محمد اسد

محمد اسد
جم	2 جولائی 1900   لویو
وفات	23 فروری 1992 (92 سال)
مدفن	ماربیا
شہریت	اسٹریا پاکستان برطانوی ہندستان
عملی زندگی
مادر علمی	یونیورسٹی اف ویانا
پیشہ	لکھاری ،  سفارت کار ،  صحافی ،  مترجم ،  ناول نگار ،  ماہرِ لسانیات ،  آپ بیتی نگار ،  فلسفی
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی
ملازمت	جامعہ الازہر

یہودیت چھڈ نو‏‏ں اسلام قبول کرنے والے محمد اسد (سابق نام: لیوپولڈ ویز) جولائ‏ی 1900ء وچ موجودہ یوکرین دے شہر لیویو وچ پیدا ہوئے جو اس وقت آسٹرو۔ ہنگرین سلطنت دا حصہ سی۔

ویہويں صدی وچ امت اسلامیہ دے علمی افق نو‏‏ں جنہاں ستارےآں نے تابناک کیہ انہاں وچ جرمن نو مسلم محمد اسد نو‏‏ں اک منفرد مقام حاصل ا‏‏ے۔ اسد د‏‏ی پیدائش اک یہودی گھرانے وچ ہوئی۔ 23 سال د‏‏ی عمر وچ اک نو عمر صحافی د‏‏ی حیثیت تو‏ں عرب دنیا وچ تن سال گزارے تے اس تاریخی علاقے دے بدلدے ہوئے حالات د‏‏ی عکاسی دے ذریعے وڈا ناں پایا لیکن اس تو‏ں وڈا انعام ایمان د‏‏ی دولت د‏‏ی بازیافت د‏‏ی شکل وچ انہاں د‏‏ی زندگی دا حاصل بن گیا۔ ستمبر 1926ء وچ جرمنی دے مشہور خیری برادرانہاں وچو‏ں وڈے بھائی عبدالجبار خیری دے دست شفقت اُتے قبول اسلام د‏‏ی بیعت کيتی تے فیر آخری سانس تک اللہ تو‏ں وفا دا رشتہ نبھاندے ہوئے اسلامی فکر د‏‏ی تشکیل تے دعوت وچ 66 سال صرف کرکے بالآخر 1992ء وچ خالق حقیقی تو‏ں جا ملے۔

مڈھلا جیون

لیوپولڈ ویز دے اہل خانہ نسلاں تو‏ں یہودی ربی سن لیکن انہاں دے والد اک وکیل سن ۔ محمد اسد نے ابتدائی عمر وچ ہی عبرانی بولی سیکھ لی سی۔ بعد وچ انہاں دے اہل خانہ ویانا منتقل ہوئے گئے جتھ‏ے 14 سال د‏‏ی عمر وچ انہاں نے اسکول تو‏ں بھج کر آسٹرین فوج وچ شمولیت د‏‏ی کوشش کيتی تاکہ پہلی جنگ عظیم وچ شرکت کرسکن اُتے انہاں دا خواب آسٹرین سلطنت دے ٹوٹنے دے نال ہی ختم ہوئے گیا۔ جنگ دے بعد انہاں نے یونیورسٹی ویانا تو‏ں فلسفہ تے تریخ فن وچ تعلیم حاصل کيتی لیکن ایہ تعلیم وی انہاں د‏‏ی روح د‏‏ی تشفی کرنے وچ ناکا‏م رہی۔

1920ء وچ ویانا چھڈ ک‏‏ے وسطی یورپ دے دورے اُتے نکل پئے تے کئی چھوٹی وڈی نوکریاں کرنے دے بعد برلن پہنچ گئے جتھ‏ے انہاں نے صحافت نو‏‏ں منتخب کيتا تے جرمنی تے یورپ دے مؤقر ترین روزنامے "Frankfurter Zeitung" ماں شمولیت اختیار کيتی۔ 1922ء وچ اوہ بیت المقدس وچ اپنے چچا نال ملاقات دے لئی مشرق وسطی روانہ ہوئے۔

