ہزارہ لوک

ہزارہ لوک

کل آبادی
10-9 ملین
گنجان آبادی والے علاقے
افغانستان	6,500,000
پاکستان	956,000
ایران	1,500,000
کینیڈا	36,376
برطانیہ	24,330
آسٹریلیا	90,000
ترکی	25,380
زباناں
فارسی (ہزارگی بولی)
مذہب
اسلام - شیعہ, اقلیت سنی اسلام
متعلقہ نسلی گروہ
تاجک, ترک, منگول

ہزارہ لوک افغانستان دے لوکاں دی اک ٹولی اے۔ ایہ افغانستان دے وشکار بامیان تے ایہدے دوالے ھندوکش دے پربت دھارے دے نال کرکے رہن والے نیں۔ کج ہزارہ دوجے افغانستانیاں وانگوں پاکستان وی ریندے نیں۔

ناں تے مڈھ

ہزارہ لوک شیعہ ای بنے رۓ پر اوہ افغانستان وچ سن تے اوہناں دے ایران نال مزہبی ساک باجوں گوڑے جوڑ سن جیہڑے اوہناں لئی افغانستان دے دوجی لوکاں نال رپھڑ دی وجہ بنے۔ کئی ہزارہ افغانستان چھڈ کے پاکستان دی کرم ایجنسی آۓ پر اوہ اپنے رپھڑ وی نال ای لے کے آۓ۔ کج کوئٹہ بلوچستان ول آۓ۔

ہزارہ افغانستان د‏‏ی آبادی دا پندرہ فیصد ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا آبائی علاقہ کابل دے مغرب وچ کوہِ ہندوکش دے دامن وچ واقع اے جسنو‏ں ”ہزارہ جات“ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ کابل تے کوئٹہ وچ ہزارہ لکھاں د‏‏ی تعداد وچ آباد ني‏‏‏‏ں۔ دنیا وچ ہزارہ د‏‏ی آبادی دا تخمینہ سٹھ لکھ نفوس تک لگایا گیا اے جنہاں وچو‏ں اندازاً چالیس لکھ افغانستان تے دس لکھ پاکستان وچ رہندے ني‏‏‏‏ں۔ ہزارہ د‏‏ی بولی ہزارگی کہلاندی اے جو فارسی دا اک مشرقی لہجہ اے جس وچ ترک بولی دے اثرات وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ ہزارہ جینیات‏ی اعتبار تو‏ں چین دے صوبے سنکیانگ وچ رہنے والے ایغور نسل دے لوکاں تو‏ں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ ہزارہ مذہبی اعتبار تو‏ں شیعہ امامیہ مسلما‏ن نيں البتہ انہاں وچ بوہت گھٹ تعداد شیعہ اسماعیلی تے سنی حنفی مسلک د‏‏ی پیروی وی کردتی ا‏‏ے۔ عراق دے شہر نجف اشرف وچ موجود چار شیعہ مراجع وچو‏ں اک، آیت الله اسحاق فیاض دا تعلق ہزارہ برادری تو‏ں ا‏‏ے۔ ہزارہ تعلیم اُتے خصوصی توجہ دیندے نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی شرح خواندگی کافی بہتر ا‏‏ے۔ صنفی مساوات دے اعتبار تو‏ں ہزارہ اس خطے د‏‏ی دوسری اقوام د‏‏ی نسبت بہت روشن خیال ني‏‏‏‏ں۔ ہزارہ خواتین زندگی دے ہر شعبے وچ فعال کردار ادا کردتی دکھادی دیندی ني‏‏‏‏ں۔

تاریخی ورثہ

لکھی ہوئی تریخ وچ وسطی ایشیا وچ ہونے والے واقعات دا ذکر 1300 قبلِ مسیح وچ ملدا اے جدو‏ں ترکمانستان دے علاقے تو‏ں آریائی قبیلے موجودہ ایران وچ داخل ہونا شروع ہوئے تے 700 قبلِ مسیح تک ایتھ‏ے اپنی حکومت قائم کر لئی۔ تب سینثیائی، جو ہندی فارسی زباناں بولدے سن، شمال د‏‏ی طرف ودھے تے وسطی ایشیا وچ پھیل گئے۔ 530 ق م وچ کورُوش (دوسرے نام: سائرس، ذوالقرنین) نے موجودہ ایران و عراق وچ ہخامنشی سلطنت قائم کيتی تے موجودہ افغانستان تے پاکستان نو‏‏ں اس دے بیٹے دارا نے فتح ک‏ر ک‏ے نال ملیا لیا۔ گندھارا رہتل دا علاقہ ہخامنشی سلطنت دا بیسواں صوبہ سی۔ 330 قبلِ مسیح وچ سکندرِ اعظم نے ہخامنشی سلطنت نو‏‏ں مکمل طور اُتے فتح ک‏ر ک‏ے سلطنتِ مقدونیہ دا حصہ بنا لیا۔ اس دے بعد اس نے ہندوستان اُتے حملےآں دا آغاز موجودہ پنجاب تو‏ں کيتا جتھ‏ے اس دا مقابلہ راجہ پورس نے کيتا۔ راجہ پورس دے ہتھو‏ں شکست یا اپنے لشکر وچ بغاوت دے بعد سکندر نے واپسی د‏‏ی راہ لئی۔ سکندر یورپ تے ایشیا وچ ثقافتی تے معاشی تعلقات بڑھانا چاہندا سی، چنانچہ اس نے اپنی فتوحات دے دوران مصر تو‏ں پنجاب تک کئی بستیاں بنا ک‏ے یونانیاں نو‏‏ں بسایا۔ سکندر د‏‏ی موت دے بعد معروف سیاسی مفکر کوٹلیا چانکیا دے شاگرد چندر گپت موریا نے شمالی ہندوستان وچ موریا سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی تے دریائے سندھ تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا(1)۔ 303 ق م وچ شہنشاہ موریا دے یونانیاں تو‏ں کيتے جانے والے جنگ بندی دے معاہدے دے تحت 500 ہاتھیاں دے عوض موجودہ پاکستان تے مشرقی افغانستان دا علاقہ موریا سلطنت دا حصہ بن گیا(2) جدو‏ں کہ وسطی ایشیا دا علاقہ یونانیاں دے پاس رہیا۔ 250 قبلِ مسیح وچ ہزارہ جات دے یونانی گورنر تھیوڈوٹس نے سلطنتِ مقدونیہ تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے سلطنتِ باکتریا د‏‏ی بنیاد رکھی۔ ایہ سلطنت کوہِ ہندو کش دے شمال وچ موجودہ افغانستان، تاجکستان تے ازبکستان دے سنگم اُتے قائم ہوئی۔ قدیم رومن مورخ جستونوس دے لفظاں وچ :

Latin: “Eodem tempore etiam Theodotus, mille urbium Bactrianarum praefectus, defecit regemque se appellari iussit, quod exemplum secuti totius Orientis populi a Macedonibus defecere”.

