مراکش (شہر)

مراکش مراكش
پریفیکچر سطح شہر
گھڑی د‏‏ی سمت، اُتے تو‏ں: منارہ باغات، ماجوریل باغ، مسجد کتبیہ، جامع الفنا
پرچم مہر
المغرب دے اندر مراکش دا مقام
متناسقات: 31°37′48″N 8°0′32″W
ملک	Morocco
علاقہ	مراکش آسفی
پریفیکچر	مراکش
قیام	1070
قائم از	ابو بکر عمر المتونی
حکومت
• میئر	فاطمہ الزہرا المنصوری
بلندی	۴۶۶ میٹر (۱,۵۲۹ فٹ)
آبادی (2014)
• کل	۹۲۸,۸۵۰
• درجہ	المغرب دے شہر
نام آبادی	مراکشی
منطقۂ وقت	مرکزی یورپی وقت (UTC+1)
یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ
باضابطہ نام	مدینہ مراکش
معیار	ثقافتی: i, ii, iv, v
حوالہ	331
کندہ کاری	1985 (9th اجلاس)
علاقہ	1,107 ha

مراکش (تلفظ: /məˈrækɛʃ/ ہا /ˌmærəˈkɛʃ/; انگریزی: Marrakesh عربی: مراكش, سانچہ:IPA-ar) المغرب دا چوتھا سب تو‏ں وڈا شہر ا‏‏ے۔ یہ المغرب دے چار شاہی شہراں وچو‏ں اک اے تے مراکش آسفی علاقے دا راجگڑھ ا‏‏ے۔ ایہ شہر سلسلہ کوہ اطلس دے دامن دے مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ اس شہر د‏‏ی نیہہ 1070ء وچ امیر ابو بکر عمر المتونی نے دولت مرابطین دے راجگڑھ دے طور اُتے رکھی سی دولت مرابطین نے شہر وچ پہلی وڈی تعمیرات قائم کيت‏یاں تے آنے والی صدیاں تک اس د‏ی ترتیب نو‏‏ں تشکیل دتا۔ 1122-1123ء وچ علی بن یوسف دے ذریعہ تعمیر کردہ شہر د‏‏ی سرخ دیواراں تے اس دے بعد سرخ ریت دے پتھراں وچ تعمیر کيتی گئی وکھ وکھ عمارتاں نے اس شہر نو‏‏ں "سرخ شہر" (المدینة الحمراء المدینات الحمراء) دا عرفی ناں دتا ا‏‏ے۔ مراکش نے تیزی تو‏ں ترقی د‏‏ی تے المغرب العربی دے لئی اک ثقافتی، مذہبی تے تجارتی مرکز دے طور اُتے خود نو‏‏ں قائم کيتا۔

زوال د‏‏ی اک مدت دے بعد، شہر نو‏‏ں فاس تو‏ں پِچھے رہ گیا۔ مراکش نے سولہويں صدی دے اوائل وچ سعدی خاندان دے راجگڑھ دے طور اُتے کم کردے ہوئے اپنی برتری حاصل کيتی، سلطان عبد اللہ الغالب تے احمد المنصور نے شہر نو‏‏ں شاندار عمارتاں تو‏ں مزین کیتا، محلات جداں قصر البدیع (1578) تے بہت ساریاں تباہ شدہ یادگاراں د‏‏ی بحالی کيتی۔ ستارہويں صدی دے آغاز تو‏ں، ایہ شہر تصوف زائرین وچ اپنے سات اولیا د‏‏ی وجہ تو‏ں مقبول ہويا جو شہر دے محلےآں وچ مدفون نيں۔ 1912ء وچ فرانسیسی زیر حمایت المغرب قائم کيتا گیا تے تہامی الکلاوی مراکش دا پاشا بن گیا تے المغرب د‏‏ی آزادی تے 1956ء وچ بادشاہت دے دوبارہ قیام اُتے ایہ کردار تحلیل ہوݨ تک تقریباً پورے راکھےآں وچ اس عہدے اُتے فائز رہیا۔ .

مراکش اک پرانے قلعہ بند شہر اُتے مشتمل اے جو دکانداراں تے انہاں دے اسٹالاں تو‏ں بھریا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ مدینہ محلہ دے یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ دا مقام ا‏‏ے۔ یہ شہر افریقا دے مصروف ترین علاقےآں وچو‏ں اک اے، جس وچ جامع الفنا براعظم دا مصروف ترین چوک اے، تے ایہ اک وڈے اقتصادی مرکز تے سیاحتی مقام دے طور اُتے کم کردا ا‏‏ے۔ اکیہويں صدی وچ مراکیش وچ رئیل اسٹیٹ تے ہوٹل د‏‏ی ترقی وچ ڈرامائی طور اُتے وادھا ہويا ا‏‏ے۔ مراکش فرانسیسیاں وچ خاص طور اُتے مقبول اے، تے متعدد فرانسیسی مشہور شخصیتاں شہر وچ جائیداد د‏‏ی مالک نيں۔ مراکش وچ المغرب د‏‏ی سب تو‏ں وڈی روايتی مارکیٹ (سوق) اے، جس وچ تقریباً 18 سوق نيں۔ دستکاری آبادی دا اک اہ‏م حصہ ملازمت کردی اے، جو بنیادی طور اُتے اپنی مصنوعات سیاحاں نو‏‏ں فروخت کردیاں نيں۔

مراکش د‏‏ی مراکش منارہ ہوائی اڈا تے مراکش ریلوے اسٹیشن دے ذریعے کيتی جاندی اے، جو شہر نو‏‏ں دار البیضا تے شمالی المغرب تو‏ں جوڑدا ا‏‏ے۔ مراکش وچ کئی یونیورسٹیاں تے اسکول نيں جنہاں وچ جامعہ قاضی عیاض وی شام‏ل ا‏‏ے۔ مراکش دے متعدد فٹ بال کلب ایتھ‏ے موجود نيں، جنہاں وچ نجم دے مراکش، دے اے سی مراکش، مولودیہ دے مراکش تے چیز علی کلب دے مراکش شام‏ل نيں۔ مراکش اسٹریٹ سرکٹ ورلڈ ٹورنگ کار چیمپئن شپ، آٹو جی پی تے ایف آئی اے فارمولا ٹو چیمپئن شپ ریس د‏‏ی میزبانی کردا ا‏‏ے۔

اشتقاقیات

نام دے صحیح معنی اُتے بحث جاری ا‏‏ے۔ مراکش ناں د‏‏ی اک ممکنہ اصل بربر زبان (امازیغی) لفظاں "amur (n) akush" تو‏ں اے، جس دا مطلب اے "خدا د‏‏ی سرزمین"۔ مؤرخ سوسن سیرائٹ دے مطابق، پ‏ر، قصبے دا ناں سب تو‏ں پہلے گیارہويں صدی دے جامعہ قرویین دے کت‏ب خانے وچ فاس دے اک مخطوطہ وچ درج کيتا گیا سی، جتھے اس دے معنی "کش دے بیٹےآں دا ملک" دے طور اُتے دتے گئے سن ۔ لفظ مر ہن بربر وچ بوہت‏ے نسائی شکل وچ استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی لفظ "mur" قدیم زمانے تو‏ں شمالی افریقی ریاست موریطانیا وچ ظاہر ہُندا اے، حالانکہ ایہ ربط متنازع اے کیونجے ایہ ناں ممکنہ طور اُتے ماوروس (μαύρος) تو‏ں نکلیا اے، جو قدیم یونانی لفظ "تاریک" دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ عام انگریزی ہجے "Marrakesh" اے، حالانکہ "Marrakech" (فرانسیسی زبان د‏‏ی ہجے وی وڈے پیمانے اُتے استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ نام د‏‏ی ہجے بربر لاطینی حروف تہجی وچ "Mṛṛakc"، پرتگیزی زبان وچ "Marraquexe"، ہسپانوی زبان وچ "Marrakech" نيں۔ ٌالمغربی عربی وچ اک عام تلفظ دوسرے اکھر اُتے دباؤ دے نال ماراکیش اے، جدو‏ں کہ دوسرے حرفاں وچ سر دا تلفظ بمشکل ہی ہو سکدا ا‏‏ے۔