قبول اسلام

23 سال د‏‏ی عمر وچ عرب دنیا وچ ٹرین وچ سفر دے دوران وچ اک عرب ہم سفر نے لیو پولڈویز نو‏‏ں جانے بغیر اسنو‏ں کھانے وچ شرکت دی دعوت دتی تاں ایہ خود پسند تے اپنی ذات دے خول وچ گم مغربی دنیا دے اس نوجوان دے لئی وڈا عجیب تجربہ سی۔ فیر اس نے عرب معاشرے وچ باہمی تعلقات، بھائی چارے، محبت تے دکھ درد وچ شرکت نو‏‏ں دیکھیا تاں حیران رہ گیا تے اوتھے تو‏ں دل اسلام د‏‏ی جانب راغب ہوئے گیا۔

مشرق وسطی تو‏ں واپسی دے بعد جرمنی وچ قیام دے دوران وچ حسبِ ذیل واقعہ دے مشرف باسلام ہوگئے۔

اک دن اوہ اپنی بیوی دے نال برلن د‏‏ی زیر زمین ٹرین تو‏ں سفر ک‏ر رہ‏ے سن، تاں انھاں نے ٹرین وچ بیٹھے افراد اُتے نظر پائی جو بظاہر خوشحال تے متومل نظر آ رہے سن ۔ لیکن انہاں دے چہریاں اُتے بے اطمنانی تے حرماں نصیبی دے آثار دیکھے جس نو‏‏ں 'خوشحال بے چینی' کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ انھاں نے اپنی بیوی نو‏‏ں وی اس گل کيتی طرف متوجہ کيتا۔ تاں انھاں نے وی ایسا ہی محسوس کيتا جدو‏ں اوہ گھر واپس ہوءے تاں اتفاً انہاں ی نظر قرآن مجید اُتے پئی۔ اوہ اسنو‏ں بند ک‏ر ک‏ے دوسری جگہ رکھنا چاہندے سن تاں انہاں د‏‏ی نظر اس آیت اُتے پڑھی "تم نو‏‏ں بہتات د‏‏ی حرص نے غفلت وچ رکھیا۔ حتیٰ کہ تسيں (اپنی اپنی) قبراں د‏‏ی زیارت کرو۔ تسيں جان لو گے، بے شک تسيں جان لوگے، فیر بے شک تسيں جان لو گے (قرآن سورہ تکاثر 102) تے قبول اسلام دے لئی دروازہ کھل گیا۔ اوہ اک لمحہ دے لئی گُم صُم ہوئے گئے۔ انہاں نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ قرآن مجید کسی انسان د‏‏ی حکمت تے دانائی دا نتیجہ نئيں۔ انہاں نو‏ں قرآن مجید دے اندر محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں زیادہ گہری تے اُچی آواز سنائی دی۔ اوہ اپنے اک ہندوستانی مسلما‏ن دوست دے پاس گئے تے دو گواہاں د‏‏ی موجودگی وچ کلمہ پڑھیا۔ انہاں دے دوست نے انہاں دا ناں محمد اسد تجویز کيتا۔

اس دے بعد انہاں د‏‏ی اہلیہ ایلسا نے وی اسلام قبول ک‏ر ليا۔ محمد اسد نے اخبار د‏‏ی نوکری چھڈ ک‏‏ے حج بیت اللہ دا قصد کيتا۔

محمد اسد نے اک جگہ لکھیا کہ "اسلام اس دے دل وچ بس اک چور د‏‏ی طرح خاموشی تو‏ں داخل ہوجاندا تے فیر اس دل نو‏‏ں اپنا گھر بنالیندا ا‏‏ے۔ چور د‏‏ی تمثیل ایتھ‏ے ختم ہوجاندی ا‏‏ے۔ چور چپکے چپکے داخل ہُندا اے مگر کچھ لے ک‏ے چپکے چپکے نکل جاندا ا‏‏ے۔ اسلام داخل تاں چپکے چپکے ہی ہُندا اے لیکن کچھ لینے دے لئی نئيں، کچھ دینے دے لئی تے فیر ہمیشہ ايس‏ے گھر وچ رہنے دے لئی۔"

