ایران–سعودی عرب پراکسی جنگ
ایران – سعودی عرب دا پراکسی تنازعہ، جسنوں بعض اوقات مشرق وسطی دی سرد جنگ وی کہیا جاندا اے، اسلامی جمہوریہ ایران تے مملکت سعودی عرب دے وچکار مشرق وسطی تے آس پاس دے علاقےآں وچ اثر و رسوخ دے لئی جاری جدوجہد اے۔ [۷۶] دونے ملکاں نے شام تے یمن وچ خانہ جنگیاں سمیت نیڑےی تنازعات وچ مخالف فریقاں نوں مختلف درجے دی مدد فراہم دی اے ۔ ایہ مسابقت بحرین، [۷۷] لبنان، قطر، پاکستان، [۷۸] افغانستان، [۷۹] نائیجیریا، تے مراکش، ہور شمالی تے مشرقی افریقہ، جنوبی ایشیاء دے کچھ حصےآں، وسطی ایشیاء، تے قفقاز وچ جاری تنازعات وچ وی جاری اے۔ [۸۰]
اک سرد جنگ دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے، علاقائی تسلط دے حصول وچ جغرافیائی، معاشی، تے فرقہ وارانہ اثرورسوخ اُتے متعدد سطح اُتے تنازعہ چھا گیا اے۔ [۸۱] سعودی عرب تے اس دے اتحادیاں دے لئی امریکی حمایت دے نال نال ایران تے اس دے اتحادیاں دے لئی روسی تے چین دی حمایت نے سرد جنگ دے دور دی حرکیات دا موازنہ کيتا اے تے اس پراکسی تنازعہ نوں اک محاذ دی حیثیت توں پیش کيتا گیا اے جس وچ سابق روسی وزیر اعظم دمتری میدویدیف نے" نويں سرد جنگ " کہیا جاندا اے۔ [۸۲]
اج دشمنی بنیادی طور اُتے اک سیاسی تے معاشی جدوجہد اے جو مذہبی اختلافات دی وجہ توں ودھ چکی اے، تے خطے وچ فرقہ واریت نوں اک وڈے تنازعہ دے اک حصے دے طور اُتے جغرافیائی سیاسی مقاصد دے لئی استعمال کيتا جاندا اے۔ ایران وڈے پیمانے اُتے شیعہ مسلمان اے ، جدوں کہ سعودی عرب خود نوں سنی مسلم طاقت دا اک اہم طاقت سمجھدا اے۔
پس منظر
سودھوایرانی انقلاب
سودھواس پراکسی تنازعہ دا پتہ 1979 وچ ایرانی انقلاب توں لگایا جاسکدا اے، جدوں امریکا دی حمایت یافتہ شاہی حکومت ایران ایران اسلامی جمہوریہ بن گئی۔ انقلابیاں نے بادشاہتاں دا خاتمہ تے سیکولر حکومتاں نوں اسلامی جمہوریہ دے نال تبدیل کرنے دا مطالبہ کيتا، جس توں ایران دی چھوٹی سنی زیرقیادت عرب پڑوسیاں سعودی عرب، بعثت عراقی، کویت تے خلیج فارس دی ہور ریاستاں دا خدشہ اے ۔ بادشاہت سن تے انہاں سب وچ شیعہ آبادی دی وڈی تعداد سی۔ 1979 وچ سعودی عرب، 1981 وچ مصر تے بحرین، 1982 وچ شام، تے 1983 وچ لبنان وچ اسلام پسند باغی اٹھے۔
ایرانی انقلاب توں پہلے، دونے ملکاں نے مشرق وسطی وچ نکسن نظریہ دی "جڑواں ستون" پالیسی تشکیل دتی سی۔ [۸۳] بادشاہتاں، خاص طور اُتے ایران نے سن 1953 وچ امریکی زیر اقتدار بغاوت دے بعد توں، امریکا دے نال اتحاد کيتا سی تاکہ خلیج دے خطے وچ استحکام نوں یقینی بنایا جاسکے تے جمال عبد الناصر دے تحت سعودی عرب تے مصر دے وچکار عرب سرد جنگ دے دوران وچ سوویت اثرورسوخ دے خلاف اک عمدہ کردار ادا کرن۔ اس اتحاد نے سعودی ایران تعلقات اُتے اعتدال پسند اثر و رسوخ دا مظاہرہ کيتا۔
اس عرصے دے دوران وچ سعودی عرب نے اپنے آپ نوں مسلم دنیا دا قائد منتخب کيتا، تے اس نے اس دے جواز نوں جزوی طور اُتے مکہ تے مدینہ دے مقدس شہراں اُتے اپنے کنٹرول وچ رکھے۔ 1962 وچ ، اس نے مکہ وچ افتتاحی جنرل اسلامی کانفرنس دی سرپرستی دی، جس وچ مسلم ورلڈ لیگ بنانے دے لئی اک قرار داد منظور کيتی گئی۔ ایہ تنظیم سعودی دائرے وچ اسلام نوں پھیلانے تے اسلامی یکجہتی نوں فروغ دینے دے لئی وقف اے، تے سعودی حکومت دے حمایت یافتہ خاص طور اُتے قدامت پسند وہابی عقیدہ اسلام نوں فروغ دینے وچ کامیاب رہی اے۔ [۸۴] سعودی عرب نے 1969 وچ اسلامی تعاون تنظیم دے قیام دی وی پیش کش دی سی۔
اسلامی دنیا دے قائد دی حیثیت توں سعودی عرب دی شبیہہ نوں 1979 وچ آیت اللہ خمینی دے دور وچ ایران دی نويں حکومت سازی دے خاتمے دے نال ہی مجروح کيتا گیا سی، جس نے آل سعود خاندان دی قانونی حیثیت نوں چیلنج کيتا سی تے دو مسیتاں دے محافظ دی حیثیت توں اس دے اختیار نوں چیلنج کيتا سی۔ [۸۵][۸۶] شاہ خالد نے ابتدائی طور اُتے ایران نوں مبارکباد پیش دی تے کہیا کہ "اسلامی یکجہتی" دونے ملکاں دے وچکار نیڑےی تعلقات دی بنیاد ہوسکدی اے، لیکن اگلی دہائی دے دوران وچ تعلقات وچ کافی حد تک خرابی آچکی اے۔
قطیف تے خوزستان تنازعات
سودھوایران – عراق جنگ
سودھو1980 وچ ، صدام حسین نے ایران وچ انقلابی بدامنی توں فائدہ اٹھانے تے اس دی ابتدائی عمر وچ ہی انقلاب نوں روکنے دی کوشش کيتی۔ ممکنہ انقلابی لہر دے خوف توں جو عراق دے استحکام نوں خطرہ بناسکے تے اس دی شیعہ آبادی نوں تقویت پہنچے، 20 ستمبر نوں صدام نے یلغار دا آغاز کيتا، اس نے ایران - عراق جنگ نوں اٹھ سال تک جاری رکھیا تے سیکڑاں ہزاراں نوں ہلاک کردتا۔ اطلاعات دے مطابق صدام نے اگست 1980 وچ سعودی عرب دے دورے دے دوران وچ عراق دی جنگ کيتی کوششاں دے سلسلے وچ سعودی حمایت حاصل کيتی سی۔ [۸۷] اس دے علاوہ ایران نوں سعودی عرب، مصر، کویت، اردن، قطر تے متحدہ عرب امارات دے ہمسایہ رہنماواں دی مالی تے فوجی مدد دے علاوہ ایران دے اقتدار نوں روکنے تے اپنے انقلاب نوں پھیلانے توں روکنے دے لئی حاصل کيتا گیا سی۔
جنگ دے دوران وچ عراق دی امریکی حمایت دے ایران اُتے گہرے اثرات مرتب ہوئے۔ ریاستہائے متحدہ دا صدام دا دفاع تے ایرانی فوجیاں تے عام شہریاں اُتے عراق دے کیمیائی ہتھیاراں دے استعمال توں متعلق تحقیقات نوں روکنے وچ اس دے کردار نے ایران نوں اپنے غیر روايتی ہتھیاراں دے پروگرام نوں اگے ودھانے اُتے راضی کردتا۔ حکومت نے خارجہ تے ملکی پالیسیاں دے جواز پیش کرنے دے لئی امریکی دشمنی نوں وی استعمال کيتا اے، جس وچ اس دے جوہری پروگرام تے داخلی اختلاف اُتے کریک ڈاؤن وی شامل اے۔
ایران – عراق جنگ دے علاوہ، ایران تے سعودی عرب نے کدرے تے وی کشیدہ مسابقت وچ حصہ لیا، جس نے لبنانی خانہ جنگی، سوویت - افغان جنگ تے ہور تنازعات وچ مخالف مسلح گروہاں دی حمایت کيتی۔ سرد جنگ دے بعد، ایران تے سعودی عرب فرقہ وارانہ خطوط جداں افغانستان، یمن، تے عراق وچ مختلف گروہاں تے تنظیماں دی حمایت کردے رہے۔ [۸۸]
1987 دا مکہ واقعہ
سودھوکے جواب وچ 1987 وچ مکہ دے واقعے جس وچ شیعہ زائرین دے دوران وچ سعودی سیکورٹی فورسز دے نال جھڑپ حج، خمینی نے کہیا: "ان نیچ تے بے دیناں وہابی، خنجر ہمیشہ پِچھے توں مسلماناں دے دل چھلنی کر ليا جس طرح نيں۔۔ ۔ مکہ مکرمہ دے گروہ دے ہتھ وچ اے۔ " ایران نے وی سعودی حکومت نوں بے دخل کرنے دا مطالبہ کيتا۔
ٹائم لائن
سودھواسلامی بیداری
سودھو
تنازعہ دا موجودہ مرحلہ سن 2011 وچ شروع ہويا جدوں عرب بہار (اسلامی بیداری) نے مشرق وسطی تے شمالی افریقہ وچ اک انقلابی لہر شروع کردتی، جس دے نتیجے وچ تیونس، مصر تے یمن وچ انقلاب برپا ہويا، تے لیبیا تے شام وچ خانہ جنگی دا آغاز ہويا۔ 2011 وچ عرب بہار نے تن وڈے علاقائی اداکاراں، عراق، شام تے مصر نوں غیر مستحکم کردتا، جس توں بجلی دی باطل پیدا ہوگئی۔ [۸۹] عرب دنیا وچ انہاں بغاوتاں نے پورے خطے وچ سیاسی عدم استحکام پیدا کيتا۔ اس دے جواب وچ ، سعودی عرب نے خلیج تعاون کونسل (جی سی سی) دے رکن ملکاں دے وچکار تعلقات نوں ہور گہرا کرنے دے لئی خلیجی یونین دے قیام اُتے زور دتا، جو 1981 وچ قائم ہويا سی۔ اس تجویز وچ خلیجی بادشاہتاں وچ آزادی توں محروم اقلیتاں دی طرف توں ممکنہ بغاوت دی روک سیم دے نال نال ایران دے نال اس دی علاقائی دشمنی نوں روکنے وچ سعودی حکومت کیتی دلچسپی دی عکاسی ہوئی اے۔ ایہ یونین رکن ملکاں اُتے اثر انداز ہونے والے فوجی، معاشی، تے سیاسی معاملات اُتے زیادہ توں زیادہ کنٹرول دے کے اس خطے وچ سعودی اثر و رسوخ نوں مرکزی بنائے گی۔ بحرین دی رعایت دے نال، ممبران نے مجوزہ فیڈریشن نوں مسترد کردتا، کیونجے عمان، قطر، کویت تے متحدہ عرب امارات اس گل توں محتاط سن کہ اس توں سعودی غلبہ حاصل ہوئے گا۔
عرب سرما
سودھوایران دے نال اسرائیلی تے فلسطین دے تنازعہ دی ودھدی ہوئی اہمیت تے ایران دے نال باہمی تناؤ دی وجہ توں، جی سی سی ریاستاں نے اسرائیل دے نال معاشی تے سیکیورٹی تعاون نوں مستحکم کرنے دی کوشش کيتی اے، جو ایران دے نال اپنے ہی پراکسی تنازعہ وچ ملوث اے۔ سعودی عرب اتحادی تے سیکیورٹی ضامن دی حیثیت توں امریکا دی وابستگی دے بارے وچ وی تیزی توں تشویش دا شکار ہوگیا اے۔ امریکی خارجہ پالیسی ایشیا دے لئی محور، اس دا سعودی تیل اُتے کم انحصار، تے ایران دے نال تنازعات دے امکانات نے سب نوں سعودی عرب دی خارجہ پالیسی وچ ہور واضح کردار ادا کيتا اے۔ 2015 وچ سعودی عرب نے دہشت گردی توں نمٹنے دے مذکورہ مقصد دے نال دسمبر 2015 وچ دہشت گردی توں نمٹنے دے لئی بین سرکار اسلامی فوجی اتحاد (IMAFT) تشکیل دتا سی۔ اس اتحاد وچ اس وقت 41 ممبر ملکاں شامل نيں، انہاں سب دی سربراہی سنی اکثریتی حکومتاں کر رہیاں نيں۔ شیعہ زیرقیادت ایران، عراق تے شام نوں خاص طور اُتے خارج نئيں کيتا گیا اے، جس توں ایہ خدشےآں پیدا ہوگئے نيں کہ ایہ اقدام ایران نوں وکھ تھلگ کرنے دی سعودی کوششاں دا حصہ اے۔
عرب سرما دے آغاز نے ایران دے بارے وچ سعودی تشویشات دے نال نال اس دے اپنے داخلی استحکام نوں وی بڑھادتا۔ اس توں ریاض نوں جمہوری حیثیت برقرار رکھنے دے لئی زیادہ توں زیادہ اقدام اٹھانے اُتے آمادہ کيتا گیا، خاص طور اُتے بحرین تے ہور سرحدی ریاستاں وچ ، اک نويں خارجہ پالیسی دے نال، جسنوں " برزنیف نظریہ دا اکیہويں صدی ورژن" بیان کيتا گیا اے۔ ایران نے شیعہ کریسنٹ وچ اپنی موجودگی نوں ودھیا کر تے عراق توں لبنان تک پھیلے ہوئے اثر و رسوخ دا اک لینڈ کوریڈور تشکیل دے کے علاقائی عدم استحکام توں فائدہ اٹھانے دی امید وچ برعکس طریقہ اختیار کيتا، جس دا اک حصہ داعش دے خلاف جنگ وچ شیعہ ملیشیاواں دی حمایت کردے کیہ گیا سی۔