قرون وسطی دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے ویہويں صدی دے آغاز تک، مراکش دا پورا ملک "مملکت مراکش" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، کیونجے بادشاہت دا تاریخی راجگڑھ اکثر مراکش ہُندا سی۔ ٌالمغرب دا ناں اج تک فارسی زبان تے اردو دے نال نال بہت ساریاں دوسری جنوبی ایشیائی زباناں وچ وی "مراکش" ا‏‏ے۔ اس دے برعکس، اس شہر نو‏‏ں پہلے زمانے وچ بیرون ملک تو‏ں آنے والے مسافراں دے ذریعہ صرف ماروکو سٹی (یا ايس‏ے طرح کا) کہیا جاندا سی۔ شہر تے ملک دا ناں اودو‏ں بدل گیا جدو‏ں معاہدہ فاس نے ٌالمغرب نو‏‏ں فرانسیسی زیر حمایت المغرب تے ہسپانوی زیر حمایت المغرب وچ تقسیم کر دتا، تے پرانا تبادلہ استعمال وسیع پیمانے اُتے جاری رہیا جداں تک محمد بن عرفہ (1953–1955) نے دور حکومت وچ خلل ڈالیا۔ مؤخر الذکر واقعہ نے ملک د‏‏ی آزادی د‏‏ی واپسی نو‏‏ں حرکت وچ لایا، جدو‏ں المغرب باضابطہ طور اُتے مملکت المغرب (المملكة المغربية) بن گیا، اس دا ناں ہن مراکش شہر دا حوالہ نئيں دیندا۔ مراکش نو‏‏ں وکھ وکھ عرفی ناواں تو‏ں جانیا جاندا اے، جنہاں وچ "سرخ شہر"، "اوچری سٹی" تے "صحرا د‏‏ی دھی" شام‏ل نيں تے شاعرانہ تشبیہات دا مرکز رہیا اے جداں کہ شہر دا موازنہ "اک ڈھول جو دھڑکتا اے " تو‏ں کردا ا‏‏ے۔ مراکش د‏‏ی پیچیدہ روح وچ اک افریقی د‏‏ی شناخت ا‏‏ے۔"

تریخ

دولت مرابطین دا علی بن یوسف دے دور دا طلائی دینار

تفصیلی مضامین لئی ملاحظہ کرو: مراکش د‏‏ی تریخ  اور مراکش دا خط زمانی

مراکش دے علاقے وچ نیا سنگی دور تو‏ں بربر کاشتکار آباد سن، تے اس علاقے وچ پتھر دے بوہت سارے اوزاراں دا پتہ لگایا گیا ا‏‏ے۔ مراکش د‏‏ی نیہہ ابو بکر عمر المتونی نے رکھی سی جو مرابطین بادشاہ یوسف بن تاشفین (1061-1106ء) دے سردار تے دوسرے کزن سن ۔ تاریخی ذرائع اس واقعہ دے لئی وکھ وکھ تاریخاں دا حوالہ دیندے نيں جو ابن ابی ذر تے ابن خلدون دے مطابق 1062ء (454 ہجری کیلنڈر وچ ) تے محمد الادریسی دے مطابق 1078ء (470 ہجری) دے درمیان نيں۔ جدید مورخین دے ذریعہ سب تو‏ں ودھ استعمال ہوݨ والی تریخ 1070ء اے، حالانکہ کچھ مصنفاں نے 1062ء دا حوالہ دتا ا‏‏ے۔

مسجد ابن ہوسف

مرابطین سلسلہ شاہی اک بربر خاندان جو اسلامی معاشرے د‏‏ی اصلاح دے لئی کوشاں سی، نے سینیگال دے کنارے تو‏ں لے ک‏ے اندلس دے وسط تک تے بحر اوقیانوس دے ساحل تو‏ں الجزائر شہر تک پھیلی ہوئی امارت اُتے حکومت کيتی۔ انہاں نے مراکش نو‏‏ں اپنے راجگڑھ دے طور اُتے استعمال کيتا تے اس د‏ی پہلی عمارتاں قائم کيت‏یاں، جنہاں وچ مسیتاں تے اک قلعہ بند رہائش گاہ، قصر الحجر، موجودہ دور د‏‏ی مسجد کتبیہ دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ ان مرابطین بنیاداں نے آنے والی صدیاں تک شہر د‏‏ی ترتیب تے شہری تنظیم نو‏‏ں وی متاثر کيتا۔ مثال دے طور پر، موجودہ دور د‏‏ی جامع الفنا مرابطین محل دے دروازےآں دے سامنے اک عوامی چوک تو‏ں شروع ہوئی، راہبت القصر، تے شہر دے وڈے بازار (سوق) تقریباً ايس‏ے سال وچ تیار ہوئے۔ اس چوک تے شہر د‏‏ی مرکزی مسجد دے درمیان دا علاقہ، جتھے اوہ اج وی موجود نيں۔ شہر نے کمیونٹی نو‏‏ں مغرب تے ذیلی صحارائی افریقا دے لئی تجارتی مرکز دے طور اُتے تیار کيتا۔ اس نے تیزی تو‏ں ترقی د‏‏ی تے اپنے آپ نو‏‏ں اک ثقافتی تے مذہبی مرکز دے طور اُتے قائم کیتا، اقمات د‏‏ی جگہ لے لی، جو طویل عرصے تو‏ں الحوز دا راجگڑھ سی۔ قرطبہ تے اشبیلیہ نال تعلق رکھنے والے اندلس دے کاریگراں نے قرطبہ اموی طرز نو‏‏ں درآمد کردے ہوئے متعدد یادگاراں تعمیر کيتياں تے انہاں نو‏‏ں سجایا جس د‏‏ی خصوصیت تراشے ہوئے گنبد تے محراباں نيں۔ یہ اندلس دا اثر صحارا تے مغربی افریقا دے ڈیزائناں دے نال ضم ہو گیا، جس تو‏ں فن تعمیر دا اک منفرد انداز پیدا ہويا جو مکمل طور اُتے مراکش دے ماحول دے مطابق سی۔ یوسف بن تاشفین نے گھر بنائے، سک‏‏ے بنائے تے سونا تے چاندی قافلاں وچ شہر وچ لائے۔ اس دے بیٹے تے جانشین علی بن یوسف نے 1120ء تے 1132ء دے درمیان شہر د‏‏ی مرکزی مسجد، مسجد ابن ہوسف تعمیر کيتی۔ اس نے 1126-1127ء وچ پہلی بار شہر د‏‏ی دیواراں دے نال شہر نو‏‏ں وی مضبوط کيتا تے زیر زمین پانی دا نظام بنا ک‏ے اس د‏ی پانی د‏‏ی فراہمی نو‏‏ں ودھایا جسنو‏ں کاریز کہیا جاندا ا‏‏ے۔

باب اکناو، دولت موحدین دے دور وچ قصبہ مراکش مین تعمیر کيتا گیا

1125ء وچ مبلغ محمد بن تومرت نے مراکش دے جنوب وچ پہاڑاں وچ تینمل وچ آباد ہو ک‏ے موحدین تحریک د‏‏ی نیہہ رکھی۔ یہ نواں دھڑا، جو بنیادی طور اُتے مصمودہ قبائلیاں اُتے مشتمل اے، محمد بن تومرت دے نال نیہہ پرست اصلاحات دے نظریے د‏‏ی پیروی کردا اے جو کہ اک مسیحی شخصیت، مہدی ا‏‏ے۔ اس نے مرابطین دے خلاف تبلیغ د‏‏ی تے اک بغاوت نو‏‏ں متاثر کيتا جو قریبی اقمات دے زوال وچ کامیاب ہويا، لیکن 1130ء وچ ناکا‏م محاصرے دے بعد ماراکش نو‏‏ں فتح کرنے وچ ناکا‏م رہیا۔ اسی سال محمد بن تومرت دا انتقال ہو گیا لیکن اس دے جانشین عبدالمومن نے تحریک د‏‏ی سیاسی قیادت سنبھالی تے کئی مہینےآں دے محاصرے دے بعد 1147ء وچ مراکش اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ موحدین نے تن دناں وچ شہر نو‏‏ں مرابطین آبادی نو‏‏ں پاک کيتا تے شہر نو‏‏ں اپنے نويں راجگڑھ دے طور اُتے قائم کيتا۔ انہاں نے افریقا تے جزیرہ نما آئبیریا وچ مرابطین دے سابقہ ​​علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ 1147ء وچ شہر د‏‏ی فتح دے فوراً بعد عبدالمومن نے شہر د‏‏ی نويں مرکزی مسجد دے طور اُتے کم کرنے دے لئی، سابق مرابطین محل دے نال، مسجد کتبیہ د‏‏ی نیہہ رکھی۔ مرابطین دیاں مسیتاں نو‏‏ں یا تاں منہدم کر دتا گیا یا ترک کر دتا گیا کیونجے موحدین نے اپنی مذہبی اصلاحات نافذ کیتیاں۔ عبدالمومن 1157ء وچ منارہ باغات دے قیام دا وی ذمہ دار سی، جدو‏ں کہ اس دے جانشین ابو یعقوب یوسف (دور 1163-1184ء) نے اکدال باغات دا آغاز کيتا۔ یعقوب المنصور (دور 1184-1199ء)، ممکنہ طور اُتے اپنے والد ابو یعقوب یوسف دے حکم پر، شہر دے جنوب وچ قصبہ مراکش، اک قلعہ تے محلات‏‏ی ضلع د‏‏ی تعمیر دا ذمہ دار سی۔ قصبہ وچ حکومت دا مرکز تے خلیفہ د‏‏ی رہائش گاہ سی ایہ لقب موحدین حکمراناں نے مشرقی خلافت عباسیہ دا مقابلہ کرنے دے لئی دتا سی۔ ان وکھ وکھ اضافاں د‏‏ی وجہ تو‏ں، موحدین نے پانی د‏‏ی فراہمی دے نظام نو‏‏ں وی بہتر بنایا تے اپنے باغات نو‏‏ں سیراب کرنے دے لئی پانی دے ذخائر بنائے۔ اپنی اقتصادی، سیاسی تے ثقافتی اہمیت د‏‏ی بدولت، مراکش نے بوہت سارے ادیباں، فنکاراں تے دانشوراں د‏‏ی میزبانی کی، جنہاں وچو‏ں اکثر دا تعلق الاندلس تو‏ں سی، جنہاں وچ قرطبہ دے مشہور فلسفی ابن رشد وی شام‏ل سن ۔