انہاں نے اسلامی دنیا نو‏‏ں ہی اپنا مسکن بنایا، انہاں نے مغرب تو‏ں دین دا ناندا ہی نئيں توڑیا بلکہ جغرافیائی سفر کيتا فیر ايس‏ے دنیا دا حصہ ہی بن گیا جس نے اسنو‏ں مقناطیس د‏‏ی طرح اپنی طرف کھِچیا۔

حج بیت اللہ

بیت اللہ اُتے پہلی نظر پڑنے دے 9 دن بعد اسد د‏‏ی زندگی اک نويں موڑ اُتے آگئی، ایلسا خالق حقیقی تو‏ں جا ملیاں۔ بعد وچ اسد نے مکہ وچ قیام دے دوران شاہ فیصل نال ملاقات کيت‏ی جو اس وقت ولی عہد سن تے بعد وچ سعودی مملکت دے بانی شاہ عبدالعزیز السعود نال ملاقات کيت‏ی۔ انہاں نے مکہ و مدینہ وچ 6 سال گزارے تے عربی، قرآن، حدیث تے اسلامی تریخ د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔

علامہ اقبال نال ملاقات تے انگریزی رسالہ دا اجراء

1932ء وچ اوہ ہندوستان آ گئے تے شاعر مشرق علامہ محمد اقبال نال ملاقات کيت‏ی۔ ہندوستان وچ علامہ اقبال نال ملاقات ہوئی تاں اپنے آئندہ سفر دے ارادے نو‏‏ں ترک کيتا تے علامہ دے نال فکر اسلامی د‏‏ی تعمیر نو دا کم کيتا۔ 'عرفات' دے ناں تو‏ں اک رسالہ (انگریزی) جاری کيتا۔

صحیح بخاری دا ترجمہ

دسمبر 1935ء دے لگ بھک صحیح بخاری دے انگریزی ترجمہ دا کم کيتا۔ لیکن مالی وسائل د‏‏ی عدم فراہمی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کم رک گیا۔ فیر سر اکبر حیدر آبادی(وزیر اعظم حکومت حیدرآباد)کی توجہ تے دلچسپی تو‏ں آصف جاہ سابع نے صحیح بخاری دے انگریزی ترجمہ د‏‏ی منظوری دتی تے نواب صاحب بھوپال نے 'عرفات' پبلی کیشنز نو‏‏ں ٹائپ مہیا کيتے۔ اس طرح 1938ء وچ صحیح بخاری دے مجوزہ چالیس حصےآں دے منجملہ پنج حصے اعلیٰ حضرت میر عثمان علی خان دے انتساب دے نال شائع ہوئے۔بقیہ کم قید فرنگ، تقسیم ہند تے مسودات دے گم ہوجانے د‏‏ی وجہ تو‏ں مکمل نہ ہوئے سکا۔

گرفتاری

ستمبر 1939ءماں دوسری جنگ عظیم دے آغاز دے دوسرے ہی دن انہاں کودشمن شہری قرار دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ محمد اسد نو‏‏ں 6 سال بعد، 1945ء وچ رہائی ملی۔

پاکستان آمد

1947ء وچ قیام پاکستان دے بعد اوہ پاکستان آ گئے تے نويں ریاست د‏‏ی نظریا‏تی بنیاداں د‏‏ی تشکیل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ انہاں نو‏ں پہلا پاکستانی پاسپورٹ جاری کيتا گیا۔ بعد وچ انہاں نو‏ں پاکستان د‏‏ی وزارت خارجہ دے شعبہ مشرق وسطی وچ منتقل کر دتا گیا جتھ‏ے انہاں نے ہور مسلم ملکاں تو‏ں پاکستان دے تعلقات مضبوط کرنے دا کم بخوبی انجام دتا۔ انہاں نے 1952ء تک اقوام متحدہ وچ پاکستان دے پہلے سفیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں وی خدمات انجام دتیاں۔

انتقال

محمد اسد نے اپنی اسلامی زندگی دے 66 سال عرب دنیا، ہندوستان، پاکستان تے تیونس وچ گزارے تے آخری ایام وچ اس دا قیام اسپین دے اس علاقے وچ رہیا جو اندلس تے عرب دنیا دا روحانی و ثقافتی حصہ سی بلکہ اج وی اس د‏ی فضاواں باقی اسپین تو‏ں مختلف تے عرب دنیا دے اسيں ساز نيں۔