اگرچہ ایہ سب ایران اُتے تشویش دا اظہار کر رہے نيں، لیکن جی سی سی دے اندر تے باہر سنی عرب حکومتاں نے طویل عرصے توں سیاسی اسلام اُتے اختلاف کيتا اے۔ سعودی عرب دی وہابی مذہبی اسٹیبلشمنٹ تے اس دا سب توں اُتے دی بیوروکریسی قطر جداں اپنے حلیف جماعتاں توں مختلف اے، جو ترکی وچ صدر رجب طیب اردوان دی طرح عوامی آبادی سنی اسلام پسند پلیٹ فارم نوں فروغ دیندا اے۔ قطر نے اخوان المسلمین جداں متنازع بین الاقوامی تنظیماں دی حمایت کرنے اُتے ہمسایہ سنی ملکاں دی جانب توں وی تنقید دی اے، جس نوں 2015 تک بحرین، مصر، روس، شام، سعودی عرب تے متحدہ عرب امارات دی حکومتاں نے اک دہشت گرد تنظیم سمجھیا اے۔۔[۹۰] دوسری طرف متحدہ عرب امارات لیبیا، مصر، یمن تے ہور ملکاں وچ اسلام دشمن قوتاں دی حمایت کردا اے تے صدر عبد الفتاح السیسی دی سربراہی وچ مصر دی طرح گھریلو معاملات اُتے زیادہ توجہ مرکوز اے۔ ایہ اختلافات اس گل دا امکان نئيں رکھدے نيں کہ مشترکہ مخالفت دے باوجود سنی دنیا ایران تے دہشت گردی دونے دے خلاف متحد ہوسکدی اے۔ 2015 وچ شاہ سلمان دے اقتدار وچ آنے دے بعد توں، سعودی عرب تیزی توں اپنے روايتی وہابی نظریاتی انداز توں اک قوم پرست دی طرف ودھ گیا اے، تے اس نے زیادہ جارحانہ خارجہ پالیسی اپنائی اے۔
معاشی تے سیکیورٹی خدشےآں دی پیچیدہ نوعیت، نظریاتی تقسیم تے اک دوسرے توں وابستہ اتحاد نے پہلی جنگ عظیم توں پہلے دے یورپ توں وی موازنہ کيتا اے۔ اس تنازعہ وچ 1950 ء تے 1960 دی دہائی وچ مصر تے سعودی عرب دے وچکار عرب سرد جنگ توں مماثلت پائی جاندی اے۔ اثر و رسوخ دا اندازہ ہر ریاست دی پڑوسی ملکاں دے امور نوں متاثر کرنے دی صلاحیت توں ہويا، غیر ریاستی اداکاراں نے نمایاں کردار ادا کيتا، تے دونے کیمپاں وچ تفریق دے نتیجے وچ ریاستاں دے وچکار مخالف فریقین دے وچکار حربے استوار ہوئے۔ [۹۱][۹۲]
2015 مینا بھگدڑ
سودھو
سالانہ حج دے دوران وچ مکہ مکرمہ وچ 2015 دے مینا بھگدڑ نے ہور کشیدگی نوں جنم دتا۔ تہران نے اس سانحے دا الزام سعودی حکومت اُتے عائد کيتا تے انہاں اُتے نااہلی دا الزام عائد کيتا، جسنوں ریاض نے مسترد کردتا۔ مئی 2016 وچ ایران نے آئندہ حج وچ شرکت معطل کردتی۔ ستمبر وچ ، سعودی عرب نے 10 توں 15 ستمبر تک حج دی کارروائی نوں نشر کرنے دے لئی 24 گھینٹے فارسی بولی دے سیٹلائٹ چینل دا آغاز کيتا۔ آیت اللہ خامنہ ای نے ریاض اُتے سانحہ حج دی سیاست کرنے دا الزام عائد کيتا تے دلیل دتی کہ سعودی عرب نوں زیارت نئيں چلانی چاہیدا۔
ایران وچ سعودی مشن اُتے 2016 سعودی سزائے موت تے حملہ
سودھو2 جنوری 2016 کو، متعدد سعودی شہراں وچ 47 افراد نوں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا، جنہاں وچ ممتاز شیعہ عالم نمر النمر وی شامل نيں۔ ایران دے راجگڑھ تہران وچ پھانسیاں دے مظاہرین نے مظاہرہ کيتا۔ ايسے دن چند مظاہرین بالآخر تہران وچ سعودی سفارت خانے دی توڑ پھوڑ کرن گے تے بعد وچ اسنوں اگ لگادین گے۔ اس واقعے دے دوران وچ پولیس نے دھاوا بول دتا تے 40 افراد نوں گرفتار کيتا۔ اس دے جواب وچ ، سعودی عرب نے اپنے اتحادیاں، بحرین، سوڈان، جبوندی، صومالیہ تے کوموروس دے نال مل کے ایران دے نال سفارتی تعلقات منقطع کردتے۔ ایران دی وزارت خارجہ نے اس دا جواب دیندے ہوئے کہیا کہ سعودی اس واقعے نوں کشیدگی ودھانے دے بہانے دے طور اُتے استعمال کر رہے نيں۔
سنہ 2015 وچ تخت اقتدار سنبھالنے دے بعد، شاہ سلمان نے ودھدی ہوئی بے روزگاری تے معاشی بے یقینی نوں دور کرنے دی کوشش وچ گھریلو پالیسی وچ نمایاں تبدیلیاں کيتیاں ۔ اس طرح دے اقتصادی دباؤ نے 2016 وچ علاقائی متحرک نوں ہور متاثر کيتا۔ روس، جس نے ایران دے نال طویل عرصے توں تعلقات برقرار رکھے نيں، نے سعودی عرب توں وی نیڑےی تعلقات دی کوشش کيتی اے۔ ستمبر 2016 وچ ، دونے ملکاں نے تیل دی پیداوار وچ تعاون دے بارے وچ غیر رسمی گفتگو کيتی۔ دونے تیل دی قیمتاں دے خاتمے توں بہت زیادہ متاثر ہوئے نيں تے تیل دی پیداوار اُتے اوپیک منجمد ہونے دے امکان اُتے غور کيتا گیا اے۔ مذاکرات دے اک حصے دے طور پر، روسی صدر ولادیمیر پوتن نے ایران دے لئی چھُٹ دی سفارش کيتی، جنوری 2016 وچ بین الاقوامی پابندیاں دے خاتمے دے بعد تیل دی پیداوار وچ مستقل اضافہ ہويا اے۔ انہاں نے کہیا کہ ایران اس موقع دے مستحق اے کہ اوہ اپنی پیداوار توں پہلے منظوری دی سطح تک پہنچ سکے۔ اک اہم سمجھوتہ دے طور اُتے دیکھیا جانے والا معاملہ، سعودی عرب نے پیش کيتا کہ اوہ جے تیل دے پیداواری معاملات وچ کمی لیانے دی پیش کش کرے تاں ایران نے سن 2016 دے اختتام تک اپنی پیداوار ختم کردتی۔
مشرق وسطی وچ انتہا پسنداں دی نقل و حرکت ایران تے سعودی عرب دے وچکار اک اہم تقسیم وی بن چکی اے۔ سرد جنگ دے دوران وچ ، سعودی عرب نے امریکا دے کہنے اُتے سوویت یونین دے خلاف مزاحمت نوں فروغ دینے دے ل later ، تے بعد وچ ایران دی حمایت وچ شیعہ تحریکاں دا مقابلہ کرنے دے لئی انتہا پسند شدت پسنداں نوں مالی اعانت فراہم کيتی۔ اس حمایت دا پورے علاقے وچ انتہا پسندی نوں میٹاساسائز کرنے دا غیرجانبدار اثر ملا۔ سعودی حکومت ہن داعش تے النصرہ فرنٹ جداں انتہا پسند گروہاں نوں ریاست تے اس دی بادشاہت دے لئی دو وڈے خطرات وچوں اک سمجھدی اے، دوسرا ایران۔ نیو یارک ٹائمز کے اک اصلاحی پروگرام وچ ، ایرانی وزیر خارجہ محمد جواد ظریف نے اتفاق کيتا کہ دہشت گردی اک بین الاقوامی خطرہ اے تے انہاں نے اقوام متحدہ توں مطالبہ کيتا کہ اوہ ایران دے WAVE اقدام نوں اک فریم ورک دے طور اُتے استعمال کردے ہوئے شدت پسند نظریات دی مالی اعانت روکيتیاں ۔ پر، اس نے مشرق وسطی وچ عدم استحکام دا الزام سعودی عرب تے اس دی وہابیت دی کفالت اُتے عائد کيتا۔ انہاں نے استدلال کيتا کہ وہابیت بنیادی نظریہ سی جو مشرق وسطی وچ دہشت گرد گروہاں وچ مشترک سی، تے ایہ کہ "اس دے اثرات وچ تباہ کن" رہیا اے۔ اوہ اس حد تک اگے ودھ گئے کہ "آؤ وہابیت دی دنیا نوں چھڑواواں" دا اعلان کيتا تے اس گل اُتے زور دتا کہ، ورنہ دلائل دے باوجود وہابیت ایران – سعودی عرب دشمنی دی اصل وجہ سی۔
امریکا وچ 2016 وچ ڈونلڈ ٹرمپ دے انتخابات نے مشرق وسطی وچ مستقبل دی امریکی پالیسی دے بارے وچ دونے ملکاں دی غیر یقینی صورتحال نوں جنم دتا، کیونجے دونے ہی انہاں دی انتخابی مہم دے دوران وچ تنقید دا نشانہ سن ۔ سعودی حکومت نے توقع کيتی سی کہ ٹرمپ انتظامیہ ایران اُتے اوبامہ انتظامیہ دے مقابلے وچ زیادہ گھٹیا موقف اپنائے گی، جس توں ریاض نوں ممکنہ فائدہ ہوئے گا۔ ایران نوں معاشی تنہائی دی واپسی دا خدشہ سی، تے صدر حسن روحانی نے ٹرمپ دے اقتدار سنبھالنے توں پہلے مغربی کمپنیاں دے نال تیل دے سوداں اُتے دستخط کرکے ملک دے لئی ہور بین الاقوامی معاشی شراکت قائم کرنے دیاں کوششاں کيتیاں ۔
2017
سودھومئی 2017 وچ ، ٹرمپ نے ایران دی قیمت اُتے سعودی عرب دی حمایت کرنے دے لئی امریکی خارجہ پالیسی وچ ردوبدل دا اعلان کيتا، جس وچ صدر اوباما دے ہور مفاہمت دے طریقہ کار توں علیحدگی دا نشان لگایا گیا سی۔ ایہ اقدام ایران وچ روحانی دے دوبارہ انتخاب دے کچھ دن بعد ہويا اے، جنھاں نے قدامت پسند امیدوار ابراہیم رئیسئی نوں شکست دتی سی۔ روحانی دی فتح نوں ملک وچ لبرل اصلاحات دے اک مشہور مینڈیٹ دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔
2017 دے وسط وچ ہونے والے متعدد واقعات نے تناؤ نوں تے ودھایا۔ مئی 2017 وچ ، سعودی فورسز نے شیعہ شدت پسنداں دے نال اک جھڑپ وچ نمر النمر دے گھر العوامیہ دا محاصرہ کيتا۔ مبینہ طور اُتے درجناں شیعہ شہری ہلاک ہوئے۔ رہائشیاں نوں داخل ہونے یا جانے دی اجازت نئيں اے، تے فوجی اَنھّا دھند فائرنگ توں محلےآں نوں توپ خانے توں فائر کردے نيں تے سنائپرز مبینہ طور اُتے رہائشیاں نوں گولی مار رہے نيں۔ جون وچ ، ایران دی سرکاری خبر رساں ایجنسی پریس ٹی وی نے اطلاع دتی سی کہ قطیف وچ اک سعودی کونسل دے صدر تے پھانسی والے نمر باقر النمر دے دو کزنز ہلاک ہوئے سن ۔ اس دے بعد ہونے والے کریک ڈاؤن دے دوران وچ سعودی حکومت نے قطیف وچ متعدد تاریخی تھاںواں تے متعدد ہور عمارتاں تے مکانات نوں مسمار کردتا۔ 17 جون کو، ایران نے اعلان کيتا کہ سعودی کوسٹ گارڈ نے اک ایرانی ماہی گیر نوں ہلاک کيتا اے۔ اس دے فورا بعد ہی، سعودی حکام نے تن ایرانی شہریاں نوں گرفتار کرلیا جنہاں دے بارے وچ انہاں دا دعوی سی کہ ایہ اک آئی آر جی سی ممبر سن جو اک غیر ملکی سعودی آئل فیلڈ اُتے دہشت گردانہ حملے دی منصوبہ بندی کر رہے سن ۔ ایران نے اس دعوے دی تردید کردے ہوئے کہیا اے کہ پکڑے گئے افراد باقاعدہ ماہی گیر نيں تے انہاں دی فوری رہائی دا مطالبہ کردے نيں۔
داعش عسکریت پسنداں دے ذریعہ جون 2017 وچ ہونے والے تہران حملےآں دے تناظر وچ ، ایران دے انقلابی گارڈ کور نے سعودی عرب اُتے الزام عائد کردے ہوئے اک بیان جاری کيتا، جدوں کہ سعودی وزیر خارجہ عادل الجبیر نے کہیا کہ اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ سعودیاں دے ملوث ہونے دا کوئی ثبوت نئيں اے۔ بعد وچ ایرانی عہدیدار حسین امیر عبد اللہ نے بیان کيتا کہ تہران حملےآں دے پِچھے سعودی عرب ہی سب توں وڈا مشتبہ اے۔ آئی آر جی سی دے کمانڈر میجر جنرل محمد علی جعفری نے دعوی کيتا کہ ایران دے پاس تہران دے حملے وچ سعودی عرب، اسرائیل تے امریکا دی شمولیت نوں ثابت کرنے دے لئی انٹلیجنس موجود اے۔ ایران دے سپریم لیڈر آیت اللہ خامنہ ای نے بعدازاں امریکا اُتے الزام لگایا کہ اوہ داعش تشکیل دے رہی اے اوراس نے دہشت گرد تنظیماں دے علاوہ داعش نوں مالی اعانت تے ہدایت دینے وچ سعودی عرب وچ شامل ہونے دا الزام عائد کيتا اے۔