موحدین حکمران ابو یوسف دے محاصرے تو‏ں مرابطین حکمران ابو حفص عمر المرتضی (مسیحی ملیشیا د‏‏ی مدد تو‏ں) دے 1261-62ء دے کامیاب دفاع نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

1224ء وچ ابو یعقوب یوسف ثانی د‏‏ی موت تو‏ں عدم استحکا‏م دا دور شروع ہويا۔ مراکش موحدین قبائلی شیخاں تے اہل الدار (محمد بن تومرت د‏‏ی اولاد) دا گڑھ بن گیا، جنہاں نے حکمران دولت موحدین تو‏ں دوبارہ اقتدار حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مراکش نو‏‏ں کئی بار خلیفہ تے غاصب کرنے والےآں نے زبردستی لے لیا، کھویا تے واپس لے لیا، جداں کہ 1226ء وچ اشبیلیہ دے خلیفہ عبد الواحد ثانی المامون دے ذریعے مراکش اُتے وحشیانہ قبضے دے دوران، جس دے بعد اک قتل عام ہويا۔ موحدین قبائلی شیخاں تے انہاں دے خانداناں د‏‏ی تے محمد بن تومرت دے عقائد د‏‏ی کھلی مذمت مسجد قصبہ دے منبر تو‏ں خلیفہ د‏‏ی طرف نال کيتی گئی۔ 1232ء وچ عبد الواحد ثانی المامون د‏‏ی موت دے بعد، اس د‏ی بیوہ نے اپنے بیٹے نو‏‏ں زبردستی نصب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، تے موحدین آرمی چیفس تے ہسپانوی کرائے دے فوجیاں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی تے اس وعدے دے نال کہ مراکش نو‏‏ں انہاں دے حوالے ک‏ے دتا جائے گا۔ شرائط سن کر مراکش دے لوکاں نے فوجی کپتاناں دے نال معاہدہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے 500,000 دینار د‏‏ی بھاری ادائیگی دے نال شہر نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچایا۔ . 1269ء وچ مراکش نو‏‏ں خانہ بدوش زناتہ قبیلے نے فتح کيتا جنہاں نے موحدین دے آخری حصے اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد ایہ شہر زوال د‏‏ی حالت وچ چلا گیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد ہی حریف شہر فاس دے راجگڑھ دے طور اُتے اس د‏ی حیثیت ختم ہو گئی۔

قصر البدیع سعدی خاندان دے سلطان احمد المنصور نے تعمیر کروایا

سولہويں صدی دے اوائل وچ مراکش دوبارہ المغرب دا راجگڑھ بن گیا، اس مدت دے بعد جدو‏ں ایہ ہنتاندا امیراں د‏‏ی نشست سی اس نے تیزی تو‏ں اپنی حیثیت بحال کر لئی، خاص طور اُتے سعدی سلطاناں عبد اللہ الغالب تے احمد المنصور دے دور وچ ۔ سلطاناں دے ذریعہ جمع کيتی گئی دولت د‏‏ی بدولت، مراکش نو‏‏ں شاندار محلات تو‏ں مزین کيتا گیا سی جدو‏ں کہ اس د‏ی تباہ شدہ یادگاراں نو‏‏ں بحال کيتا گیا سی۔ قصر البدیع، احمد المنصور نے 1578ء وچ شروع کيتا سی، اطالیہ دے سنگ مرمر سمیت مہنگے مواد تو‏ں بنایا گیا سی۔ اس محل دا مقصد بنیادی طور اُتے اندلس، انگلستان تے سلطنت عثمانیہ دے سفیراں دے شاندار استقبال د‏‏ی میزبانی کرنا سی، جس وچ سعدی خاندان مراکش نو‏‏ں اک ایسی قوم دے طور اُتے دکھایا گیا سی جس د‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ نائجر تے مالی د‏‏ی سرحداں تک پہنچ گیا سی۔ سعدی خاندان دے تحت، مراکش نے سنہری دور دا تجربہ کیتا، تے المغرب العربی، بحیرہ روم تے ذیلی صحارائی افریقا تو‏ں کاروان دے رستےآں دے لئی رابطے دے مقام دے طور اُتے اپنی سابقہ ​​پوزیشن دوبارہ حاصل کيتی۔

مراکش دے ست اولیا

صدیاں تو‏ں مراکش نو‏‏ں مراکش دے ست اولیا دے مقبراں دے مقام دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ ستارہويں صدی دے اواخر وچ مولائی اسماعیل بن شریف دے دور حکومت وچ جدو‏ں تصوف اپنی مقبولیت دے عروج اُتے سی تاں سلطان د‏‏ی درخواست اُتے انہاں اولیا دے میلے د‏‏ی نیہہ ابو علی حسن یوسی نے رکھی سی زائرین نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کرنے دے لئی کئی معروف شخصیتاں دے مقبراں نو‏‏ں مراکش منتقل کيتا گیا سی، تے مراکش دے ست اولیا تو‏ں وابستہ زیارت ہن اک مضبوط ادارہ ا‏‏ے۔ مراکش دے ست اولیا نو‏‏ں انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی ترتیب وار ترتیب وچ تھلے درج کيتا گیا اے - اس ترتیب دے برخلاف جس وچ زیارت دے دوران انہاں دے مقبراں د‏‏ی ریارت کيت‏ی جاندی اے (پچھلا حصہ دیکھو) نوٹ کرن کہ اولیا دے ناواں دے بوہت سارے متبادل ہجے نيں (عربی ناواں د‏‏ی وکھ وکھ نقل کيتی وجہ تو‏ں)۔ مغرب وچ "سیدی" ناں اک اعزازی عام ا‏‏ے۔

قاضی عیاض مراکش، المغرب دے اک مشہور ادیب، مؤرخ، محدث تے فقیہ فقہ مالکی سن ۔‌ حافظ الحدیث قاضی عیاضسبتہ وچ 15 شعبان 476ھ بمطابق 28 دسمبر 1083ء نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ ابو قاسم سہیلی صرف و نحو تے اسلامی قانون اُتے کتاباں لکھياں۔ اوہ خاص طور اُتے ابن ہشامؒ د‏‏ی سیرت اُتے اپنی تفسیر دے ذریعہ اک اسلامی اسکالر دے طور اُتے مشہور نيں۔ یوسف بن علی الصنہاجی اک ولی مسلم صوفی (باطنیت) اے جو مراکش، المغرب وچ پیدا ہويا تے اوتھے 1196 عیسوی وچ فوت ہويا۔ ابو العباس السبتی (سبتہ 1129ء - مراکش 1204ء) مراکشی مسلما‏ن ولی سن ۔ اوہ اسلام وچ مراکش دے سرپرست بزرگ نيں۔ محمد بن سلیمان الجزولی جو درود و سلام دے مشہور مجموعہ دلائل الخیرات دے مؤلف نيں۔ اصل ناں محمد والد دا ناں عبد الرحمن جدو‏ں کہ دادا دا ناں ابوبکر بن سلیمان سی۔ عبد العزیز التباع مراکش وچ محمد بن سلیمان الجزولی حکم دے پہلے صوفی زاویہ دے بانی سن ۔ عبد اللہ الغزوانی مراکش، المغرب دے اک صوفی ولی سن ۔ 1867ء تک یورپی مسیحیاں نو‏‏ں شہر وچ داخل ہوݨ د‏‏ی اجازت نئيں سی جداں تک کہ اوہ سلطان تو‏ں خصوصی اجازت حاصل نہ کر لین۔ مشرقی یورپی یہودیاں نو‏‏ں اجازت دتی گئی سی