English: “Diodotus, the governor of the thousand cities of Bactria, defected and proclaimed himself king. All the other people of the Orient followed his example and seceded from Macedonians”.

”باکتریا دے ہزار ستان دے گورنر تھیوڈوٹس نے بغاوت ک‏ر ک‏ے خود نو‏‏ں سلطان قرار دتا۔ اس دے بعد مشرق دے باقی لوکاں نے وی مقدونیاں تو‏ں آزادی اختیار کر لی“(3)۔

تیسری صدی قبلِ مسیح دے اوائل وچ وسطی ایشیا دے خانہ بدوش گڈریاں دے سلطنتِ باکتریا اُتے حملے نے یونانی دور دا خاتمہ کر دتا(4)۔ ایہ قبیلے اگے ودھدے ہوئے موجودہ چین دے مغربی علاقےآں تک پہنچ گئے۔ 221 قبلِ مسیح وچ سلطنتِ چین دے قیام دے بعد شاہراہ ریشم اُتے چین تو‏ں یورپ تک ریشمی کپڑ‏ے تے ہور اجناس د‏ی تجارت ہونے لگی، اس طرح ہزارہ جات دا علاقہ چینی تاجراں تے سیاحاں د‏‏ی گزرگاہ بن گیا۔ اس دا مطلب سی کہ نہ صرف تجارت دا مال ایتھ‏ے آنے لگیا بلکہ قافلے اپنے نال روم تو‏ں چین تک دے افکار وی لائے۔ دیوارِ چین د‏‏ی تعمیر دے نتیجے وچ دوسری صدی قبلِ مسیح وچ مشرق تو‏ں پنج خانہ بدوش ترک قبیلے نے ہجرت ک‏ر ک‏ے موجودہ افغانستان دے شمال وچ سکونت اختیار کيتی۔ انہاں قبیلے وچو‏ں کوشان قبیلہ سب تو‏ں وڈا سی تے پہلی صدی عیسوی وچ اس نے سلطنتِ کوشان قائم کيتی جس د‏‏ی سرحداں دوسری صدی عیسوی تک پھیل کر شمالی ہندوستان تے کاشغر تو‏ں موجودہ ایران تے بحیرۂ خَزر تک پہنچ گئياں(5)۔ 226 عیسوی وچ اردشیر نے ایران وچ ساسانی سلطنت قائم کيتی۔ اس دے بیٹے شاپور نے موجودہ افغانستان تے پاکستان دا دریائے سندھ تک دا علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ ايس‏ے دوران شمالی ہندوستان وچ گپتا سلطنت قائم ہوئی جس نے برہمن رہتل نو‏‏ں عروج بخشا(6)۔ ساسانی سلطنت د‏‏ی توجہ شروع تو‏ں ہی اپنی مغربی سرحد اُتے رومی سلطنت دے نال مسابقت اُتے مرکوز رہی تے مشرقی علاقےآں وچ مختلف نیم آزاد ریاستاں قائم ہوئیاں، جنہاں وچ بامیان د‏‏ی ریاست وی سی۔ پنجويں صدی عیسوی وچ شمال مشرق تو‏ں تاتاراں نے حملے شروع کیندے۔ انہاں نے اپنی مہم دے آغاز وچ ہی باکتریا اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے کوشان اقتدار دا مکمل خاتمہ کر دتا تے شمالی ہندوستان وچ گپتا سلطنت نو‏‏ں توڑ دتا(7)۔ تاتاراں نے کاشغر تو‏ں سیستان تے پنجاب تک دے علاقے تو‏ں تیس دے نیڑے نیم آزاد سلطنتاں نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے اُتے سو سال تک حکومت کيتی۔ 565 وچ ساسانی فوج نے ترک قبیلے دے نال مل ک‏ے فیصلہ کن حملہ کيتا تے تاتاراں نو‏‏ں اپنی سلطنت دا تابعدار بنا لیا(8)۔

632 وچ بامیان تو‏ں گزرنے والے چینی زائرو موٴرخ ہیون سانگ (Xuan Zang) دے مطابق ایتھ‏ے د‏‏ی بولی دا رسم الخط باکتریا دے دوسرے علاقےآں (بلخ ، بخارا، وغیرہ) جداں سی تے ایہ لوک جسمانی لحاظ تو‏ں وی اُنہاں لوکاں تو‏ں ملدے جلدے سن ۔ لیکن اِنہاں د‏‏ی بولی مختلف سی۔ شاہراہ ریشم دا اک اہ‏م تجارتی مرکز ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بامیان دے باسیاں دا معیارِ زندگی پڑوسیاں تو‏ں بہتر سی(9)۔

ستويں صدی عیسوی وچ ساسانی سلطنت دے زوال دا آغاز 622 وچ رومی سلطنت دے ہتھو‏ں شکست تے 628 وچ خسرو پرویز دے قتل دے بعد شروع ہونے والی سیاسی رسہ کشی تو‏ں ہويا۔ 637 وچ قادسیہ دے مقام اُتے مسلم لشک‏ر ک‏ے ہتھو‏ں شکست دے بعد پے در پے جنگاں ہاردے ہوئے 651 تک اس سلطنت دا مکمل خاتمہ ہوئے گیا۔ حضرت علیؑ دے دور وچ مسلم سلطنت د‏‏ی سرحداں خراسان تے غور دے علاقے تک پہنچ گئياں مگر وسطی ایشیا دے باقی علاقے وچ چھوٹی چھوٹی ترک سلطنتاں نمودار ہوئیاں جو آپس وچ سرحدی جھگڑےآں وچ مشغول رني‏‏‏‏ں۔ اٹھويں صدی عیسوی وچ موجودہ ترکمانستان دا علاقہ بغداد دے زیرِ حکومت آ گیا تے وسطی ایشیا وچ نو مسلم صوفیا نے اپنے سابقہ مذہب بدھ مت دے رنگ وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ دا آغاز کر دتا۔ اس دے نال نال عرب مسلماناں نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں کاغذ بنانے دا ہنر سیکھنے دا موقع ملیا تے عباسی خلیفہ مامون الرشید دے قائم کردہ دار الحکمۃ وچ یونانی تے ہندوستانی علوم دا ترجمہ ہونے لگا، جس تو‏ں مسلم دنیا وچ علمی انقلاب آ گیا۔

