وکیپیڈیا

اسلام تے یہودیت

مضامین بسلسلہ
یہودیت
ربط=ستارہ داؤدی
ربط=دس احکام  ربط=منورہ

باب یہودیت

اسلام تے ہور مذاہب
تخطيط كلمة الإسلام

باب:اسلام

◈ ◈

اسلام تے یہودیت دے تعلق دا آغاز ستويں صدی عیسوی وچ جزیرہ نما عرب وچ طلوع اسلام تے اوہدی اشاعت تو‏ں ہوندا اے۔ دونے مذاہب وچ متعدد مشترک اقدار، ہدایات تے اصول بیان کیتے گئے نيں۔[۱] حتیٰ کہ یہودی تاریخ وی اسلام دی تعلیمات ہی دا حصہ سمجھی جاندی اے کیونکہ قرآن وچ ایسے کئی انبیا دا تذکرہ اے جنہاں نو‏ں مسلما‏ن اپنا پیغمبر تسلیم کردے نيں تے اوہ یہود دے وی پیغمبر نيں۔ بنی اسرائیل نو‏‏ں اسلام وچ اک مذہبی گروہ منیا جاندا اے۔ موسی جو یہودیت دے سب تو‏ں اہ‏م پیغمبر نيں، اسلام وچ وی انہاں نو‏‏ں نبی تسلیم کیتا گیا اے تے انہاں دی وڈی تعظیم دی جاندی اے۔[۲] بلکہ قرآن وچ موسی بن عمران دا تذکرہ ہور انبیا دے مقابلے وچ سب تو‏ں زیادہ دفعہ وارد ہويا اے تے انہاں دے واقعات بکثرت بیان کیتے گئے نيں۔ بلکہ کسی وی نبی تو‏ں زیادہ موسی دے واقعات مذکور نيں۔[۳] قرآن وچ بنی اسرائیل تو‏ں متعلق 43 حوالے[۴] تے احادیث وچ متعدد بار بنی اسرائیل دا ذکر ملدا اے۔ بعد وچ موسی بن میمون تے ہور ربیاں نے اسلام تے یہودیت اُتے بحث کيتی تے انہاں دونے مذاہب دے باہمی تعلقات نو‏‏ں پیش کیتا۔ ایتھ‏ے تک کہ موسی بن میمون اُتے ایہ الزام وی لگیا کہ اوہ اسلامی تعلیمات تو‏ں متاثر ہو چکے نيں۔[۵]

چونکہ اسلام تے یہودیت دا منبع اک ہی شخصیت یعنی پیغمبر ابراہیم دی ذات اے، اس لئی دونے مذاہب ابراہیمی مذاہب دا حصہ نيں تے اسی بنا اُتے اسلام تے یہودیت وچ کئی مشترک پہلو نيں، چنانچہ اسلام دے بنیادی عقائد، مذہبی نقطہ نظر، فقہ تے عبادات دے بوہت سارے پہلو یہودیت دے مماثل معلوم ہوندے نيں۔[۱] اسی یکسانی تے عالم اسلام وچ رہنے والے یہودیاں اُتے مسلما‏ناں دی تہذیب تے فلسفہ دے اثر دی وجہ تو‏ں انہاں دونے مذاہب وچ بعد دے 1400 برساں وچ ظاہری، نظریاندی تے سیاسی مناسبت دیکھنے نو‏‏ں لدی اے۔ انہاں وچ سب تو‏ں پہلی تے قابل ذکر مناسبت مخیریق دا اسلام وچ پہلا وقف اے جدو‏ں انہاں نے اپنا سارا مال تے باغات پیغمبر اسلام نو‏‏ں ہبہ کر دتا سی جسنو‏ں پیغمبر نے مدینہ وچ تقسیم کر دتا تے مخیریق جنگ احد وچ اسلام دی طرف تو‏ں لڑتے ہوئے مارے گئے۔ دوسرا قابل ذکر واقعہ سنہ 1027ء دا اے جدو‏ں سموئیل بن نغریلہ طائفہ غرناطہ دے اہ‏م مشیر تے فوجی جنرل مقرر ہوندے نيں۔ [۶]

مذہبی اعداد و شمار

سودھو
The مسجد ابراہیم، burial place of ابراہیم۔
موسیٰ with the دس احکم، by ریمبرانٹ۔

”سام“ نوح دے بیٹے سن، انہاں دی اولاد تے انہاں تو‏ں منسوب افراد نو‏‏ں سامی کہیا جاندا اے۔ اوہ اک برگزیدہ شخص سن ۔ [۷] عبرانی قوم تے عرب اقوام نو‏‏ں سامی قوم وچ شمار کیتا جاندا اے۔ ایہ اک نسلی نظریہ اے جو بائبل دے انہاں ابواب وچ مذکور اے جنہاں وچ قدیم عبرانی تہذیب دا بیان اے۔ جو قوم وی بولی تے تہذیب دے لحاظ تو‏ں اک دوسرے دے قریب نيں انہاں نو‏‏ں عموما سام دی اولاد منیا جاندا اے۔ سام نوح دا اک بیٹا اے۔

دشمناں نو‏‏ں سام دے ملعون بھانجے کنعان دی طرف منسوب کیتا جاندا سی، اوہ نوح دا پوندا سی تے حام دا بیٹا سی جدید مؤرخین انہاں خصوصیات دی بنا اُتے جو باپ تو‏ں اولاد وچ منتقل ہوندی نيں، جداں جینز تے عادتاں، ایہ مان چکے نيں کہ عرب تے قدیم عبرانی دی اصل اک ہی اے۔ اصل دی اس شناخت وچ سب تو‏ں زیادہ مطالعہ بولی دا کیتا گیا اے، سامی زباناں بشمول عربی بولی تے عبرانی بولی دے درمیان یکسانی تے انہاں دونے دا دوسری زباناں دے اختلاف ایہ واضح کردیندا اے کہ دونے قوماں دی اصل اک اے تے اوہ اے سام۔ [۸] تقریباً 12واں صدی قبل مسیح وچ یہودیت اک توحیدی مذہب دے طور اُتے ابھرا۔ یہودی مذہب دی روایت دے مطابق یہودی تاریخ دی ابتدا خدا تے ابراہیم دے درمیان معاہدہ تو‏ں شروع ہوندی اے۔ یہودیت وچ ابراہیم نو‏‏ں اک عبرانی تصور کیتا جاندا اے۔ تنک وچ کنيں کنيں Arvi لوگاں دا تذکرہ ملدا اے جس دا ترجمہ “عرب” یا “عربی”سے کیتا جاندا اے جو “Arava” وچ رہندے نيں۔ جزیرہ نما عرب دے کچھ عرب ابراہیم دے وڈے بیٹے اسماعیل دی اولاد بتائے جاندے نيں۔ مؤرخین دا اس گل اُتے اتفاق اے کہ اسلام دی ابتدا 7واں صدی عیسوی وچ عرب وچ ہوندی اے۔ اسلامی نقطہ نظر دے مطابق آدم سب تو‏ں پہلے مسلما‏ن سن (بااں طور اُتے کہ مسلما‏ن اللہ اُتے ایمان رکھدا اے تے اس دے حکم دا تابع دار ہوندا ہے)۔ اسلام تے یہودیت دی بہت سی علامات مشترک نيں ( تے کچھ مسیحیت تو‏ں بھی)جداں عقائد تے پیغمبر، پیغمبراں وچ موسی تے ابراہیم تیناں ابراہیمی مذاہب وچ یکسا ں طور اُتے مقدس نيں۔ [۹]

ابراہیم

سودھو

اسلام تے یہودیت ابراہیمی مذاہب نيں۔ [۱۰] یہودیت ابتدائی ابراہیمی مذاہب وچو‏ں اے جس دے ماننے والے جزیرہ نما سینا دے وسیع و عریض علاقے وچ رہندے سن ۔ تے بعد وچ مصر دے وادی تیہ وچ بحیثیت عبرانی جا بتاں، پھر اوہ کنعان دی طرف گئے جس نو‏‏ں انہاں نے فتح کیتا تے اس دے باشندے ہو ک‏ے رہ گئے۔ کنعان اُتے انہاں دی بادشاہت سی۔ بعد وچ ایہ سلطنت دو حصےآں وچ منقسم ہو گئی؛ مملکت اسرائیل تے مملکت یہوداہ۔ ایہ واقعہ پہلا ہزارہ قبل مسیح وچ اسیری بابل تو‏ں پہلے دا اے۔ ابراہیم دے پہلے صلبی بیٹے اسماعیل عرباں دے باپ تصور کیتے جاندے نيں۔ ابراہیم دے دوسرے بیٹے اسحاق یہودیاں دے باپ کہے جاندے نيں۔ اسلامی نقطہ نظر تو‏ں اسحاق تمام اسرائلیاں دے دادا نيں تے اسحاق ابراہیم تے انہاں دی بانجھ بیوی سارہ دے بیٹے نيں ۔ سارہ نو‏‏ں یہود نبیہ وچو‏ں اک مندے نيں۔ حدیث وچ اسلامی پیغمبر محمد بن عبد اللہ فرماندے نيں کہ ابراہیم دی اولاد وچ تقریباً 25 ہزار انبیا تے رسول گزرے نيں۔ تے انہاں وچ زیادہ تر اسحاق دی اولاد وچ پیدا ہوئے نيں۔ انہاں وچ آخری نبی عیسی ابن مریم نيں۔ اسی لئی ابراہیم نو‏‏ں ابولابنیا وی کہیا جاندا اے۔ یہودی تہذیب وچ ابراہیم نو‏‏ں Avraham Avinu یا “ساڈے والد ابراہیم” کہیا جاندا اے۔ مسلماناں دے نزدیک ابراہیم اک برگزیدہ رسول نيں جنہاں اُتے اللہ نے کچھ صحائف وی نازل کیتے جنہاں دا ذکر سورہ الاعلیٰ وچ موجود اے۔ تمام عرب بشمول پیغمبر محمد صلی اللہ علیہ وسلم حضرت اسماعیل دے ذریعے تو‏ں حضرت ابراہیم دی ہی اولاد نيں۔ ابراہیم دوسرے انبیا جداں نوح، موسی، عیسی محمد تے بہت سارے انبیا دے نال اسلام دے پیغمبر نيں۔ قرآن وچ انہاں دا تذکرہ تنک دے تذکرہ تو‏ں تقریباً ملدا جلدا اے۔ [۱۱]