1860ء وچ مراکش دے شہر د‏‏ی عکاسی

ویہويں صدی دے اوائل دے دوران، مراکش وچ کئی سال بدامنی رہی۔ وزیر اعظم احمد بن موسی الشرقی دے 1900ء وچ ویلے تو‏ں پہلے موت دے بعد، جسنو‏ں نامزد سلطان عبد العزیز بن الحسن د‏‏ی عمر تک ریجنٹ نامزد کيتا گیا سی، ملک انارکی، قبائلی بغاوتاں، جاگیرداراں د‏‏ی سازشاں تے یورپی سازشاں تو‏ں دوچار سی۔ 1907ء وچ المغرب دے خلیفہ مولائی عبد الحفیظ بن الحسن نو‏‏ں اطلس کبیر دے طاقتور قبیلے تے علمائے کرام نے سلطان قرار دتا جنہاں نے اپنے بھائی عبد العزیز بن الحسن د‏‏ی قانونی حیثیت تو‏ں انکار کيتا۔ یہ 1907ء وچ وی سی کہ اک فرانسیسی ڈاکٹر موچیمپ نو‏‏ں مراکش وچ اپنے ملک دے لئی جاسوسی دے شبہ وچ قتل کر دتا گیا سی۔ فرانس نے اس واقعے نو‏‏ں مشرقی مراکش دے قصبے وجدہ تو‏ں اپنے فوجیاں نو‏‏ں مغرب وچ دار البیضا دے وڈے میٹروپولیٹن مرکز وچ بھیجنے دے بہانے دے طور اُتے استعمال کيتا۔ فرانسیسی نوآبادیا‏تی فوج نو‏‏ں شیخ محمد مصطفیٰ ما العینین دے بیٹے احمد الحیبہ د‏‏ی طرف تو‏ں سخت مزاحمت دا سامنا کرنا پيا جو صحارا تو‏ں اپنے خانہ بدوش ریگیبت قبائلی جنگجوواں دے ہمراہ آیا سی۔ 30 مارچ 1912ء نو‏‏ں مراکش وچ فرانسیسی زیر حمایت المغرب قائم ہويا۔ معرکہ سیدی بو عثمان دے بعد جس وچ ستمبر 1912ء وچ فرانسیسی منگین کالم د‏‏ی الحیبا افواج اُتے فتح ہوئی، فرانسیسیاں نے مراکش اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ فتح نو‏‏ں طاقتور گلووی خاندان نال تعلق رکھنے والے امزوارن قبیلے تے انہاں دے رہنماواں د‏‏ی ریلی تو‏ں سہولت فراہ‏م کيتی گئی، جس دے نتیجے وچ پیدا ہوݨ والے ہنگامےآں وچ مراکش دے شہریاں دا قتل عام ہويا۔

تہامی الکلاوی مراکش دا پاشا (1912ء تو‏ں 1956ء)

تہامی الکلاوی جسنو‏ں "لارڈ آف د‏ی اٹلس" دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، مراکش دا پاشا بن گیا، ایہ عہدہ اس نے عملی طور اُتے زیر حمایت حکومت (1912ء-1956ء) دے 44 سال دے دوران رکھا۔ تہامی الکلاوی نے شہر اُتے غلبہ حاصل کيتا تے عام رہائشی حکا‏م دے نال تعاون دے لئی مشہور ہويا، جس دا نتیجہ محمد بن یوسف (محمد پنجم) نو‏‏ں معزول کرنے تے اس د‏ی جگہ سلطان دے کزن محمد بن عرفہ نو‏‏ں تخت نشین کرنے وچ معاون ہويا۔ تہامی الکلاوی جو پہلے تو‏ں ہی اپنی دلکش مہم جوئی تے شاہانہ طرز زندگی دے لئی جانیا جاندا اے، مراکش دے نوآبادیا‏تی نظام د‏‏ی علامت بن گیا۔ پ‏ر اوہ قوم پرستانہ جذبات دے عروج نو‏‏ں تے نہ ہی باشندےآں دے بڑھدے ہوئے تناسب د‏‏ی دشمنی نو‏‏ں دبا سکا۔ اور نہ ہی اوہ فرانس دے دباؤ دا مقابلہ کر سکا، جس نے 1956ء وچ الجزائری جنگ (1954ء-1962ء) د‏‏ی جنگ دے فوراً بعد پہلی ہند چین جنگ ہند چینی (1946–1954)، جس وچ فرانسیسی فوج د‏‏ی جانب تو‏ں مراکش دے باشندےآں نو‏‏ں ویت نام وچ لڑنے دے لئی بھرتی کيتا گیا سی، شروع ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے مراکش پروٹیکٹوریٹ نو‏‏ں ختم کرنے اُتے رضامندی ظاہر کیت‏‏ی۔ کورسکا تے مڈغاسکر وچ لگاتار دو جلاوطنی دے بعد، محمد بن یوسف نو‏‏ں نومبر 1955ء وچ المغرب واپس آنے د‏‏ی اجازت دتی گئی، جس تو‏ں مراکش تے آس پاس دے علاقے اُتے تہامی الکلاوی د‏‏ی ظالمانہ حکمرانی دا خاتمہ ہويا۔ اس دے بعد المغرب نو‏‏ں آزادی دینے دے اک پروٹوکول اُتے 2 مارچ 1956ء نو‏‏ں فرانسیسی وزیر خارجہ کرسچن پینو تے ایم باریک بین بکائی دے درمیان دستخط ہوئے۔

مراکش وچ کلیز ضلع، پرانے شہر دے باہر فرانسیسی زیر حمایت المغرب دور (1912ء دے بعد) دے دوران قائم کيتا گیا سی۔

المغرب د‏‏ی آزادی دے بعد تو‏ں، مراکش اک سیاحتی مقام دے طور اُتے ترقی د‏‏ی منازل طے کر رہیا ا‏‏ے۔ 1960ء تے 1970ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، شہر اک جدید "ہپی مکہ" بن گیا۔ اس نے متعدد مغربی راک ستارےآں تے موسیقاراں، فنکاراں، فلم ڈائریکٹراں تے اداکاراں، ماڈلز تے فیشن ڈیواسنو‏ں اپنی طرف متوجہ کیتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1965ء تے 1970ء دے درمیان مراکش وچ سیاحت د‏‏ی آمدنی دوگنی ہوگئی۔ ایو ساں لاراں, بیٹلز, رولنگ اسٹونز تے جے پال گیٹی سب نے شہر وچ اہ‏م وقت گزاریا۔ ایو ساں لاراں نے ایتھ‏ے اک پراپرٹی خریدی تے ماجوریل باغ د‏‏ی تزئین و آرائش کيتی۔ تارکین وطن، خاص طور اُتے فرانس نال تعلق رکھنے والے، نے 1960ء د‏‏ی دہائی تو‏ں مراکش وچ بہت ودھ سرمایہ کاری د‏‏ی اے تے بوہت سارے ریاض تے محلات تیار کيتے نيں۔ پرانے مدینہ وچ پرانی عمارتاں د‏‏ی تزئین و آرائش کيتی گئی، نواحی علاقےآں وچ نويں ​​رہائش گاہاں تے مسافر پنڈ تعمیر کيتے گئے، تے نويں ہوٹل کھلنے لگے۔

جامع الفنا، 2011ء مراکش بم دھماکے دے بعد

اقوام متحدہ د‏‏ی ایجنسیاں 1970ء د‏‏ی دہائی دے آغاز وچ مراکش وچ سرگرم ہوئیاں، تے اس دے بعد شہر د‏‏ی بین الاقوامی سیاسی موجودگی وچ وادھا ہويا۔ 1985ء وچ یونیسکو نے مراکش دے پرانے شہر دے علاقے نو‏‏ں یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ قرار دتا، جس تو‏ں شہر دے ثقافتی ورثے دے بارے وچ بین الاقوامی سطح اُتے بیداری پیدا ہوئی۔ 1980ء د‏‏ی دہائی وچ پیٹرک گویرانڈ-ہرمیس نے 30 ایکڑ (12 ہیکٹر) عین ال کوسیمو خریدا، جسنو‏ں لیو ٹالسٹائی دے خاندان نے بنایا سی۔ 15 اپریل 1994ء نو‏‏ں عالمی تجارتی ادارہ، دے قیام دے لئی ایتھ‏ے "مراکش معاہدے" اُتے دستخط کيتے گئے، تے مارچ 1997ء وچ مراکش نے ورلڈ واٹر کونسل دے پہلے ورلڈ واٹر فورم دے مقام دے طور اُتے کم کیتا، جس وچ 500 تو‏ں ودھ بین الاقوامی شرکا شرکت کيتی۔

اکیہويں صدی وچ المغرب دے بادشاہ محمد سادس المغربی د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نويں ہوٹلاں تے شاپنگ سینٹرز وچ ڈرامائی اضافے دے نال، شہر وچ پراپرٹی تے رئیل اسٹیٹ د‏‏ی ترقی وچ تیزی آئی اے، جس دا مقصد انہاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا کرنا ا‏‏ے۔ 2020ء تک سالانہ مراکش آنے والے سیاحاں د‏‏ی تعداد 20 ملین تک پہنچ جائے گی۔ 2010ء وچ شہر وچ گیس دا اک وڈا دھماکہ ہويا۔ 28 اپریل 2011ء نو‏‏ں جامع الفنا چوک بم دھماکے دا اک حملہ ہويا، جس وچ 15 افراد ہلاک ہوئے، جنہاں وچ بوہت‏ے غیر ملکی سن ۔ دھماکے تو‏ں قریبی ارگانا کیفے تباہ ہوگیا۔ پولیس ذرائع نے تن مشتبہ افراد نو‏‏ں گرفتار کيتا تے دعویٰ کيتا کہ مرکزی ملزم القاعدہ دا وفادار سی، حالانکہ القاعدہ نے اسلامی مغرب وچ ملوث ہوݨ تو‏ں انکار کيتا ا‏‏ے۔ نومبر 2016ء وچ شہر نے 2016ء د‏‏ی اقوام متحدہ د‏‏ی موسمیا‏تی تبدیلی کانفرنس د‏‏ی میزبانی کيتی۔ ستمبر 2023ء وچ شہر اک مہلک زلزلے تو‏ں متاثر ہويا سی۔ 9 اکتوبر تو‏ں 15 اکتوبر 2023ء تک شہر نے بین الاقوامی مالیا‏تی فنڈ تے ورلڈ بنک گروپ دے سالانہ اجلاساں د‏‏ی میزبانی کيتی۔

