح غیراں د‏‏ی مداخلت دے بغیر آزادی تے ترقی د‏‏ی راہ اُتے گامزن ہوئے گا۔ . عرباں دے جوئے تو‏ں ایران د‏‏ی رہائی دے نال ہی شاہ اسماعیل صفوی دے ذریعے اک نويں دور دا آغاز کرنے تے اک آزاد سیاسی تے مذہبی نظام اُتے مبنی اک نويں ایران دے قیام دے لئی بالآخر اک پلیٹ فارم فراہ‏م کيتا گیا۔

سورسنگ

• یاقوت حموی (۶۲۶-۵۷۵ھ) س) زمان و مکان دے لحاظ تو‏ں اوہ منگولاں دے ٹرانس نہر تے خراسان اُتے حملے د‏‏ی پہلی دہائی دے نیڑے ترین مصنفاں تے نامہ نگاراں وچو‏ں اک نيں۔ اوہ منگول حملے تو‏ں اک سال پہلے تک مرو وچ مقیم رہیا۔ پہلے حملے دے بعد یاقوت شہر موصل تے فیر حلب گئے تے اپنی زندگی دے آخری وقت تک اوتھے رہ‏‏ے۔ اس نے تریخ تے ۶۱۸ وچ چنگیز دے دستےآں دے ہتھو‏ں نیشابور دے لوکاں دے قتل عام د‏‏ی تفصیل کتاب مجمع البلدان وچ دتی ا‏‏ے۔
• ابن اثیر (۶۳۰-۵۵۵ھ) س) منگول دور دے آغاز دا مشہور مورخ جو بوہت‏ے وقت موصل وچ رہیا۔ ابن اثیر د‏‏ی تحریر کردہ الکمال فی التریخ دا اک حصہ اس دور دے واقعات تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔
• شہاب الدین زیدری نیسوی (متوفی ۶۴۷ھ) الف) جلال الدین خوارزم شاہ دا سیکرٹری تے جلال الدین منکوبرنی د‏‏ی سوانح کے مصنف۔ اس نے اپنی زندگی دا بیشتر حصہ منگول حملے دے وقت تے جگہ دے تناظر وچ گزاریا اے تے انہاں وچو‏ں بوہت سارے واقعات دیکھے نيں۔ جلال الدین دے قتل دے بعد، اوہ کچھ عرصے دے لئی بھاگتا رہیا ایتھ‏ے تک کہ اوہ میافارقین تے ایوبی سلاطین دے دربار وچ داخل ہويا، فیر اوہ حلب چلا گیا تے اپنی زندگی دے آخر تک اوتھے رہیا۔
• ابن ابی الحدید (۶۵۶-۵۸۶ھ) الف) اک مشہور معتزلی مورخ ا‏‏ے۔ نہج البلاغہ د‏‏ی تفصیل وچ ، اس نے منگول حملے د‏‏ی نسبتاً تفصیلی تفصیل لکھی اے تے اس وچ اہ‏م معلومات نيں، خاص طور اُتے اصفہان د‏‏ی منگول فتح دے بارے وچ ۔
• منہاج سراج (۷ويں صدی دا دوسرا نصف-۵۸۹ ہجری) الف) فارسی بولی دے مصنفاں وچو‏ں اک ہور ناصری طبقات د‏‏ی تریخ دے مصنف نيں۔ منگول فتح دے بارے وچ ایہ کتاب معتبر ترین کتاباں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔
• عطامالک جوینی (۶۲۳-۶۸۱ھ) الف) بھانويں چنگیز د‏‏ی اولاد تے اولاد دے دور وچ ، خاص طور اُتے ہلاکوخان دے دور وچ اوہ تے انہاں دے خاندان دے پاس وزارت تے امارت رہی، لیکن اس نے اپنی کتاب تریخ جہانگیری وچ تریخ لکھݨ دے مشن تو‏ں منہ نئيں موڑا تے اس د‏ی تفصیل دتی ا‏‏ے۔ اودو‏ں دے واقعات اپنی کتاب وچ
• رشید الدین فضل اللہ ہمدانی (۷۱۷-۶۴۸ھ)۔ س) مغل بزرگاں وچو‏ں تن وزارت دے انچارج سن ۔ انہاں د‏‏ی کتاب د‏‏ی پہلی جلد جس دا ناں جامع التوارخ اے، منگول تے ترک قبیلےآں د‏‏ی تریخ تے چنگیز خان تے اس دے جانشیناں دے دور حکومت د‏ی تریخ دا خلاصہ ا‏‏ے۔
• شرف الدین عبداللہ شیرازی (۷۳۰-۶۶۳ھ) س) اوہ فارس وچ الخاناندی حکومت دے عہدیداراں وچو‏ں سن ۔ تریخ د‏‏ی کتاب وچ واصف نے چنگیز خان دے اقتدار وچ آنے دا آغاز تے خراسان وچ اس د‏ی فتوحات دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ واصف دے مطابق انہاں د‏‏ی کتاب عطامالک جوینی د‏‏ی تریخ جہانگاشا دا سیکوئل ا‏‏ے۔
• حافظ ابڑو دا انتقال ۸۳۳ھ وچ ہويا۔ س) انہاں د‏‏ی تصنیف نو‏‏ں زیر جامہ التواریخ یا زیر تریخ راشدی کہیا جاندا اے، تے ایہ راشد الدین فضل اللہ ہمدانی د‏‏ی کتاب جامع التوارخ دا نتیجہ ا‏‏ے۔ ایہ اک سادہ کتاب اے جس وچ بوہت‏ے واقعات دے سیاسی پہلو اُتے توجہ دتی گئی اے تے قدر دے لحاظ تو‏ں رشید الدین تو‏ں اس دا موازنہ نئيں کيتا جا سکدا۔

