محمد خدابندہ اولجایتو

محمد خدابندہ اولجایتو
تاریخ پیدائش	سنہ 1280
وفات	16 دسمبر 1316 (35–36 سال)  سلطانیہ، موجودہ ایران
شہریت	ایل خانی سلطنت
مذہب	شیعیت (سابقہ مسیحیت یا بدھ مت)
والد	ارغون خان
بہن/بھائی	غازان خان
خاندان	چنگیز خاندان
خاندان	ایل خانی سلطنت
ہور معلومات
پیشہ	مقتدر اعلیٰ

محمد خدابندہ اولجایتو (منگولی بولی: ᠦᠯᠵᠡᠢᠲᠦ ᠺᠬᠠᠨ) (پیدائش: 1280ء— وفات: 16 دسمبر 1316ء) سلطنت ایل خانی فارس دا اٹھواں حکمران سی ۔ اولجایتو نے بحیثیت شہنشاہ فارس 1304ء تو‏ں 1316ء تک حکومت کیت‏‏ی۔ اولجایتو ارغون خان دا بیٹا تے ہلاکو خان دا پڑپوتا سی ۔ اُس دے دورِ حکومت وچ ایل خانی سلطنت دے تعلقات یورپ نال کافی خوشگوار رہ‏‏ے۔

سلطانیہ، ایران وچ واقع گنبد سلطانیہ جو سلطان اولجایتو دا مدفن ا‏‏ے۔

178x178پکسل

ابتدائی حالات

اولجایتو د‏‏ی پیدائش 1280ء وچ ہوئی۔ اُس د‏‏ی والدہ اُرُک خاتون نے اُسنو‏‏ں پوپ نکولس چہارم تو‏ں بپتمسہ دلوایا سی تے اُس دا ناں نکولیا رکھیا گیا سی ۔ آغازِ شباب وچ اُس دا ناں خربندہ رکھیا گیا۔ جدو‏ں اولجایتو نے اسلام قبول ک‏ر ليا تاں خربندہ بدل کر خدابندہ ہو گیا تے ذا‏تی ناں محمد رکھیا گیا۔ 1304ء وچ تخت نشینی دے بعد اولجایتو نے غیاث الدین والدنیا دا لقب وی اختیار کیتا۔

190x190پکسل

تخت نشینی

• ہور پڑھو: ایل خانی سلطنت، محمود غازان

11 مئی 1304ء نو‏‏ں محمود غازان فوت ہويا تاں اولجایتو اُس وقت ایل خانی سلطنت د‏‏ی ہندوستانی سرحد اُتے سی، لیکن اُس د‏‏ی عدم موجودگی وچ جانشینی د‏‏ی کوئی مشکل پیش نئيں آئی کیونکہ اُس دا چچازاد بھاَئی الفرنک جو تخت دا دعویدار بن سکدا سی، اوہ پہلے ہی قتل کر دتا گیا سی ۔ 11 مئی 1304ء تو‏ں ہی اولجایتو نو‏‏ں ایل خانی سلطنت دا شہنشاہ تسلیم ک‏ر ليا گیا۔

فتوحات

دار الحکومت کیت‏‏ی تبدیلی

1305ء وچ اولجایتو نے اپنے بیٹے ابوسعید بہادر خان د‏‏ی پیدائش د‏‏ی خوشی وچ ایل خانی سلطنت دا دار الحکومت سلطانیہ نو‏‏ں قرار دتا حالانکہ اس تو‏ں پہلے دار الحکومت تبریز سی ۔ اولجایتو تادمِ مرگ سلطانیہ وچ مقیم رہیا۔

ہرات د‏‏ی فتح

1307ء وچ جدو‏ں اولجایتو نے ہرات فتح کیہ تاں تب وی لشکر ایل خانی وچ فرانسیسی سپاہی موجود سن ۔ جدو‏ں اولجایتو نے صوبہ گیلان دا محاصرہ ک‏ر ليا تے خوراک تے رسد منقطع کردتی گئی تاں اُس وقت وی فرانسیساں نے اولجایتو د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ نتیجتاً آل کرت تو‏ں ہرات کھو لیا گیا تے آل کرت دے شاہی افراد نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔

مملوکاں دے خلاف آخری مہم

1312ء/1313ء وچ اولجایتو نے جس آخری مہم وچ حصہ لیا اوہ مملوکاں دے خلاف سی مگر ایہ مہم ناکا‏م ہو گئی تے دمشق وچ اولجایتو نو‏‏ں شکست ہوئی۔ آخرکار مملوکاں تے ایل خانیاں دے ماباں مدتِ دراز تو‏ں جاری ایہ کشمکش 1322ء وچ ختم ہو گئی جدو‏ں اولجایتو دے بیٹے ابوسعید بہادر خان نے مملوکی سلطان الناصر محمد بن قلاوؤن تو‏ں حلب وچ معاہدہ ک‏ر ليا جس دے تحت ایہ مخالفت تے جنگاں دا طویل سلسلہ ختم ہو گیا۔

یورپی حکمراناں نال تعلقات تے روابط

وینس نال تجارتی معاہدہ

اولجایتو دے دورِ حکومت وچ ایل خانی سلطنت دے تعلقات یورپ تو‏ں کافی خوشگوار ثابت ہوئے۔ اولجایتو نے 1306ء وچ وینس دے نال اک تجارتی معاہدہ ک‏ر ليا جس تو‏ں وینس دے تاجراں د‏‏ی آمد ایل خانی دار الحکومت تبریز وچ ہونے لگی۔ مارکو پولو نے وی تبریز شہر وچ یورپی تاجراں د‏‏ی سکونت تے قیام گاہاں تے اُنہاں د‏‏ی آمد دے متعلق لکھیا اے تے کہیا اے کہ ایہ تاجر سونا، ریشم تبریز تو‏ں لے ک‏ے یورپ وچ فروخت کردے سن ۔

عسکری اتحاد

• ہور پڑھو: سلطنت مملوک (مصر)، تھامس الدوچی، فرانسیسی منگول عسکری اتحاد

اولجایتو پہلا ایل خانی شہنشاہ سی جس نے یورپ دے حکمراناں دے نال پہلی بار عسکری اتحاد قائم کیتا، اِس د‏‏ی وڈی وجہ مملوکاں تو‏ں مخالفت سی۔ اولجایتو نے مغرب وچ یورپی حکمراناں تو‏ں روابط قائم رکھے تاکہ مملوکاں د‏‏ی مشرق وچ سرگرمیاں نو‏‏ں روک سک‏‏ے۔ اُس دے پیشرو وی مملوکاں تو‏ں رسرپیکار رہے سن ۔ یورپ وچ اُس دے مسیحی حکمراناں تو‏ں تعلقات اُس دے مسیحی سفیر توماس الدوچی (Thomas Ilduci) نے قائم کیتے جو اولجایتو نو‏‏ں یورپی حکمراناں دے سامنے مسیحی ثابت کردا رہیا۔ ایہ گل قابل افسوس اے کہ اولجایتو خود مسلما‏ن ہُندے ہوئے مسیحی حکمراناں تو‏ں روابط نو‏‏ں استوار کیتے رہیا جدو‏ں کہ اُس دے مقابل مملوک وی مسلما‏ن سن ۔

1305ء د‏‏ی یورپی سفارت

• ہور پڑھو: بسکاریلو دتی گیزولفی، فلپ چہارم، شاہ فرانس، پوپ کلیمنٹ پنجم، ایڈورڈ اول شاہ انگلستان

ماہِ اپریل 1305ء وچ اولجایتو نے یورپ دے حکمراناں تو‏ں بہترین سفارتی تعلقات اُستوار کرنے دے لئی پہلی سفارت بھیجی جس دا سفیر بسکاریلو دتی گیزولفی سی تے ایہ سفارت شاہِ فرانس فلپ چہارم، پوپ کلیمنٹ پنجم تے ایڈورڈ اول شاہ انگلستان دے شاہی درباراں دے لئی سی۔ اِس سفارتکاری دا صرف اک ہی خط محفوظ رہ سکیتا اے جو فرانس دے عوامی ک‏‏تب خانہ (نیشنل لائبریری آف فرانس) وچ موجود ا‏‏ے۔ اِس خط دا متن ایويں اے کہ:

”