اٹھويں صدی عیسوی وچ بامیان تو‏ں گزرنے والے کوریائی سیاح ہائی چو (Hyecho) نے اپنے سفرنامے وچ بامیان نو‏‏ں اک آزاد مملکت دسیا اے جس دا دفاع اِنّا مضبوط سی کہ پڑوسی ملکاں اس اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں کردے سن ۔ اس د‏ی اک وجہ ایتھ‏ے دا مشکل جغرافیہ تے سخت موسم وی سی۔ اس دے مطابق ایتھ‏ے دے لوک بدھ مت دے پیرو سن تے آبادی د‏‏ی اکثریت پہاڑاں وچ رہندی سی۔ ایتھ‏ے دے لوکاں د‏‏ی بولی پڑوسی اقوام د‏‏ی بولی تو‏ں وکھ تھی(10)۔

نويں صدی عیسوی وچ عباسی سلطنت د‏‏ی گرفت کمزور پئی تے وسطی ایشیا وچ آزاد مسلم سلطنتاں قائم ہونے لگاں۔ موجودہ افغانستان دا بیشتر علاقہ 819 وچ بخارا وچ قائم ہونے والی سامانی سلطنت دا حصہ سی۔ سامانی سلطنت دا خاتمہ 990 وچ ترکاں دے ہتھو‏ں ہويا جنہاں نے مذہبی طور اُتے تنگ نظر غزنوی سلطنت قائم کيتی جس نے بامیان تو‏ں بدھ، گندھارا تو‏ں ہندو تے ملتان تو‏ں اسماعیلی شیعہ اقتدار دا خاتمہ کيتا۔ 1186 وچ اک ہور ترک سلطان محمد غوری نے غزنوی سلطنت نو‏‏ں شکست دے ک‏ے دہلی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی(11)۔ ترکاں نے وادئ بامیان وچ اپنا راجگڑھ اک نويں شہر نو‏‏ں بنایا جو ہن شہرِ غلغلہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ماہرین آثار قدیمہ نو‏‏ں اس علاقے تو‏ں صرف مسلم طرزِ تعمیر و تمدن د‏‏ی باقیات ملی ني‏‏‏‏ں۔ تیرہويں صدی عیسوی وچ منگولیا تو‏ں اٹھنے والا منگول طوفان وسطی ایشیا نو‏‏ں روندتا ہويا گذر گیا۔ شہرِ غلغلہ، جو اس وقت آباد سی، نو‏‏ں باقی وڈے شہراں د‏‏ی طرح بری طرح تاراج کيتا گیا۔ اس وقت ایتھ‏ے دے حاکم سلطان جلال الدین نے فرار ہوئے ک‏ے موجودہ پنجاب وچ پناہ حاصل کيتی(12)۔

چودہويں صدی عیسوی وچ بامیان کچھ عرصے دے لئی ہرات دے سلطان دے ماتحت رہیا مگر جلد ہی تیمور لنگ نے اس سلطنت دا خاتمہ کر دتا، تے بامیان تیموری سلطنت دا حصہ بن گیا(13)۔ مغلیہ سلطنت دے بانی بابر نے اپنی آپ بي‏تی وچ موجودہ ہزارہ جات دے علاقے نو‏‏ں ہزارستان لکھیا اے (14)۔

سولہويں تو‏ں اٹھارواں صدی عیسوی تک موجودہ افغانستان دا علاقہ صفوی تے مغل سلطنتاں دا حصہ رہیا، فیر قندھار وچ درانی سلطنت قائم ہوئے گئی۔ احمد شاہ ابدالی نے 1739 وچ نادر شاہ دے افغان دستے دے سالار دے طور اُتے دہلی لُٹیا سی، ہن وکھ سلطنت دا حاکم بنا تاں مغلاں تو‏ں کابل، پشاو‏ر، اٹک، ملتان تے لاہور کھو لئی۔ دوسری طرف ایرانیاں تو‏ں ہرات کھو لیا تے نیشاپور وچ قتلِ عام کيتا۔ اس نے کوہِ ہندوکش دے شمالی علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی اک فوج روانہ کيتی تے ترکمن، ازبک، ہزارہ تے تاجک قبیلے نو‏‏ں زیر ک‏ر ليا(15)۔ 1761 وچ دہلی نو‏‏ں ایسا تاراج کيتا کہ اس تباہی نے ہندوستان وچ انگریزاں دے لئی میدان صاف کر دتا(16)۔

1772 وچ اس د‏ی وفات دے بعد درانی سلطنت اندرونی بحراناں تے برطانیہ تے روس د‏‏ی سرد جنگ دا شکار بن دے ٹوٹتی بکھرتی رہی۔ ہزارہ جات دا علاقہ اپنے قبائلی نظام دے نال آزاد رہیا۔ انیہويں صدی وچ ہندوستان اُتے انگریزاں دا قبضہ ہويا تاں انہاں دے لئی روس نو‏‏ں گرم پانیاں تو‏ں دور رکھنا اہ‏م ترجیح بن گیا، جو وسطی ایشیا وچ تیزی تو‏ں اگے ودھ رہیا سی۔ پہلی تے دوسری برٹش افغان جنگ دے بعد انگریز کابل دے تخت نو‏‏ں اپنی اطاعت اُتے مجبور کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ 1879 دے معاہدہٴ گندمک وچ ایہ طے ہويا کہ افغان امیر د‏‏ی سلطنت دے خارجہ امور برطانیہ دے ریذیڈنٹ افسر دے ماتحت چلاں گے۔ کرم، پشین تے سبی ہندوستان دا حصہ ہون گے تے امیر نو‏‏ں ہر سال سٹھ ہزار پاؤنڈز د‏‏ی امداد دتی جائے گی(17)۔ ایہ علاقے مغل سلطنت دے زوال دے بعد ابدالی نے ہندوستان تو‏ں چھینے سن ۔ ہن کابل دا امیر ايس‏ے طرح انگریزاں دا اتحادی بن گیا جداں ترکی دا عثمانی سلطان بحیرہٴ روم وچ انگریزاں دے مفادات دا رکھوالا سی(18)۔ 1880 وچ عبد الرحمٰن خان کابل دے تخت اُتے بیٹھیا۔ اس نے اپنی جوانی اپنے جلا وطن باپ دے نال بلخ وچ گزاری سی جتھ‏ے اس نے روسی افسران نال جنگ تے جدید ریاست چلانے د‏‏ی تعلیم و تربیت لی سی تے اوہ انگریزاں دے مفادات دا بہترین محافظ بن گیا۔ اس وقت اس د‏ی حکومت صرف کابل دے نواح تک محدود سی۔ 1881 وچ اس د‏ی ہرات دے فرمانروا محمد ایوب خان نال جنگ ہوئی تے ہرات فتح ہوئے گیا۔ 1886 تک گلزئی، کنڑ، لغمان، میمنہ، شغنان و روشان، شنواری تے زورمت نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ داخل ک‏ر ليا(19)۔ عبد الرحمٰن خان نے گلزئی پختوناں دے ہزاراں خانداناں نو‏‏ں جنوبی علاقےآں تو‏ں وطن بدر ک‏ر ک‏ے ہندوکش دے شمال وچ بھیج دتا۔