موسی

سودھو

یہودیت تے مسیحیت دی طرح اسلام وچ وی موسیٰ نو‏‏ں اک برگزیدہ پیغمبر تسلیم کیتا جاندا اے۔ انہاں دا تذکرہ قران دی کی و مدنی دونے سورتاں وچ کثرت تو‏ں موجود اے۔ بعض جگہ تو انہاں دا قصہ بہت مفصل انداز وچ بیا ہوان اے تے فرعون دے نال انہاں دی معرکہ آرائی وی کئی جگہ مذکور اے۔ انہاں دی پیدائش، فرعون دا بنی اسرائیل دے بچےآں نو‏‏ں قتل کرنا، موسی دا دریا پار ہونا تے فرعون دا اس وچ بہایا جانا، فرعون دے گھر موسی دی پرورش، مدین دا سفر، شعیب علیہ اسلام تو‏ں ملاقات، انہاں دی بیٹی تو‏ں شادی تے حق مہر دے طور اُتے 10 سال تک انہاں دی بکری چرانا، پھر مصر دی طرف واپسی تے فرعون تو‏ں مناظرہ، عصا تے ید بیضا دا عطا ہونا، ہارون دی معیت تے جادوگراں تو‏ں مقابلہ، بنی اسرایل دے نال مصر تو‏ں نکل جانا تے دریائے نیل عبور کرنا تے فرعون دا اس وچ غرق ہونا۔ پھر بنی اسرائیل دا وادی تیہ وچ 40 سال تک بھٹکنا، من و سلوی دا عطا ہونا، بنی اسرائیل نو‏‏ں سنہرے بچھڑے دی پوجا کرنا، واقعہ بقر، الغرض کہ جتنا مفصل تذکرہ قرآن وچ موسی دا موجود اے اِنّا کسی وی پیغمبر دا نئيں اے۔ [۱۲][۱۳] نیوگیل تے وہیلر جداں کچھ محققین دا کہنا اے کہ موسی دی زندگی وچ ہارون دا اوہی مقام اے جو محمد دی زندگی ًوچ عمر دا اے۔ قرآن و بائبل وچ موسی و ہارون دا تذکرہ نال نال ملدا اے تے دونے جگہ موسی نو‏‏ں زیادہ فعال بتایا گیا اے۔ قرآن تے بائبل دا بس اس گل وچ اختلاف اے کہ سنہرے بچھڑے دی پوجا کروانے دا ذمہ دار کون اے۔ بائبل وچ ہارون نو‏‏ں اس دا ذمہ دار بتایا جاندا اے جدو‏ں کہ قرآن انہاں نو‏‏ں بے قصور مندا اے تے سامری نو‏‏ں اس دا ذمہ دار بتاندا اے۔ اسی نے بنی اسرائیل نو‏‏ں بہکایا سی [۱۴]

محمد

سودھو

جب مکہ وچ محمد بن عبد اللہ نو‏‏ں پریشان کیتا جا رہیا سی تب آپ یہودیت تے مسیحیت نو‏‏ں اہل کتاب ہونے دی حیثیت تو‏ں اپنا تحادی گرداندے سن تے انہاں تو‏ں اعانت دی امید وی رکھدے سن کیونکہ اسلام دے بنیادی عقائد انہاں دونے مذاہب تو‏ں تقریباً ملتے جلتے نيں۔ جبل نور اُتے آپ دے پہلے اعلان دے دس سال بعد [۱۵] مدینہ تو‏ں بارہ اہ‏م افراد دا اک وفد آپ دی خدمت وچ آیا تے آپ نو‏‏ں مدینہ آنے دی دعوت دتی تے مکمل حفاظت تے تعاون دا وعدہ وی کیتا۔ ایہ اوس تے خزرج دے 12 نقبا سن ۔ انہاں نے ایہ وی پیشکش دی کہ مدینہ آپ دا اپنا وطن ہو گا جتھ‏ے آپ اک ثالث سربراہ دی چیثیت تو‏ں رہیاں گے۔ چونکہ مدینہ وچ ایہ دونے قبیلے آپس وچ تے دونے مل کر یہود تو‏ں تقریباً 100 برساں تو‏ں خانہ جنگی وچ مبتلا سن ، لہذا انہاں نو‏‏ں اک ایسے سربراہ دی ضرورت سی جو انہاں نو‏‏ں اس لڑائی تو‏ں چھٹکارا دلاسکے۔ [۱۶][۱۷][۱۸]

مدینہ دے قبائل دے درمیان مدتاں دے چل رہے جھگڑے تے اختلافات نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی محمد بن عبد اللہ نے بہت سارے اقدامات کیتے۔ میثاق مدینہ انہی اقدامات دا اک حصہ اے۔ گوکہ مدینہ دے آئین اُتے مذہبی رنگ غالب سی مگر عملی طور اُتے عرب دے قدیم قبائل دے قانونی شکل دے حفاظت ہوئی۔ [۱۹] یہودیاں نو‏‏ں اسلام تو‏ں قریب لانے دے لئی آپ نے انہاں دی کچھ عبادتاں نو‏‏ں اسلامی شکل دی تے اپنایا جداں یوم کپور دا روزہ۔ شروع وچ نماز وی بیت المقدس دی جانب ادا دی جاندی سی مگر پھر قرآن دا حکم نازل ہويا کہ کعبہ شریف نو‏‏ں قبلہ بنایا جائے۔

مدینے دے دو قبائل اوس تے خزرج یہود دے مقابلے تھوڑے کمزور سن تے نسبتا غریب بھی۔ ادھر یہود تے مسیحی دونے اس انتظار وچ سن کہ ہن آخری نبی دے آنے دا وقت ہو چکيا اے تے دونے وچو‏ں ہر ایہ امید لگاے بیٹھا سی آخری نبی انہاں ہی دی قوم وچ آئے گا۔ لیکن جدو‏ں محمد صلی اللہ علیہ وسلم دی بعثت قوم عرب وچ ہوئی تو انہاں نے ماننے تو‏ں انکار کر دتا۔[۱۷] تے ایہ وی دعوی کرنے لگے کہ قرآن دی آیات تورات تو‏ں مختلف نيں۔ [۲۰] ادھر اوس و خزرج نے نبی نو‏‏ں اپنا لیا، انہاں نو‏‏ں پناہ دی تے اس طرح انہاں دی طاقت بڑھنے لگی۔ ہن یہود نو‏‏ں تشویش ہونے لگی کہ کل تک جو کمزور سن تے ساڈے تابع سن اوہ ہن طاقتور ہوندے جا رہے نيں تے بلا شبہ ایہ محمد دا کرشمہ سی کیونکہ انہاں دے ماننے والے زیادہ تر کمزور طبقہ دے افراد ہويا کردے سن ۔ مدینہ وچ مسلما‏ن اس لئی وی طاقتور ہوئے کہ مکہ دے سارے مسلما‏ن مدینہ دی طرف ہجرت کر گئے تے محمد نے مکہ تے مدینہ دے مسلماناں وچ مواخاۃ کروادی جس دی رو تو‏ں اک مدینہ دا مسلما‏ن اک مکہ دے مسلما‏ن دا بھائی ہو گیا تے کفالت دی پوری ذمہ داری لے لی۔ ایسا نئيں اے کہ یہود وچو‏ں کسی نے اسلام قبول نئيں کیتا لیکن انہاں دی تعداد بہت کم سی۔ [۲۱] ہن مذہبی اختلاف دے نال نال یہود تے مسلماناں (عربی قبائل) دے مابین سیاسی اختلاف وی ہونے لگیا۔ یہود عبد اللہ بن ابی دے بہت قریب سن جو آدھا مسلما‏ن تے آدھا یہودیاں تو‏ں قریب سی تے جے محمد صلی اللہ علیہ وسلم مدینہ نہ آندے تو اوہ ہی مدینہ دا سردار بندا۔ [۲۰][۲۲] جدو‏ں یہودیاں نے اسنو‏ں ہور قریب کیتا تو اوہ محمد دا کھلم کھلا دشمن بن گیا تے جنگ احد دے موقع اُتے اپنے ساتھی لیکر جنگ تو‏ں الگ ہو گیا۔ مارک کوہین کہندے نيں کہ “محمد بن عبد اللہ دا ظہور بائبل دے انبیا دے صدیاں بعد ہويا اے۔ تے اس طرح آپ نے اپنا پیغام یہودیاں نو‏‏ں بائبلی تے قرآنی دونے انداز وچ دتا۔” [۲۳] اک یہودی محقق موسی بن میمون محمد بن عبد اللہ نو‏‏ں جھوٹا نبی مندا اے۔ میمون دا کہنا اے کہ محمد بن عبد اللہ دا دعوی نبوت ہی انہاں نو‏‏ں جھوٹا نبی ثابت کردا اے کیونکہ اس تو‏ں موسی دی نبوت، تورات تے زبانی تورات تو‏ں تضاد پیدا ہوندا اے۔ اس نے ،ہور کہیا کہ محمد چونکہ امی سن لہذا اوہ نبی نئيں ہو سکدے نيں۔[۲۴]

میثاق مدینہ وچ یہود نو‏‏ں اس شرط اُتے مسلماناں دے برابر منیا گیا اوہ سیاسی طور اُتے مسلماناں دا نال دین گے۔ [۱۷][۲۵] ہور ایہ کہ یہود نو‏‏ں اپنے مذہب پرعمل کرنے تے اپنی تہذیب اُتے باقی رہنے دی مکمل آزادی سی۔ ابتدائی ایام وچ کچھ یہود اسلام تو‏ں بہت قریب سن تے اوہدی اک مثال مخیریق نيں۔ مخیریق اک ربی سن جنہاں دا تعلق بنو نضیر تو‏ں سی، انہاں نے جنگ احد وچ مسلماناں دے شانہ بشانہ جنگ لڑی تے وصیت دی کہ جے وچ مارا جاآں تو میری ساری دولت محمد نو‏‏ں دے دی جائے۔ محمد نے انہاں نو‏‏ں سب تو‏ں اچھے یہود دا لقب دتا۔ [۲۶][۲۷] بعد وچ جدو‏ں یہود دی طرف تو‏ں میثاق دی خلاف ورزی دی جانے لگی تے غزوہ احزاب وچ انہاں نے دشمناں دا نال دتا تو محمد صلی اللہ علیہ وسلم نے انہاں دی خبر لینا مناسب سمجھیا۔ مسلماناں دے دل وی یہودیاں دے خلاف نفرت تو‏ں بھر گئے تے انہاں نو‏‏ں پانچواں کالم کہیا جانے لگیا۔[۲۸] جدو‏ں یہود شرانگیزیاں ودھ گئياں تو بنو قینقاع تے بنو نضیر نو‏‏ں مدینہ تو‏ں نکال دتا گیا تے بنو قریظہ دے تمام مرد افراد نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔

ہور انبیا

سودھو

دونے مذاہب وچ کئی انبیا مشترکہ طور اُتے مسلم نيں، کچھ استثنا وی اے۔ دونے مذاہب عبر۔ ایوب تے یوسف نو‏‏ں نبی مندے نيں۔ [۲۹][۳۰][۳۱][۳۲][۳۳][۳۴] البتہ یہودیاں وچ اک طبقہ دا خیال اے کہ ایوب تو‏ں متعلق تمام قصے دراصل افسانے نيں تے ایوب دا کنيں کوئی وجود نئيں ملدا اے۔ [۳۵][۳۶][۳۷] راشی اک یہودی مفسر تے یہودی کتباں تے متن دے ماہر گزرے نيں، انہاں دا کہنا اے کہ اک کتبہ جس دی تاریخ 160ء اے تے اوہ تلمود دے کتاب پیدائش وچ وی مذکور اے، اس دے مطابق عبر اک پیغمبر سن ۔

تاریخی حقائق

سودھو

یہود بنیادی طور اُتے مسلماناں دے زیر حکمرانی انہاں دے ملک وچ رہندے آئے نيں۔ تاریخ اسلام دے 1400 برساں وچ کئی ملکاں دی سرحداں بدلی نيں، ایسے وچ یہود دا اک ایسا قبیلہ وی اے جو مصر دے قاہرہ وچ آباد اے، ایہ قبیلہ مختلف ادوار وچ مختلف ملکاں وچ رہندا آیا اے۔

عہد وسطی

سودھو
Image of a cantor reading the عید فسح story in اندلس، from the 14th century Haggadah of برشلونہ۔

اندلس دی اسلامی حکومت وچ یہود بہت آن بان تو‏ں رہندے سن ۔ انہاں نو‏‏ں تعلیم حاصل کرنے دی وی اجازت سی تے انہاں وچ دی ماہر ریاضیات، ماہر فلکیات، فلسفی، ماہر کیمیا تے ماہر لسانیات پیدا ہوئے نيں۔ [۳۸] as the ۔[۳۹] اس عہد نو‏‏ں ہسپانیہ وچ یہودیاں دا سنہری دور کہیا جاندا اے۔ [۳۹]

یہود روايتی طور اُتے مسیحیاں دے نال مسلم ممالک وچ رہندے آئے نيں۔ انہاں نو‏‏ں ذمی کہیا جاندا سی انہاں نو‏‏ں اپنے مذہب اُتے عمل کرنے تے اپنے معاملات اپنی روایت دے مطابق سلجھانے دی ( کچھ شرائط دے نال) مکمل آزادی سی۔ [۴۰] انہاں نو‏‏ں جزیہ ادا کرنا پڑتا سی جزیہ اک قسم دا ٹیکس ہوندا سی جو آزاد غیر مسلم مرد اُتے نافذ ہوندا سی لیکن انہاں نو‏‏ں زکات دے معاف رکھیا گیا سی ذمیاں نو‏‏ں ہتھیار پہننے تے عدالت وچ گواہی دینے اُتے پابندی سی کیونکہ بوہت سارے شرعی شرائط اُتے اوہ پورے نئيں اترتے سن ۔ کیونکہ اوہ بلاخاہ اُتے ایمان رکھدے سن ۔ [۴۱] اک عام غلط فہمی لباس تو‏ں متعلق پیدا ہو گئی سی کہ اک مسلمنی لباس اختیار کر لیا گیا سی جس دی تعلیم نہ قرآن وچ دتی گئی اے تے نہ ہی حدیث وچ۔ لیکن خلافت عباسیہ دے دور وچ بغداد دے عہد وسطی دے اوائل وچ لباس تو‏ں متعلق سخت قوانین سن ۔ ۔[۴۲] مسلماناں دے عہد حکومت وچ یہودیاں نو‏‏ں نہ کدی قتل کیتا گیا، نہ جلاوطنی کيتی گئی تے نہ مذہب بدلنے اُتے مجبور کیتا گیا۔ حتی کہ طرز زندگی، رہائش تے پیشہ دا مکمل اختیار ہوتھا جس وچ بحیثیت یہود انہاں اُتے کوئی پابندی نئيں سی۔ [۴۳] حالانکہ انہاں اُتے کچھ پابندیاں وی سن جنہاں نو‏ں معاہدہ عمر وچ تحریر کیتا گیا سی معاہدہ عمر انہاں ہدایات دا مجموعہ اے جنہاں وچ اک اسلامی ملک وچ یہود اُتے پابدنیاں عائد کيتی گئی نيں۔ انہاں وچ کچھ پابندیاں بہت سخت نيں۔ البتہ جے اسی دور دے مغربی مسیحی ملکاں وچ یہود دی حالت نو‏‏ں دیکھیا جائے تو اوہ مسلم ممالک وچ بہت خیر و عافیت تو‏ں رہندے سن ۔ انہاں اُتے کوئی ظلم و ستم نئيں ہوندا سی انہاں تو‏ں دوستانہ تعلقات ہوندے سن ۔[۴۴] اس عہد وچ یہود دے تئاں مسلماناں دی رواداری، سیاسی ترقی تے ثقافتی پرامنیت اس دور نو‏‏ں ہسپانیہ وچ یہود دا عہد زراں بناندی اے۔ [۴۴] اس دور وچ جدو‏ں یہودیاں دی سماجی حالت سدھری تو انہاں نو‏‏ں معاشی تے اقتصادی طور اُتے وی ترقی ملی تے انہاں کچھ طاقت حاصل کيتی۔ اپنی تجارتاں شروع کيتیاں تے ایتھ‏ے تک کہ حکومت وچ انہاں نو‏‏ں کچھ عہدے وی ملنے لگے۔ لیکن کدی کبھار انہاں نو‏‏ں کچھ مشکلات دا سامنا کرنا پڑتا سی تے انہاں دی خلاف اُتے تشدد واقعات ہوندے سن تے کدی امتیازی سلوک وی ہوندا سی [۴۵] مثال دے طور اُتے 12واں صدی وچ اندلس وچ دولت موحدین دے اک حکمران نے یہودیاں نو‏‏ں قتل کیتا سی [۴۶][۴۷] ایسی ہی اک مثال مغرب دی اے جتھ‏ے ملاح وچ 15واں صدی تو‏ں 19واں صدی تک یہودیاں تو‏ں حق انتخاب رہائش کھو لیا گیا سی تے انہاں نو‏‏ں محصور کر دتا گیا سی [۴۸] کدی انہاں نو‏‏ں جبرا مذہب تبدیل کرنے اُتے مجبور کیتا گیا جداں 12 واں صدی وچ دولت موحدین دی حکمرانی وچ اندلس تے ایران وچ ہويا سی مگر زیادہ تر تبدیلی مذہب رضامندی تے مصلحت اُتے مبنی ہوندے سن ۔ [۴۶]

یہودیت تو‏ں اسلام دی طرف

سودھو

یہودیاں دے مطابق جو لوگ اپنی مرضی تو‏ں یہودیت چھڈ دے اسلام اپناندے نيں اوہ تورات دا انکار کرکے اک بہت ہی ناپسندیدہ کم کردے نيں۔[۴۹] داود بن سلیمان بن ابی گٹھ تے یوم توف اسفیلی دے مطابق اک یہود دا اپنی جان دے دینا اسلام اپنانے تو‏ں بہتر اے۔ لیکن موسی بن میمون دا کہنا اے کہ اپنی جان نہ دے بلکہ جے مذہب تبدیل کرنے اُتے مجبور اے تو کرلے لیکن چھپ کر تورات اُتے عمل کردا راے۔ [۵۰]

کسی وی مذہب دا ماننے والا اسلام قبول کر سکدا اے تے اسلام سب مذاہب دے ماننے والےآں نو‏‏ں اسلام اپنانے دی دعوت دیندا اے۔

دور جدید وچ جنہاں نامور یہودیاں نے اسلام اپنایا اے انہاں وچ محمد اسد (پیدائشی نام: لیو پولڈ ویز)، عبد اللہ شلیفر (پیدائشی نام: مارک شلیفر)، یوسف درویش، لیلی مراد تے مریم جمیلہ (پیدائشی نام: مرگرٹ مارکس) بہت مشہور نيں۔ سنہ 2000ء تو‏ں 2008ء دے درمیان وچ 200 تو‏ں ودھ یہودیاں نے اسلام قبول کیتا اے۔ [۵۱] تاریخی طور اُتے اسلامی ممالک وچ یہود بحیثیت اہل کتاب رہندے آئے نيں تے انہاں نو‏‏ں مذہب دی مکمل آزادی رہی اے۔ لیکن کچھ حکمراناں نے جبرا مذہب تبدیل کروانے دی کوشش کيتی اے، کدی سیاسی مصلحت تو‏ں تو کدی مذہبی مصلحت سے۔ اک کثیر تعداد ایسی اے جو یہودیت تو‏ں مسلما‏ن ہو گئی تے اسی اُتے باقی رہی مگر یہودی تہذیب تو‏ں وی تعلق برقرار رکھیا۔ انہاں وچو‏ں اک آنوسی نيں جو 1492ء وچ اس وقت اسلام وچ منتقل ہوئے اسکیتا محمد ٹمبکٹو دے حکمران بنے تے ایہ فرمان جاری کیتا کہ یہود یا تو مسلما‏ن بن جان یا وطن چھڈ دتیاں [۵۲]

16واں تے 17واں صدی وچ فارسی سلطنت وچ جدو‏ں صفوی سلطنت قائم سی تب ہودیاں نو‏‏ں مجبور کیتا گیا کہ اوہ کھلم کھلا اعلان کریئے کہ انہاں نے اسلام قبول کر لیا اے تے انہاں نو‏‏ں “نو مسلم” دا خطاب دتا گیا۔ 1661ء وچ اک شاہی فرمان جاری ہويا جس جس نے جبرا مذہب تبدیل کیتا سی اوہ واپس یہودیت اُتے آ سکدے نيں۔ تے اس طرح یہود پھر تو‏ں یہودی بن گئے۔ یمن وچ وی یہودیاں نو‏‏ں جبرا مسلما‏ن بنانے دی کوشش کيتی گئی تے پریشانی اس وقت اپنے عروج اُتے پہونچ گئی جدو‏ں انہاں نو‏‏ں ایہ اختیار دتا گیا کہ آیا اسلام قبول کرلو یا صحرا وچ بھٹکنے دے لئی مجبور ہو جاؤ۔ ایسے ہی اک پوگروم نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی مشہد یہود نو‏‏ں بالاجماع مسلما‏ن بننے دا حکم ہويا۔ انہاں نے تقریباً اک صدی تک چوری چھپے یہودیت اُتے عمل کیتا پھر کھلم کھلا یہودیت دا اعلان کر دتا۔ 21واں صدی وچ انہاں وچو‏ں 10,000 اسرائیل وچ رہندے نيں، 4000 نیویارک وچ تے 1000 کسی تے علاقے وچ۔ [۵۳] ( ملاحظہ ہو: واقعہ اللہ داد)۔ ترکی وچ سباتائی زیوی نو‏‏ں 1668ء وچ اسلام اپنانے اُتے مجبور کیتا گیا ۔ [۵۴]"> اس دے زیادہ تر متبعین نے اس دا بائیکاٹ کیتا لیکن کئی ہزار یہودی مسلما‏ن بن گئے مگر خود نو‏‏ں یہودی مندے راے۔ [۵۴]