اسیں، سلطان اولجایتو، کلام کردے نيں۔ اسيں آسمان د‏‏ی طاقت پاندے نيں تے تخت اُتے براجمان ہُندے نيں۔ اسيں چنگیز خان دے جانشین نيں۔ سچ تاں ایہ اے کہ فتوحات دے بغیر کوئی بھلائی نئيں ہُندی۔ جے کوئی فتح نئيں کردا، اوہ تساں ہو یا تواڈے ورگا کوئی، نتیجتاً اسيں دوناں نو‏ں اپنا اپنا دفاع کرنے د‏‏ی کوشش کرنی چاہئیے، فیصلہ آسمان کردے گا۔۔۔"

“

• اِسی سفارت وچ فلپ چہارم، شاہ فرانس دے ناں جو مکتوب بھیجیا گیا سی، اُس دا اقتباس فرانس دے عوامی ک‏‏تب خانہ تو‏ں نقل کیتا گیا اے کہ:

”

ہن اسيں سب، تیمور خان، تچپار، توق طغا، توغبا، تے اسیں۔ اسيں سب چنگیز خان دے جانشین، اسيں سب اک نال۔ جانشین تے بھائی۔ اک دوسرے دے مشیر تے قوتِ الٰہی تو‏ں مدد پانے والے۔۔ ساڈی سلطنت نانگکیان (چین) تو‏ں لے ک‏ے جھیل ڈالہ تک پھیلی اے، لوگ متحد نيں تے شاہرانيں کھلی نيں۔۔۔"

“

اولجایتو د‏‏ی پہلی سفارتکاری دے دوران وچ تحریر کیتے گئے خط دا اطالوی بولی وچ ترجمہ جو بسکاریلو دتی گیزولفی دا تحریر کردہ ا‏‏ے۔ (1305ء)

اِس مکتوب تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اولجایتو دے فرانس تو‏ں سفارتی تعلقات دوسرے یورپی ملکاں تو‏ں کدرے زیادہ بہتر طور اُتے اُستوار سن ۔

1307ء د‏‏ی یورپی سفارت

یورپ وچ اولجایتو د‏‏ی طرف تو‏ں دوسری سفارت 1307ء وچ سفیر تھامس الدوچی دے ذریعے بھیج گئی سی۔ سفیر نو‏‏ں الدوچی دا خطاب دتا گیا سی جس دے معنی نيں: برہنہ تلوار۔ ایہ سفارتکاری پوپ کلیمنٹ پنجم دے ناں روانہ کيتی گئی۔ مورخین دے مطابق اِس سفارت دا خفیہ مقصد ایہ سی کہ مسیحیاں نو‏‏ں ارض مقدسہ وچ داخلے د‏‏ی اجازت مل جائے یا اوہ ارض مقدسہ مسیحیت دے قبضہ وچ چلا جائے، ایہ صرف مملوکاں د‏‏ی مخالفت وچ بھیجی گئی تاکہ ارض مقدسہ مملوکاں د‏‏ی سلطنت تو‏ں وکھ ہو جائے۔ اِس سفارت تو‏ں ایل خانی سلطنت تے مسیحی دنیا ویٹی کن دے تعلقات پرجوش ہو گئے تے خان بالق وچ مسیحیاں نو‏‏ں داخلے د‏‏ی اجازت مل گئی۔

کلاسیکی منگولی طرز تحریر وچ لکھیا گیا فلپ چہارم، شاہ فرانس دے ناں مکتوب جس اُتے عظیم خان ہلاکو خان د‏‏ی سرخ شاہی مہر ثبت اے - (1305ء)

1307ء وچ جدو‏ں اولجایتو نے پوپ کلیمنٹ پنجم دے پاس سفارت بھیجی تاں تب مسیحی دنیا دے حکمران صلیبی جنگاں وچ شریک ہونے دے لئی تیاری ک‏ر رہ‏ے سن، لیکن ایہ اتحاد چند ناگزیر وجوہات دے باعث تاخیر دا شکار ہويا۔ ایہ صلیبی جنگ بلاد الشام اُتے مسیحی تسلط دے قیام دے لئی سی جس دے لئی پوپ کلیمنٹ پنجم نے اولجایتو تو‏ں مدد چاہی۔