اکتوبر 2017 وچ ، سوئٹزرلینڈ دی حکومت نے اک معاہدے دا اعلان کيتا جس وچ اوہ ایران وچ سعودی مفادات تے سعودی عرب وچ ایرانی مفادات دی نمائندگی کريں گا۔ جنوری 2016 وچ دونے ملکاں دے تعلقات منقطع ہوگئے سن ۔
نومبر 2017 وچ ہونے والی متعدد اہم پیشرفتاں نے ایہ خدشےآں پیدا کردتے کہ پراکسی تنازعہ ایران تے سعودی عرب دے وچکار براہ راست فوجی تصادم دی صورت وچ ودھ سکدا اے۔ 4 نومبر نوں رائل سعودی ایئر ڈیفنس نے ریاض بین الاقوامی ہوائی اڈے اُتے بیلسٹک میزائل روکیا۔ وزیر خارجہ عادل الجبیر نے زور دے کے کہیا کہ ایہ میزائل ایران دی طرف توں فراہم کیہ گیا سی تے حزب اللہ عسکریت پسنداں نے یمن وچ حوثی باغیاں دے زیر قبضہ علاقے توں شروع کيتا سی۔ ولی عہد شہزادہ محمد بن سلمان نے اسنوں "ایرانی حکومت کیتی طرف توں براہ راست فوجی جارحیت" قرار دیندے ہوئے کہیا اے کہ اسنوں "مملکت دے خلاف جنگ دا عمل سمجھیا جاسکدا اے "۔ اس دے علاوہ 4 نومبر کو، لبنان دے وزیر اعظم نے استعفا دے دتا، تے اس سیاسی بحران نوں جنم دتا جس نے سعودی عرب نوں ملک وچ ایران دے اثر و رسوخ توں نمٹنے دی کوششاں دے اک حصے دے طور اُتے دیکھیا۔ بحرین نے وی ایران اُتے 10 نومبر نوں ہونے والے اپنے مرکزی پائپ لائن اُتے ہونے والے دھماکے دا الزام لگایا۔
24 نومبر 2017 کو، دبئی دے سکیورٹی چیف لیفٹیننٹ جنرل دھہی خلفن نے الجزیرہ اُتے 2017 دے سینا حملے نوں مورد الزام قرار دتا تے سعودی زیرقیادت اتحاد دے ذریعہ نیٹ ورک اُتے بمباری دا مطالبہ کيتا۔ نومبر 2017 دے آخر وچ ، آئی آر جی سی دے کمانڈر جعفری نے کہیا کہ انتہائی ماپہلے جنگجو جہادی گروہاں تے مغربی طاقتاں دے اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنے دے لئی مشرق وسطی تے اس دے آس پاس دے علاقےآں وچ انقلابی اسلامی نیم فوجی دستے تشکیل دتے گئے نيں۔
2017 وچ سعودی عرب نے لندن توں چلائے جانے والے فارسی بولی دے سیٹلائٹ ٹی وی اسٹیشن ایران انٹرنیشنل دے قیام دے لئی مالی اعانت فراہم کيتی۔
2018
سودھو
شاہ سلمان دی سربراہی وچ سعودی عرب نے اک زیادہ مستحکم خارجہ پالیسی اپنائی اے، خاص طور اُتے اس دی عکاسی 2015 وچ یمن وچ ملک دی مداخلت تے 2017 وچ لبنان وچ اس دی شمولیت نال ہُندی اے۔ جون 2017 وچ ولی عہد شہزادہ دی حیثیت توں محمد بن سلمان دی تقرری دے نال ایہ سلسلہ جاری اے، جو برساں توں تخت دے پِچھے اقتدار سمجھیا جاندا اے۔ ولی عہد شہزادہ نے ایران، ترکی تے اسلامی انتہا پسند گروپاں نوں "برائی دا مثلث" قرار دتا اے تے سپریم لیڈر خامنہ ای دا موازنہ ایڈولف ہٹلر توں کيتا اے۔ عوام دوست، ایرانی مخالف بیان بازی اس وقت سامنے آندی اے جدوں محمد بن سلمان دے اقتدار دے استحکام توں ہونے والے امکانی نتائج اُتے غیر یقینی صورتحال دا سامنا کرنا پيا اے، تے انہاں نے ملک دے گھریلو چیلنجاں دے باوجود دشمنی نوں سعودی قوم پرستی نوں مستحکم کرنے دے لئی اک ذریعہ دے طور اُتے استعمال کيتا اے۔
سعودی وژن 2030 دے منصوبے دے اک حصے دے طور پر، محمد بن سلمان امریکی سرمایہ کاری اُتے عمل پیرا نيں تاکہ تیل توں دور سعودی عرب دی معیشت نوں متنوع بنانے دی کوششاں دی مدد کيتی جاسکے۔ انہاں اصلاحات وچ ملک نوں وہابی قدامت پسندی توں دور کرنا وی شامل اے، جس دے بارے وچ ولی عہد شہزادہ نے 2017 وچ تبادلہ خیال کيتا: "پچھلے 30 سالاں وچ جو کچھ ہويا اوہ سعودی عرب نئيں اے۔ پچھلے 30 سالاں وچ اس خطے وچ جو کچھ ہويا اوہ مشرق وسطی دا نئيں اے۔ 1979 وچ ایرانی انقلاب دے بعد، لوک مختلف ملکاں وچ اس ماڈل دی کاپی کرنا چاہندے سن، انہاں وچوں اک سعودی عرب اے۔ اسيں نئيں جاندے سن کہ اس توں کِداں نمٹا جائے۔ تے ایہ مسئلہ پوری دنیا وچ پھیل گیا۔ ہن اس توں جان چھڑانے دا وقت آگیا اے۔ "
اسرائیل تے سعودی عرب دونے نے ایران جوہری معاہدے توں امریکی انخلا دی حمایت کيتی۔ انخلا دے پیش قیاس وچ ، ایران نے اشارہ کيتا کہ اوہ روس تے چین دے نال نیڑےی تعلقات نوں جاری رکھے گا، آیت اللہ خامنہ ای نے فروری 2018 وچ ایہ کہندے ہوئے کہیا: "خارجہ پالیسی وچ ، اج ساڈے لئے اولین ترجیحات وچ مشرق توں مغرب نوں ترجیح دینا وی شامل اے۔" امریکا دے یکطرفہ فیصلے توں روس تے چین دے نال بڑھدے ہوئے تناؤ دے خدشےآں پیدا ہوگئے، ایہ دونے ایٹمی معاہدے دے فریق نيں۔ اس نے مشرق وسطی وچ تناؤ نوں وی ودھایا جس توں اسرائیل، سعودی عرب تے ایران وچ شامل وڈے فوجی تنازعے دا خطرہ ودھ گیا۔
یورپی اتحادیاں دی مخالفت دے باوجود امریکا نے اگست 2018 وچ ایران دے خلاف پابندیاں نوں بحال کردتا۔ ٹرمپ انتظامیہ نے وی سنی عرب ریاستاں دے نال فوجی اتحاد کرنے اُتے زور دتا تاکہ اوہ ایران دے خلاف اک بپرت ورک دی حیثیت توں کم کرے۔ اس منصوبے اُتے غور توں اردن تے مصر دے علاوہ چھ جی سی سی ریاستاں دے نال "مڈل ایسٹ اسٹریٹجک الائنس" قائم ہوئے گا۔
جمال خاشوگی دے قتل نے سعودی عرب تے محمد بن سلمان دے خلاف بین الاقوامی رد عمل دا باعث بنیا۔ ٹرمپ انتظامیہ نے اک بیان جاری کردے ہوئے سعودی عرب دی حمایت دا اعادہ کردے ہوئے یمن دی جنگ دے لئی ایران اُتے الزام عائد کيتا اے۔ ریاستہائے متحدہ امریکا دے سینیٹ نے صدر دے جواب وچ دو طرفہ قرارداداں منظور کرکے اس قتل دی مذمت کيتی تے یمن دی جنگ دے لئی سعودی عرب نوں دتی جانے والی امریکی امداد نوں ختم کرنے دے لئی ووٹنگ کی، حالانکہ انہاں اقدامات نوں زیادہ تر علامتی سمجھیا جاندا سی۔
2019–2020 خلیج فارس دا بحران
سودھوامریکا، ایران، تے سعودی عرب دے متعدد محاذ آرائیاں دے درمیان وچ سن 2019 وچ ایران تے امریکا دے وچکار فوجی کشیدگی ودھ گئی۔ خلیج عمان وچ تیل دے ٹینکراں اُتے حملے مئی تے جون وچ ہوئے سن ۔ ودھدی کشیدگی دے تناظر وچ ، وزیر خارجہ محمد جواد ظریف نے کہیا کہ ایران نے سعودی عرب، متحدہ عرب امارات تے انہاں دے اتحادیاں دے نال اچھے تعلقات دی خواہاں نيں، تے انہاں توں مطالبہ کيتا کہ اوہ قطر دے نال اپنا تنازعہ ختم کرے۔ [۹۳]
ستمبر 2019 وچ اک ڈرون حملہ سعودی عرب دے مشرقی صوبے بقیق تے خورس آئل فیلڈ وچ سعودی آرامکوآئل پروسیسنگ دی نتصیبات اُتے کيتا گیا سی۔ اس حملے نے ملک دی ادھی تیل سپلائی نوں ختم کردتا۔ اگرچہ یمن وچ حوثی باغیاں نے اس دی ذمہ داری قبول کيتی اے، لیکن امریکی وزیر خارجہ مائیک پومپیو نے الزام لگایا کہ اس حملے دے پِچھے ایران دا ہتھ اے، اس الزام دی ایران نے تردید کيتی۔ سعودی عرب تے امریکا مبینہ طور اُتے تفتیش کر رہے سن کہ آیا انہاں حملےآں وچ ایران یا عراق توں داغے جانے والے کروز میزائل شامل سن ۔ امریکی عہدے داراں نے اس توں پہلے ایہ نتیجہ اخذ کيتا سی کہ مشرقی مغربی پائپ لائن اُتے حملہ ایرانی حمایت یافتہ ملیشیا نے جنوبی عراق وچ شروع کيتا سی، اس دے باوجود حوثی باغی وی اس دی ذمہ داری قبول کرنے دے دعوے کردے نيں۔ 16 ستمبر کو، امریکا نے سعودی عرب نوں دسیا کہ اس نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ ایران ستمبر دے حملے دا اک قائم مقام سی۔ امریکا نے ایران اُتے مشترکہ انتقامی ہڑتال دے امکان نوں ودھایا، ایہ اک ایسا اقدام اے جو ممکنہ طور اُتے اک علاقائی تنازعہ وچ وسیع ہوجائے گا۔ سعودی عرب نے کہیا کہ اس دی تحقیقات جاری اے، لیکن حکام نے الزام لگایا کہ حملےآں وچ ایرانی ہتھیار استعمال کیتے گئے سن تے ایہ حملے یمن توں نئيں کیتے گئے سن ۔ دعوے بغیر کسی ثبوت دی حمایت کیتے گئے۔ ایران دے حسن روحانی نے ارمکو اُتے حملے دے بعد دعوی کيتا اے کہ سعودی عرب نوں یمن وچ مداخلت روکنے دے لئی اسنوں انتباہ دے طور اُتے اپنانا چاہیدا۔ سعودی زیرقیادت مداخلت دی وجہ توں ہن تک ہزاراں افراد دی موت واقع ہوئی اے۔ [۹۴]
3 جنوری 2020 کو، امریکا نے بغداد بین الاقوامی ہوائی اڈے دے نیڑے اک قافلے اُتے فضائی حملہ کيتا جس وچ ایرانی میجر جنرل تے آئی آر جی سی قدس فورس دے کمانڈر قاسم سلیمانی تے عراقی پاپولر موبلائزیشن فورسز دے کمانڈر ابو مہدی المہندیس سمیت متعدد مسافر ہلاک ہوگئے۔ ایہ فوجی کارروائی ایران نواز حمایتی ملیشیا نوں نشانہ بنانے والے امریکی فضائی حملےآں دے جواب وچ 31 دسمبر 2019 نوں ایران دے حامی مظاہرین تے عراقی ملیشیا دے افراد نے بغداد وچ امریکی سفارت خانے اُتے حملہ کرنے دے فورا بعد عمل وچ آیا۔ اس فضائی حملے نوں کشیدگی دے وڈے بڑھاؤ دے طور اُتے دیکھیا گیا، تے حکومت ایران نے اس دے جواب وچ انتقام دا عزم کيتا۔ وزیر خارجہ محمد جواد ظریف نے اس حملے نوں "انتہائی خطرناک تے بے وقوف بڑھاوا" قرار دتا اے تے اک بیان جاری کيتا اے جس وچ کہیا گیا اے کہ "کمانڈر سلیمانیمی دے قتل وچ امریکی دہشت گرد قوتاں دی بربریت تے حماقت … بلا شبہ خطے تے علاقے وچ مزاحمت دا درخت بنائے گی دنیا زیادہ خوشحال۔ "
شامل جماعتاں
سودھوایرانی حامی تے پراکسی
سودھوشام
سودھو
شمالی کوریا
سودھوکیوبا
سودھوحوثی
سودھوحزب اللہ
سودھوعراقی ملیشیا
سودھوسعودی عرب وچ شیعہ علیحدگی پسند
سودھوسعودی عرب دے حامی تے پراکسی
سودھوخلیجی تعاون کونسل
سودھوخلیجی تعاون کونسل، جو سعودی عرب سمیت خلیجی خطے دی سنی عرب ریاستاں دا اتحاد اے، نوں ایران دا مقابلہ کرنے دے لئی اکثر سعودی سربراہی اتحاد قرار دتا جاندا اے، جو بحرین وچ سعودی عرب دے مفادات وچ مصروف اے۔
مجہدین خلق (ایران)
سودھومجاہدین خلق، اک طویل عرصے توں موجود باغی ایرانی گروپ نوں سعودی عرب دی طرف توں ودھدی حمایت حاصل اے۔
کرد باغی