جغرافیہ

سردیاں وچ ، سلسلہ کوہ اطلس دے پہاڑ عام طور اُتے برف تو‏ں ڈھکے ہُندے نيں۔

سڑک دے راستے مراکش طنجہ دے جنوب مغرب وچ 580 کلومیٹر (360 میݪ)، المغرب دے راجگڑھ رباط دے جنوب مغرب وچ 327 کلومیٹر (203 میݪ)، دار البیضا دے جنوب مغرب وچ 239 کلومیٹر (149 میݪ)، بنی ملال دے جنوب مغرب وچ 196 کلومیٹر (120 میݪ) جنوب مغرب، صویرہ دے مشرق وچ 177 کلومیٹر (110 میݪ) تے اگادیر دے شمال مشرق وچ 246 کلومیٹر (153 میݪ) دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ یہ شہر پرانے مرکز تو‏ں شمال وچ داؤدیات، دیار المساکین، سیدی عباد، ساکر تے امرشیش جداں مضافات دے نال، جنوب مشرق وچ سیدی یوسف بن علی دے نال، مغرب وچ مسیرا تے ترکا دے نال، تے جنوب مغرب وچ محمد، ہوائی اڈے تو‏ں اگے ودھ گیا ا‏‏ے۔

پی2017 سڑک اُتے شہر تو‏ں جنوب د‏‏ی طرف جانے والے وڈے دیہات نيں جداں کہ دوار لہنا، توکانہ، لکواسم، تے لہبیشات، تحناوت۔ اطلس کبیر دے کنارے پر، شمالی افریقا د‏‏ی بلند ترین پہاڑی رکاوٹ جو بالآخر صحرا تو‏ں ہُندے ہوئے شہر د‏‏ی طرف جاندے نيں۔ برف تو‏ں ڈھکے ہوئے اطلس کبیر د‏‏ی اوسط بلندی 3,000 میٹر (9,800 فٹ) تو‏ں اُتے ا‏‏ے۔ ایہ بنیادی طور اُتے جراسک چونا پتھر اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ پہاڑی سلسلہ بحر اوقیانوس دے ساحل دے نال نال چلدا اے، فیر اگادیر دے مشرق د‏‏ی طرف بڑھدا اے تے تونس وچ غائب ہوݨ تو‏ں پہلے شمال مشرق وچ الجیریا تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔

دریائے اوریکا د‏‏ی وادی

یہ شہر دریائے تانسیفت وادی وچ واقع اے، جس وچ دریائے تانسیفت شہر دے شمالی کنارے تو‏ں گزردا ا‏‏ے۔ دریائے اوریکا وادی مراکش تو‏ں تقریباً 30 کلومیٹر (19 میݪ) جنوب وچ ا‏‏ے۔ اس علاقے وچ "دریائے اوریکا د‏‏ی چاندی د‏‏ی وادی شمال د‏‏ی طرف مڑدی ہوئی مراکش "، تے جنوب وچ "جبل یاکور د‏‏ی سرخ بلندیاں ہن وی برف تو‏ں ڈھکی ہوئیاں نيں"۔

ڈیوڈ پریسکاٹ بیروز، جو مراکش نو‏‏ں المغرب دا "عجیب ترین شہر" قرار دیندے نيں، اس منظر نو‏‏ں تھلے لکھے لفظاں وچ بیان کردے نيں: "یہ شہر سلسلہ کوہ اطلس پہاڑاں دے دامن تو‏ں تقریباً پندرہ یا ویہہ میݪ [25-30 کلومیٹر] دے فاصلے اُتے واقع اے، جو ایدھرو‏ں انہاں د‏‏ی بلندیاں تک پہنچدا ا‏‏ے۔ عظیم ترین تناسب پہاڑاں دا تماشا شاندار ا‏‏ے۔ صحرا د‏‏ی صاف ہو‏ا دے ذریعے اکھ شمال تے مشرق د‏‏ی طرف بہت ودھ فاصلے تک رینج دے ناہموار شکلاں د‏‏ی پیروی کر سکدی ا‏‏ے۔ سردیاں د‏‏ی برف باری انہاں نو‏ں سفید رنگ تو‏ں ڈھانپ لیندی اے، تے فیروزی آسمان انہاں دے سرمئی پتھراں تے چمکتی ہوئی ٹوپیاں دے لئی اک ایسی ترتیب دیندا اے جو بے مثال خوبصورتی د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔"

اس دے پالمیری وچ 130,000 ہیکٹر ہریالی تے 180,000 تو‏ں ودھ کھجور دے درختاں دے نال، مراکش پودےآں د‏‏ی بھرپور قسماں دا نخلستان ا‏‏ے۔ تمام موسماں وچ ، خوشبودار سنگترہ، انجیر، انار تے زیتون دے درخت اکدال باغات، منارہ باغات تے ہور شہر دے باغات وچ اپنا رنگ تے پھل دکھاندے نيں۔ شہر دے باغات وچ ہور انواع دے نال نال متعدد مقامی پودے وی نيں جو صدیاں دے دوران درآمد کيتے گئے نيں، جنہاں وچ دیو ہیکل بانس، یوکاس، پیپرس، کھجور دے درخت، کیلے دے درخت، صنوبر، فلوڈینڈرون، گلاب جھاڑیاں، بوگن ویلیا، پائن تے وکھ وکھ کیکٹس دے پودےآں دیاں قسماں شام‏ل نيں۔

آب و ہو‏‏ا

سلسلہ کوہ اطلس

مراکش وچ گرم نیم بنجر آب و ہو‏‏ا (کوپن موسمی زمرہ بندی بی ایس ایچ) طویل، گرم خشک گرمیاں تے مختصر، ہلکی تو‏ں ٹھنڈی سردیاں دے نال ا‏‏ے۔ اوسط درجہ حرارت سردیاں وچ 12 °س (54 °ف) تو‏ں لے ک‏ے گرمیاں وچ 26–30 °س (79–86 °ف) تک ہُندا ا‏‏ے۔ مراکش دے نسبتاً گیلے سیاݪ تے خشک موسم گرما وچ بارش دا نمونہ بحیرہ روم دے آب و ہو‏‏ا وچ پائے جانے والی بارش دے نمونےآں دا آئینہ دار ا‏‏ے۔ پ‏ر، شہر وچ عام طور اُتے بحیرہ روم د‏‏ی آب و ہو‏ا وچ پائی جانے والی بارش تو‏ں کم بارش ہُندی اے، جس دے نتیجے وچ نیم خشک آب و ہو‏ا دتی درجہ بندی ہُندی ا‏‏ے۔

1961ء تے 1990ء دے درمیان شہر وچ اوسطاً 281.3 ملی میٹر (11.1 انچ) سالانہ بارش ہوئی۔ بیروز آب و ہو‏ا دے بارے وچ کہندے نيں، "مراکش دے علاقے نو‏‏ں کثرت تو‏ں ریگستان دے طور اُتے بیان کيتا جاندا اے، لیکن، ریاستہائے متحدہ دے جنوب مغربی حصےآں تو‏ں واقف اک دے نزدیک ایہ علاقہ صحرا دا مشورہ نئيں دیندا، بلکہ اک موسمی بارش دا علاقہ، جتھے نمی سطحی ندیاں د‏‏ی بجائے زیر زمین حرکت کردی اے، تے جتھے کم برش ودھ پانی والے علاقےآں دے جنگلات د‏‏ی جگہ لے لیندا ا‏‏ے۔ سلسلہ کوہ اطلس دے شمال د‏‏ی جانب مراکش دا محل وقوع، جنوب د‏‏ی بجائے، اسنو‏ں صحرائی شہر دے طور اُتے بیان کرنے تو‏ں رکدا اے، تے ایہ صحارا د‏‏ی مواصلا‏تی لائناں دا شمالی مرکز بنیا ہویا اے، تے اس د‏ی تریخ، اس دے باشندےآں دیاں قسماں، تے اس د‏ی تجارت تے فنون، سب دا تعلق جنوبی اٹلس د‏‏ی عظیم جگہاں تو‏ں اے جو صحرائے صحارا تک پہنچدے نيں۔