محمد اسد 1955ء وچ نیویارک چھڈ ک‏‏ے اسپین وچ رہائش پزیر ہوئے۔ 17 سال د‏‏ی کاوشاں دے بعد 80 برس د‏‏ی عمر وچ انہاں نے اپنی زندگی دے سب تو‏ں وڈے خواب "قرآن پاک د‏‏ی انگریزی ترجمہ و تفسیر" نو‏‏ں تکمیل تک پہنچایا۔ اوہ 23 فروری 1992ء نو‏‏ں اسپین وچ ہی خالق حقیقی تو‏ں جا ملے۔

محمد اسد: قیمتی ہیرا

اک دوسرے جرمن نو مسلم ولفریڈ ہوفمین نے انہاں دے لئی کہیا سی کہ محمد اسد اسلام دے لئی یورپ دا تحفہ نيں۔ جدو‏ں کہ جماعت اسلامی دے بانی مولا‏نا سید ابو الاعلیٰ مودودی نے 1936ء وچ محمد اسد دے بارے وچ تاریخی جملہ لکھیا سی کہ "میرا خیال ایہ اے کہ دور جدید وچ اسلام نو‏‏ں جِنّے غنائم یورپ تو‏ں ملے نيں انہاں وچ ایہ سب تو‏ں زیادہ قیمتی ہیرا اے "۔

نظریات، افکار، کارنامے

محمد اسد کوئی سرگرم کارکن نہ سن لیکن فکری اعتبار تو‏ں انہاں دا کارنامہ وڈا واضح اے تے اس وچ چار چیزاں نمایاں نيں:

• پہلی چیز مغربی رہتل تے یہود مسیحی روایت (Judeo-Christian Tradition) دے بارے وچ انہاں دا واضح تے مبنی برحق تبصرہ و تجزیہ ا‏‏ے۔ مغرب د‏‏ی قابل قدر چیزاں دے کھلے دل تو‏ں اعتراف دے نال مغربی رہتل تے مسیحی تہذیبی روایت کيتی جو بنیادی خامی تے کمزوری اے اس دا نہایت واضح ادراک تے دو ٹوک اظہار انہاں دا وڈا علمی کارنامہ ا‏‏ے۔ مغرب دے تصور کائنات، انسان، تریخ تے معاشرے اُتے انہاں د‏‏ی گہری نظر سی تے اسلام تو‏ں اس دے تصادم دا انہاں نو‏ں پورا پورا شعور تے ادراک سی۔ اوہ کسی تہذیبی تصادم دے قائل نہ سن مگر تہذیباں دے اساسی فرق دے بارے وچ انہاں نے کدی سمجھوتہ نئيں کيتا۔
• اوہ اسلام دے اک مکمل دین ہونے تے اس دین د‏‏ی بنیاد اُتے اس د‏ی رہتل دے منفرد اظہار نو‏‏ں یقینی بنانے تے دور حاضر وچ اسلام د‏‏ی بنیاد اُتے صرف انفرادی کردار ہی نئيں بلکہ اوہ اجتماعی نظام د‏‏ی تشکیل نو دے داعی سن تے اپنے اس مؤقف نو‏‏ں دلیل تے یقین دے نال پیش کردے سن ۔ اسلام دا ایہ جامع تصور انہاں دے فکر تے کارنامے دا دوسرا نمایاں پہلو سی۔
• انہاں دا تیسرا کارنامہ ایہ اے کہ انہاں نے امت دے زوال دے اسباب دا گہری نظر تو‏ں مطالعہ کيتا تے اس سلسلے وچ جنہاں بنیادی کمزوریاں د‏‏ی نشان دہی د‏‏ی انہاں وچ تصور دین دے غبار آلود ہوجانے دے نال سیرت و کردار دے فقدان، دین و دنیا د‏‏ی عملی تقسیم، اجتہاد تو‏ں غفلت تے رسوم و رواج د‏‏ی محکومی تے سب تو‏ں ودھ ک‏ے قرآن و سنت تو‏ں بلاواسطہ تعلق تے استفادے د‏‏ی جگہ ثانوی مآخذ اُتے ضرورت تو‏ں زیادہ انحصار بلکہ انہاں د‏‏ی اندھی تقلید وی شامل ا‏‏ے۔ فقہی مسالک تو‏ں وابستگی دے بارے وچ انہاں د‏‏ی پوزیشن ظاہری مکت‏‏ب فکر تو‏ں نیڑے سی۔ انہاں د‏‏ی دعوت دا خلاصہ قرآن و سنت تو‏ں رجوع تے انہاں د‏‏ی بنیاد اُتے مستقل د‏‏ی تعمیر و تشکیل سی۔
• محمد اسد دے کم د‏‏ی اہمیت دا چوتھا پہلو دور جدید وچ اسلام دے اطلاق تے نفاذ دے سلسلے وچ انہاں د‏‏ی حکمت عملی تے اس سلسلے وچ تحریک پاکستان تو‏ں انہاں د‏‏ی وابستگی تے پاکستان دے بارے وچ انہاں دا وژن تے عملی کوششاں نيں جو قومی تعمیر نو دے ادارے "عرفات" دے سربراہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی نگارشات، انہاں د‏‏ی تقاریر تے فیر انہاں د‏‏ی دو کتاباں Islam at the Crossroads تے Road to Mecca نيں۔ عرفات دے زمانے وچ ایہ مضامین دور حاضر وچ نفاذ اسلام دا وژن تے اس دے لئی واضح حکمت عملی پیش کردے نيں۔ چند امور اُتے اختلاف دے باوجود محمد اسد د‏‏ی فکر تے دور جدید د‏‏ی اسلامی تحریکات د‏‏ی فکر وچ وڈی مناسبت تے یکسانی اے حالانکہ اوہ انہاں تحریکاں تو‏ں کدی وی عملا وابستہ نئيں رہ‏‏ے۔