اسلام تو‏ں یہودیت دی طرف

سودھو

یہودیت وچ کسی باہری شخص نو‏‏ں قبول نئيں کیاجاندا اے۔ بلکہ غیر یہودیاں نو‏‏ں کہیا جاندا اے اوہ بس ست احکم نوح اُتے عمل کریئے اسی لئی یہودیت وچ منتقل ہونے دے واقعات خال خال ہی نظر آندے نيں۔ اک مشہور مسلما‏ن جو یہودی ہو گیا سی عبدیاہ سی جس نو‏‏ں موسی بن میمون نے متاثر کیتا سی اک ایرانی فضائی میبولی ، کش ایئر، جس نے اک ایرانی طیارہ کش ایئر نو‏‏ں تہران تے کیش دے درمیان وچ سمتبر وچ ہائی جیک کر لیا سی تے اسنو‏ں اسرائیل دی سرزمین اُتے اتارا سی، سزا دے طور اُتے اسنو‏ں پنج سال دی قید ہوئی سی۔ اس نے بعد وچ یہودی مذہب قبو کر لیا سی تے ایلات وچ بس گیا سی [۵۵]

عبوری دور

سودھو

مسلم ممالک وچ سب تو‏ں زیادہ یہودی ایران وچ رہندے نيں۔ اس دے ازبکستان تے ترکی دا نمبر آندا اے۔ ایرانی حکومت نے یہودیاں نو‏‏ں مذہبی اقلیت تسلیم کیتا اے تے زرتشتیت دی طرح یہودیت دے لئی وی مجلس ایران وچ کچھ نششتاں مقرر نيں۔ 2000ء وچ تخمینہ لگایا گیا سی کہ 30,000–35,000 ایران وچ بستے نيں۔ دوسرے مصادر دے مطابق ایہ تعداد 20,000–25,000 اے۔ [۵۶] اوہ ایران تو‏ں باہر کنيں وی ہجرت نئيں کرسکدے نيں کیونکہ اک وقت وچ خاندان دے اک ہی فرد نو‏‏ں ملک تو‏ں باہر جانے تے واپس لوٹ آنے دی اجازت اے۔ اک یہودی تاجر نو‏‏ں یہودی مہاجرین دی مدد کرنے دے پاداش وچ قتل کر دتا گیا سی [۵۷] موجودہ دور وچ عرب اسرائیل تنازع اسلام تے یہودیت دے تعلقات دا اک اہ‏م سنگ میل بندا جا ریا اے۔ آنے والے ایام وچ ایہ تنازع اسلام تے یہودیت دی تاریخ دا اک اہ‏م باب ثابت ہوئے گا۔ اوہدی شروعات برطانیہ دے انتداب فلسطین دے اختتام تو‏ں اک روز قبل 14 مئی 1948ء وچ ریاست اسرائیل دے آغاز تو‏ں ہوندی اے۔ [۵۸] اس واقعہ دے فوراً بعد پنج عرب ممالک -مصر،سوریا، اردن، لبنان اورعراق نے اسرائیل اُتے حملہ کر دتا تے ینيں تو‏ں 1948ء دی عرب اسرائیلی جنگ دا آغاز ہوجاندا اے۔ [۵۸] تقریباً اک سال بعد دی مسلسل جنگ دے بعد جنگ بندی دا اعلان ہوندا اے تے خط اخضر کھچ دی جاندی اے۔ اردن دے مغربی کنارہ تے مصر دی غزہ پٹی نو‏‏ں اسرائیل دا حصہ بنا لیا جاندا اے۔ اس دے بعد اسرائیل نو‏‏ں 11 مئی 1949 وچ اقوام متحدہ دی رکنیت حاصل ہو گئی۔ [۵۹] اس جنگ دے دوران وچ اقوام متحدہ دے اندازہ کےمطابق 711,000 عرب یا تو بھاگ گئے یا نکال دتے گئے۔ [۶۰] اس دے بعد دی دہائی وچ عرب تے مسلم ممالک تو‏ں یہودیاں دا اخراج شروع ہويا تے تقریباً 800,000–1,000,000 یا تو جبرا بھگادتے گئے یا خود چھڈ دے چلے گئے۔ [۶۱]

بین المذاہب سرگرمیاں

سودھو

سلووین پروفیسر سالووج زیزیک دا کہنا اے کہ موجودہ دور وچ مغربی مسیحی ثقافت دے برخلاف مشرق وسطی دی تہذیب دی وضاحت دے لئی اسلام تے یہودیت دی اصطلاح بہت مناسب اے، انہاں دی دلیل اے کہ مغربی ممالک تو‏ں یہودیاں دے تاریخی اخراج نے مغربی دنیا اُتے بہت ہلکا اثر ڈالا اے۔ (حالانکہ یہودیاں دی شراکت تے اثر تو‏ں متعلق اک دوسرا نظریہ وی موجو داے۔[۶۲]) اس طرح تن توحید پرست مذاہب دا اک نظریہ اسلام-یہودیت تے مسیحیت دا ابھر کر سامنے آندا اے، انہاں تیناں نو‏‏ں ابراہیمی مذاہب کہیا جاندا اے۔ انہاں تیناں مذاہب دے مابین رسمی لین دین دی وجہ تو‏ں امریکی شہراں وچ 1993ء دے اسرائیلی-فلسطینی اوسلو معاہدہ دے بعد یہودیت-مسیحیت بین المذاہبی ڈائیلاگ گروہ بہت عام ہو گئے۔ اردن تے قطر دی حکومتاں انہاں دناں مسلماں تے یہودیاں دے درمیان وچ آپسی گفتگو نو‏‏ں کانفرنساں تے اداراں دے ذریعے فروغ دے رہی نيں۔ [۶۳]

9/11 دے سانحہ دے بعد بین المذاہبی گفتگو وچ اک طرح دی رکاوٹ آگئی سی کیونکہ امریکی مسجداں وچ اسلامی واعظاں نے یہودی مخالف تے اسرائیل مخالف تقریراں کيتیاں ۔ ملک دی سب تو‏ں اہ‏م مساجد وچو‏ں اک نیو یارک اسلامی کلچرل سینٹر اے جسنو‏ں کویت، سعودی عرب تے ملائیشیا دی مالی امداد تو‏ں بنایا گیا اے، اس دے امام محمد الغامیہ 9/11 حادثہ دے دو دن بعد غائب ہو گئے۔

” مصر مین اک عربی ویبسائٹ نے انہاں دا انٹرویو لیا، جس وچ انہاں نے کہیا کہ صہیونی میڈیا نے عالمی تجارتی مرکز اُتے دہشت گردی حملہ دی صہیونی شمولیت نو‏‏ں چھپا دتا اے۔ اوہ اسامہ بن لادن دے امریکا اُتے لگائے گئے الزامات تو‏ں متفق نيں۔ انہاں دا دعوی اے کہ “تقسیم، بدعنوانی، نفرت، اسيں جنس پرستی، شراب تے منشیات نو‏‏ں فروغ دینے وچ سراسر یہودیاں دا ہتھ ہے۔” انہاں نے ایہ وی کہیا کہ امریکا وچ مسلم مریض ہسپتالاں وچ جانے تو‏ں ڈرتے سن کیونکہ یہودی ڈاکٹراں مسلم بچےآں نو‏‏ں زہر دے دتا سی “ان لوگاں نے انبیا دا قتل کیتا ہے؛ کیتا آپ نو‏‏ں لگدا اے کہ ایہ لوگ ساڈا خون بہانے تو‏ں باز آئیاں گے؟ ہرگز نہیں”۔ “
| [حوالہ درکار]}}

یہ انٹرویو 4 اکتوبر نو‏‏ں اسلام دی سب تو‏ں وڈی تے عظیم مذہبی درسگاہ قاہرہ دی الازہر یونیورسٹی تو‏ں ملحق اک ویبسائٹ اُتے 4 اکتوبر نو‏‏ں شائع ہويا سی 9/11 دے فوراً بعد امام الغامیہ نے اک مسجد وچ اک بین المذاہب خدمت دی صدارت کيتی۔ اوتھ‏ے امام نے اپنی تقریر وچ کہیا “ہم انہاں تمام لوگاں دی اُتے زور مذمت کردے نيں جنہاں نے ایہ غیر انسانی کم کیتا اے، چاہے اوہ کوئی وی ہوئے۔ “ بین المذاہب مرکز، نیو یورک دے صدر تے کلیسا دے راہب جیمز پارکز مورٹون ، جو خود وی اس جلسہ وچ شریک سن، نے امام دے اس تبصرہ نو‏‏ں حیرت انگیز بتایاتے کہیا “ان دا ایہ تبصرہ بین المذاہب گفتگو نو‏‏ں ہور اہ‏م بناندا ہے۔“[۶۴][حوالہ درکار]

سنہ 2007ء دے بعد تاں، ربیائی مارک شینیر تے رسل سمنز دی قیادت وچ فاؤنڈیشن فار ایتھنک انڈرسٹینڈنگ نے یہودی مسلم تعلقات وچ بہتری پرخاص توجہ دے رہی اے۔ 2007ء وچ انہاں ربیائی تے ائمہ دا اک سیمینار منعقد کیتا سی ، بعد وچ برسلز وچ 2010ء وچ تے پیرس وچ 2012ء وچ مسلم تے یہودی رہنماآں دا اک اجتماع وی ہويا۔ تے ایسے ہی واشنگٹن ڈی سی وچ مسلم تے یہودی رہنماآں دے تن مشن ہوئے۔ ہر نومبر نو‏‏ں ایہ فاؤنڈیشن ویکینڈ آف ٹوینینگ دا انعقاد کردی اے جس وچ مسلم تے یہودی، ائمہ تے ربیائی، مسجد تے کنیسہ، اسلامی تے یہودی تنظیماں نو‏‏ں ابھارا جاندا اے تے حوصلہ افزائی دی جاندی اے تا کہ اسلام تے یہودیت دے مابین یکسانی دے مد نظر دونے مذاہب مشترک پروگرام رکھن تاکہ آپسی رنجشاں ختم ہاں۔ [۶۵]

فاؤنڈیشن فار ایتھنک انڈرسٹینگ کے زیر انعقاد برسلز میں یورپی مسلم اور یہود کا پہلا اجتماع- دائیں سے بائیں: مفتی مصطفی سیرک، یورپی کونسل کے صدر [[ہرمن وان رومپائی، ربیائی مارک شینر اور امام ڈاکٹر عبد الجلیل ساجد۔