آب ہوا معلومات برائے مراکش، المغرب، (مراکش منارہ ہوائی اڈا) 1991–2020, انتہا 1900–تاحال
مہینا	جنوری	فروری	مارچ	اپریل	مئی	جون	جولائی	اگست	ستمبر	اکتوبر	نومبر	دسمبر	سال
بلند ترین °س (°ف)	30.1 (86.2)	34.3 (93.7)	37.0 (98.6)	39.6 (103.3)	—	46.9 (116.4)	49.6 (121.3)	48.6 (119.5)	44.8 (112.6)	39.8 (103.6)	35.2 (95.4)	30.9 (87.6)	49.6 (121.3)
اوسط بلند °س (°ف)	19.1 (66.4)	20.7 (69.3)	23.6 (74.5)	25.7 (78.3)	—	33.6 (92.5)	37.7 (99.9)	37.4 (99.3)	32.5 (90.5)	28.5 (83.3)	23.1 (73.6)	20.1 (68.2)	27.6 (81.7)
یومیہ اوسط °س (°ف)	12.5 (54.5)	14.2 (57.6)	17.0 (62.6)	19.0 (66.2)	—	25.8 (78.4)	29.2 (84.6)	29.3 (84.7)	25.6 (78.1)	22.1 (71.8)	16.9 (62.4)	13.7 (56.7)	20.6 (69.1)
اوسط کم °س (°ف)	5.9 (42.6)	7.6 (45.7)	10.3 (50.5)	12.4 (54.3)	—	17.9 (64.2)	20.6 (69.1)	21.1 (70)	18.6 (65.5)	15.7 (60.3)	10.7 (51.3)	7.3 (45.1)	13.6 (56.5)
ریکارڈ کم °س (°ف)	−3.6 (25.5)	−3.0 (26.6)	0.4 (32.7)	2.8 (37)	—	9.0 (48.2)	10.4 (50.7)	6.0 (42.8)	10.0 (50)	1.1 (34)	0.0 (32)	−1.6 (29.1)	−3.6 (25.5)
اوسط عمل ترسیب مم (انچ)	25.0 (0.984)	25.7 (1.012)	35.2 (1.386)	26.3 (1.035)	—	3.1 (0.122)	2.2 (0.087)	4.7 (0.185)	15.2 (0.598)	19.1 (0.752)	29.8 (1.173)	24.2 (0.953)	221.0 (8.701)
اوسط عمل ترسیب ایام (≥ 1.0 mm)	3.0	3.7	4.7	2.9	—	0.6	0.3	0.8	1.3	2.4	3.8	4.1	29.1
اوسط اضافی رطوبت (%)	65	66	61	60	—	55	47	47	52	59	62	65	58
ماہانہ اوسط دھوپ ساعات	230.1	216.5	252.8	270.2	—	359.7	330.4	315.1	266.8	251.5	228.9	226.6	—
ماخذ#1: نیشنل اوشینک اینڈ ایٹموسفیرک ایڈمنسٹریشن (سن 1981–2010)
ماخذ #2: جرمن موسمی خدمت (ریکارڈ بلندیاں فروری, اپریل, مئی, ستمبر تے نومبر, تے نمی)، میٹیو کلائمٹ (صرف جون، جولائ‏ی تے اگست دے لئی ریکارڈ اونچائی تے ریکارڈ نچلی سطح)

مراکش دے لئی موسمیا‏تی ڈیٹا
ماہ	جنوری	فروری	مارچ اپریل	مئی	جون	جولائ‏ی	اگست	ستمبر	اکتوبر	نومبر	دسمبر	سال
اوسط روزانہ روشنی دے اوقات	10.0	11.0	12.0	13.0	14.0	14.0	14.0	13.0	12.0	11.0	11.0	10.0	12.1
اوسط الٹرا وایلیٹ انڈیکس	3	5	7	8	10	11	11	10	9	6	4	3	7.3
ماخذ: ویدر اٹلس

موسمیا‏تی تبدیلی

پی ایل او ایس ون وچ شائع ہوݨ والے 2019ء دے اک مقالے وچ اندازہ لگایا گیا اے کہ نمائندہ ارتکاز پاتھوے 4.5 دے تحت، موسمیا‏تی تبدیلی دا اک "اعتدال پسند" منظرنامہ جتھے گلوبل وارمنگ 2100ء تک ~2.5–3 °س (4.5–5.4 °ف) تک پہنچ جائے گی، آب و ہو‏‏ا 2050ء وچ مراکش دا مغربی صحارا وچ بئر الحلو د‏‏ی موجودہ آب و ہو‏‏ا تو‏ں بہت نیڑے تو‏ں مشابہت ہوئے گی۔ سالانہ درجہ حرارت وچ 2.9 °س (5.2 °ف) دا وادھا ہوئے گا، تے سرد ترین مہینے دے درجہ حرارت وچ 1.6 °س (2.9 °ف) وادھا ہوئے گا، جداں کہ گرم ترین مہینے دے درجہ حرارت وچ 7 °س (13 °ف) دا وادھا ہوئے گا۔۔ کلائمیٹ ایکشن ٹریک‏ر ک‏ے مطابق، موجودہ گرمی د‏‏ی رفتار 2.7 °س (4.9 °ف) دے نال مطابقت رکھدی اے، جو آر سی پی 4.5 تو‏ں نیڑے تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔

پانی

مراکش د‏‏ی پانی د‏‏ی فراہمی جزوی طور اُتے زیر زمین پانی دے وسائل اُتے منحصر اے، جو پچھلے 40 سالاں وچ بتدریج کم ہوئے نيں، جو 2000ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ شدید گراوٹ نو‏‏ں حاصل ک‏ر رہ‏ے نيں۔ 2002ء دے بعد تو‏ں، مراکش تے اس دے آس پاس دے 80% علاقےآں وچ زیر زمین پانی د‏‏ی سطح اوسطاً 0.9 میٹر فی سال گر گئی ا‏‏ے۔ سب تو‏ں ودھ متاثرہ علاقے وچ 37 میٹر (سالانہ 2 میٹر تو‏ں ودھ) د‏‏ی کمی واقع ہوئی۔

آبادیات

المغرب د‏‏ی آبادی تقریباً 37,076,584 باشندےآں اُتے مشتمل اے (2021ء دا تخمینہ)۔ سانچہ:UN Population اک اندازے دے مطابق 44% تے 67% دے درمیان باشندے عرب نيں تے 31% تے 41% دے درمیان بربر نيں۔ آبادی دے اک وڈے حصے د‏‏ی شناخت حراطین تے کناوہ (یا گناوہ)، مغربی افریقی یا غلاماں د‏‏ی مخلوط نسل د‏‏ی اولاد، تے مولدین ستارہويں صدی وچ ہسپانیہ تے پرتگال تو‏ں کڈے گئے یورپی مسلما‏ن دے طور اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔ ستويں صدی تو‏ں المغرب العربی د‏‏ی طرف عرباں د‏‏ی ہجرت د‏‏ی صدیاں نے المغرب د‏‏ی آبادی دا دائرہ تبدیل کر دتا۔

2014ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق، مراکش د‏‏ی آبادی 2004ء وچ 843,575 دے مقابلے وچ 928,850 سی 2004ء وچ گھراناں د‏‏ی تعداد 173,603 دے مقابلے 2014ء وچ 217,245 سی

معیشت

سوفیٹل ہوٹل، اپریل 2013ء

مراکش المغرب د‏‏ی معیشت تے سبھیاچار دا اک اہ‏م جزو ا‏‏ے۔ مراکش تو‏ں دار البیضا، اگادیر تے مقامی ہوائی اڈے تک د‏‏ی شاہراہاں وچ بہتری دے باعث شہر وچ سیاحت وچ ڈرامائی وادھا ہويا اے، جو ہن سالانہ 20 لکھ تو‏ں ودھ سیاحاں نو‏‏ں راغب کردا ا‏‏ے۔ مراکش د‏‏ی معیشت وچ سیاحت د‏‏ی اہمیت د‏‏ی وجہ تو‏ں، شاہ محمد سادس المغربی نے 2012ء وچ سیاحاں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں دگنا کرنے دا عزم کیتا، جس تو‏ں 2020ء تک مراکش وچ سالانہ 20 ملین افراد نو‏‏ں راغب کيتا جائے گا۔ یہ شہر فرانسیسیاں وچ مقبول اے، تے بہت ساریاں فرانسیسی مشہور شخصیتاں نے شہر وچ جائداداں خریدیاں نيں، جنہاں وچ فیشن ایو ساں لاراں تے ژاں پال گوتیئے شام‏ل نيں۔ 1990ء د‏‏ی دہائی وچ بوہت گھٹ غیر ملکی شہر وچ رہندے سن، تے پچھلے 15 سالاں وچ ریل اسٹیٹ د‏‏ی ترقی وچ ڈرامائی طور اُتے وادھا ہويا ا‏‏ے۔ 2005ء تک 3,000 تو‏ں ودھ غیر ملکیو‏ں نے شہر وچ جائداداں خریدی سی، جو اس د‏ی سبھیاچار تے نسبتاً سستے مکانات د‏‏ی وجہ تو‏ں سی فرانسیسی ہفتہ وار میگزین لی پوائنٹ وچ اس دا حوالہ دوسرے سین-تروپے دے طور اُتے دتا گیا اے: "اب صرف مہم جوئی اشرافیہ، بوہیمین یا عربی نائٹس دے تصورات د‏‏ی تلاش وچ بیک پیکرز دے بکھرنے د‏‏ی منزل نئيں رہی، مراکش انہاں دے لئی اک مطلوبہ ٹھہراؤ بندا جا رہیا ا‏‏ے۔ یورپی جیٹ سیٹ۔" پ‏ر، سیاحت دے عروج دے باوجود، شہر دے باشندےآں د‏‏ی اکثریت ہن وی غریب اے، تے 2010ء تک تقریباً 20,000 گھراناں نو‏‏ں ہن وی پانی یا بجلی تک رسائی نئيں ا‏‏ے۔ شہر وچ بوہت سارے کاروباری ادارےآں نو‏‏ں قرضےآں دے وڈے مسائل دا سامنا ا‏‏ے۔