سودھوعراقی کردستان وچ کردستان علاقائی حکومت دے راجگڑھ اربیلماں سعودی عرب نے مبینہ طور اُتے دے ڈی پی آئی تے پی اے دے کے اندر کرد عسکریت پسنداں نوں مدد فراہم دی اے۔ [۹۵]
جیش العدل
سودھوایران دے سیستان تے بلوچیستان دے علاقے وچ سرگرم باغی گروپ جیش العدل پر ایرانی حکام نے سعودی حمایت حاصل کرنے دا الزام عائد کيتا سی۔
اسرا ئیل
سودھوایران دی پارلیمنٹ دے اسپیکر، علی لاریجانی نے کہیا اے کہ سعودی عرب نے 2006 دی لبنان جنگ دے دوران وچ اسرائیل نوں "اسٹراٹیجک" انٹلیجنس معلومات دتیاں سن۔ مئی 2018 وچ ، اسرائیلی وزیر دفاع ایویگڈور لیبرمین نے اسرائیل، سعودی عرب تے خلیجی ریاستاں دے وچکار زیادہ توں زیادہ گفتگو دی حمایت کردے ہوئے کہیا کہ "اب وقت آگیا اے کہ […] اعتدال پسند ملکاں دا محور ہو، " ایرانی نیٹ ورک دے خلاف حلیف تے پراکسی 2018 تک، متعدد ذرائع نے سعودی عرب تے اسرائیل دے وچکار انٹیلیجنس تعلقات نوں "خفیہ اتحاد" دے طور اُتے بیان کيتا، خطے وچ ایران دا مقابلہ کرنے دے مشترکہ مفاد دے نال۔ نیویارک ٹائمز نے ریمارکس دتے کہ فلسطینیاں دے بارے وچ اسرائیل دے رویے اُتے تنازعہ دے ذریعہ اس طرح دے تعاون نوں ہور مشکل بنا دتا گیا اے۔
ریاستہائے متحدہ
سودھوامریکی وزیر خارجہ مائک پومپیو نے 14 ستمبر 2019 نوں سعودی تیل دی صنعت اُتے ہونے والے حملےآں دی "جنگ دے اک عمل" دے طور اُتے مذمت کيتی۔ صدر ڈونلڈ ٹرمپ نے ہڑتالاں دی مخالفت کرنے والے ایران دے خلاف پابندیاں وچ اضافے دا مطالبہ کيتا۔ [۹۶] صدر ٹرمپ نے سعودی عرب تے متحدہ عرب امارات وچ اضافی امریکی فوجیاں دی تعیناتی دی منظوری دے دتی اے جس دے بعد امریکا نے ایران اُتے الزام عائد کيتا اے۔
دوسرے
سودھوشام
شامل ہور جماعتاں
سودھوترکی
سودھواس تنازعہ وچ ترکی دی شمولیت وڈے پیمانے اُتے رہی اے، خاص طور اُتے ایردوان صدارت دے ماتحت، جنہاں نے 2023 وچ اس منصوبے دا آغاز کرنے دا عزم کيتا اے، اپنی نو عثمانی ازم دی بحالی دے لئی دونے فریقاں دیاں مشکلاں دا فائدہ اٹھایا اے۔ [۹۷] ترکی نے طویل عرصے توں ایران دے پھیلاؤ نوں خطرات دے طور اُتے دیکھیا اے لیکن ايسے طرح دے استقبال دے نال سعودی عرب دے اثر و رسوخ نوں وی سمجھیا اے تے اوہ خود نوں اک حد تک سعودی تے ایرانی اثرات دے متبادل متبادل دے طور اُتے استوار کرنے دی کوشش کر رہیا اے۔ [۹۸]
پر، ودھدی ہوئی ترک فوج، سیاسی تے معاشی وسعتاں نے سعودی تے ایرانی فریق توں پوری طرح کسی خوف دے نئيں چھڈیا اے۔ ایران شام وچ ترکی دی فوجی مہم جوئی تے لیوینٹ تے عراق وچ ایران دے خلاف اس دے بڑھدے ہوئے مقابلے نوں اک چیلنج سمجھدا اے، آذربائیجان دے نال اپنے اچھے تعلقات دا ذکر نہ کرنا، جو ایران دے نال بہت مخالف اے۔ [۹۹] دراں اثنا، سعودی عرب نے وی تریخ نوں دوبارہ لکھنے دے لئی اک منظم مہم دا آغاز کيتا اے، خلافت عثمانیہ نوں عرب دے قبضہ کار وچ تبدیل کر دتا اے۔ جدوں کہ قطر، سوڈان، مغرب، صومالیہ، کویت تے عمان وچ ودھدی ہوئی ترک موجودگی دا مقابلہ کرنے دے لئی دوسرے میگاپروجیکٹس نوں جزوی طور اُتے مالی اعانت فراہم دی اے۔ [۱۰۰]
قطر
سودھوقطر – سعودی عرب دے تعلقات عرب بہار دے آغاز توں ہی کشیدہ نيں۔ سعودی عرب دی ایران تے ایران دے حمایت یافتہ عسکریت پسند گروہاں دے نال ملک دے تعلقات دے بارے وچ دیرینہ تشویش دی وجہ توں قطر سعودی-ایرانی دشمنی وچ تنازعہ دا مرکز رہیا اے۔
جون 2017 وچ ، سعودی عرب، متحدہ عرب امارات، بحرین، مصر، مالدیپ، موریطانیہ، سوڈان، سینیگال، جبوندی، کوموروس، اردن، توبرک اُتے مبنی لیبیا دی حکومت، تے ہادی دے زیرقیادت یمنی حکومت نے قطر دے نال سفارتی تعلقات منقطع کردتے۔ تے سعودی عرب دے علاوہ واحد لینڈنگ کراسک نوں وی مسدود کرنے دے علاوہ انہاں دی فضائی حدود تے سمندری رستےآں نوں وی مسدود کردتا۔ اس دی وجوہات وچ ایران دے نال قطر دے تعلقات، الجزیرہ دی ہور جی سی سی ریاستاں تے مصر دی کوریج تے قطر دی اسلام پسند گروہاں دی مبینہ حمایت شامل سن ۔ قطر نوں وی حوثی مخالف اتحاد توں کڈ دتا گیا سی۔ قطر دے وزیر دفاع خالد بن محمد التیہah نے اس ناکہ بندی نوں خونخوار جنگ دے مترادف قرار دتا اے، تے قطر دے وزیر خزانہ علی شریف العمادی نے کہیا اے کہ قطر اس ناکہ بندی دا مقابلہ کرنے دے لئی کافی مالدار اے۔ 2020 تک، ناکہ بندی دا کم سعودی عرب، متحدہ عرب امارات، بحرین تے مصر دے ذریعہ جاری اے۔ جدوں کہ مذکورہ بالا ہور ملکاں نے قطر دے نال اپنے تعلقات نوں از سر نو تشکیل دتا سی۔
بلاک نے اس گل کيتی گارنٹی منگی اے کہ قطر مستقبل وچ خلیجی ریاستاں دے نال تمام معاملات وچ صف بندی کريں گا، انہاں دے نال اپنے تمام فیصلےآں اُتے تبادلہ خیال کريں گا، تے اس دی سرگرمی توں متعلق باقاعدہ رپورٹس فراہم کريں گا (پہلے سال دے لئی ماہانہ، دوسرے سہ ماہی دے لئی، تے سالانہ مندرجہ ذیل دس سال)۔ انہاں نے تمام سیاسی پناہ گزیناں نوں جو قطر وچ مقیم اپنے آبائی ملکاں وچ ملک بدر کرنے، انہاں دے اثاثےآں نوں منجمد کرنے، انہاں دی رہائش، نقل و حرکت تے مالی معاملات دے بارے وچ کوئی مطلوبہ معلومات فراہم کرنے تے قدرتی نوعیت دی صورت وچ قطری شہریت منسوخ کرنے دا مطالبہ کيتا۔ انہاں نے ایہ وی مطالبہ کيتا کہ قطر نوں کسی وی اضافی مفرور نوں شہریت دینے توں منع کيتا جائے۔ قطر دے انہاں مطالبات نوں مسترد کرنے پر، ملوث ملکاں نے اعلان کيتا کہ جدوں تک قطر اپنی پالیسیاں نوں تبدیل نئيں کردا اے اس وقت تک ایہ ناکہ بندی برقرار رہے گی۔ 24 اگست 2017 کو، قطر نے اعلان کيتا کہ اوہ ایران دے نال مکمل سفارتی تعلقات بحال کرن گے۔
روس
سودھوروس کئی سالاں توں ایران تے شام دے نال منسلک اے۔ اس نے شام وچ اسد حکومت کیتی مدد فراہم کرنے تے باغی گروپاں نوں نشانہ بنانے، ایران دے نال مل کے کم کرنے تے ایرانی فضائی اڈاں نوں فضائی حملے کرنے دے لئی استعمال کرنے دے لئی مداخلت دی۔ اس نے داعش دے خلاف جنگ دے اک حصے دے طور اُتے انٹیلی جنس شیئرنگ دا مشترکہ اتحاد بنانے وچ ایران، عراق تے شام وچ وی شمولیت اختیار کيتی۔ اتحاد دا مقابلہ امریکا دے زیرقیادت اتحاد نے اک سال پہلے داعش توں لڑنے دے لئی تشکیل دتا سی۔ مسابقتی فوجی کارروائیاں نوں امریکا تے روس دے وچکار اک وڈے پراکسی تنازعہ دے حصے دے طور اُتے دیکھیا گیا۔
چین
سودھومارچ 2018 وچ شاہ سلمان دے نال گفتگو وچ ، چین دے اہم رہنما ژی جنپنگ نے سعودی عرب دے نال اسٹریٹجک تعاون ودھانے وچ دلچسپی دا اظہار کيتا۔ اگرچہ اوہ روايتی طور اُتے تیل دے لئی خطے اُتے انحصار کرنے دے باوجود تنازع توں دور رہیا اے، چین نے حال ہی وچ دونے فریقاں دا کردار ادا کيتا اے تے سالاں توں تہران دے نال تعلقات رہے نيں۔ [۸۲] اگرچہ اسد حکومت دے نال اس دے گرم تعلقات نيں، لیکن روس نے روس دی زیرقیادت امن عمل دی حمایت کرنے تے شام دی تعمیر نو وچ سرمایہ کاری کرنے دے بجائے شام دی خانہ جنگی وچ خود نوں شامل نئيں کيتا اے۔ خطے وچ چین دی ودھدی ہوئی شمولیت اک ایداں دے وقت وچ سامنے آئی اے جدوں ژی جنپنگ نے چین دے عالمی اثر و رسوخ نوں ودھانے دی کوشش کيتی اے۔
پاکستان
سودھوپاکستان سعودی عرب دا اک اہم شراکت دار اے، لیکن ایران دا ہمسایہ وی اے۔ 1979 توں پہلے، انہاں تِناں ملکاں نے اعتدال پسند تعلقات قائم کیتے تے ذمہ دار مسلم ریاستاں دی حیثیت توں کم کيتا۔ اُتے 1979 دے بعد توں، ایران تے سعودی عرب دی طرف توں ملک وچ اثر و رسوخ پھیلانے دی ودھدی ہوئی کوشش کيتی وجہ توں، پاکستان فرقہ وارانہ تنازعات وچ پے گیا اے۔ [۱۰۱]
سعودی عرب دے نال پاکستان دے تعلقات تاریخی طور اُتے مضبوط نيں، تے اکثر پاکستان نوں خدشہ اے کہ ایران اپنی فوجی شیعہ آبادی نوں ایران دی فوجی مہم جوئی دے لئی بھرتی کرنے دی کوشش کر رہیا اے، جس دی وجہ توں پاکستان وچ غائب ہونے والے شیعاں دی تعداد ودھ رہی اے۔ [۱۰۲] ایران دے نال اس دا رشتہ نہ صرف شیعہ مسئلے دے حوالے توں متعدد مسائل توں دوچار اے، بلکہ افغانستان وچ تنازعات دی وجہ توں وی ایران دے حمایت یافتہ پراکسیاں نے پاکستان تے اس دے حلیف طالبان دے خلاف جنگ لڑی اے تے سعودی عرب دے نال پاکستان دے تعلقات نوں ہور تقویت ملی اے۔ [۱۰۳] پر، ایران نے ایران اُتے تنقید کرنے توں گریز کيتا اے، بلکہ ایران دے نال اپنے طویل تاریخی تعلقات نوں دیکھدے ہوئے، تعلقات نوں محفوظ رکھنے دی کوشش کيتی اے۔ پاکستان متصادم وچ سرحدی سلامتی برقرار رکھنے دے لئی اپنی کوششاں اُتے ایران دی حمایت دی اے بلوچستان دے علاقے، تے 1980 دی دہائی وچ سوویت یونین دے خلاف تعاون کيتا اے۔[۱۰۴] لہذا، پاکستان نے ملک وچ ودھدی فرقہ وارانہ تقسیماں دے پیش نظر، تنازعہ وچ گھسیٹنے توں بچنے دے لئی، دونے دے وچکار ثالثی دی کوشش کيتی اے۔
علاقائی تنازعات وچ ملوث ہونا
سودھوشام دی خانہ جنگی
سودھو2011 وچ شروع ہونے والی اپنی جاری خانہ جنگی دے دوران، شام پراکسی تنازعہ دا اک اہم تھیٹر رہیا اے۔ ایران تے جی سی سی ریاستاں نے مخالف فریقاں نوں مختلف قسم دی فوجی تے مالی مدد فراہم دی اے، ایران نے حکومت تے سعودی عرب دی حمایت کردے ہوئے باغی عسکریت پسنداں دی مدد کيتی اے۔ شام ایران دے اثر و رسوخ دا اک اہم حصہ اے، تے بشار الاسد دی حکومت طویل عرصے توں اک اہم اتحادی رہی اے۔ عرب بہار دے ابتدائی مراحل دے دوران وچ ، سپریم لیڈر خامنہ ای نے ابتدا وچ تیونس تے مصر وچ ہونے والے انقلاگل کيتی حمایت دا اظہار کيتا، تے انھاں نے 1979 وچ اپنے انقلاب دے مترادف "اسلامی بیداری" دی حیثیت کيتی۔ شام وچ جدوں مظاہرے شروع ہوئے تو، ایران نے اپنی حیثیت تبدیل کر کے انہاں دی مذمت کيتی، تے اس بغاوت دا موازنہ 2009 وچ اپنے ہی صدارتی انتخابی مظاہرےآں توں کيتا تے امریکا تے اسرائیل اُتے بدامنی دے پِچھے ہونے دا الزام لگایا۔