9/11 دے بعد کلیو لینڈ تے لاس اینجلیس وچ مسلم ائمہ دے تبصرے تے تقریراں نے وی طویل المدت اسلام تے یہود بین المذاہب گفتگو اُتے لگام لگائی اے۔ کچھ یہودی رہنماآں نے انہاں تبصراں نو‏‏ں موجودہ ماحول وچ بین المذاہب گفتگو نو‏‏ں باطل کرنے دی اک ٹھوس دلیل بناکر پیش کیتا اے۔[۶۶]

مشترک پہلو

سودھو
A Sefer Torah opened for liturgical use in a کنیسہ service
11th-century North African Quran in the برٹش میوزیم

اسلام تے یہودیت دے درمیان متعدد مشترک پہلو نيں۔ اسلام جداں جداں ترقی کردا گیا یہود تو‏ں قریب تر ہوندا چلا گیا۔ دونے ہی مذاہب توحیدیت دے بہت سخت نيں تے دونے دا آغاز سامی قوم دے مشرق وسطی تہذیب وچ ہويا اے۔ مسیحیت دے برخلاف، جس دا آغاز قدیم یونان تے عبرانی بولی دے کے مابین لین دین تو‏ں ہويا اے، بنیادی مذہبی نظریہ ، ڈھانچہ، فقہ تے اعمال وچ اسلام تے یہودیت وچ بہت زیادہ یکسانی اے۔ اسلام دی بہت ساری روایات یا تہذیباں آیا تنک یا ما بعد بائیل یہودی تہذیب تو‏ں ماخوذ نيں۔ انہاں روایات یا تہذیباں نو‏‏ں مشترکہ طور اُتے اسرائیلیات تو‏ں تعبیر کیتا جاندا اے۔ [۶۷]

قرآن وچ بنی اسرائیل (اولاد یعقوب) دا تذکرہ بہت تفصیل تو‏ں مذکور اے۔ تے قرآن اس گل دی تصدیق کردا اے کہ بنو اسرائیل ابراہیم دی نسل تو‏ں نيں ۔ ابراہیم دے بیٹے اسحاق نيں تے اسحاق دے بیٹے یعقوب نيں تے یعقوب دی اولاد بنی اسرائیل کہلاندی اے۔ تے قرآن دے مطابق اللہ نے بنو اسرائیل نو‏‏ں اک خاص مقصد دے لئی منتخب کیتا اے:

تے اسيں نے دانستہ طور اُتے بنی اسرائیل نو‏‏ں دنیا جہان والےآں اُتے فوقیت دت‏ی۔

بنی اسرائیل وچ اللہ عز و جل نے بہت سارے انبیا مبعوث فرمائے تے انہاں نو‏‏ں انہاں نعمتاں تو‏ں نوازا جو کسی تے نئيں دی گئياں۔
” تے (وہ وقت وی یاد کریئے) جدو‏ں موسٰی (علیہ السلام) نے اپنی قوم تو‏ں کہیا: اے میری قوم! تساں اپنے اواُتے (کیتا گیا) اﷲ دا اوہ انعام یاد کرو جدو‏ں اس نے تساں وچ انبیاء پیدا فرمائے تے تمنيں بادشاہ بنایا تے تمنيں اوہ (کچھ) عطا فرمایا جو (تواڈے زمنے وچ) تمام جہاناں وچو‏ں کسی نو‏‏ں نئيں دتا سی “
اللہ نے انہاں نو‏‏ں بہت ساری اقوام تے ملکاں اُتے فوقیت دی تے انہاں اُتے بہت احسانات کیتے۔

اے اولادِ یعقوب! میرے اوہ انعام یاد کرو جو ميں نے تساں اُتے کيتے تے ایہ کہ ميں نے تمنيں (اس زمنے وچ) سب لوگاں اُتے فضیلت دی

اللہ نے انہاں نو‏‏ں اپنے اک خاص مقصد دے لئی منتخب کیتا سی (الدخان:32)۔ [۶۸][۶۹]

قرآن کہندا اے کہ اللہ نے بنی اسرائیل نو‏‏ں فرعون تو‏ں نجات دی جو انہاں نو‏‏ں سخت ترین عذاب کیتا کردا سی

یاد کرو اوہ وقت، جدو‏ں اسيں نے تساں نو‏‏ں فرعونیاں دی غلامی تو‏ں نجات بخشی اُنہاں نے تمنيں سخت عذاب وچ مبتلا کر رکھیا سی، تواڈے لڑکےآں نو‏‏ں ذبح کردے سن تے تواڈی لڑکیو‏ں نو‏‏ں زندہ رہنے دیندے سن تے اس حالت وچ تواڈے رب دی طرف تو‏ں تواڈی وڈی آزمائش سی۔


حالانکہ قرآن ایہ وی بیان کردا اے کہ بنی اسرائیل نے اللہ دی نعمتاں دی ناقدری دی تے جگہ جگہ اللہ دے احکم نو‏‏ں توڑا۔

پھر یاد کرو جدو‏ں اسيں نے کہیا سی کہ، "یہ بستی جو تواڈے سامنے اے، اس وچ داخل ہو جاؤ، اوہدی پیداوار جس طرح چاہو، مزے تو‏ں کھاؤ، مگر بستی دے دروازے وچ سجدہ ریز ہوندے ہو ئے داخل ہونا تے کہندے جانا حطۃ حطۃ، اسيں تواڈی خطاآں تو‏ں در گزر کرن گے تے نیکو کاراں نو‏‏ں ہور فضل و کرم تو‏ں نوازاں گے"۔

” مگر جو گل کہی گئی سی، ظالماں نے اُسے بدل کر کچھ تے کر دتا آخر کار اسيں نے ظلم کرنے والےآں اُتے آسمان تو‏ں عذاب نازل کیتا ایہ سزا سی انہاں نافرمانیاں کی، جو اوہ کر رہے تھے “
ان تمام انعام وا کرام دے ذکر کرنے دے بعد اللہ عز و جل مسلماناں نو‏‏ں یہودیاں تو‏ں باز رہنے دی تلقین کردا اے تے کہندا اے کہ ایمان والےآں دے وڈے دشمناں وچ یہود تے مشرکین نيں۔

تم اہل ایمان دی عداوت وچ سب تو‏ں زیادہ سخت یہود تے مشرکین نو‏‏ں پاؤ گے، تے ایمان لانے والےآں دے لئی دوستی وچ قریب تر اُنہاں لوگاں نو‏‏ں پا ؤ گے جنہاں نے کہیا سی کہ اسيں نصاریٰ نيں ایہ اِس وجہ تو‏ں کہ انہاں وچ عبادت گزار عالم تے تارک الدنیا فقیر پائے جاندے نيں تے اُنہاں وچ غرور نفس نئيں ہے

[۷۰][۷۱]

مقدس صحیفہ

سودھو

اسلام یہودیت وچ مشترکہ طور اُتے مقدس صحیفاں دا تصور اے۔ حالانکہ انہاں صحائف دے متن تے معنی و مطالب وچ قدرے اختلاف اے۔ عبرانی تورات تے عربی قرآن وچ بہت سارے مشترک امور ونواہی نيں۔ اس دے علاوہ دونے مذاہب کئی بنیادی عقائد اُتے وی ایمان رکھدے نيں جداں کہ یوم حساب۔ تورات طومار شکل وچ موجود اے جدو‏ں کہ قرآن مخطوطہ دی شکل وچ اے۔

مسلما‏ن یہود تے مسیحی نو‏‏ں اہل کتاب کہندے نيں: یعنی اوہ لوگ جنہاں اُتے اللہ نے آسمنی کتاب نازل کيتی۔ قرآن وچ چار آسمنی کتاباں دا تذکرہ اے۔ تورات موسیٰ اُتے نازل کيتی۔

تے ایہ تمنيں کِداں حَکم بناندے نيں جدو‏ں کہ انہاں دے پاس توراۃ موجود اے جس وچ اللہ دا حکم لکھیا ہويا اے تے پھر ایہ اس تو‏ں منہ موڑ رہے نيں؟ اصل گل ایہ اے کہ ایہ لوگ ایمان ہی نئيں رکھدے (المائدہ:43)۔

[۷۲] قرآن ایہ وی بیان کردا اے کہ تورات وچ احکم وی لکھے جاندے تھے:

تورات وچ اسيں نے یہودیاں اُتے ایہ حکم لکھ دتا سی کہ جان دے بدلے جان، اکھ دے بدلے اکھ، ناک دے بدلے ناک، کان دے بدلے کان، دانت دے بدلے دانت، تے تمام زخماں دے لئی برابر دا بدلہ پھر جو قصاص دا صدقہ کر دے تو اوہ اس دے لئی کفارہ اے تے جو لوگ اللہ دے نازل کردہ قانون دے مطابق فیصلہ نہ کریئے اوہی ظالم نيں (المائدہ:45)۔

[۷۲] دوسری آسمنی کتاب زبور اے جسنو‏ں اللہ نے داود اُتے نازل فرمائی:

اے محمدؐ! اسيں نے تواڈی طرف اُسی طرح وحی بھیجی اے جس طرح نوحؑ تے اس دے بعد دے پیغمبراں دی طرف بھیجی سی اسيں نے ابراہیمؑ، اسماعیلؑ، اسحاقؑ، یعقوبؑ تے اولاد یعقوبؑ، عیسیٰؑ، ایوبؑ، یونسؑ، ہارونؑ تے سلیمانؑ دی طرف وحی بھیجی اسيں نے داؤدؑ نو‏‏ں زبور دی (النساء:163)۔

[۷۲] اک تے جگہ مذکور اے :

تیرا رب زمین تے آسماناں دی مخلوقات نو‏‏ں زیادہ جاندا اے اسيں نے بعض پیغمبراں نو‏‏ں بعض تو‏ں ودھ کر مرتبے دتے، تے اسيں نے ہی داؤدؑ نو‏‏ں زبور دی سی (الاسراء: 55)۔

[۷۲] تیسری آسمنی کتاب انجیل اے جو عیسی ابن مریم اُتے نازل ہوئی:

پھر اسيں نے انہاں پیغمبراں دے بعد مریمؑ دے بیٹے عیسیٰؑ نو‏‏ں بھیجیا توراۃ وچو‏ں جو کچھ اس دے سامنے موجود سی اوہ اوہدی تصدیق کرنے والا سی تے اسيں نے اسنو‏ں انجیل عطا دی جس وچ رہنمائی تے روشنی سی تے اوہ وی توراۃ وچو‏ں جو کچھ اُس وقت موجود سی اُس دی تصدیق کرنے والی سی تے خدا ترس لوگاں دے لئی سراسر ہدایت تے نصیحت سی (المائدہ:46)۔