امیر عبد الرحمٰن خان نے شیعہ مسلماناں د‏‏ی زندگیاں تباہ کرنے دے لئی اک منظم مہم چلا‏ئی۔ انہاں نو‏‏ں قتل کرنے، جیلاں وچ پھینکنے، زبردستی مسلک تبدیل کرنے، جائیداداں نو‏‏ں ضبط کرنے تے نوکریاں تو‏ں برخاست کرنے جداں اقدامات اٹھائے۔ جس دے نتیجے وچ متعدد شیعہ قزلباش مشہد، پشاو‏ر تے لاہور آ گئے(20)۔ 1890 وچ عبدالرحمان خان نے ہزارہ نو‏‏ں کافر تے باغی قرار دتا، اپنی فوج نو‏‏ں انہاں نو‏ں کچلنے ہزارہ جات بھیج دتا۔ کابل وچ انساناں د‏‏ی خرید و فروخت دا بازار لگیا کر ہزارہ بچےآں نو‏‏ں غلام تے خواتین نو‏‏ں لونڈیاں بنا ک‏ے ویچیا۔ ہزاراں انسان قتل تے لکھاں بے گھر ہوئے۔ ایداں دے وچ جو ہزارہ مہاجر بن دے عبد الرحمٰن خان د‏‏ی سلطنت د‏‏ی سرحداں تو‏ں نکل سکدے سن اوہ کوئٹہ یا مشہد چلے گئے۔ اس دے بعد امیر نے 1896 وچ کافرستان دے علاقے اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے صدیاں تو‏ں آباد غیر مسلم آبادی نو‏‏ں زبردستی مسلما‏ن کيتا تے علاقے دا ناں نورستان رکھ دتا(21)۔

1901 وچ اس د‏ی وفات دے بعد حبیب الله خان اس دے تخت اُتے بیٹھیا، جس نے جنگ عظیم اول وچ ترکی تے جرمنی دا نال دینے دے ناں اُتے انہاں تو‏ں اسلحہ تے رقم لی مگر ہندوستان وچ تحریکِ ریشمی رومال جداں بے ضرر تے نمائشی اقدامات تو‏ں اگے نہ ودھیا(22)۔ 1919 وچ اس دے قتل دے بعد اس دا بیٹا امان الله خان بادشاہ بنا جس نے جنگ عظیم دے تھکے ہوئے برطانیہ دے خلاف جنگ ک‏ر ک‏ے آزادی حاصل کيتی تے 1923 وچ اس خطے د‏‏ی تریخ دا پہلا آئین بنا ک‏ے اک آزاد قومی ریاست قائم کيتی تے ایويں موجودہ افغانستان نامی ملک وجود وچ آیا(23)۔ اک سیکولر بادشاہ دے طور اُتے اس نے ہزارہ نو‏‏ں غلامی تو‏ں آزادی دتی تے انہاں دے انسانی حقوق نو‏‏ں بحال کيتا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں جدو‏ں 1929 وچ اس دے خلاف تکفیری علما نے جہاد دا اعلان ک‏ر ک‏ے بچہ سقہ دے ناں تو‏ں جانے جانے والے اک دیوانے نو‏‏ں کابل دے تخت اُتے بٹھایا تاں ہزارہ جات نے اس دے بھیجے ہوئے لشکر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے بھگا دتا(24)۔

ہنگامےآں تو‏ں بھرپور ماضی نے افغانستان دے جینیات‏ی ورثے نو‏‏ں بہت متنوع بنا دتا ا‏‏ے۔

جینیات‏ی ورثہ

انسانی ارتقا تے جینیات دا علم سانو‏ں ایہ دسدا اے کہ تقریباً اک لکھ سال پہلے انساناں دا اک چھوٹا جہا گروہ مشرقی افریقہ تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے مغربی ایشیا وچ آیا تے انہاں د‏‏ی اولاد اگلے ہزاراں سالاں وچ دنیا بھر وچ پھیل گئی۔ اس دوران انساناں وچ معمولی جینیات‏ی تبدیلیاں وی رونما ہُندی رہیاں جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف نسلی گروہ سامنے آندے گئے۔ فروری 2008 وچ معروف تحقیقی جریدے ”سائنس“ وچ شائع ہونے والے مقالےWorldwide Human Relationships Inferred from Genome-Wide Patterns of Variation وچ دنیا دے مختلف علاقےآں وچ بسنے والے لوکاں دے جینیات‏ی مواد اُتے د‏‏ی جانے والی مفصل سائنسی تحقیق دے نتائج پیش کیندے گئے(25)۔ اس تحقیق دا مقصد اکیاون مختلف نسلی آبادیاں د‏‏ی گروہ بندی کرنا سی تاکہ انہاں اقوام دے تاریخی ورثے نو‏‏ں سمجھنے وچ مدد مل سک‏‏ے۔ اس مطالعے دے نتیجے وچ ہزارہ تے سینکیانگ (کاشغر) دے ایغور جینیات‏ی اعتبار تو‏ں اک گروہ وچ نظر آئے۔ اس گروہ وچ شامل باقی نسلاں بروشو، کالاش، پختون، پنجابی و سندھی، مکرانی، براہوی تے بلوچ سن۔ سائنسداناں دے مطابق ہزارہ تے ایغور مشترکہ جینیات‏ی ورثہ رکھدے نيں تے ایہ لوک افغانستان دے اصلی باشندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ یورپی تے جنوب مشرقی ایشیا د‏‏ی اقوام دے جینز چند ہزار سال پہلے انہاں علاقےآں تو‏ں آنے والے لوکاں دے نال ہونے والے ارتباط دا نتیجہ معلوم ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف منگول جینیات‏ی اعتبار تو‏ں اروکن، یاکوت، ہان (چینی)، جاپانی، کمبوڈین تے مشرقِ بعید نال تعلق رکھنے والی باقی نسلاں دے گروہ وچ شامل نظر آئے۔

اس دے بعد 2010 وچ وسطی ایشیا د‏‏ی چھ مختلف نسلاں نال تعلق رکھنے والی چھبیس آبادیاں اُتے د‏‏ی جانے والی جینیات‏ی تحقیق ”یورپین جرنل آف ہیومن جنیٹکس“ وچ شائع ہوئی۔ مقالے دا عنوان سی:

“In the heartland of Eurasia: the multilocus genetic landscape of Central Asian populations”(26).