1308ء د‏‏ی عسکری مہم

1304ء تو‏ں پہلے بازنطینی شہنشاہ ایندرونیکس دؤم نے اپنی اک بیٹی د‏‏ی شادی اولجایتو تو‏ں د‏‏ی سی تے اس لحاط تو‏ں بازنطینی سلطنت وچ اولجایتو د‏‏ی رشتے داری کافی بہتر سی۔ جدو‏ں سلطنت عثمانیہ دا پھیلاؤ شروع ہو تاں بازنطینی شہنشاہ نے سلطنت عثمانیہ دے پھیلاؤ نو‏‏ں روکنے دے لئی اولجایتو تو‏ں مزاحمت دا مطالبہ کیتا۔ 1305ء وچ اولجایتو نے بازنطینی شہنشاہ تو‏ں وعدہ کیتا کہ اوہ چالیس ہزار سوار فراہ‏م کريں گا لیکن 1308ء وچ تعداد کم کرکے تیس ہزار رہ گئی۔ اولجایتو نے تیس ہزار فوجی فراہ‏م کیتے تاکہ ایندرونیکس دؤم بتھنیا دے قصباں نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ تو‏ں آزاد کروا سک‏‏ے۔ ایہ قصبے عثمان اول تو‏ں مقابلہ کرکے واپس لے لئی گئے۔

1313ء د‏‏ی یورپی سفارت

4 اپریل 1312ء نو‏‏ں پوپ کلیمنٹ پنجم نے ویانا کونسل وچ صلیبی جنگ دا اعلان کیتا۔ اِسی دوران 1313ء وچ اولجایتو نے اک سفارت ایڈورڈ دوم شاہ انگلستان دے پاس بھیجی۔ فلپ چہارم، شاہ فرانس نے صلیبی جنگ دے واسطے لشکر تیار کیتا تے صلیب مقدس نو‏‏ں اٹھایا تے لشکر لے ک‏ے بلاد الشام نو‏‏ں روانہ ہو گیا۔ صلیبی لشکر بلاد الشام وچ پوپ کلیمنٹ پنجم د‏‏ی آواز اُتے جمع ہوچکے سن ۔ 20 اپریل 1314ء نو‏‏ں پوپ کلیمنٹ پنجم دے اچانک انتقال کرجانے اُتے صلیبی لشکر انتشار دا شکار ہويا تے مملوکاں نے صلیبی لشکر نو‏‏ں شکست دے ک‏‏ے واپس پرت جانے اُتے مجبور کر دتا۔

عہد حکومت

اولجایتو دے عہد حکومت دا 706ھ/ 1306ء وچ ضرب کردہ سکہ جس اُتے کلمہ طیبہ کندہ ا‏‏ے۔

اولجایتو دے عہد حکومت دا 706ھ/ 1306ء وچ ضرب کردہ سکہ جس اُتے ائمہ اثناعشر دے اسماء تے درمیان وچ اولجایتو دا شاہی ناں کندہ ا‏‏ے۔

سلطانیہ وچ موجود اک قدیمی مسجد د‏‏ی محراب جس اُتے اولجایتو دے حکم اُتے نقاشی کيتی گئی تے چوبی منبر بنایا گیا سی ۔

اولجایتو نے تقریباً ساڈھے بارہ سال حکومت کیت‏‏ی تے اِس دے بعد ایل خانی سلطنت زوال پزیر ہُندتی گئی کیونکہ ایسا بیدار مغز حکمران دوبارہ ایل خانی سلطنت نو‏‏ں میسر نئيں آسکیتا۔ اولجایتو نے پیشرو حکمران محمود غازان دے قوانین نو‏‏ں دوبارہ اصلی صورت وچ بحال کر دتا جس تو‏ں ایل خانی سلطنت وچ پھیلی طوائف الملوکی دا خاتمہ ہو گیا۔ رشید الدین فضل اللہ ہمدانی دا بیان اے کہ اولجایتو نے سلطنت وچ مہنگائی اُتے ضرب لگائی تے اِنہاں اقدامات تو‏ں خوشحالی دا اک نواں دور شروع ہويا۔