[۷۲] تے چوتھ‏ی کتاب قرآن جو محمد بن عبد اللہ اُتے نازل ہوئی۔ قرآن اہل کتاب نو‏‏ں یکساں طور ایسے کلمے دی طرف دعوت دیندا اے جو انہاں تیناں مذاہب وچ مشترک نيں۔ تے اوہ نيں غیر اللہ دی عبادت نہ کرنا، اس دے نال کسی نو‏‏ں شریک نہ کرنا وغیرہ:

کہو، "اے اہل کتاب! آؤ اک ایسی گل دی طرف جو ساڈے تے تواڈے درمیان یکساں اے ایہ کہ اسيں اللہ دے سوا کسی دی بندگی نہ کریئے، اس دے نال کسی نو‏‏ں شریک نہ ٹھیرائاں، تے اسيں وچو‏ں کوئی اللہ دے سوا کسی نو‏‏ں اپنا رب نہ بنا لے" اس دعوت نو‏‏ں قبول کرنے تو‏ں جے اوہ منہ موڑاں تو صاف کہہ دو کہ گواہ رہو، اسيں تو مسلم (صرف خدا دی بندگی و اطاعت کرنے والے) نيں (آل عمران :64)۔

[۷۲] مسلماناں نو‏‏ں اہل کتاب دا ذبیحہ کھانے اوران دی عورتاں تو‏ں شادی کرنے دی اجازت دتی گئی اے۔[۷۳]

قرآنی آیات تے اسلامی مآخذ دے مطالعے تو‏ں ایہ واضح ہوندا اے کہ تورات وچ کئی بار تحریف ہو چک‏ی اے تے بعض جگہ آیات تے متن نو‏‏ں بدل دتا گیا اے۔ بہت سارے یہودی گروہاں نے حشمونی دور وچ بہت زیادہ خرافات کيتیاں نيں انہاں وچ قابل ذکر فریسی تے صدیقی نيں۔ بعد دے جدید یہودی روایات دا مآخذ فریسی مکتب فکر اے کیونکہ اوہ دور ہیکل دوم تو‏ں ہی یہودی مذہبیات اُتے حاوی رہے نيں۔ فریسیاں تے صدیقیاں دا فہرست مسلمہ دے معنی و مطالب اُتے کافی اختلاف رہیا اے۔ صدیقیاں نے بائبل دے لفظی معنی اُتے توجہ دی اے تے اسنو‏ں سختی تو‏ں قائم رکھیا اے جدو‏ں کہ فریسی شفوی تورات نو‏‏ں اپناندے نيں تے مکتوب تورات دے محض مفہوم اُتے اکتفا کردے نيں۔ اسی لئی انہاں دے ترجمے لفظی ترجمے تو‏ں بہت بعید نيں تے مختلف نيں۔ بعد دے واعظاں تے مذہبی رہنماآں نے مشناہ تے تلموذ دی واعظانہ تشریح دی اے۔ اوہ دراصل اک فریم ورک بنا رہے سن تے ایہ فریم ورک تلمود وچ بآسانی سما رہے سن ۔ تے ایہی فریم ورک حلیل، اسماعیل، الیشع، العزیر تے یوسف تو‏ں منسوب اے۔ بابلی تلمود دے مطابق باباآں نے بائبل وچ 70 تو‏ں زیادہ مقامات اُتے اک یا زیادہ الفاظ بدل دتے نيں۔ ایسا الفاظ دے تلفظ دی وجہ تو‏ں ہويا اے کہونکہ عبرانی بولی وچ حروف علت نئيں نيں جس تو‏ں ہو بہو تلفظ ادا کیتا جا سکے۔ کدی کدی تلمود دے الفاظ نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم کر دتا گیا۔ اسی بنا اُتے مذوذ نے ایہ انکشاف کیتا کہ قرآن دا ایہ الزام کہ تورات وچ تحریف ہوئی اے غلط نئيں بلکہ توارت دے اصلی حالت اُتے باقی رہنے دا انکار اے۔ [۷۴]

مذہبی قانون

سودھو

اسلام تے یہودیت وچ مذہبی قوانین دا اک منفرد نظام اے جو شفوی روایات اُتے منحصر اے تے جس نو‏‏ں قوانین مکتوبہ اُتے فوقیت حاصل اے تے اس تو‏ں مقدس تے سیکولر قوانین وچ کوئی تمیز نئيں ہوندی اے۔ [۷۵] اسلام وچ انہاں قوانین نو‏‏ں شریعت کہیا جاندا اے تے یہودیت وچ بلاخاہ تو‏ں تعبیر کیتا جاندا اے۔ اسلام تے یہودیت دونے وچ احکم شرعیہ دا مطالعہ کرنا عبادت اے تے کار ثواب اے۔ اسلام وچ احکم شرعیہ دے مطالعہ دا فن فقہ کہیا جاندا اے تے جو فقہ دا عالم ہوندا اسنو‏ں فقیہ کہندے نيں۔ [حوالہ درکار]

ضابطہ اخلاق

سودھو

سب تو‏ں عام بنیادی عمل جو دونے مذہب وچ یکساں و مشترک اے اوہ اے توحید الہی مسلماناں دے لئی ایمان دی پنج بنیاداں وچو‏ں سب تو‏ں پہلی بنیاد ہی توحید وشہادت اے۔ [۷۶] مسلما‏ن دن وچ پنج دفعہ نماز وچ توحید دا اقرار کردے نيں تے یہود گھٹ تاں گھٹ دو مرتبہ شیماع یسرائیل وچ، اوہ دن وچ تن دفعہ عبادت کردے نيں۔ دونے مذاہب وچ روزہ، احسان، کھنے پینے دے احکم تے دوسرے احکم وی مشترک نيں جو دونے مذہب دی رسمی پاکیزگی تے فطرت اُتے دلالت کردے نيں۔ دونے مذاہب وچ کھانے پینے تو‏ں متعلق سخت احکامات نيں، یہودیت وچ کشروت جائز اے تے اسلام وچ حلال دی ترغیب دتی گئی اے۔ دونے ہی مذاہب وچ خنزیر حرام اے۔ حلال دی پابندی بالکل کشروت دی طرح اے۔ لیکن فرق ایہ اے کہ تمام کشروت کھانے حلال نيں لیکن تمام حلال کھانے کشروت نئيں منے جاندے۔ مثال دے طور اُتے حلال کھاناں وچ دودھ تے گوشت نو‏‏ں ملیا کر کھانا ناجائز نئيں اے اسی طرح پترا مچھلی وی جائز اے جدو‏ں کہ ایہ سب کشروت وچ حرام نيں۔ اک استثنا شیعہ اسلام وچ اے کہ مچھلی یا کوئی وی سمندی کھانا بغیر خول (کھال) دے حلال نئيں منیا جاندا اے۔ دونے مذاہب دی کتب وچ اسيں جنس پرستی تے بغیر شادی دے جماع حرام نيں۔ [۷۷] اسی طریقے تو‏ں دوران وچ حیض عورت تو‏ں پرہیز لازم اے تے جماح حرام اے۔ دونے مذاہب وچ ختنہ مشرکہ طور اُتے ضروری اے۔

ہور مشترکہ اعمال

سودھو

دونے مذاہب وچ میسحیت دے عقیدہ تثلیث تے مسیح نو‏‏ں خدا ماننے دے عقیدے نو‏‏ں توحید دے خلاف سمجھیا جاندا اے۔ ایسے ہیبت پرستی تے قبر پرستی وی دونے مذاہب وچ حرام نيں۔ دونے دے اپنے اپنے رسمی رنگ نيں؛ یہودیت دا نیلا رنگ تے اسلام دا ہرا رنگ۔ دونے فرشتہ اُتے ایمان رکھدے نيں کہ اوہ خدا دے خدام نيں، دونے وچ جن دا تصور وی پایا جاندا اے۔ یہودیت وچ شیطان تے اسلام وچ الشیطان کہیا جاندا اے۔ دونے شیطان نو‏‏ں نکارتے نيں او ر خدا دا دشمن مندے نيں۔ دونے مذاہب وچ فرشتاں دے مخصوص نام تے انہاں دے مخصوص کم دا تصور پایا جاندا اے۔ دونے مذاہب وچ موروثی گناہ دا انکار اے تے روايتی طور دونے اسيں جنس پرستی نو‏‏ں گناہ سمجھدے نيں۔ دونے مذاہب دی روایات؛ یہودی متون تے اسلامی حدیث وچ وی یکسانی پائی جاندی اے۔ مثال دے طور پوتیفار دی بیوی دا نام زلیخا سی [۷۸] اسلامی حدیث تے یہودی تلمود وچ ایہ یکسانی اے کہ دونے لکھے جانے تو‏ں قبل شفوی طور سینہ بسینہ منتقل ہوندی چلی آرہی سن۔ [۷۹][۸۰][۸۱]

یہودی تے اسلامی افکار دے مابین باہمی جوابی عمل

سودھو

سعيد بن يوسف الفيومي

سودھو

سب تو‏ں اہ‏م یہودی مفکراں وچو‏ں اک سعيد بن يوسف الفيومي (892–942) نيں جنہاں اُتے اسلامی تعلیمات دا اچھا خاصا اثر ہويا اے۔ انہاں دی اک اہ‏م تصنیف كتاب الامانات والاعتقادات اے۔ اس وچ انہاں نے ایسے مسائل سےبحث کيتی اے جو متکلمین نو‏‏ں بہت پسند آئے نيں جداں مادہ دی تخلیق، اللہ دی وحدانیت، صفات الہیہ تے روح وغیرہ۔ انہاں نے بوہت سارے فلسفاں دی سخت تنقید وی دی اے۔ 12واں عیسوی فلسفہ دی صدی سی تے اس صدی وچ اک تو‏ں بڑھکر اک مایہ ناز فلسفی پیدا ہوئے۔ انہاں وچ مسلماناں وچ سب تو‏ں اہ‏م امام غزالی (1058–1111) تے یہودیاں وچ سب تو‏ں اہ‏م يهوذا اللاوی (1140) نيں۔ الغزالی دی طرح يهوذا اللاوی نے وی اپنی فکر تے فلسفہ نو‏‏ں فلسفہ قاریہ دی بیڑیاں تو‏ں آزد اد رکھیا۔ اسنو‏ں سلسہ وچ انہاں نے كتاب الحجة والدليل في نصرة الدين الذليل لکھی جس وچ تمام فلسفیانہ تصورات دی نکیر دی اے۔