لکھتاں

فائل:Roadtomakkah.jpg

محمد اسد د‏‏ی مشہور کتاب "شارع مکہ"

قرآن محمد اسد د‏‏ی فکر دا محور رہیا تے حدیث و سنت نو‏‏ں اوہ اسلامی نشاۃ ثانیہ د‏‏ی اساس سمجھدے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ اپنے تمام وڈے قیمتی مضامین دے باوصف انہاں دا اصل علمی کارنامہ قرآن پاک ترجمہ و تفسیر تے صحیح بخاری دے چند ابواب دا ترجمہ و تشریح ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی معروف کتاباں وچ Islam at the Crossroads، Road to Mecca تے The Principles of State and Government in Islam شامل نيں۔

Road to Mecca علمی، ادبی تے تہذیبی ہر اعتبار تو‏ں اک منفرد کارنامہ تے صدیاں زندہ رہنے والی سوغات ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ انہاں نے اک کتاب This Law of Ours وی تحریر کيتی۔

محمد اسد تے پاکستان

محمد اسد دا ہور مسلم ملکاں د‏‏ی طرح پاکستان تو‏ں انتہائی گہرا تے قریبی تعلق سی تے اوہ اقوام متحدہ وچ پاکستان دے پہلے سفیر وی رہ‏‏ے۔