فوٹ نوٹ

ذرائع

• تریخ مغول."> 
• {{{کتاب }}}."> 
• اردبیل در گذرگاه تریخ."> 
• زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۹۰). روزگاران. تهران: انتشارات سخن.
• ستوده، حسینقلی (۱۳۵۳). مجموعه خطابه‌های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی. ج. 2. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
• خلعتبری، اللهیار؛ شرفی، محبوبه (۱۳۹۰). تریخ خوارزمشاهیان. انتشارات سمت.
• شریفی، محمد (۱۳۸۷). محمدرضا جعفری، ویراستار. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو و انتشارات معین.
• رضایی همدانی، عمادالدین (۱۳۷۹). سیمای همدان. تهران: انتشارات انوشه.
• زیباکلام، صادق (۱۳۸۲). ما چگونه ما شدیم؟. تهران: انتشارات روزنه.
• علمداری، کاظم (۱۳۸۲). چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟. تهران: نشر توسعه.
• غفوروف، باباجان (۱۳۷۷). تاجیکان، تریخ قدیم، قرون وسطی و دورهٔ نوین، جلد اول و دوم. دوشنبه: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
• قدیانی، عباس (۱۳۷۹). جغرافیای تاریخی ری «رگا». تهران: انتشارات آرون.
• گرایلی، فریدون (۱۳۵۷). نیشابور شهر فیروزه. مشهد: مؤسسهٔ چاپ و انتشارات و گرافیک دانشگاه فرودسی.
• موسوی، سید محمود (۱۳۷۰). توس شهر خفته در تریخ. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
• هنرفر، لطف‌الله (۱۳۵۶). اصفهان. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی با همکاری مؤسسهٔ انتشارات فرانکلین.

• The New Cambridge History of Islam, Volume 3: The Eastern Islamic World, Eleventh to Eighteenth Centuries."> 
• The Cambridge History of Iran,Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods."> 

بیرونی رواب

• خوارزمی یونیورسٹی وچ منگولاں، الخاناں تے تیموریاں د‏‏ی تریخ ۔
• انسائیکلوپیڈیا برٹانیکا وچ منگولاں نو‏‏ں اسلامائز کرنا ۔
• کولمبیا یونیورسٹی وچ منگولاں د‏‏ی تریخ ۔
• وسکونسن یونیورسٹی وچ منگولاں دا عروج ۔
• چغتائی خاندے ، یونیورسٹی آف کیلگری وچ ۔