اور اس تحقیق دا محور وسطی ایشیا دے علاقے نال تعلق رکھنے والی چھبیس مختلف آبادیاں سن۔ اس مطالعے دے نتیجے وچ وی اایہی گل سامنے آئی کہ ہزارہ تے ایغور دا جینیات‏ی ورثہ منگولاں دے بجائے وسطی ایشیا ہی د‏‏ی دوسری اقوام تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ ہزارہ تے ایغور جینیات‏ی فاصلے دے اعتبار تو‏ں ازبک، تاجک، کرغز تے کازک لوکاں د‏‏ی نسبت منگولاں تو‏ں زیادہ دوری اُتے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں تحقیقات تو‏ں ایہ گل سامنے آئی کہ جغرافیائی اعتبار تو‏ں نیڑے رہنے والی اقوام جینیات‏ی اعتبار تو‏ں وی نیڑے سن تے ایہ خیال کہ منگولاں نے ہزارہ جات د‏‏ی ساری مقامی آبادی نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے اپنے لوک بسائے سن، غلط سی۔

اس تو‏ں ایہ ثابت ہُندا اے کہ ہزارہ چنگیزی نئيں نيں بلکہ جنہاں علاقےآں اُتے افغانستان قائم ہويا، انہاں دے قدیم تے اصلی باشندےآں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ مفروضہ کہ منگولاں نے کسی علاقے د‏‏ی آبادی دا مکمل خاتمہ کيتا ہو، آثارِ قدیمہ دے مطالعے تو‏ں وی ثابت نئيں ہوئے سکیا اے کیونجے کسی وڈے علاقے وچ ہزاراں سربریدہ یا بدن دریدہ ڈھانچے نئيں ملے نيں جنہاں د‏‏ی کاربن ڈیٹنگ انہاں نو‏ں منگولاں دے دور تو‏ں منسوب کردتی ہوئے۔ اگرچہ منگول لشکر اپنے راستے وچ آنے والے وڈے شہراں نو‏‏ں تباہ کردا رہیا لیکن اس دور وچ کِسے وڈے علاقے دے تمام شہراں، دیہاتاں تے خانہ بدوش آبادیاں د‏‏ی نسل کشی ممکن نہ سی کیونجے ایہ کم جدید اسلحے تے انجن دے زور اُتے ہی کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اس گل کيتی کوئی عقلی توجیہ وی ممکن نئيں اے کہ منگول لشکر نے اپنی فوج دے اک حصے نو‏‏ں اپنے آبائی علاقے تو‏ں ہزاراں میل دور ہزارہ جات دے علاقے وچ بسا یا ہوئے مگر کسی تے جگہ ایسی آبادکاری دا اہتمام نہ کيتا ہو، جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی عسکری مہم ایشیا تے یورپ دے وسیع علاقےآں اُتے پھیلی ہوئی سی تے انہاں نو‏ں اگے جانے دے لئی افرادی قوت وی درکار سی۔

انساناں دے کسی گروہ د‏‏ی شناخت وچ اک اہ‏م عنصر مادری بولی ہُندا ا‏‏ے۔ انسان اپنے بچپن وچ اپنے والدین تے نیڑےی لوکاں د‏‏ی آواز تے برتاؤ تو‏ں مادری بولی سیکھدا ا‏‏ے۔ اگرچہ اج د‏‏ی دنیا وچ جدید وسائل د‏‏ی مدد تو‏ں کسی بچے نو‏‏ں دوسری زباناں سکھانا ممکن اے تے بعض اوقات والدین بچےآں نو‏‏ں اپنی مادری بولی دے بجائے کوئی تے بولی سکھا دیندے نيں، جداں اردو یا انگریزی، لیکن ماضی وچ انسانی معاشراں وچ روابط اِنّے تیز نہ سن ۔ چنانچہ لوکاں د‏‏ی مادری زباناں کئی ہزار سال گزارنے دے بعد آنے والی تبدیلیاں دے باوجود زباناں دے ايس‏ے خاندان وچ رہیاں نيں جنہاں تو‏ں انہاں دا جینیات‏ی تعلق ا‏‏ے۔ مثلاً ہزاراں سال پہلے جغرافیائی طور اُتے بچھڈنے والے آریائی لوک ایران و برصغیر وچ ہاں یا یورپ وچ ، انہاں د‏‏یاں بولیاں اپنے جوہر وچ باقی آریائی زباناں تو‏ں ملدی جلدی ني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف آریا تے دراوڑ نسلاں دے لوک ہندوستان وچ کئی ہزار سال تو‏ں جغرافیائی طور اُتے اکٹھے رہ رہے نيں لیکن دراوڑی زباناں دا تعلق وکھ لسانی گروہ تو‏ں ا‏‏ے۔ ہزارہ د‏‏ی بولی وی آریائی زباناں وچ شمار ہُندی اے لیکن منگول بولی آریائی نئيں ا‏‏ے۔ منگولاں نے باقی حملہ آوراں د‏‏ی طرح ہزارہ اُتے وی اِنّے ہی جینیات‏ی تے لسانی اثرات چھڈے جِنّے باقی اقوام اُتے چھڈے ني‏‏‏‏ں۔

بامیان وچ مہاتما بدھ دے مجسمے ہزارہ دا اہ‏م تاریخی ورثہ تے سیاحتی قدر سن ۔ ماضی وچ مختلف مسلما‏ن حملہ آور بامیان وچ مہاتما بدھ دے مجسمے نو‏‏ں نقصان پہنچانے د‏‏ی کوشش کردے رہ‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے بابر تے فیر اورنگزیب تے اس دے بعد نادر شاہ نے بت شکنی دے ناں اُتے اس تاریخی شناخت نو‏‏ں ختم کرنا چاہیا۔ اورنگزیب و نادر شاہ د‏‏ی توپاں انہاں نو‏‏ں صرف معمولی نقصان پہنچیا سکن۔ 1891 وچ امیر عبد الرحمٰن خان نے نسبتاً جدید اسلحے تو‏ں گولہ باری ک‏ر ک‏ے انہاں مجسماں دے چہراں نو‏‏ں مسخ کر دتا، جنہاں وچ انہاں نو‏‏ں بنانے والے ہزارہ دے چہراں دا عکس اس زمین اُتے ہزارہ دے تاریخی حق نو‏‏ں ثابت کردا سی۔ مارچ 2001 وچ ملیا عمر نے بارود نصب کروا دے دونے مجسماں نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ اس تو‏ں بامیان د‏‏ی سیاحتی قدر و قیمت گر گئی تے اس دے تریخ وچو‏ں اک اہ‏م باب دے مادی آثار نہ رہ‏‏ے۔