اس جنگ توں ایران دے مقام نوں خطرہ اے، تے سعودی عرب تے اس دے اتحادیاں نے ایران نوں کمزور کرنے دے لئی سنی باغیاں دا نال دتا اے۔ اسلامی انقلابی گارڈز کور وچ فوجیاں نوں بھاری جانی نقصان دا سامنا کرنے دے نال، کئی سالاں توں ایرانی فوجاں زمین اُتے شامل نيں۔ سن 2014 وچ ، تنازعہ دی کوئی انتہا نہ ہونے دے سبب، ایران نے اشرافیہ فورسز، انٹیلی جنس اجتماع تے تربیت فراہم کرنے، شامی فوج دے لئی اپنی زمینی حمایت وچ اضافہ کيتا۔ ایران وی اسد حزب اللہ دے جنگجوواں دی حمایت کردا اے۔ اگرچہ ایران تے سعودی عرب نے 2015 وچ ویانا وچ ہونے والے امن مذاکرات وچ امریکا دے سکریٹری برائے خارجہ جان کیری تے روسی وزیر خارجہ سیرگی لاوروف دے نال شرکت دے لئی اتفاق کيتا سی، لیکن ایہ گل بالآخر ناکام ہوگئی۔
سعودی عرب نے شام وچ روس دی مداخلت دا مقابلہ کردے ہوئے باغیاں دی حمایت وچ اضافے تے امریکی ساختہ اینٹی ٹینک TOW میزائل دی فراہمی کی، جس توں روسی تے شامی افواج دی ابتدائی پیشرفت سست ہوگئی۔
یمنی خانہ جنگی
سودھو
یمن نوں انقلاب تے اس دے نتیجے وچ خانہ جنگی دے نتیجے وچ تنازعہ دا اک اہم محاذ کہیا گیا اے۔ یمن برساں توں سعودی دائرہ اثر وچ رہیا۔ یمن وچ دہائیاں تک جاری رہنے والے حوثی بغاوت نے باغیاں دی خفیہ حمایت دے الزامات دے نال ایران دے نال تناؤ نوں جنم دتا۔ اقوام متحدہ دی سن 2015 دی اک رپورٹ وچ ایہ الزام لگایا گیا اے کہ ایران نے حوثی باغیاں نوں پیسہ، تربیت تے اسلحہ دی ترسیل سن 2009 توں شروع کيتیاں ۔ پر، حمایت دی ڈگری بحث دے تحت رہی اے، تے ایران دی طرف توں زیادہ ملوث ہونے دے الزامات دی تردید کيتی گئی اے۔ سعودی قیادت نے 2014–2015 دے بغاوت نوں اک فوری خطرے دے طور پر، تے ایران نوں خطے وچ قدم جمانے دا موقع دے طور اُتے دیکھیا۔ مارچ 2015 وچ ، عرب ریاستاں دے سعودی زیرقیادت اتحاد، بشمول عمان دے جی سی سی دے تمام ممبران، نے مداخلت دی تے ملک وچ فضائی حملے تے زمینی جارحیت دا آغاز کيتا، جس نے پورے صعدہ گورنریٹریٹ نوں اک فوجی ہدف قرار دتا تے بحری ناکہ بندی مسلط کردتی۔
اکتوبر 2016 وچ ریاستہائے مت۔حدہ نے اک امریکی جنگی جہاز اُتے میزائل داغے جانے دے بعد مداخلت کيتی سی، جو آبنائے باب المندب سے گزرنے والی سمندری لین دے نال تیل دی ترسیل دی حفاظت دے لئی سی۔ امریکا نے باغیاں نوں مورد الزام ٹھہرایا تے اس دا جواب بحر احمر دے ساحل اُتے میزائل حملےآں توں راڈار سائٹاں نوں نشانہ بنایا۔ جواب وچ ، باغیاں نے انہاں حملےآں نوں سعودی مہم دے لئی امریکی حمایت دا ثبوت قرار دتا۔
عراقی خانہ جنگی
سودھواگرچہ عراق وچ مسلماناں دی اکثریت شیعہ اے، اس ملک اُتے عثمانی سلطنت، برطانیہ دے زیر اقتدار ہاشمیاں تے بعثیت پسنداں دے تحت کئی دہائیاں توں سنی اکثریتی حکومتاں حکومت کردی رہیاں نيں۔ صدام حسین دی حکمرانی وچ ، عراق ایران تے سعودی عرب دونے دے نال دشمنی دا مظاہرہ کردا سی تے اس نے علاقائی طاقت دا مقابلہ کرنا سی۔ 2003 وچ امریکی زیرقیادت حملے نے خطے وچ بجلی دا خلا پیدا کيتا۔ مخالف بعثت حکومت دے خاتمے دے بعد، ایران نے شیعہ اکثریتی اکثریتی حکومت کیتی تلاش دی تے اتحاد نوں کمزور کرنے دی کوشش دے طور اُتے ہمدرد باغی دھڑاں دی حمایت کی، جس دا خدشہ اے کہ ایران اپنے مفادات دے لئی حکومت مخالف بنا دے گا۔ [۱۰۵]
عراق اُتے قبضے دے دوران وچ سعودی عرب زیادہ متحرک رہیا، انہاں نے سنی باغی گروپاں دی براہ راست حمایت توں گریز کردے ہوئے امریکا دے نال اپنے تعلقات نوں برقرار رکھنے وچ احتیاط برتی۔ ریاض نے بش انتظامیہ دے ملک وچ قیام دے عزم دی حمایت کی، کیونجے اس توں ایران دا اثر و رسوخ محدود سی۔ [۱۰۶] باہ پارٹی دے ممبراں نوں نويں عراقی حکومت توں خارج کرنے تے عراقی فوج نوں ختم کرنے دے لئی کولیشن پرووینل اتھارٹی دے ایڈمنسٹریٹر پال بریمر نے مئی 2003 وچ جاری کردہ ہدایات قبضے دی کوشش نوں ناکام بنا دتا۔ انہاں احکامات توں مختلف باغی دھڑاں نوں تقویت ملی تے نويں حکومت کیتی عملی صلاحیتاں کمزور ہوگئياں، جس توں عراق مستقبل دے عدم استحکام دا شکار ہوجاندا اے۔ [۱۰۷]
دسمبر 2011 وچ عراق توں امریکا دے انخلا دے بعد، ملک ایران دے اثر و رسوخ وچ ہور چلا گیا۔ عراقی خانہ جنگی تے داعش دے عروج دے نتیجے وچ عدم استحکام نے عراقی حکومت دے وجود نوں خطرہ بنایا تے سن 2014 وچ ایرانی مداخلت دا باعث بنی۔ ایران نے شیعہ ملیشیا گروپاں نوں متحرک کيتا تاکہ اوہ سنی شورش نوں روکاں تے بالآخر پِچھے ہٹاں، حالانکہ عراق وچ داعش دی بحالی اک امکان توں زیادہ اے۔ [۱۰۸]
عراقی حکومت خاص طور اُتے ایران توں متاثر اے تے بیشتر معاملات اُتے اس توں مشاورت کردی اے۔ 2018 تک، ایران عراق تے سعودی عرب دے وچکار 6 ارب امریکی ڈالر دی تجارت دے مقابلے وچ سالانہ تقریباً 12 بلین امریکی ڈالر دی تجارت دے نال عراق دا اعلیٰ تجارتی شراکت دار بن گیا اے۔ معاشی روابط نوں تقویت دینے دے علاوہ، تہران نے عراقی کردستان وچ آزادی دے لئی دباؤ دے خلاف اپنی لڑائی وچ عراقی حکومت کیتی مدد کرکے اپنے اثر و رسوخ نوں ہور تقویت بخشی۔ سعودی عرب نے کردستان دی علاقائی حکومت توں اپنے تعلقات نوں مستحکم کردے ہوئے اسنوں خطے وچ ایرانی اثر و رسوخ دی توسیع دی راہ وچ حائل رکاوٹ دے طور اُتے دیکھدے ہوئے جواب دتا اے، جدوں کہ عراقی حکومت دے نال تعلقات نوں بہتر بنانے دے لئی نرم طاقت دا نقطہ نظر وی اپنایا اے۔
بعثت دے سابق عہدیدار تے نقشبندی فوج دے باغی گروپ دے رہنما عزت ابراہیم الدوری نے عراق وچ ایرانی چکواڑے روکنے دے لئی سعودی کوششاں دی بار بار تعریف کيتی اے۔
حال ہی وچ ، سعودی عرب نے شیعہ عالم مقتدا الصدر، سادریسٹ موومنٹ تے پیس کمپنیاں ملیشیا دے رہنما دے نال نیڑےی تعلقات استوار کرنے دے نال نال امریکا تے ایرانی دونے دی شمولیت دے نقاد وی نيں۔
بحرینی بغاوت
سودھو
سعودی عرب تے ایران نے کئی دہائیاں توں بحرین وچ اپنا اثر و رسوخ ودھانے دی کوشش کيتی اے۔ اگرچہ بحرین وچ مسلماناں دی اکثریت شیعہ اے، اس ملک اُتے سنی آل خلیفہ خاندان حکومت کر رہیا اے۔ جسنوں سعودی حکومت دے تابعدار سمجھیا جاندا اے۔ 1970 وچ ایران نے بحرین اُتے خودمختاری دا دعوی کيتا، جدوں شاہ محمد رضا پہلوی نے برطانیہ دے نال مذاکرات دے بعد دعوے ترک کردتے۔ ایرانی انقلاب بحرین دے امور وچ دوبارہ دلچسپی لیانے دا باعث بنیا۔ 1981 وچ ، بحرین دی آزادی دے لئی اسلامی محاذ برائے اسلامی محاذ نے ہادی المومرسی دی سربراہی وچ شیعہ مذہبی حکومت دے قیام دے لئی ناکام بغاوت دی کوشش کيتی۔ تب توں حکومت نے ایران اُتے الزام لگایا اے کہ اوہ اپنی حدود وچ دہشت گردی دے سازشاں دی حمایت کردا اے۔
سنی ریاستاں نوں طویل عرصے توں خدشہ اے کہ ایران شیعہ اقلیتاں دی علاقائی آبادی خصوصا بحرین وچ بدامنی پھیلائے گا۔ آل خلیفہ حکومت دا استحکام کافی حد تک سعودی حمایت اُتے منحصر اے۔ اس جزیرے نوں سعودی عرب توں 25 کلومیٹر طویل کنگ فہد کاز وے دے ذریعہ منسلک کيتا گیا اے، تے اس دی سعودی عرب دے تیل توں مالا مال، اکثریتی شیعہ مشرقی صوبہ سے قربت نوں ریاض سیکیورٹی خدشےآں دے طور اُتے دیکھدا اے۔ بحرین وچ شیعہ دی طرف توں کسی وی سیاسی فائدہ نوں سعودیاں دے ذریعہ ایران دے فائدے دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے۔
2011 وچ عرب بہار دے ردعمل وچ ، جی سی سی حکومتاں نے معاشرتی اصلاحات، معاشی راہداری تے پرتشدد جبر دے ذریعہ اپنے جواز نوں برقرار رکھنے دی کوشش کيتی۔ رکن ملکاں نے استحکام برقرار رکھنے دے لئی اپنی مشترکہ تیل دی دولت دا اک حصہ بحرین تے عمان وچ تقسیم کيتا۔ بحرین وچ حکومت مخالف بغاوت نوں ختم کرنے دے لئی سعودی عرب دی زیرقیادت جی سی سی فورسز نے آل خلیفہ حکومت کیتی حمایت وچ تیزی توں مداخلت دی۔
بحرین دی حکومت نے مظاہرےآں دے لئی سرعام ایران نوں مورد الزام ٹھہرایا، لیکن شاہ حماد دے قائم کردہ اک آزاد کمیشن نے اس دعوے نوں مسترد کردتا، اس دے بجائے کریک ڈاؤن وچ انسانی حقوق دی پامالیاں نوں اجاگر کيتا۔ ایران جوہری معاہدے دے نال ہی انہاں مظاہرےآں نے، بحرین دے امریکا توں تعلقات نوں کشیدہ کردتا۔ بحرین نے اس دے نتیجے وچ روس دے نال نیڑےی تعلقات دی کوشش کيتی اے، لیکن ایہ سعودی عرب دے امریکا دے نال اتحاد دی وجہ توں محدود رہیا اے۔ [۱۰۹]
عرب موسم سرما دے آغاز دے بعد، بحرین نے ایران اُتے الزام عائد کيتا کہ اوہ ملک نوں غیر مستحکم کرنے دی مہم دے تحت متعدد گھریلو واقعات دا ارتکاب کررہیا اے۔ تہران نے انہاں تمام الزامات دی تردید دی تے بحرین دی حکومت اُتے الزام لگایا کہ اوہ ہر واقعے دے بعد ایران اُتے اپنے اندرونی مسائل دا ذمہ دار اے۔ اگست 2015 وچ ، بحرین وچ حکام نے سیترا وچ بم دھماکے دے الزام وچ پنج مشتبہ افراد نوں گرفتار کيتا سی۔ عہدیداراں نے حملےآں دا تعلق انقلابی محافظ تے حزب اللہ توں منسلک کيتا، اگرچہ ایران نے اس وچ ملوث ہونے توں انکار کيتا۔ [۱۱۰] جنوری 2016 وچ ، ایران وچ سعودی سفارتی مشناں اُتے حملےآں دے بعد بحرین نے تہران دے نال سفارتی تعلقات کم کرنے وچ سعودی عرب وچ شمولیت اختیار کيتی سی۔ نومبر 2017 وچ ، بحرین نے تہران توں سرزنش کردے ہوئے ایران توں منسلک اس دی مرکزی پائپ لائن "دہشت گرد تخریب کاری" اُتے اک دھماکے نوں قرار دتا۔ سعودی عرب نے وی اس واقعے نوں "پائپ لائن اُتے حملہ" قرار دتا اے۔ [۱۱۱]
لبنانی سیاست