موسى بن ميمون

سودھو

موسى بن ميمون نے ارسطو دے فلسفے نو‏‏ں یہودیت تو‏ں اسيں آہنگ کرنے دی کوشش کيتی۔ اس سلسلہ وچ انہاں نے دلالة الحائرين لکھی جو صدیاں تک یہودیاں مفکرین دا مآخذ و مرجع بحث رہی۔ اس کتاب وچ موسی بن میمون نے تخلیق، توحید، صفات الیہہ تے روح اُتے بحث کيتی اے۔ تے انہاں موضوعات نو‏‏ں ارسطو دے نظریے دے مطابق اس طرح پیش کیتا اے کہ مذہبی تعلیمات تو‏ں نئيں ٹکراندی نيں۔ مثال دے طور اُتے جے اوہ مادہ تے شکل وچ ارسطو دی تعلیمات نو‏‏ں قبول کردا اے وتو اوتھے مادہ دے دوام دی نکیر کردا اے۔ ایسے ہی اوہ ارسطو دے اس نظریے نو‏‏ں قبول نئيں کردا اے کہ خدا نو‏‏ں صرف کائنات دا علم اے اس دے ذرات دا نئيں۔ اوہ مسلسل تبدیل ہوندے رہیاں گے۔ موسی بن میمون کہندے نيں “خدا متقبل وچ ہونے والے واقعات تو‏ں باخبر اے تے مستقبل دی کوئی چیز خدا دے علم تو‏ں باہر نئيں ہے۔اسی لئی خدا نو‏‏ں کوئی نويں گل نئيں بتائی جا سکدی کیونکہ سب کچھ اس دے علم وچ اے۔ اسنو‏ں معلوم اے کہ فلاں تے فلاں بندہ حالے معدوم اے مگر فلاں متعین وقت وچ اوہ پیدا ہوئے گا، اک مدت تک وجود وچ رہیگا تے پھر عدم نو‏‏ں روانہ ہو جائیگا۔ پھر جدو‏ں اوہ بندہ وجود وچ آندا اے تب وی خدا دے لئی کوئی نويں گل نئيں اے تے کوئی ایسی گل نئيں ہوندی اے جو اسنو‏ں معلوم نئيں ہے۔وہ اس بندہ نو‏‏ں ایسے ہی جاندا اے جداں اوہدی تخلیق تو‏ں پہلے جاندا سی[۸۲] ” جے مستقبل وچ واقع ہونے والے کسی حادثہ تو‏ں بچنا اے تو ارسطو دے نظریے مذہب دی محتاج ہوندی نيں ، موسی بن میمون مکمل طور اُتے ارسطو دے نظریے وحدت روح تو‏ں اختلاف نئيں کردے نيں؛ تے ینيں اُتے اوہ راسخ الاعتقاد مفکرین دی تنقیداں دا نشانہ بندے نيں۔ کئی ماہرین نے عربی فلسفہ دا ترجمہ کیتا تے انہاں اُتے تنصرے کیتے نيں، ایہ اک سلسہ وار کم اے جس وچ عبرانی مفکرین نے ودھ چڑھ کر حصہ لیا اے۔ [حوالہ درکار] انہاں وچ خاص طور قابل ذکر ابن طبون، موسی بن الیوشع تے جرسونيدس اہ‏م نام نيں۔ انہاں لوگاں نے ابن رشد دی کتاباں تے فسلفہ اُتے خصوصی توجہ دی اے تے اپنے مطالعہ دا موضوع بنایا اے۔ موسی بن میمون نے وی ابن رشد دے فلسفہ اُتے خوب تبصرہ کیتا اے۔ موسی بن میمون نے اپنے شاگرد جوزف بن جودہ نو‏‏ں اک خط وچ لکھیا اے:

” تمام اسماعیلی بت پرست نئيں نيں؛ اک زمانہ ہويا بت پرستی انہاں دی بولی و دل تو‏ں محو ہو چک‏ی ہے؛ اوہ خدا نو‏‏ں صفت وحدانیت تو‏ں متصف کردے نيں، توحید وچ نو‏‏ں کوئی شک و شبہ نئيں اے۔ گرچہ اوہ ساڈے بارے وچ جھوٹ بولتے نيں کہ اسيں ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ خدا دا کوئی بیٹا اے، ایہ اس گل دی دلیل نئيں اے کہ اسيں وی انہاں دے بارے وچ جھوٹ بولاں تے انہاں نو‏‏ں بت پرست سمجھاں۔ ایہ وی نئيں کہنا چاہیے کہ انہاں دا مقدس گھر خانہ کعبہ بتاں دا گھر اے جس وچ کچھ بت چھپا کر رکھے گئے نيں جنکی عبادت انہاں دے پرکھے کیتا کردے تھے۔پھر ایہ کیتا ہے؟ جنہاں دے دل اوہدی طرف جھکے ہوئے نيں صرف اوہی جنت وچ جان گے۔ اسماعلیاں دے عورتاں تے بچےآں دے وی دل تے بولی بت پرستی تو‏ں پاک نيں۔ انہاں دی خطا تے بیوقوفی دوسری چیزاں وچ نيں جنہاں نو‏ں زیر تحریر نئيں لیایا جا سکدا کیونکہ اسرائیل وچ بیوقوف تے مرتد قسم دے لوگ موجود نيں۔ لیکن ایہ مسلم اے کہ عقیدہ توحید وچ مسلما‏ن بالکل برحق نيں تے خطا تو‏ں مبرا نيں۔ [۸۳] “

نمائش اُتے اثر

سودھو

سعيد بن يوسف الفيومي دا بائیبل اُتے تبصرہ معتزلہ تو‏ں متاثر ہے؛ تے اس دا مصنف خدا دی مثبت صفات نو‏‏ں نئيں مانتاہے سوائے ایہ کہ اوہ بائبل دی اس انداز وچ تشریح کردا اے کہ خدا نو‏‏ں تجسیمیت تو‏ں پاک ثابت کردا اے۔ یہودی نقاد ابراہیم بن عزرا بائبل دے تخلیقی موضوعات تے دوسری مقدس متون دی فلسفیانہ تشریح کردا اے۔ موسی بن نجمان تے ہور مفکرین اپنی تحریراں وچ فلسفیانہ افکار نو‏‏ں قبول کردے نيں۔ اسی لئی پنج صدیاں تک زیر بحث رہنے والا سلامتی تاثر قبالہ دے وجود دا سبب بندا اے جو یہودیت دی گہرائی، نوافلاطونيت تے باطنیت دے تاثر دے انکار دا نتیجہ اے۔

مسلم تے یہودیت جنگاں تے فوجی رسہ کشی

سودھو

اسلامی روایات دے مطابق اسلام دے ابتدائی ایام وچ یہود دا اک قبیلہ بنو قریظہ میثاق مدینہ دی خلاف ورزی دا مرتکب ہويا۔ جس دی وجہ تو‏ں 700 یہودی مارے گئے۔ اورکئی عورتاں نو‏‏ں باندی بنا لیا گیا۔ انہاں وچو‏ں اک صفیہ بنت حیی بن اخطب سن جنہاں دے شوہر كنانة ابن الربيع سن، اوہ وی جنگ وچ مارے گئے سن، بعد وچ صفیہ تو‏ں محمد بن عبد اللہ صلی اللہ علیہ و سلم نے شادی کرلی۔ [۸۴] تاریخ وچ متعدد مرتبہ مسلماناں دے ذریعہ یہودیاں اُتے حملہ ہويا جداں قتل فاس 1033ء، غرناطہ قتل عام 1066 تے صفد وچ لوٹ مار 1834۔ وجہ کچھ وی ہو مگر یہودی انہاں سب نو‏‏ں بھولے نئيں سن ۔ 19واں صدی وچ تحریک صہیونیت دا آغاز ہويا جس دا مقصد فلسطین دی تاریخی سرزمین (زایون) وچ ارض اسرائیل دا قیام کرکے یہودیاں دا قومی ملک بنانا سی اس تو‏ں فلسطینی یہود تے فلسطینی عرب دے ما بین کشیدگی دی شروعات ہوندی اے جس دی تاریخ ابتدا 1947ء اے۔ اس طرح اک خانہ جنگی شروع ہوجاندی اے جس دے نتیجہ وچ کئی مسلم ممالک تو‏ں یہودیاں دا اخراج ہوندا اے۔ 1948ء وچ ریاست اسرائیل دے قیام دے اعلان دے فوراً بعد 1948ء دی عرب اسرائیلی جنگ دا اعلان ہوندا اے۔ جس وچ اسرائیل نو‏‏ں فتح حاصل ہوئی۔ اس جنگ دے بعد 12 ہور جنگاں عرب تے اسرائیل دے مابین لڑی گئياں۔ عرب اسرائیل تنازع نے اسلامی یہودی تعلقات نو‏‏ں بری طرح کمزور کیتا اے۔

ہور دیکھیے

سودھو

Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Portal/images/j' not found.