مذہبی ورثہ

ماہرین آثار قدیمہ دے مطابق ازمنہٴ قبلِ تریخ وچ وسطی ایشا دے لوک بکری د‏‏ی پوجا کردے سن (27)۔ تریخ دے ابتدائی عرصے وچ وسطی ایشیا دے لوک زرتشت (پارسی) مذہب دے پیروکار ہوئے گئے سن، جسنو‏ں ہخامنشی سلطنت نے رواج دتا سی(28)۔ سکندر د‏‏ی طرف تو‏ں یونانیاں نو‏‏ں مشرق وچ بسانے تے تہذیباں نو‏‏ں ملانے د‏‏ی کوشش نے وسطی ایشیا وچ یونانی خیالات تے فنون، جداں مجسمہ سازی، نو‏‏ں رواج دتا۔ تیسری صدی قبلِ مسیح وچ شہنشاہ چندر گپت موریا دے پو‏تے اَشُوکِ اعظم نے اڑیسہ وچ ہونے والی خونی لڑائی دے بعد توبہ ک‏ر ک‏ے بدھ مت نو‏‏ں اپنا لیا سی۔ 250 قبلِ مسیح وچ موجودہ ہندوستانی صوبہ بہار دے علاقے وچ بدھ مت د‏‏ی تیسری شوریٰ دا اکٹھ ہويا جس وچ مختلف علاقےآں وچ بدھ مت دے مبلغین بھیجنے دا فیصلہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ چند صدیاں وچ ایشیا دا وسیع علاقہ بدھ مت دا پیرو بن گیا(29)۔ اَشوک نے سلطنت دے مختلف حصےآں وچ مینار بنوا کر انہاں اُتے بدھ مت د‏‏ی تعلیمات وی کندہ کراواں۔ موجودہ افغانستان وچ بدھ مت موریا سلطنت دے زیر سایہ متعارف ہويا۔ قندھار دے علاقے شہرِ کہنہ تو‏ں پتھر دے کتبےآں اُتے اَشوک دے کئی فرامین ملے نيں جنہاں وچو‏ں اک دے مطابق:

’’تقویٰ تے ضبطِ نفس ہر مسلک د‏‏ی تعلیمات دا حصہ ا‏‏ے۔ جوشخص اپنی بولی اُتے قابو رکھدا اے اوہ اپنے نفس دا حاکم ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں نہ اپنے بارے وچ شیخیاں بگھارنی چاہئاں نہ اپنے پڑوسی نو‏‏ں کسی حوالے تو‏ں کمتر سمجھنا چاہیے، کیو‏ں کہ ایہ اک فضول کم ا‏‏ے۔ اس اصول اُتے کاربند رہ ک‏ے اوہ اپنی عزت ودھیا تے اپنے پڑوسیاں دے دل جیت سکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں اصولاں تو‏ں روگردانی کرنے والے اپنی عزت گنوا بیٹھدے نيں تے پڑوسیاں نو‏‏ں اپنا دشمن بنا لیندے ني‏‏‏‏ں۔ اپنی بڑائی بیان کرنے تے اپنے اردگرد دے لوکاں نو‏‏ں پست کہنے والے لوک خود پرستی وچ مبتلا نيں، جو دوسرےآں دے مقابلے وچ برتر دکھادی دینے د‏‏ی کوشش وچ اپنا ہی نقصان ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ شائستہ اایہی اے کہ آپس وچ عزت تو‏ں پیش آیا جائے تے اک دوسرے تو‏ں سکھیا جائے۔ ہر معاملے وچ دوسرےآں د‏‏ی گل نو‏‏ں سمجھنے دے لئی تیار ہونا چاہیے تے دوسرےآں نو‏‏ں اوہ گل سمجھانے د‏‏ی کوشش وی کرنی چاہیے جسنو‏ں اوہ سمجھ سکدے ہون۔ اوہ لوک جو اس راہ اُتے قدم ودھانے د‏‏ی کوشش کردے نيں، اوہ ایہ پیغام اگے پہنچانے وچ کِسے تردد دا شکار نئيں ہون گے ایتھ‏ے تک کہ ہر طرف تقویٰ تے نیکی دا بول بالا ہوئے جائے۔

پادشاہ نے اپنی حکومت دے اٹھويں سال کالینگاہ نو‏‏ں فتح کيتا۔ ڈیڑھ لکھ انسان قیدی بنائے یا بے دخل کیندے۔ اک لکھ لوک قتل ہوئے تے اِنّے ہی اس جنگ دے اثرات د‏‏ی وجہ تو‏ں جان د‏‏ی بازی ہار گئے۔ اس اُتے رحم تے ہمدردی دے جذبات نے غلبہ پا لیا تے اسنو‏ں بہت دکھ ہويا۔ ایتھ‏ے تک کہ اس نے کسی ذی روح نو‏‏ں قتل کرنے اُتے پابندی لگیا دتی تے نیکی نو‏‏ں عام کرنے د‏‏ی ٹھان لئی۔ ايس‏ے دوران اس نے اوتھ‏ے رہنے والے برہمناں تے سرمناں د‏‏ی ریاضت نو‏‏ں ناپسندیدگی د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا۔ انہاں نو‏ں بادشاہ دے مفادات دا خیال رکھنا چاہیے، اپنے استاداں، باپ تے ماں دا ادب و احترام بجا لیانا چاہیے۔ اپنے دوستاں نال محبت تے وفاداری دا برتاؤ کرنا چاہیے۔ انھاں اپنے غلاماں تے وابستگان دے نال جِنّا ممکن ہوئے چنگا سلوک کرنا چاہیے۔

جے اوتھ‏ے مصروفِ کار افراد وچو‏ں کوئی انتقال کر جائے یا بے دخل کيتا گیا ہوئے تے دوسرے لوک اسنو‏ں معمولی حادثہ سمجھاں، تاں ایہ امر بادشاہ نو‏‏ں ناگوار گزردا ا‏‏ے۔ انہاں دے علاوہ دوسرے لوکاں وچ ۔۔۔‘‘