سودھووکی لیکس دے ذریعہ جاری کیتے گئے اک امریکی سفارتی کیبل دے مطابق، سعودی عرب نے لبنان وچ مداخلت کرنے تے ایرانی حمایت یافتہ حزب اللہ نوں تباہ کرنے دے لئی امریکی تے نیٹو دی فضائی تے سمندری طاقت دی مدد توں اک عرب فورس تشکیل دینے دی تجویز پیش کيتی۔ کیبل دے مطابق سعودی نے استدلال کيتا کہ سینیرا حکومت دے خلاف حزب اللہ دی فتح "عراق وچ تے فلسطینی محاذ اُتے ایرانی اقدامات دے نال مل کے امریکا تے پورے خطے دے لئی تباہی ہوئے گی"۔ [۱۱۲]
فروری 2016 وچ سعودی عرب نے ایرانی اثر و رسوخ تے لبنان دے سعودی سفارت خانے اُتے حملے دی مذمت کرنے توں انکار دے سبب اپنے شہریاں نوں لبنان آنے اُتے پابندی عائد کردتی سی تے فوجی امداد معطل کردتی سی۔ ہور برآں، بحرین، کویت تے متحدہ عرب امارات نے اپنے تمام شہریاں نوں لبنان دا سفر نہ کرنے دا مشورہ دتا تے انہاں نوں فوری طور اُتے جانے دی تاکید کيتی۔ [۱۱۳]
لبنانی وزیر اعظم سعد حریری نے 4 نومبر 2017 نوں استعفا دے دتا۔ اس صورتحال نوں سعودی عرب دی طرف توں لبنان وچ اپنا اثر و رسوخ ودھانے تے عراق تے شام وچ ایران دی فتوحات دا مقابلہ کرنے دے لئی اک پاور پلے دی حیثیت توں دیکھیا گیا سی۔ سعودی عرب دی طرف توں ٹیلی وژن تقریر وچ ، حریری نے حزب اللہ اُتے تنقید دی تے لبنان وچ ایران نوں "بد امنی تے تباہی" پیدا کرنے دا الزام لگایا۔ حزب اللہ دے رہنما حسن نصراللہ نے جواب وچ حریری اُتے ریاض دے حکم اُتے استعفی دینے دا الزام عائد کيتا۔
افغانستان وچ جنگ
سودھودشمنی نے افغانستان وچ جاری عدم استحکام نوں بڑھاوا دتا ہے۔ افغانستان ایران دے نال تاریخی روابط استوار کردا اے، تے ایہ سعودی عرب دے لئی تزویراندی لحاظ توں اہم اے۔ سرد جنگ دے بعد، سعودی پالیسی نے کمیونزم دے پھیلاؤ توں لڑنے توں جنوب تے وسطی ایشیاء وچ ایرانی اثر و رسوخ رکھنے والے ملکاں دی طرف رخ کر ليا۔
سعودی عرب انہاں اتحادیاں پاکستان تے متحدہ عرب امارات دے نال 1996 وچ سنی طالبان حکومت نوں باضابطہ طور اُتے تسلیم کرنے والے تن ملکاں وچوں اک سی۔ افغان خانہ جنگی دے دوران وچ ، ایران تے سعودی عرب نے عسکریت پسند دھڑاں دی مخالفت کيتی۔ ایران نے شیعہ حزب وحدت دی مدد کيتی، جدوں کہ سعودی عرب نے وہابی اتحاد اسلامی نوں مالی مدد فراہم کيتی۔ [۱۱۴]
2001 وچ ، افغانستان اُتے حملے تے 11 ستمبر دے حملےآں دے نتیجے وچ طالبان دے خاتمے توں ایران نوں فائدہ ہويا، جو اس گروپ دے نال پہلے وی جنگ دے دہانے اُتے سی۔ حکومت کیتی اس تبدیلی نے اپنی مشرقی سرحداں دے نال ایران دے بنیادی خطرہ نوں ختم کردتا، تے دو سال بعد صدام حسین دی برطرفی توں اس دی پوزیشن ہور تقویت ملی، جس دی وجہ توں اوہ دوسرے علاقےآں خصوصا شام تے یمن اُتے اپنی کوششاں توں باز آؤٹ ہوسکے۔ آنے والے سالاں وچ ، ایران نے افغانستان اُتے اپنا اثر و رسوخ ودھانے دی کوشش کيتی۔ اس نے افغان مرکزی حکومت دے نال فائدہ اٹھانے تے امریکا دے نال تنازع دی راہ وچ حائل رکاوٹ پیدا کرنے دے اک ممکنہ ذریعہ دے طور اُتے طالبان نوں محدود مدد فراہم کی، اگرچہ ایرانی مداخلت دے خلاف افغانستان وچ بڑھدے ہوئے ردعمل دے دوران ایہ حمایت کم ہوگئی۔ [۱۱۵] ایران نے ایران نواز اسکولاں، مسیتاں تے میڈیا سنٹرز دی تعمیر تے افغانستان دے تاجک تے ہزارہ آبادیاں دے نال نیڑےی روابط برقرار رکھدے ہوئے وی نرم اثر و رسوخ ودھانے دی کوشش کيتی اے۔
پاکستانی فرقہ وارانہ تشدد
سودھوسن 1980 دی دہائی توں پاکستان فرقہ وارانہ تنازعہ توں نمٹ رہیا اے۔ آبادی بنیادی طور اُتے سنی اے تے اس وچ شیعہ توں پیروی کرنے والےآں دا 10-15٪ اے۔ [۱۱۶]
پاکستان معاشی طور اُتے سعودی عرب تے اک اہم اسٹریٹجک اتحادی اُتے منحصر اے۔ ملک دا معاشی استحکام غیر ملکی کارکناں اُتے بہت زیادہ انحصار کردا اے جو پیسہ گھر گھلدے نيں۔ سب توں زیادہ رقم سعودی عرب وچ کم کرنے والے 15 لکھ پاکستانیاں دی اے جنہاں نے 2017 وچ تقریباً 5.5 بلین امریکی ڈالر ترسیلات زر بھیجے۔ سعودی عرب نے ملک دے جوہری ہتھیاراں دے منصوبےآں وچ سرمایہ کاری دی اے، تے اسنوں یقین اے کہ اوہ جلد ہی اپنی مرضی توں جوہری ہتھیاراں دے حصول دے لئی پاکستان نوں استعمال کرسکدا اے۔ ریاض صوبہ بلوچستان نوں اپنے ہمسایہ ملک ایران وچ نسلی بدامنی پھیلانے دے اک ممکنہ ذریعہ دے طور اُتے وی دیکھدا اے، اس دے صوبے سیستان تے بلوچیستان دے نال۔
سنہ 2015 وچ ، فوجی حمایت دی سعودی درخواستاں دے بعد، یمن دے تنازعہ وچ پاکستان نے اپنی غیر جانبداری دا اعلان کيتا سی۔ اس نے حتمی طور اُتے صومالیہ وچ حوثی باغیاں دے خلاف سعودی عرب دی زیرقیادت مہم وچ مدد دے لئی پراکسی فورسز بھیجنے وچ کچھ حد تک خفیہ مدد فراہم کيتی۔ 2016 وچ ، سعودی عرب نے مشرقی تے جنوبی ایشیاء تک اپنی رسائی نوں ودھانے دی اپنی "نظر مشرق" دی پالیسی دے حصے دے طور اُتے پاکستان توں نیڑےی تعلقات استوار کیتے۔
فروری 2018 وچ ، سعودی عرب، جی سی سی دی جانب توں کم کردے ہوئے، چین تے ترکی وچ شامل ہويا جس نے امریکا دی زیرقیادت اقدام نوں فنانشل ایکشن ٹاسک فورس دے ذریعہ دہشت گردی توں متعلق بین الاقوامی مالی امداد دی لسٹ وچ شامل کرنے دے لئی امریکا دے اقدام دی مخالفت کيتی۔ ایہ اقدام خلیجی ریاستاں وچ اک ہزار فوجی بھیجنے دا وعدہ کرنے دے کچھ دن بعد ہويا اے جس دے لئی اس نے مشاورتی مشن دی حیثیت توں بیان کيتا اے۔
ایران اُتے ایہ الزام عائد کيتا گیا اے کہ اوہ نوجوان پاکستانی شیعاں نوں پاکستان وچ ایرانی مفادات نوں اگے ودھانے دے لئی پراکسی دے طور اُتے کم کرنے دے لئی متاثر کررہیا اے۔ ایرانی حکومت نوں شبہ اے کہ اوہ پاکستان دی مقامی آبادی وچ شیعہ دے وفادارےآں نوں عسکری شکل دینے تے اپنے اہداف نوں ہور حاصل کرنے دے لئی فرقہ وارانہ جذبات نوں فروغ دینے دا الزام اے۔ [۱۱۷] متعدد پاکستانی شیعاں اُتے وی شبہ ظاہر کيتا گیا اے کہ اوہ شام تے لبنان سمیت مشرق وسطی دے علاقےآں وچ ایرانی حکومت کیتی طرف توں لڑنے دے لئی سفر کردے نيں۔ [۱۱۸][۱۱۹][۱۲۰]
ایران تے سعودی عرب دے جوہری پروگرام
سودھواگرچہ ایران تے سعودی عرب دونے نے بالترتیب 1970 تے 1988 وچ جوہری ہتھیاراں دے عدم پھیلاؤ دے معاہدے پر دستخط کیتے سن، جوہری ہتھیاراں دی امکانی دوڑ برساں توں تشویش دا باعث اے۔ دونے حکومتاں دا دعوی اے کہ انہاں دے پروگرام پرامن مقاصد دے لئی نيں، لیکن غیر ملکی حکومتاں تے تنظیماں نے دونے نے جوہری ہتھیاراں دی صلاحیتاں دے حصول دے لئی اقدامات کرنے دا الزام عائد کيتا اے۔
ایران دے جاری جوہری پروگرام دا آغاز 1950 وچ شاہ دے تحت ایٹم فار پیس پروگرام دے حصے دے طور اُتے امریکا دے تعاون توں ہويا سی۔ ایہ تعاون 1979 وچ ایرانی انقلاب تک جاری رہیا۔ اس دے بعد توں پابندیاں عائد نيں تے 2006 وچ ایران دے یورینیم دی تقویت سازی دے پروگرام دے جواب وچ متحدہ قومی سلامتی کونسل دی قرارداد 1737 تے قرارداد 1696 دی منظوری دے نال انہاں وچ توسیع کيتی گئی اے۔
سعودی عرب نے ایرانی پروگرام دے جواب وچ متعدد آپشنز اُتے غور کيتا اے: عارض دی حیثیت توں اپنی جوہری صلاحیت حاصل کرنا، موجودہ جوہری طاقت توں اتحاد کرنا، یا علاقائی جوہری ہتھیاراں توں پاک زون دے معاہدے اُتے عمل کرنا۔ ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ سعودی عرب 1974 توں پاکستان دے مربوط جوہری پروگرام دا اک وڈا فنانسر اے، ایہ منصوبہ سابق وزیر اعظم ذوالفقار علی بھٹو دے دور وچ شروع ہويا سی۔ سینئر امریکی عہدیداراں دے مطابق، 2003 وچ ایہ اطلاع ملی سی کہ سعودی عرب نے پاکستان توں "آف دتی شیلف" جوہری ہتھیار حاصل کرنے دے لئی "اسٹریٹجک فیصلہ" لیا سی۔ 2003 وچ ، واشنگٹن ٹائمز نے اطلاع دتی سی کہ پاکستان تے سعودی عرب نے جوہری تعاون توں متعلق اک خفیہ معاہدہ کيتا سی تاکہ سعودیاں نوں پاکستان نوں سستے تیل تک رسائی دے بدلے وچ جوہری ہتھیاراں دی ٹیکنالوجی مہیا دی جا۔۔
ایران تے پی 5 + 1 ملکاں دے وچکار جوہری معاہدے دے فریم ورک دے لئی کئی سالاں دے مذاکرات دے بعد، مشترکہ جامع منصوبہ بندی (جے سی پی او اے) اُتے 2015 وچ دستخط ہوئے سن ۔ اس معاہدے نے سعودی عرب دے لئی خدشےآں نوں جنم دتا، جس نے اسنوں ایران دی بین الاقوامی تنہائی نوں کم کرنے تے پراکسی تنازعہ نوں ممکنہ طور اُتے بڑھاوا دینے دی طرف اک قدم دے طور اُتے دیکھیا۔ پر، اس وقت اسرائیل دی طرح ریاض نے عوامی طور اُتے اس معاہدے دی تردید نئيں کيتی سی۔ 2018 وچ ، ولی عہد شہزادہ محمد بن سلمان نے کہیا اے کہ جے ایران دا پروگرام کامیاب ہُندا اے تاں سعودی عرب جوہری ہتھیاراں دے حصول دے لئی حرکت وچ آئے گا۔ انہاں نے امریکا دے اک وفد دی قیادت وچ ٹرمپ انتظامیہ دے عہدیداراں نال ملاقات دے لئی باہمی خدشےآں اُتے تبادلہ خیال کيتا، جس وچ ایران دے جوہری معاہدے توں امریکی ممکنہ انخلا وی شامل اے۔ اپریل 2018 وچ ، اسرائیلی وزیر اعظم بینجمن نیتن یاھو نے ٹیلی ویژن اُتے تقریر کردے ہوئے ایران اُتے جے سی پی او اے دی خلاف ورزی کردے ہوئے خفیہ طور اُتے AMAD پروجیکٹ نوں جاری رکھنے دا الزام لگایا۔ [۱۲۱]
صدر ٹرمپ نے 8 مئی 2018 نوں اعلان کيتا کہ امریکا یکطرفہ طور اُتے جے سی پی او اے توں دستبردار ہوجائے گا تے نويں پابندیاں عائد کرنے دے علاوہ ایران دے خلاف سابقہ پابندیاں نوں وی بحال کريں گا۔ فیصلے دی پیش گوئی وچ ، ایرانی صدر روحانی نے کہیا کہ جے باقی فریقین نے وی ایسا ہی کيتا تاں ایران اس معاہدے وچ موجود رہے گا، لیکن دوسری صورت وچ اس گل اُتے مبہم سی کہ امریکی فیصلے اُتے ملک کس طرح ردعمل ظاہر کريں گا۔ [۱۲۲]
ہور ویکھو
سودھوLua error in package.lua at line 80: module 'Module:Portal/images/s' not found.