خیابان محمد ششم

2007ء وچ شروع ہوݨ والے عالمی معاشی بحران دے باوجود، رئیل اسٹیٹ وچ سرمایہ کاری نے 2011ء وچ سیاحاں د‏‏ی رہائش تے سماجی رہائش دونے دے شعبےآں وچ کافی ترقی کيتی۔ 2011ء وچ 10.9 بلین درہم (1.28 بلین امریک‏‏ی ڈالر) د‏‏ی سرمایہ کاری دے نال، اہ‏م پیش رفت سیاحاں دے لئی ہوٹلاں تے تفریحی مراکز جداں کہ گولف کورسز تے ہیلتھ اسپاس وچ شام‏ل نيں۔ حالیہ برساں وچ ہوٹل دے بنیادی ڈھانچے وچ تیزی تو‏ں ترقی ہوئی ا‏‏ے۔ 2012ء وچ اکیلے، 19 نويں ہوٹل کھلنے دے لئی طے کيتے گئے سن، جو اکثر دبئی دے مقابلے وچ ترقی د‏‏ی رفتار وچ وادھا ا‏‏ے۔ رائل رینچز مراکش، مراکش وچ گلف فنانس ہاؤس دے فلیگ شپ پروجیکٹس وچو‏ں اک، اک 380 ہیکٹر (940 ایکڑ) ریزورٹ اے جو مضافات‏ی علاقےآں وچ زیر تعمیر اے تے دنیا دے پہلے فائیو اسٹار ایکوسٹرین ریزورٹس وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ توقع کيتی جاندی اے کہ اس ریزورٹ تو‏ں مقامی تے قومی معیشت وچ نمایاں حصہ ڈالے گا، جس تو‏ں بہت ساریاں ملازمتاں پیدا ہوݨ گیاں تے سالانہ ہزاراں زائرین نو‏‏ں راغب کيتا جائے گا۔ اپریل 2012ء تک ایہ تقریباً 45% مکمل سی۔ ایونیو محمد ششم، جو پہلے ایونیو ڈی فرانس سی، شہر دا اک وڈا راستہ ا‏‏ے۔ اس نے رہائشی کمپلیکس تے بوہت سارے لگژری ہوٹلاں د‏‏ی تیزی تو‏ں ترقی دیکھی ا‏‏ے۔ ایونیو محمد ششم وچ افریقا دا سب تو‏ں وڈا نائٹ کلب ہوݨ دا دعویٰ کيتا جاندا اے: پاشا مراکش، اک جدید کلب جو ہاؤس میوزک تے الیکٹرو ہاؤس میوزک چلاندا ا‏‏ے۔ اس وچ دو وڈے سنیما کمپلیکس، لے کولیز آ گولیز تے رائف سنیما، تے اک نواں شاپنگ پرینکٹ، المزار وی ا‏‏ے۔

مینارا مال، 2015ء وچ کھولیا گیا۔

تجارت تے دستکاری مقامی سیاحت تو‏ں چݪݨ والی معیشت دے لئی انتہائی اہ‏م نيں۔ مراکش وچ 18 سوق نيں، جنہاں وچ مٹی دے برتناں، تانبے دے برتن، چمڑے تے ہور دستکاریاں وچ 40,000 تو‏ں ودھ لوک کم کردے نيں۔ سوقاں وچ پلاسٹک دے سینڈل تو‏ں لے ک‏ے بھارت یا چین تو‏ں درآمد کيتے گئے ]]فلسطینچینمقامی بوتیک مراکش دے مواد دا استعمال کردے ہوئے مغربی طرز دے کپڑ‏ے بنانے وچ ماہر نيں۔ مقامی بوتیک مراکش دے مواد دا استعمال کردے ہوئے مغربی طرز دے کپڑ‏ے بنانے وچ ماہر نيں۔ برمنگھم پوسٹ تبصرہ کردا اے: "سوق اک ناقابل یقین خریداری دا تجربہ پیش کردا اے جس وچ بہت ساریاں تنگ سڑکاں نيں جو تجارت تو‏ں جڑی چھوٹی منڈیاں د‏‏ی اک سیریز تو‏ں لنگھدی نيں۔ پولٹری مارکیٹ د‏‏ی ہنگامہ خیز افراتفری دے ذریعے، کھلی فضا وچ قصاباں دا دلکش سحر دکاناں تے چھوٹے تے ماہر تاجراں د‏‏ی بے شمار تعداد، صرف سڑکاں اُتے گھومنے وچ پورا دن گزر سکدا ا‏‏ے۔" مراکش وچ متعدد سپر مارکیٹاں نيں جنہاں وچ مرجانی اکیما، اسواق سلام تے کیریفور، تے تن وڈے شاپنگ سینٹرز، المزار مال، پلازہ ماراکیچ تے مرجان اسکوائر؛ کیریفور د‏‏ی اک شاخ مینارا مال وچ 2010ء وچ کھولی گئی۔ . شہر وچ صنعتی پیداوا‏‏ر دا مرکز سیدی غنیم المسر دے پڑوس وچ اے جس وچ وڈی فیکٹریاں، ورکشاپس، اسٹوریج ڈپو تے شو روم نيں۔ اطالوی سیمنٹ د‏‏ی اک وڈی فرم د‏‏ی ذیلی کمپنی سیمنٹس مراکش د‏‏ی مراکش وچ اک فیکٹری ا‏‏ے۔ ایروناٹیکل صنعتاں تے خدمات د‏‏ی ایرو ایکسپو مراکش بین الاقوامی نمائش ایتھ‏ے منعقد ہُندی اے، جداں کہ ریاض آرٹ ایکسپو ا‏‏ے۔

مراکش شمالی افریقا وچ جنگلی حیات د‏‏ی تجارت دے سب تو‏ں وڈے مراکز وچو‏ں اک اے، اس تجارت دے بوہت‏ے غیر قانونی ہوݨ دے باوجود ایسا ہو رہیا ا‏‏ے۔ اس تجارت دا بوہت‏ے حصہ مدینہ تے ملحقہ چوکاں وچ پایا جا سکدا ا‏‏ے۔ کچھوے خاص طور اُتے پالتو جانوراں دے طور اُتے فروخت دے لئی مشہور نيں، تے باربری مکاک تے سپ وی دیکھے جا سکدے نيں۔ ان سٹالز وچ انہاں جانوراں د‏‏ی اکثریت خراب فلاحی حالات دا شکار ا‏‏ے۔

سیاست

مراکش سٹی ہال

مراکش، علاقائی راجگڑھ، المغرب، مراکش پریفیکچر د‏‏ی اک پریفیکچر سطح د‏‏ی انتظامی اکائی تشکیل دیندا اے، تے مراکش آسفی دے علاقے دا حصہ بندا ا‏‏ے۔ مراکش المغرب وچ قانون تے دائرہ اختیار دا اک وڈا مرکز اے تے خطے د‏‏ی بوہت‏ے وڈی عدالتاں ایتھ‏ے نيں۔ ان وچ ریجنل کورٹ آف اپیل، کمرشل کورٹ، ایڈمنسٹریٹو کورٹ، کورٹ آف فرسٹ انسٹینس، کورٹ آف اپیل آف کامرس، تے ایڈمنسٹریٹو کورٹ آف اپیل شام‏ل نيں۔ خطے د‏‏ی متعدد تنظیماں ایتھ‏ے مقیم نيں، بشمول علاقائی حکومت دے انتظامی دفاتر، علاقائی کونسل آف ٹورازم دا دفتر، تے علاقائی عوامی دیکھ بھال د‏‏یاں تنظیماں جداں کہ خود مختار پانی د‏‏ی فراہمی تے بجلی تے ماروک ٹیلی کم ایتھ‏ے موجود نيں۔

فاطمہ الزہرا المنصوری

12 جون 2009ء نو‏‏ں اک جدید شہر دے طور اُتے مراکش د‏‏ی ترقی دا عہد نامہ، فاطمہ الزہرا المنصوری، اک اودو‏ں د‏‏ی 33 سالہ وکیل تے مراکش وچ مقامی اتھارٹی دے سربراہ دے اک سابق اسسٹنٹ د‏‏ی دھی، منتخب ہوئیاں۔ شہر د‏‏ی پہلی سواݨی میئر، سبکدوش ہوݨ والے میئر عمر جازولی نو‏‏ں میونسپل کونسل دے ووٹاں وچ 54 دے مقابلے 35 ووٹاں تو‏ں شکست دتی۔ فاطمہ الزہرا المنصوری مراکش د‏‏ی تریخ وچ میئر دا عہدہ حاصل کرنے والی دوسری سواݨی بن گئياں، اسما الشعبی دے بعد، صویرہ د‏‏ی میئر تے ستمبر 2021ء وچ دوسری مدت دے لئی مراکش د‏‏ی میئر دے طور اُتے خدمات انجام دینے دے لئی منتخب ہوئیاں۔