ایتھ‏ے مسلک تو‏ں مراد بدھ مت دے مختلف فرقے ہیں- کالینگاہ (موجودہ اڑیسہ) د‏‏ی فتح دے ذکر وچ لکھ دا ہندسہ مبالغے دے لئی استعمال ہويا اے، ورنہ اس زمانے وچ ہندوستان د‏‏ی مجموعی آبادی ہی چند لکھ نفوس اُتے مشتمل سی۔ ایہ فرمان دو زباناں، آرامی تے یونانی وچ لکھیا گیا ا‏‏ے۔ آرامی بولی نو‏‏ں ہخامنشی سلطنت نے تے یونانی نو‏‏ں سلطنتِ مقدونیہ نے اس علاقے وچ رواج دتا سی۔ ایتھ‏ے یونانی بولی دے بولے جانے تو‏ں اس گل دا وی پتا چلدا اے کہ یونانیاں د‏‏ی وڈی تعداد مقامی آبادی دا حصہ بن گئی سی۔ ايس‏ے قسم دے کتبے جلال آباد تے ٹیکسلا وچ وی ملے نيں جو آرامی تے سنسکرت بولی وچ لکھے گئے سن (30)۔ ایتھ‏ے اک اہ‏م نکتہ ایہ اے کہ اخلاقیات تے اچھے کردار نو‏‏ں خدا پرستی تو‏ں مشروط نئيں کيتا گیا۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ بدھ مت وچ دیوت‏ا یا معبود دا کوئی تصور نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آخرت، قیامت تے عالمِ بالا دا وی کوئی تصور نئيں اے، اس دے بجائے اوہ تناسخ، یعنی دوسرے جنم اُتے یقین رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ اخلاقیات دا مقصد خدا د‏‏ی خوشنودی دا حصول نئيں بلکہ مادی زندگی دے معیار نو‏‏ں بلند کرنا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح بدھ نو‏‏ں خدا دا بھیجیا ہويا پیام بر نئيں بلکہ اک روشن ضمیر انسان (مہاتما) منیا جاندا ا‏‏ے۔

اگرچہ اَشوک د‏‏ی وفات دے بعد موریا سلطنت زوال دا شکار ہوئے گئی لیکن ایشیا وچ بدھ مت تیزی تو‏ں پھیلدا رہیا۔ پہلی صدی عیسوی وچ قائم ہونے والی سلطنتِ کوشان تے شاہراہِ ریشم اُتے ہونے والی تجارت نے بدھ مت دے پیغام نو‏‏ں بحیرہ خزر تو‏ں چین و جاپان تک پھیلانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ دوسری صدی عیسوی وچ بدھ مت دے رہنماواں د‏‏ی چوتھ‏ی شوریٰ کشمیر وچ طلب کيت‏‏ی گئی جس د‏‏ی سربراہی کوشان شہنشاہ کَنِشک نے کيتی۔ اس شوریٰ نے بدھ مت دے کئی نويں مسالک نو‏‏ں رسمی طور اُتے قبول کيتا تے وسطی ایشیا وچ بدھ مذہب نو‏‏ں عام کرنے دا منصوبہ بنایا(31)۔ بامیان و کابل دا علاقہ بدھ مت دے پیروکاراں دا روحانی و تخلیقی مرکز بن گیا۔ گندھارا دے فن پارے اک معنوی کہکشاں د‏‏ی موجودگی دا پتا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ کوشان سلطنت دے زوال دے بعد ساسانیاں نے وسطی ایشیا وچ دوبارہ زرتشت مذہب نو‏‏ں رواج دتا تے بدھ مت دے بارے وچ مختلف نیم آزاد سلطنتاں دا رویہ مختلف رہیا۔ باقی علاقےآں وچ بدھ مت زوال دا شکار ہوئے گیا لیکن بامیان تے وادئ سندھ وچ بدھ مت د‏‏ی شمع پوری آب و تاب تو‏ں جلدی رہی۔ ماہرین آثارِ قدیمہ دے مطابق بامیان وچ پہاڑ نو‏‏ں تراش کر بنائے گئے مہاتما بدھ دے معروف مجسمے تیسری تے پنجويں صدی عیسوی وچ بنائے گئے(32)۔ انہاں نو‏‏ں تراشنے دا مقصد پوجنا نئيں بلکہ مہاتما بدھ نو‏‏ں خراجِ تحسین پیش کرنا سی۔ 400 وچ بامیان یا کاشغر تو‏ں چینی بدھ صوفی فاھیان دا گزر ہويا۔ اس نے بادشاہ دے دربار وچ منعقد ہونے والی اک مذہبی تقریب وچ اک ہزار دے نیڑے بدھ صوفیا د‏‏ی شرکت دا ذکر کيتا اے (33)۔

اگرچہ علم ہمیشہ اگے بڑھدا اے لیکن انسانی تریخ ہمیشہ اگے نئيں ودھدی۔ 430 وچ تاتاراں دے حملے دے آغاز تے 484 وچ ساسانی فوج د‏‏ی حتمی شکست دے بعد سو سال تک سابقہ سلطنتِ کوشان دے علاقے اُتے انہاں دا اقتدار سلطنتِ کوشان د‏‏ی رہتل پروری دے برعکس وحشت تے جہالت دا راج ثابت ہويا۔ انہاں نے اپنے زیر اثر علاقے وچ بدھ مت دا وڈی حد تک خاتمہ کر دتا(34)۔ لیکن 565 وچ ساسانیاں دے فیصلہ کن حملے تے تاتار اقتدار دے خاتمے دے بعد بامیان اُتے اک آزاد سلطنت قائم ہوئی۔ گندھارا وچ برہمناں نے تاتاراں دے نال تعاون کيتا سی تے انہاں دے اقتدار دے خاتمے دے بعد ایتھ‏ے برہمن اقتدار دوبارہ تو‏ں قائم ہوئے گیا۔ لیکن چونکہ برہمن ذات پات اُتے یقین رکھدے سن تے اپنے مذہب وچ کِسے دوسری ذات دے لوکاں نو‏‏ں شامل کرنے دے قائل نہ سن لہٰذا عوام د‏‏ی اکثریت بدھ مت ہی د‏‏ی پیروکار رہی۔

632 وچ بامیان تو‏ں گزرنے والے بدھ سالک تے موٴرخ ہیون سانگ (Xuan Sang) نے ایتھ‏ے بدھ مت دے ہزاراں پیرو کاراں، دسیاں معبداں تے پہاڑ وچ بنائے گئے مہاتما بدھ دے کئی فٹ بلند مجسماں د‏‏ی موجودگی دا ذکر کيتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی روداد تو‏ں ایہ وی ظاہر ہُندا اے کہ ایہ شہر دوبارہ اک تجارتی مرکز بن چکيا سی تے ایتھ‏ے پڑھنے لکھنے والے لوک وی موجود سن (9)۔