- ایران تے سعودی عرب دے تعلقات
- ایران اسرائیل پراکسی تنازعہ
- قطر – سعودی عرب پراکسی تنازعہ
- ایران – سعودی عرب فٹبال دشمنی
- شیعہ – سنی تعلقات
- 2019–2020 خلیج فارس بحران
حوالے
سودھو- ↑ Daoud, David (مارچ 2015). "Meet the Proxies: How Iran Spreads Its Empire through Terrorist Militias". The Tower Magazine (24). http://www.thetower.org/article/meet-the-proxies-how-iran-spreads-its-empire-through-terrorist-militias/. Retrieved on 18 اگست 2016.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Mahan Abedin (26 اکتوبر 2006)۔ "Saudi Shi'ites: New light on an old divide"۔ Asia Times۔ ۰۷ نومبر ۲۰۰۶ میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 اپریل 2017
- ↑ Mashal, Mujib; Faizi, Fatima (11 نومبر 2017). "Iran Sent Them to Syria. Now Afghan Fighters Are a Worry at Home.". The New York Times. https://www.nytimes.com/2017/11/11/world/asia/afghanistan-iran-syria-revolutionary-guards.html.
- ↑ (2009) The Mujahedin-e Khalq in Iraq: a policy conundrum. RAND Corporation. ISBN 978-0-8330-4701-4.
- ↑ Mousavian, Seyed Hossein (21 جولائی 2016). "From Iran to Nice, We Must Confront All Terrorism to End Terrorism". ہف پوسٹ. https://www.huffingtonpost.com/seyed-hossein-mousavian/iran-nice-terrorism_b_11120386.html. Retrieved on 18 اگست 2016.
- ↑ Karami, Arash (2 اگست 2016). "Were Saudis behind Abbas-MEK meeting?". Al-Monitor. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/08/mek-palestinian-authority-mahmoud-abbas-maryam-rajavi-saudi.html. Retrieved on 18 اگست 2016.
- ↑ Iddon, Paul (28 جولائی 2016). "Erbil is not another front in the Saudi-Iran regional proxy war". Rudaw. http://rudaw.net/english/kurdistan/28072016. Retrieved on 20 جون 2017.
- ↑ Dehghanpisheh, Babak (4 ستمبر 2016). "To Iranian eyes, Kurdish unrest spells Saudi incitement". روئٹرز. https://www.reuters.com/article/us-iran-politics-kurds-idUSKCN11A0BD. Retrieved on 2 نومبر 2017.
- ↑ Merat, Arron (28 مارچ 2014). "Iran calls for return of abducted border guards held in Pakistan". روزنامہ ٹیلی گراف. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/iran/10729946/Iran-calls-for-return-of-abducted-border-guards-held-in-Pakistan.html. Retrieved on 20 اکتوبر 2014.
- ↑ "Lebanese Hezbollah: Ahvaz crime reaction to Resistance victories". Islamic Republic News Agency. 23 ستمبر 2018. http://www.irna.ir/en/News/83040635.
- ↑ "الحشد الشعبي العراقي (يقاتل) إلى جانب الأسد في سوريا"۔ دنيا الوطن
- ↑ Jansen, Michael (23 اگست 2016). "China enters fray in Syria on Bashar al-Assad's side". The Irish Times. https://www.irishtimes.com/news/world/middle-east/china-enters-fray-in-syria-on-bashar-al-assad-s-side-1.2764979. Retrieved on 3 اگست 2018.
- ↑ Kelley, Michael (6 مارچ 2013). "It Looks Like Iraq Has Joined Assad's Side In The Syrian War". Business Insider. https://web.archive.org/web/20180612162320/https://www.businessinsider.com.au/iraq-joins-assads-side-in-syrian-war-2013-3. Retrieved on ۱ اکتوبر ۲۰۲۰.
- ↑ See:
- "Report: Iran, North Korea Helping Syria Resume Building Missiles"۔ Nuclear Threat Initiative۔ 28 جنوری 2014۔ اخذ شدہ بتاریخ 20 اکتوبر 2017
- Ryall, Julian (6 جون 2013). "Syria: North Korean military 'advising Assad regime'". The Telegraph. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/middleeast/syria/10102561/Syria-North-Korean-military-advising-Assad-regime.html. Retrieved on 2 اگست 2013.
- "North Korea violating sanctions, according to UN report". The Telegraph. 3 جولائی 2012. https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/northkorea/9371607/North-Korea-violating-sanctions-according-to-UN-report.html. Retrieved on 6 اکتوبر 2012.
- ↑ "تحليل: ما هي الأسباب الكامنة وراء دعم الجزائر لنظام بشار الأسد؟"۔ CNN Arabic۔ 7 مئی 2016
- ↑ "سي إن إن :مصر تدعم نظام بشار الأسد بالتعاون مع إيران"۔ مصرس
- ↑ https://www.aa.com.tr/en/middle-east/egypt-sends-forces-to-syria-for-assad-regime/1927275
- ↑ Elaph Publishing Limited۔ "كوبا تنفي إرسال قوات لسوريا"۔ @Elaph
- ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ سانچہ:Cite magazine
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ Porter, Gareth (28 مئی 2015). "Gulf allies and 'Army of Conquest'". Al-Ahram Weekly. http://weekly.ahram.org.eg/News/12392/21/Gulf-allies-and-%E2%80%98Army-of-Conquest%E2%80%99.aspx.
- ↑ Maclean, William; Finn, Tom (26 نومبر 2016). "Qatar will help Syrian rebels even if Trump ends U.S. role". Reuters. https://www.reuters.com/article/us-mideast-crisis-syria-qatar/qatar-will-help-syrian-rebels-even-if-trump-ends-u-s-role-idUSKBN13L0X7. Retrieved on 14 فروری 2018.
- ↑ "Yemen accuses Russia of supplying weapons to Houthi rebels". UNIAN. 5 اپریل 2015. https://www.unian.info/world/1063883-yemen-accuses-russia-of-alleged-arms-supplies-to-houthi-rebels.html. Retrieved on 6 اپریل 2015.
- ↑ Alessandria Masi (25 ستمبر 2015)۔ "Putin's Latest Moves: The Military Alliance Among Iran, Hezbollah And Russia In Syria Could Spread To Yemen"۔ International Business Times۔ اخذ شدہ بتاریخ 25 ستمبر 2015۔
Moscow is now supporting the Tehran-backed Houthi rebels who are fighting forces loyal to the U.S.-supported exiled president.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "North Korea Likely Supplied Scud Missiles Fired at Saudi Arabia by Yemen's Houthi Rebels". Vice News. 29 جولائی 2015. https://news.vice.com/article/north-korea-likely-supplied-scud-missiles-fired-at-saudi-arabia-by-yemens-houthi-rebels. Retrieved on 14 مئی 2018.
- ↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےHezbollahلئی۔ - ↑ مأرب برس۔ "الحكومة العراقية تعد معسكرات لتدريب الحوثيين"۔ مأرب برس
- ↑ "السفير اليمني السابق في سوريا: النظام السوري درب الحوثيين"۔ Elnashra News
- ↑ "بيونغ يانغ دعمت الحوثيين بالأسلحة عبر النظام السوري"۔ 4 اگست 2018
- ↑ "قيادي حوثي منشق أرتمى في أحضان السعودية يهاجم سلطنة عمان: مسقط العربية تحولت إلى مشهد الإيرانية!"۔ 16 اگست 2018
- ↑ "اتهام قطر بالضلوع في تمويل أعمال الحوثيين للإضرار بالسعودية"۔ مصراوي۔كوم
- ↑ "Archived copy"۔ 6 اکتوبر 2018 میں اصل سے آرکائیو شدہ۔ اخذ شدہ بتاریخ 6 اکتوبر 2018
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ ۳۴.۲ ۳۴.۳ ۳۴.۴ ۳۴.۵ ۳۴.۶ Al-Haj, Ahmed (26 مارچ 2015). "Saudi Arabia launches airstrikes in Yemen, targeting rebel-held military installations". Associated Press. http://www.foxnews.com/world/2015/03/26/saudi-arabia-launches-airstrikes-in-yemen-targeting-rebel-held-military.html. Retrieved on 4 اپریل 2018.
- ↑ "Child soldiers from Darfur fighting at front line of war in Yemen, returned soldiers say". The Independent. 29 دسمبر 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/child-soldiers-yemen-war-sudan-saudi-arabia-darfur-poor-front-line-deaths-janjaweed-a8703186.html.
- ↑ "Senegal to send 2,100 troops to join Saudi-led alliance". Reuters. 4 مئی 2015. https://www.reuters.com/article/2015/05/04/us-yemen-saudi-senegal-idUSKBN0NP1N920150504. Retrieved on 4 مئی 2015.
- ↑ "US special forces secretly deployed to assist Saudi Arabia in Yemen conflict". The Independent. 3 مئی 2018. https://www.independent.co.uk/news/world/americas/us-politics/us-special-forces-saudi-arabia-yemen-war-green-berets-houthi-rebels-mohammed-bin-salman-a8335481.html.
- ↑ "In Yemen's "60 minutes" moment, no mention that the U.S. is fueling the conflict"۔ The Intercept۔ 20 نومبر 2017.
- ↑ "Report: Saudi-UAE coalition 'cut deals' with al-Qaeda in Yemen". Al-Jazeera. 6 اگست 2018. https://www.aljazeera.com/news/2018/08/report-saudi-uae-coalition-cut-deals-al-qaeda-yemen-180806074659521.html.
- ↑ "US allies, Al Qaeda battle rebels in Yemen". Fox News. 7 اگست 2018. http://www.foxnews.com/world/2018/08/07/unite-with-devil-yemen-war-binds-us-allies-al-qaida.html.
- ↑ "Allies cut deals with al Qaeda in Yemen to serve larger fight with Iran". San Francisco Chronicle. 6 اگست 2018. https://www.sfgate.com/world/article/Allies-cut-deals-with-al-Qaeda-in-Yemen-to-serve-13135822.php.
- ↑ "SOMALIA: Somalia finally pledges support to Saudi-led coalition in Yemen – Raxanreeb Online". RBC Radio. 7 اپریل 2015. https://archive.ph/20150407194428/http://www.wargeyska.so/somalia-somalia-finally-pledges-support-to-suadi-led-coalition-in-yemen-raxanreeb-online/. Retrieved on 7 اپریل 2015.
- ↑ Ricks, Thomas E. (11 جنوری 2016). "What Would a Saudi-Iran War Look Like? Don't look now, but it is already here". فارن پالیسی (رسالہ). https://foreignpolicy.com/2016/01/11/what-would-a-saudi-iran-war-look-like-dont-look-now-but-it-is-already-here/. Retrieved on 5 اکتوبر 2016.