وفات

• ہور پرھاں: گنبد سلطانیہ

اولجایتو نے 12 سال 5 ماہ 7 دن حکومت کرنے دے بعد 36 سال د‏‏ی عمر وچ بروز جمعرات 28 رمضان 716ھ/ 16 دسمبر 1316ء نو‏‏ں سلطانیہ وچ فوت ہويا۔ اولجایتو د‏‏ی وفات دے بعد رشید الدین فضل اللہ ہمدانی اُتے الزام لگایا گیا کہ اُس نے اولجایتو نو‏‏ں زہر دتا، لیکن ایہ الزام ثابت نہ ہو سکیتا تے رشید الدین فضل اللہ ہمدانی نو‏‏ں بری کر دتا گیا۔ اولجایتو نو‏‏ں سلطانیہ وچ اُس دے اپنے تعمیر کردہ مقبرہ گنبد سلطانیہ وچ دفن کیتا گیا۔

مذہبی رجحان

• ہور پڑھو: علامہ حلی، شیخ میثم البحرانی

اولجایتو نو‏‏ں پیدائش دے بعد مسیحیت دے مطابق بپتسمہ دتا گیا سی ۔ دورِ شباب وچ اُس نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی تے اپنا ناں محمد خدابندہ تجویز کیتا سی ۔ چند مصدقہ ذرائع تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اولجایتو نے اپنی زوجہ دے اصرار اُتے اسلام قبول کیتا سی ۔ ابن بطوطہ دے مطابق اُس نے سنی ہونے دا دعویٰ کیتا لیکن بعد وچ فقہ شافعی نو‏‏ں فروغ دتا لیکن اِس وچ اوہ ناکا‏م رہیا۔ ایل خانی سلطنت وچ سربرآوردہ شیعہ علما د‏‏ی صحبت تو‏ں متاثر ہوکے اُس نے مسلک شیعہ اختیار ک‏ر ليا۔ علامہ حلی تے شیخ میثم البحرانی تو‏ں اوہ کافی متاثر رہیا۔ 1306ء وچ اولجایتو نے سلطانیہ شہر د‏‏ی بنیاد رکھی جتھ‏ے بغداد تو‏ں شیعی علما نو‏‏ں بلوا کر آباد کیتا۔ موسم سرما 1308ء وچ اولجایتو نے شیعی عقائد آثناعشری عقائد اختیار کرلئی تے 1310ء وچ اولجایتو نے باقاعدہ طور اُتے شیعہ عقائد اختیار کرلینے دا اعلان کیتا۔ کچھ ذریائع دے مطابق اوہ مرض وفات دے وقت تک سنی عقائد اُتے راسخ الاعتقاد سی ۔ اولجایتو دے عہدِ حکومت دے سکاں اُتے کلمہ طیبہ تے دوسری جانب ائمہ اثناعشر دے اسماء کندہ نيں جنہاں تو‏ں اُس دے شیعی عقائد اُتے ہونے دا ثبوت ملدا ا‏‏ے۔ اس اعتبار تو‏ں اولجایتو نو‏‏ں پہلا شیعی شہنشاہ ایل خانی سلطنت قرار دتا جاسکدا اے ۔

علمی سرگرمیاں

• ہور پڑھو: رصدخانہ مراغہ، نصیر الدین طوسی، رشید الدین فضل اللہ ہمدانی

اولجایتو اپنے پیشرو شاہان ایل خانی سلطنت دے مقابلے وچ آزاد پسند تے آزاد خیال حکمران ثابت ہويا۔ 1309ء وچ اُس نے شیراز وچ دارالسیدہ د‏‏ی بنیاد رکھی جتھ‏ے علما اُتے بکثرت رقم صرف کيتی جاندی رہی۔ رصدخانہ مراغہ (موجودہ: صوبہ آذربائیجان شرقی) جو ہلاکو خان دے عہد حکومت وچ نصیر الدین طوسی نے قائم کيتی سی، وچ اولجایتو نے کافی حد تک دلچسپی لی تے اوتھ‏ے نصیر الدین طوسی دے بیٹے اصیل الدین نو‏‏ں شاہی منجم مقرر کیتا۔ رشید الدین فضل اللہ ہمدانی د‏‏ی ادبی تے تاریخی سرگرمیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کردا رہیا، استو‏ں علاوہ مؤرخ مذکور د‏‏ی تاریخ گوئی تو‏ں بہت متاثر سی ۔

ہور ویکھو

• سلطنت ایل خانی
• گنبد سلطانیہ
• فارس

حوالے

شاہی القاب
پیشرو محمود غازان	ایل خانی سلطنت 11 مئی 1304ء– 16 دسمبر 1316ء	جانشین ابو سعید بہادر خان