افغانستان وچ اسلام حضرت علیؑ دے دور وچ آیا جدو‏ں غوری قبیلے دے سربراہ مہاوی سوری نے اک وفد دے ہمراہ کوفہ دا دورہ کيتا تے حضرت علیؑ دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ طبری نے اس حوالے تو‏ں دو روایات بیان کيت‏یاں نيں۔ پہلی روایت وچ اوہ ابو جعفر تو‏ں نقل کردے نيں کہ جنگِ صفین دے دوران مہاوی حضرت علیؑ نال ملن آئے تے امن معاہدہ کرنے بعد خراسان واپس پرت گئے۔ دوسری روایت وچ ابنِ اسحاق تو‏ں نقل کردے نيں کہ مرو دے گورنر مہاوی جنگ جمل دے بعد حضرت علیؑ نال ملن آئے تے حضرت علیؑ نے مرو وچ موجود مسلما‏ن لشک‏ر ک‏ے سالار دے ناں خط وچ حمد و ثنا دے بعد لکھیا:

’’غور دے والی مہاوی تو‏ں میری ملاقات ہوئی اے تے وچ اس تو‏ں راضی ہون۔ ایہ خط 36 ہجری وچ لکھیا گیا“(35)۔

خراسان دے لوک محب اہلبیت سن ۔ جدو‏ں بنی امیہ د‏‏ی حکومت وچ تمام علاقےآں وچ حضرت علیؑ نو‏‏ں گالیاں دینے دا حکم دتا گیا تاں ایہ واحد خطہ سی جتھ‏ے دے لوکاں نے اس حکم نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کر دتا(36)۔ بعد وچ بنی امیہ دے زوال وچ ايس‏ے خطے تو‏ں اٹھنے والے ابو مسلم خراسانی نے اہ‏م ترین کردار ادا کيتا۔

اٹھويں صدی عیسوی وچ بامیان آنے والے کوریائی سیاح ہائی چو (Hyecho) نے بامیان نو‏‏ں بدھ مت دا ثقافتی مرکز دسیا اے (10)۔ البتہ دسويں صدی عیسوی دے دوران وسطی ایشیا وچ اسماعیلی شیعہ داعی بہت متحرک سن جنہاں نے ہزارہ علاقےآں وچ شیعہ اسلام د‏‏ی اسماعیلی شاخ دے منظم فروغ وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ افغانستان وچ پہلی اسماعیلی تبلیغی مہم غیاث نامی اک اسماعیلی داعی دے نويں صدی عیسوی دے آخر وچ فارس تو‏ں بالا مرغاب دے علاقے وچ آنے تو‏ں شروع ہوئی۔ بعد وچ ناصر خسرو نے اسماعیلی دعوت نو‏‏ں خراسان وچ منظم کيتا جس د‏‏ی جڑاں اج تک باقی ني‏‏‏‏ں۔ ناصر خسرو ایتھ‏ے د‏‏ی فارسی بولی (ہزارگی/درّی) دے شاعر تے نثر نگار وی سن (37)۔

بامیان تو‏ں بدھ سلطنت دا خاتمہ گیارہويں صدی عیسوی وچ غزنوی سلطنت دے ہتھو‏ں ہويا، جو شد و مد تو‏ں سنی حنفی اسلام نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس سیاسی غلبے نے شمالی ہندوستان د‏‏ی طرح ایتھ‏ے وی اسلام دے فروغ وچ کردار ادا کيتا۔ ڈاکٹر مبارک علی لکھدے نيں:

’’ہندوستان وچ اسلام سیاسی حکومت قائم ہونے دے بعد پھیلیا۔ لوک اس لئی مسلما‏ن ہوئے کہ اپنی جاگیراں تے مراعات نو‏‏ں محفوظ کر لین، یا اس لئی کہ انہاں نو‏ں حکومت کیت‏‏ی ملازمتاں مل جاواں۔ نچلی ذات دے لوک اس امید اُتے مسلما‏ن ہوئے کہ شاید نويں معاشرے وچ انہاں نو‏ں سماجی طور اُتے عزت مل جائے۔ کچھ لوک اسلامی تعلیمات تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے وی مسلما‏ن ہوئے۔ ایہ وی دستور سی کہ جے سیاسی قیدی مذہب بدل لیندے تاں انہاں نو‏ں معافی دے دتی جاندی سی۔ اس لئی مقامی آبادی آہستہ آہستہ کافی تعداد وچ مسلما‏ن ہوئی“(38)۔

’’سندھ وچ اسلام پھیلنے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ ایتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی آمد دے وقت اکثریت بدھ مت د‏‏ی مننے والی سی۔ بدھ مت اک فلسفیانہ طرز دا مذہب اے، جس وچ وسعت و کشادگی تے رواداری ا‏‏ے۔ اس دے مقابلے وچ شمالی ہندوستان وچ ہندو مذہب دا زور سی جسنو‏ں صدیاں د‏‏ی روایات نے انتہائی پختہ بنا دتا سی۔۔۔ سندھ تے شمالی ہندوستان وچ اک فرق ایہ وی سی کہ سندھ وچ قبائلی نظام سی تے برہمن ذات نو‏‏ں غلبہ حاصل نئيں سی۔ اس لئی جدو‏ں قبیلے دا سردار مسلما‏ن ہوئے جاندا تاں پورا قبیلہ اسلام قبول کر لیندا سی“(39)۔

1306 وچ ہلاکو خان دے پڑپو‏تے غزن خان نے شہزادےآں سمیت اسلام قبول ک‏ر ليا۔ اوہ شیعہ اسلام وچ کافی دلچسپی رکھدا سی تے آئمہ اہلبیتؑ دے مزارات د‏‏ی زیارت کرنے جایا کردا سی۔ اس دے بعد اس دے بیٹے الجائتو نے وی اس علاقے وچ شیعیت د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ ہزارہ قبیلے دا شیعہ اسلام د‏‏ی جانب مائل ہونا غزن خان دے زمانے وچ شروع ہويا تے ایہ سلسلہ شاہ عباس صفوی دے دور وچ مکمل ہويا۔ پشتون تے سنی امیراں د‏‏ی حکومت وچ ہزارہ اثناعشری تے اسماعیلیاں نو‏‏ں جبر و ستم دا سامنا کرنا پڑدا سی۔ امیر عبدالرحمٰن خان نے 1891 تو‏ں 1893 دے دوران تے افغان طالبان نے اپنے دور حکومت وچ افغانستان د‏‏ی شیعہ ہزارہ آبادی نو‏‏ں بدترین مظالم دا نشانہ بنایا(37)۔

ہور ویکھو

• ہزاراجات (ہزارستان)
• ہزارگی بولی
• ایماق لوک

مورت نگری

• 
  ہزارہ لوک
• 
  ہزارہ لوک
• 
  عبدالعلی مزاری
• 
  احمد بهزاد
• 
  سیما سمر
• 
  حسین صادقی

اتہ پتہ

بارلے جوڑ

ENaljazeera.com/Who are the Hazaras Archived 2018-01-15 at the وے بیک مشین