- ↑ "Dışişleri Bakanlığı، Husi terörüne karşı Yemen'e destek verdi" (in tr). Türkiye. 26 مارچ 2013. https://web.archive.org/web/20190501183600/https://www.turkiyegazetesi.com.tr/gundem/250295.aspx. Retrieved on 14 اپریل 2017.
- ↑ "Breaking Yemen's Stalemate". Stratfor. 29 مارچ 2017. https://worldview.stratfor.com/article/breaking-yemens-stalemate. Retrieved on 2 نومبر 2017.
- ↑ Joyner, Alfred (4 جنوری 2016). "Iran vs Saudi Arabia: The Middle East cold war explained". International Business Times. http://www.ibtimes.co.uk/iran-vs-saudi-arabia-middle-east-cold-war-explained-1535968. Retrieved on 11 اگست 2017.
- ↑ Poole, Thom (20 اکتوبر 2017). "Iran and Saudi Arabia's great rivalry explained". بی بی سی نیوز. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35221569. Retrieved on 23 ستمبر 2016.
- ↑ Ahmed, Zahid Shahab; Akbarzadeh, Shahram (16 جون 2020). "Pakistan caught between Iran and Saudi Arabia". Contemporary South Asia 0: 1–15. doi:.
- ↑ "Bahrain: Widespread Suppression, Scant Reforms". نگہبان حقوق انسانی. 31 جنوری 2013. https://www.hrw.org/news/2013/01/31/bahrain-widespread-suppression-scant-reforms. Retrieved on 6 مارچ 2018.
- ↑ Henderson, Simon (12 جون 2014). "The Battle for Iraq Is a Saudi War on Iran". فارن پالیسی (رسالہ). https://foreignpolicy.com/2014/06/12/the-battle-for-iraq-is-a-saudi-war-on-iran/. Retrieved on 26 اکتوبر 2017.
- ↑ Wintour, Patrick (7 جون 2017). "Qatar: UAE and Saudi Arabia step up pressure in diplomatic crisis". دی گارڈین. https://www.theguardian.com/world/2017/jun/07/qatar-fbi-says-russian-hackers-planted-fake-news-story-that-led-to-crisis-report. Retrieved on 7 مارچ 2018.
- ↑ Chulov, Martin (4 جنوری 2016). "Saudi Arabia cuts diplomatic ties with Iran after execution of cleric". The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2016/jan/03/saudi-arabia-cuts-diplomatic-ties-with-iran-after-nimr-execution.
- ↑ "Bahrain cuts diplomatic ties with Iran". Al Jazeera. 4 جنوری 2016. http://www.aljazeera.com/news/2016/01/iran-accuses-saudi-arabia-fuelling-tensions-160104074825179.html. Retrieved on 14 اپریل 2017.
- ↑ "Saudi Arabia and Gulf allies warn against Lebanon travel". BBC News. 24 فروری 2016. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35649433. Retrieved on 12 جولائی 2017.
- ↑ Bowen, Jeremy (7 جولائی 2014). "The fearsome Iraqi militia vowing to vanquish Isis". BBC News. https://www.bbc.com/news/world-middle-east-28199741. Retrieved on 3 اگست 2018.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "Al-Maliki Accuses Saudi Arabia of Supporting Terrorism". 22 اپریل 2014. https://english.alahednews.com.lb/25957/547.
- ↑ Tamar Pileggi (15 مارچ 2016)۔ "Iran denies top general called Saudi, not Israel, its enemy"۔ The Times of Israel۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017
- ↑ "Iran Guards head calls Saudi Arabia 'terrorist state'"۔ The Times of Israel۔ 4 جولائی 2017۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017
- ↑ "Saudi Arabia, Zionist regime behind resignation of Lebanese PM". Mehr News Agency. 5 نومبر 2017. https://en.mehrnews.com/news/129227/S-Arabia-Zionist-regime-behind-resignation-of-Lebanese-PM.
- ↑ سانچہ:Cite press release
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
- ↑ "PROFILE: New Saudi Interior Minister Prince Abdulaziz bin Saud bin Nayef"۔ Al Arabiya English۔ 21 جون 2017۔ اخذ شدہ بتاریخ 15 نومبر 2017
- ↑ Seth J. Frantzman (8 نومبر 2017)۔ "Riyadh's 'anti-Hezbollah minister'"۔ دی جروشلم پوسٹ۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 مئی 2018
- ↑ تعيين المقدم عبيد فاضل الشمري بدلًا من السهيان (بزبان عربی)۔ Alweeam.com.sa۔ 15 دسمبر 2015۔ اخذ شدہ بتاریخ 24 مئی 2018
- ↑ Tawfeeq, Mohammed (27 فروری 2018). "Saudi Arabia replaces military commanders in late-night reshuffle". CNN. https://www.cnn.com/2018/02/27/middleeast/saudi-military-posts-intl/index.html. Retrieved on 24 مئی 2018.
- ↑ "BDF Commander-in-Chief meets new Joint Peninsula Shield Forces Commander". Bahrain News Agency. 21 مئی 2014. http://bna.bh/portal/en/news/618909. Retrieved on 22 مارچ 2018.
- ↑ Narayan, Chandrika (5 نومبر 2017). "Lebanese Prime Minister Saad Hariri resigns". CNN. http://edition.cnn.com/2017/11/04/middleeast/lebanese-prime-minister-saad-hariri-resigns/index.html. Retrieved on 15 نومبر 2017.
- ↑ Karam, Zeina (4 نومبر 2017). "Lebanon's prime minister just resigned 'over plot to target his life'". The Independent. https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/lebanon-prime-minister-saad-hariri-resignation-resigns-quits-future-movement-surprise-latest-a8037266.html. Retrieved on 15 نومبر 2017.
- ↑ Henderson, Simon (21 فروری 2014). "Saudi Arabia's Domestic and Foreign Intelligence Challenges". Washington Institute for Near East Policy. http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/saudi-arabias-domestic-and-foreign-intelligence-challenges. Retrieved on 24 فروری 2014.
- ↑ Lippman, Thomas W. (16 اپریل 2014). "Saudi Intel Chief Prince Bandar Is Out, But Is He Really Out?". Middle East Institute. http://www.mei.edu/content/saudi-intel-chief-prince-bandar-out-he-really-out. Retrieved on 14 جولائی 2014.
- ↑ Al Saeri, Muqbil (مارچ 2011). "A talk with Peninsula Shield force commander Mutlaq bin Salem Al Azima". Asharq Al-Awsat. https://www.webcitation.org/5xYJcDTUV?url=http://aawsat.com/english/news.asp?section=3&id=24676. Retrieved on 29 مارچ 2011.
- ↑ Bronner, Ethan; Slackman, Michael (14 مارچ 2011). "Saudi Troops Enter Bahrain to Help Put Down Unrest". نیو یارک ٹائمز. https://www.nytimes.com/2011/03/15/world/middleeast/15bahrain.html?_r=2. Retrieved on 12 مارچ 2018.
- ↑ "Banned Military Cooperation Between North Korea and Syria Continues, Says UN Report". Reuters. 6 اگست 2018. https://www.haaretz.com/middle-east-news/syria/un-banned-military-cooperation-between-north-korea-and-syria-persists-1.6345202.
- ↑ The Iran-Saudi Arabia proxy war at www.washingtonpost.com Error: unknown archive URL (archived 6 جنوری 2016)
- ↑ The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry at www.mepc.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Why Is Pakistan Interested in Brokering Peace Between Iran and Saudi Arabia? at thediplomat.com Error: unknown archive URL (archived 22 جنوری 2016)
- ↑ Iran and Saudi Arabia in Afghanistan at thediplomat.com Error: unknown archive URL (archived 14 جنوری 2016)
- ↑ Dorsey, James (19 فروری 2018). "Expanding Regional Rivalries: Saudi Arabia and Iran battle it out in Azerbaijan". International Policy Digest. https://intpolicydigest.org/2018/02/19/expanding-regional-rivalries-saudi-arabia-and-iran-battle-it-out-in-azerbaijan/. Retrieved on 21 فروری 2018.
- ↑ See:
- ↑ ۸۲.۰ ۸۲.۱ Simpson Jr., George L. (1 مارچ 2010). Russian and Chinese Support for Tehran. http://www.meforum.org/2690/russian-chinese-support-for-iran. Retrieved on 16 مارچ 2018.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ The Sunni-Shia Divide at www.cfr.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Amiri, Reza Ekhtiari. The Hajj and Iran's Foreign Policy towards Saudi Arabia. pp. 678–690.
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ State Sponsors: Iran at www.cfr.org Error: unknown archive URL (archived 13 اکتوبر 2011)
- ↑ Saudi-Iranian cold war: stirring up sectarian hostilities at mediterraneanaffairs.com Error: unknown archive URL (archived 2016-11-17)
- ↑ See:
- ↑ Gause III, F. Gregory (جولائی 2014). Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War. Brookings Institution. pp. 1, 3.
- ↑ Redrawing the Middle East map: Iran, Syria and the new Cold War at www.aljazeera.com Error: unknown archive URL (archived 15 نومبر 2012)
- ↑ Iran Says It Wants Good Relations With Saudi Arabia, U.A.E. at www.rferl.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Iranian President Hassan Rouhani says Saudi Arabia should see attack on oil facilities as a warning to end its Yemen war at www.apnews.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ "Iranian Kurds Return to Arms". Stratfor. 29 جولائی 2016. https://worldview.stratfor.com/article/iranian-kurds-return-arms. Retrieved on 19 جون 2018.
- ↑ Mike Pompeo calls attacks on Saudi facilities an 'act of war' as Trump orders more Iran sanctions at bangordailynews.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Vision 2023: Turkey and the post-Ottoman anniversary at www.middleeastmonitor.com Error: unknown archive URL (archived 12 فروری 2018)
- ↑ Turkey and the new scramble for Africa: Ottoman designs or unfounded fears? at www.brookings.edu Error: unknown archive URL (archived 20 مئی 2019)
- ↑ Levantine Challenges on Turkish Foreign Policy at www.researchgate.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Why is Saudi Arabia Re-Writing the History of the Ottoman Empire? at www.albawaba.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ The Saudi-Iran Factor in Pakistan's Sunni-Shia Conflict at www.mei.edu Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Why are Pakistani Shiites 'disappearing'? | DW | 09.07.2019 at www.dw.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ https://www.econstor.eu/bitstream/10419/59867/1/656976020.pdf
- ↑ Don't underestimate Pakistan's relationship with Iran at www.trtworld.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Fisher, Max (19 نومبر 2016). "How the Iranian-Saudi Proxy Struggle Tore Apart the Middle East". The New York Times. https://www.nytimes.com/2016/11/20/world/middleeast/iran-saudi-proxy-war.html. Retrieved on 2 نومبر 2017.
- ↑ Gause III, F. Gregory (مارچ 2007). Saudi Arabia: Iraq, Iran, the Regional Power Balance, and the Sectarian Question. http://calhoun.nps.edu/bitstream/handle/10945/11181/gauseMar07.pdf. Retrieved on
- ↑ Pfiffner, James P. (فروری 2010). US Blunders in Iraq: De-Baathification and Disbanding the Army. http://pfiffner.gmu.edu/files/pdfs/Articles/CPA%20Orders,%20Iraq%20PDF.pdf. Retrieved on 20 دسمبر 2016.
- ↑ ISIS resurgence more than likely in Iraq at dailytimes.com.pk Error: unknown archive URL (archived جون 5, 2018)
- ↑ Cafiero, Giorgio (8 جولائی 2016). "Can Bahrain count on Moscow to fill Washington's shoes?". Al-Monitor. http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2016/07/bahrain-russia-replace-washington-influence-iran.html. Retrieved on 13 جولائی 2016.
- ↑ Hou, Qiang (13 اگست 2015). Bahrain arrests 5 suspects over late جولائی blast, claims Iran's role discovered. http://news.xinhuanet.com/english/2015-08/13/c_134513434.htm.
- ↑ "Bahrain says pipeline explosion 'terrorist sabotage' linked to Iran". ڈوئچے ویلے. 12 نومبر 2017. http://www.dw.com/en/bahrain-says-pipeline-explosion-terrorist-sabotage-linked-to-iran/a-41347255. Retrieved on 21 نومبر 2017.
- ↑ Lebanon: SAG FM says UN peace keeping force needed now at wikileaks.org Error: unknown archive URL (archived 14 مئی 2008)
- ↑ Saudi, UAE, Kuwait urge citizens to leave Lebanon at www.aljazeera.com Error: unknown archive URL (archived 9 نومبر 2017)
- ↑ Blood-Stained Hands: Past Atrocities in Kabul and Afghanistan's Legacy of Impunity at www.hrw.org Error: unknown archive URL (archived 6 جولائی 2005)
- ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
- ↑ South Asia: Pakistan at www.cia.gov Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Iran manipulates Pakistani Shia to satisfy 'nefarious' geopolitical agenda at pakistan.asia-news.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Pakistani pilgrims are being recruited into Iran's mercenary groups at pakistan.asia-news.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Iran recruits Pakistani Shias for combat in Syria – The Express Tribune at tribune.com.pk Error: unknown archive URL (archived 11 دسمبر 2015)
- ↑ Iran recruits Afghan and Pakistani Shias to fight in Syria – Dhaka Tribune at www.dhakatribune.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
- ↑ Landau, Noa (30 اپریل 2018). "Netanyahu: Iran Nuclear Deal Is Based on Lies – Here's the Proof". ہاریتز. https://www.haaretz.com/israel-news/pm-expected-to-reveal-how-iran-cheated-world-on-nuke-program-1.6045300. Retrieved on 14 مئی 2018.
- ↑ "In Case Of US Withdrawal Iran Will Stay In Nuclear Deal, If Others Also Stay". Radio Farda. 7 مئی 2018. https://en.radiofarda.com/a/29213598.html. Retrieved on 8 مئی 2018.