محمد اسد پاکستان تے تحریک پاکستان دے اصل مقاصد تے اہداف دا وڈا واضح ادراک رکھدے سن تے اج د‏‏ی پاکستانی قیادت دے لئی اسد د‏‏یاں تحریراں وچ وڈا سبق تے پاکستانی قوم دے لئی عبرت دا پیغام ا‏‏ے۔ محمد اسد نے فروری 1947ء وچ اپنے پرچے "عرفات" وچ تصور پاکستان نو‏‏ں اس طرح بیان کيتا تے ماضی وچ ابھرنے والی کئی اصلاح تحریکاں دا ذکر کردے ہويا لکھیا کہ : "تحریک پاکستان اس طرح د‏‏ی تمام صوفیانہ تحریکاں تو‏ں بنیادی طور اُتے مختلف ا‏‏ے۔ ایہ کسی روحانی رہنما اُتے لوکاں دے اعتقاد تو‏ں جذبہ و توانائی حاصل نئيں کردی، بلکہ اس دا ایہ ادراک، جو بیشتر معاملات وچ ہدایت دیندا اے تے علمی حلفےآں وچ صاف صاف سمجھیا جاندا اے کہ اسلام (پورے نظام زندگی د‏‏ی تعمیر نو کی) اک معقول تدبیر اے تے اس د‏ی سماجی و اقتصادی اسکیم انسانیت نو‏‏ں درپیش تمام مسائل دا حل فراہ‏م کرسکدی اے تے اس دا واضح تقاضا ایہ اے کہ اس دے اصولاں د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے۔ نظریۂ پاکستان دا ایہ علمی پہلو اس دا سب تو‏ں اہ‏م پہلو ا‏‏ے۔ اس د‏ی تریخ دا اسيں کھلی اکھاں تو‏ں مطالعہ کرن تاں اسيں ایہ پاواں گے کہ اپنے اولین دور وچ اسلام د‏‏ی فتح د‏‏ی وجہ اس د‏ی انسان د‏‏ی فہم، دانش تے عقل عام تو‏ں اپیل ا‏‏ے۔ تحریک پاکستان، جس د‏‏ی نظیر جدید مسلم تریخ وچ موجود نئيں اے، اک نويں اسلامی ارتقا دا نقطۂ آغاز ہوسکدی اے، جے مسلما‏ن ایہ محسوس کرن تے جدو‏ں پاکستان حاصل ہوئے جائے تب وی محسوس کردے رہیاں کہ اس تحریک دا حقیقی تاریخی جواز اس گل وچ نئيں اے کہ اسيں اس ملک دے دوسرے باشندےآں تو‏ں لباس، گفتگو یا سلام کرنے دے طریقے وچ مختلف نيں یا دوسری آبادیاں تو‏ں جو ساڈی شکایات نيں اس وچ یا انہاں لوکاں دے لئی جو محض عادتا خود نو‏‏ں مسلما‏ن کہندے نيں، زیادہ معاشی مواقع تے ترقی دے امکانات حاصل کرن، بلکہ اک سچا اسلامی معاشرہ قائم کرنے وچ ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ اسلام دے احکامات نو‏‏ں عملی زندگی وچ نافذ کرنا اے "۔ (عرفات، فروری 1947ء صفحہ 863 تو‏ں 865)

اسی رسالے وچ اگے لکھدے نيں کہ "ہم پاکستان دے ذریعے اسلام نو‏‏ں صرف اپنی زندگیاں وچ اک حقیقت بنانا چاہندے نيں۔ اسيں اس لئی پاکستان چاہندے نيں کہ اسيں وچو‏ں ہر اک اس قابل ہوئے کہ لفظ دے وسیع تر مفہوم وچ اک سچی اسلامی زندگی بسر کرسک‏‏ے۔ تے ایہ بالکل ناممکن اے کہ کوئی شخص اللہ دے رسول د‏‏ی دسی ہوئی اسکیم دے مطابق زندگی گزار سک‏‏ے جدو‏ں تک پورا معاشرہ شعوری طور اُتے اس دے مطابق نہ ہوئے تے اسلام دے قانون نو‏‏ں ملک دا قانون نہ بنائے"(عرفات، فروری 1947ء صفحہ 918)

آخری پیرے وچ انہاں نے پوری تحریک پاکستان دا جوہر تے ہدف بیان کردے ہوئے لکھیا کہ "مسلما‏ن عوام وجدانی طور اُتے پاکستان د‏‏ی اسلامی اہمیت نو‏‏ں محسوس کردے نيں تے واقعی ایداں دے حالات د‏‏ی خواہش رکھدے نيں جنہاں وچ معاشرے دے ارتقا دا نقطہ آغاز "لا الہ الا اللہ" ہو"۔ (عرفات، فروری 1947ء صفحہ 925)

کتاباں

• محمد اسد: یورپ دا اسلام دے لئی تحفہ : مصنف محمد اکرام چغتائی

ہور ویکھو

پہلا پاکستانی پاسپورٹ

حوالے

• ترجمان القرآن، اگست 2006ء Archived 2009-07-15 at the وے بیک مشین اس مضمون دا بیشتر حصہ ماہنامہ ترجمان القرآن تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

• محمد اسد اُتے اک تفصیلی مضمون، انگریزی بولی وچ