تاریخ

سودھو

ثقافت

سودھو

تنازعات

سودھو

مذہب دا تقابلی مطالعہ

سودھو

حواشی

سودھو
  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ Prager, D; Telushkin, J۔ Why the Jews?: The Reason for Antisemitism۔ New York: Simon & Schuster، 1983. pp. 110–26.
  2. ↑ قرآن 19:51: "Also mention in the Book (the story of) Moses: for he was specially chosen, and he was a messenger (and) a prophet."
  3. ↑ Annabel Keeler, "Moses from a Muslim Perspective"، in: Solomon, Norman; Harries, Richard; Winter, Tim (eds.)، Abraham's children: Jews, Christians, and Muslims in conversation، by. T&T Clark Publ. (2005)، pp. 55–66.
  4. ↑ Yahud, Encyclopedia of Islam
  5. ↑ Sarah Stroumsa, Maimonides in His World: Portrait of a Mediterranean Thinker، Princeton University Press, 2009 pp. 65–66: 'we do know the extent of Maimonides' involvement in the wider Islamic culture. We know that, as far as science and learning are concerned, he was deeply immersed in the culture, and did his best to remain abreast of the developments that occurred in it. The reluctance to acknowledge his familiarity with Muslim law is therefore puzzling, particularly since there is no evidence for such reluctance on Maimonides' part' (p. 65)
  6. ↑ https://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/biography/Nagid.html
  7. ↑ Will Durant, The Story of Civilization, Volume 4, 'The Age of Faith' p. 156
  8. ↑ The religion of Semites, ch. 1
  9. ↑ Genesis 20
  10. ↑ Sources for the following are:
    • J.Z.Smith 98, p. 276
    • Anidjar 2001, p. 3
  11. ↑ Annabel Keeler, "Moses from a Muslim Perspective"، in: Solomon, Norman; Harries, Richard; Winter, Tim (eds.)، Abraham's children: Jews, Christians, and Muslims in conversation, by. T&T Clark Publ. (2005)، pp. 55–66.
  12. ↑ European Association for Biblical Studies. Meeting (2003). Yahwism After the Exile: Perspectives on Israelite Religion in the Persian Era. Uitgeverij Van Gorcum, 70–. ISBN 978-90-232-3880-5. 
  13. ↑ Dr. Andrea C. Paterson (21 مئی 2009). Three Monotheistic Faiths – Judaism, Christianity, Islam: An Analysis and Brief History. AuthorHouse, 112–. ISBN 978-1-4520-3049-4. 
  14. ↑ (1 اپریل 2010) The A to Z of Prophets in Islam and Judaism. Scarecrow Press, 1–. ISBN 978-1-4617-1895-6. 
  15. ↑ Uri Rubin, Muhammad, Encyclopedia of the Quran
  16. ↑ The Cambridge History of Islam, (1997)، p. 39
  17. ↑ ۱۷.۰ ۱۷.۱ ۱۷.۲ Esposito, John. (1998)، Islam: the Straight Path, extended edition. Oxford university press, p.17.
  18. ↑ 'Muhammad, Encyclopedia of Islam'، Alford Welch
  19. ↑ Muhammad, Encyclopedia of Islam, Alford Welch
  20. ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ The Cambridge History of Islam, pp. 43–44
  21. ↑ Watt (1956)، p. 175, p. 177
  22. ↑ Gerhard Endress, Islam, Columbia University Press, p.29
  23. ↑ Mark R. Cohen, Under Crescent and Cross: The Jews in the Middle Ages، p. 23, Princeton University Press
  24. ↑ Allusion to Muhammad in Maimonides' Theory of Prophecy in His Guide of the Perplexed By Yehuda Shamir, University of Cincinnati
  25. ↑ Jacob Neusner, God's Rule: The Politics of World Religions, p. 153, Georgetown University Press, 2003, سانچہ:آئی ایس بی این
  26. ↑ Akram Ḍiyāʼ ʻUmarī (1991). Madīnan Society at the Time of the Prophet: Its characteristics and organization. IIIT, 62–. ISBN 978-0-912463-36-0. 
  27. ↑ Haggai Mazuz (3 جولیائی 2014). The Religious and Spiritual Life of the Jews of Medina. BRILL, 16–. ISBN 978-90-04-26609-4. 
  28. ↑ See [قرآن 2:100]
  29. ↑ Bereishit – Chapter 10 – Genesis
  30. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  31. ↑ Bava Batra 15b.]
  32. ↑ Prophet Hud Archived 11 ستمبر 2007 at the وے بیک مشین
  33. ↑ Prophet Yusuf Archived 27 اگست 2007 at the وے بیک مشین
  34. ↑ "The Prophets Of Islam – A Referenced List"۔ islamtutor.com۔ ۰۳ جولائی ۲۰۰۷ میں اصل سے آرکائیو شدہ 
  35. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  36. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  37. ↑ http://www.yutorah.org/_materials/SWeiss_102307.pdf "Job never existed and was never created, but was only a mashal [ie.a fictional tale]" (b. Baba Bathra 15a)۔ Those, on the other hand, who believe that he "existed and was created" and that the story happened, do not know at what time and in what place he lived."
  38. ↑ Cowling (2005)، p. 265
  39. ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ Poliakov (1974)، pp. 91–96
  40. ↑ Lewis (1984)، pp. 10, 20
  41. ↑ Lewis (1987)، pp. 9, 27
  42. ↑ Lewis (1999)، p. 131
  43. ↑ Lewis (1999)، p. 131; (1984)، pp. 8, 62
  44. ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ Cohen ' 'Tikkun' '، Vol. 6, No. 3. (1991)۔
  45. ↑ Stillman ' 'Tikkun' ' Vol. 6, No. 3. (1991)
  46. ↑ ۴۶.۰ ۴۶.۱ Lewis (1984)، pp. 17–18, 94–95; Stillman (1979)، p. 27
  47. ↑ Lewis (1984)، p. 52; Stillman (1979)، p. 77
  48. ↑ Lewis (1984)، p. 28
  49. ↑ {{{title}}}. 
  50. ↑ Ritva on Pesachim 25b “And you should know that the faith of the [Muslims]، although they believe in the unity of God, it is considered complete idolatry in terms of getting killed and not converting, for one who admits to their faith denies the Torah of Moses, saying that it is not true as it is in our hands, and anything like this is complete idolatry, and they (Chazal) did not say by other commandments that one should transgress rather than get killed where their intent is to have one transgress, except in a circumstance where they tell him to violate Shabbat in order to transgress his religion, but not in a circumstance where they tell him to violate Shabbat so as to concede that your Torah is not true and God did not command to keep Shabbat. So I have heard.”
  51. ↑ Felter, Nurit (14 نومبر 2008). "Sharp drop in Christians converting to Judaism". Ynetnews. https://web.archive.org/web/20181224211033/https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3622958,00.html. Retrieved on
    18 اپریل 2012. 
  52. ↑ Primack, Karen. "The Renewal of Jewish Identity in Timbuktu" Archived 29 اکتوبر 2005 at the وے بیک مشین، kulanu.org. Retrieved 12 نومبر 2006.
  53. ↑ Ross, Dan. Acts of Faith، Schocken Books, New York, 1984, pp. 67–82. سانچہ:آئی ایس بی این">استشهاد فارغ (معاونت) 
  54. ↑ ۵۴.۰ ۵۴.۱ Yardeni, Dan. (2010-04-25) Jewish History / Waiting for the Messiah – Haaretz Daily Newspaper | Israel Newsسانچہ:مردہ ربط۔ Haaretz.co.il. Retrieved on 2010-10-19.
  55. ↑ Iranian Muslim converts to Judaism Archived 13 جنوری 2012 at the وے بیک مشین
  56. ↑ Report Archived 2007-10-12 at the وے بیک مشین، روئٹرز، 16 فروری 2000, cited from بہائیت Library Online. The Encyclopaedia Judaica estimated the number of Jews in Iran at 25,000 in 1996.
  57. ↑ "Jewish Virtual Library" 
  58. ↑ ۵۸.۰ ۵۸.۱ "Part 3: Partition, War and Independence"۔ The Mideast: A Century of Conflict۔ National Public Radio۔ 2 اکتوبر 2002۔ 2018-12-24 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 13 جولیائی 2007 
  59. ↑ Two Hundred and Seventh Plenary Meeting. The United Nations. 11 مئی 1949. http://domino.un.org/UNISPAL.NSF/1ce874ab1832a53e852570bb006dfaf6/0b3ab8d2a7c0273d8525694b00726d1b. Retrieved on
    13 جولیائی 2007.  Archived 2007-09-12 at the وے بیک مشین
  60. ↑ General Progress Report and Supplementary Report of the United Nations Conciliation Commission for Palestine, Covering the Period from 11 دسمبر 1949 to 23 اکتوبر 1950. The United Nations Conciliation Commission. 23 اکتوبر 1950. http://domino.un.org/unispal.nsf/9a798adbf322aff38525617b006d88d7/93037e3b939746de8525610200567883. Retrieved on
    13 جولیائی 2007.  Archived 2007-06-03 at the وے بیک مشین (U.N. General Assembly Official Records, Fifth Session, Supplement No. 18, Document A/1367/Rev. 1)
  61. ↑ "Instead, the new arrivals were Oriental-Sephardic Jews from the Middle Eastern and North African countries—culturally, religiously, and racially very different from the Ashkenazi (European) founders of the state. And most Orientals came not for strong ideological reasons but because of Arab persecution resulting from the very attempt to establish a Jewish state." Dekmejian, R. Hrair۔ Patterns of Political Leadership: Egypt, Israel, Lebanon، SUNY Press, 1975, pp. 246–47. سانچہ:آئی ایس بی این
  62. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  63. ↑ Freidenreich, David M. "Muslim-Jewish Dialogue." In The Oxford Encyclopedia of the Islamic World۔ Oxford Islamic Studies Online۔
  64. ↑ Doandio, Rachel and Julia Goldman
  65. ↑ "FFEU Muslim-Jewish Program"۔ The Foundation for Ethnic Understanding۔ 14 ستمبر 2013 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 18 ستمبر 2013 
  66. ↑ First steps Formally and informally, local Jews and Muslims get to know each otherسانچہ:مردہ ربط
  67. ↑ اکتوبر 2009+02:37:52 Islam and Judaism، Rabbi Justin Jaron Lewis
  68. ↑ "Archived copy"۔ 23 مارچ 2012 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 3 ستمبر 2010 
  69. ↑ (TAM)۔ The American Muslim (2005-12-01)۔ Retrieved on 2010-10-19.
  70. ↑ Why Islam Will Never Accept the State of Israel American Thinker 30 جون 2010
  71. ↑ Tanagho, Samy, 2005 Glad News!: God Loves You My Muslim Friend p. 19
  72. ↑ ۷۲.۰ ۷۲.۱ ۷۲.۲ ۷۲.۳ ۷۲.۴ ۷۲.۵ استشهاد فارغ (معاونت) 
  73. ↑ Machine-slaughtered Meat Archived 2008-11-21 at the وے بیک مشین، Shaykh Muhammad ibn Adam al-Kawthari, eat-halal.com۔ Retrieved 23 مارچ 2006.
  74. ↑ Haggai Mazuz (3 جولیائی 2014). The Religious and Spiritual Life of the Jews of Medina. BRILL, 17–21. ISBN 978-90-04-26609-4. 
  75. ↑ Islam and Judaism – Influences Contrasts and Parallels، houseofdavid.ca
  76. ↑ {{{title}}}. 
  77. ↑ (Sayyid Abul Ala Maududi, "The Meaning of the Quran, Volume 3"، note 7-1, p. 241, 2000, Islamic Publications
  78. ↑ "A Coat of Many Cultures"۔ ucalgary.ca 
  79. ↑ (2014) The Talmud – A Biography: Banned, censored and burned. The book they couldn't suppress. A&C Black, 58. ISBN 978-1-4729-0595-6. 
  80. ↑ (2001) Children of Abraham: An Introduction to Judaism for Muslims, illustrated, KTAV Publishing House, Inc., 42–43. ISBN 978-0-88125-720-5. 
  81. ↑ (2006) Creating Judaism: History, Tradition, Practice, illustrated, Columbia University Press, 195. ISBN 978-0-231-13489-7. 
  82. ↑ استشهاد فارغ (معاونت) 
  83. ↑ Islam and the halakhah | Judaism | Find Articles at BNET۔ Findarticles.com. Retrieved on 2010-10-19.
  84. ↑ Hadith – Book of Fear Prayer – Sahih al-Bukhari – Sunnah.com – Sayings and Teachings of Prophet Muhammad (صلى الله عليه و سلم)

باہرلے جوڑ

سودھو
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=اسلام_تے_یہودیت&oldid=662073" توں لیا