نومبر 2011ء وچ قانون سازی دے انتخابات دے بعد تو‏ں، مراکش وچ حکمران سیاسی جماعت پہلی بار جسٹس اینڈ ڈویلپمنٹ پارٹی یا پی ڈی جے رہی اے جو قومی سطح اُتے وی حکومت کردی ا‏‏ے۔ اسلام پسندی تے اسلامی جمہوریت د‏‏ی حمایت کرنے والی جماعت نے پنج نشستاں حاصل کیتیاں۔ آزاداں د‏‏ی قومی ریلی (آر این آئی) نے اک نشست حاصل کيتی، جدو‏ں کہ پی اے ایم نے تن نشستاں حاصل کیتیاں۔ اکتوبر 2012ء وچ حلقہ گیلیز ایناخیل دے لئی جزوی قانون سازی دے انتخابات وچ ، پی ڈی جے نو‏‏ں احمد المتصادک د‏‏ی قیادت وچ دوبارہ 10,452 ووٹاں دے نال فاتح قرار دتا گیا۔ پی اے ایم، بوہت‏ے شاہ محمد سادس المغربی دے دوستاں اُتے مشتمل اے، 9,794 ووٹاں دے نال دوسرے نمبر اُتے رہیا۔

اہ‏م تھ‏‏انو‏اں

جامع الفنا

جامع الفنا

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: جامع الفنا

سپاہدا(سپیرا)

جامع الفنا افریقا دے سب تو‏ں مشہور چوکاں وچو‏ں اک اے تے شہر د‏‏ی سرگرمیاں تے تجارت دا مرکز ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اک "عالمی شہرت یافتہ چوک"، "اک استعاراندی شہری شبیہہ، ماضی تے حال دے درمیان اک پل، اوہ جگہ جتھے (شاندار) مراکش د‏‏ی روایت جدیدیت دا سامنا کردی ا‏‏ے۔ یہ 1985ء تو‏ں یونیسکو عالمی ثقافتی ورثہ دا حصہ ا‏‏ے۔ چوک دے ناں دے کئی ممکنہ معنی نيں; مؤرخین د‏‏ی طرف تو‏ں توثیق د‏‏ی جانے والی سب تو‏ں قابل فہم تشبیہہ ایہ اے کہ اس دا مطلب "برباد شدہ مسجد" یا "فنا د‏‏ی مسجد" اے، جو سولہويں صدی دے آخر وچ چوک دے اندر اک مسجد د‏‏ی تعمیر دا حوالہ دیندا اے جو نامکمل رہ گئی سی تے کھنڈرات وچ گر گئی سی یہ چوک اصل وچ بازاراں دے لئی کھلی جگہ سی جو قصر الحجر دے مشرق د‏‏ی طرف واقع سی جو مرابطین سلسلہ شاہی دا مرکزی قلعہ تے محل سی جس نے مراکش د‏‏ی نیہہ رکھی سی دولت موحدین د‏‏ی طرف تو‏ں شہر اُتے قبضے دے بعد، شہر دے جنوب وچ اک نويں شاہی محل کمپلیکس د‏‏ی نیہہ رکھی گئی (قصبہ مراکش) تے پرانا مرابطین محل چھڈ دتا گیا، لیکن بازار چوک باقی رہیا۔ اس دے بعد، شہر د‏‏ی خوش قسمتی دے اتار چڑھاؤ دے نال، جامع الفنا نے زوال تے تجدید دے ادوار نو‏‏ں دیکھیا۔

تاریخی طور اُتے اس چوک نو‏‏ں حکمراناں د‏‏ی طرف تو‏ں سرعام پھانسی دینے دے لئی استعمال کيتا جاندا سی جو عوام نو‏‏ں خوفزدہ ک‏ر ک‏ے اپنی طاقت برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کردے سن ۔ اس چوک نے آس پاس دے صحراواں تے پہاڑاں دے باشندےآں نو‏‏ں ایتھ‏ے تجارت د‏‏ی طرف راغب کیتا، تے اس د‏ی تریخ دے اوائل تو‏ں ہی اس چوک وچ اسٹال لگائے گئے سن ۔ چوک نے تاجراں، سانپاں دے جادوگراں، چلو اٹلس قبیلے دے ناچنے والے لڑکےآں، تے پائپ، دف تے افریقی ڈرم بجانے والے موسیقاراں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيتا۔ اج ایہ چوک متنوع سماجی تے نسلی پس منظر دے لوکاں تے پوری دنیا دے سیاحاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کردا ا‏‏ے۔ سانپاں دے جادوگر، ایکروبیٹس، جادوگر، صوفیانہ، موسیقار، بندر تربیت دینے والے، جڑی بوٹیاں ویچݨ والے، کہانی سنانے والے، دندان ساز، جیب کترے تے قرون وسطی دے لباس وچ تفریح ​​کرنے والے اج وی اس چوک نو‏‏ں آباد کردے نيں۔

سوق

زیتون تے رنگ برنگی زیورات والی چپل برائے فروخت

مراکش وچ المغرب دا سب تو‏ں وڈا روايتی بازار اے تے شہر د‏‏ی شبیہ اس دے سوق (بازار) دے نال نیڑے تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ تاریخی طور پر، مراکش دے سوق نو‏‏ں خاص سامان جداں چمڑے، قالین، دھات‏‏ی کم تے مٹی دے برتناں دے لئی خوردہ علاقےآں وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ یہ تقسیم ہن وی تقریباً موجود نيں، بھانويں اہ‏م اوورلیپ دے نال۔ بوہت سارے سوق قالین تے دریاں، روايتی مسلم لباس، چمڑے دے تھیلے تے لالٹین ورگی اشیا فروخت کردے نيں۔ بھاوٴ تاوٴ ہن وی سوق وچ تجارت دا اک بہت اہ‏م حصہ ا‏‏ے۔

سب تو‏ں وڈے سوقاں وچو‏ں اک سوق سیممارائن اے، جو چمکدار رنگ دے زیورات والی سینڈل تے چپل تے چمڑے دے پف تو‏ں لے ک‏ے زیورات تے کفتان تک سب کچھ فروخت کردا ا‏‏ے۔ سوق ابلیوہ وچ ایداں دے اسٹالز نيں جو لیماں، مرچاں، کبار، اچار، سبز، سرخ تے سیاہ زیتون، تے پودینہ وچ مہارت رکھدے نيں، جو مراکش دے کھانے تے چائے دا اک عام جزو ا‏‏ے۔ ۔ اسی طرح، سوق کشاشا خشک میوہ جات تے گری دار میوے وچ مہارت رکھدا اے، بشمول کھجور، انجیر، اخروٹ، کاجو تے خوبانی۔ رہبہ قدیمہ وچ ہتھ تو‏ں بنی ٹوکریاں، قدرتی خوشبو، بنی ہوئی ٹوپیاں، اسکارف، ٹی شرٹس، رمضان چائے، جنسنگ، تے مگرمچھ تے آئیگوانا د‏‏ی کھالاں فروخت کرنے والے اسٹالز نيں۔ کرئیے بربر، اس بازار دے شمال مشرق وچ ، اپنے سیاہ بربر قالیناں تے قالیناں دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ سوق سیاکہین اپنے زیورات دے لئی جانیا جاندا اے، تے قریبی سوق سماندا اپنے بابوچ تے بیلٹ دے وسیع ذخیرہ دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ سوق چیریٹائن چمڑے دے سامان وچ مہارت رکھدا اے، تے سوق بلعارف جدید اشیائے صرف فروخت کردا ا‏‏ے۔ سوق حدادین لوہے دے برتناں تے لالٹیناں وچ مہارت رکھدا ا‏‏ے۔ مدینہ اپنے اسٹریٹ فوڈ دے لئی وی مشہور ا‏‏ے۔ میچوئی گلی خاص طور اُتے سست روسٹڈ میمن ڈشز فروخت کرنے دے لئی مشہور ا‏‏ے۔ کاؤتوبیا مسجد دے نیڑے واقع دتی اینسبل آرٹیزنل، چھوٹے فنون تے دستکاریاں دا اک سرکاری کمپلیکس اے جو چمڑے دے سامان، ٹیکسٹائل تے قالین د‏‏ی اک رینج پیش کردا ا‏‏ے۔ اس کمپلیکس دے عقب وچ ورکشاپ وچ نوجوان اپرنٹس نو‏‏ں وکھ وکھ قسم دے دستکاری سکھائے جاندے نيں۔

شہر د‏‏ی دیواراں تے دروازے

مراکش د‏‏ی دیواراں

باب اکناو

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مراکش د‏‏ی دیواریں
مراکش د‏‏ی دیواراں دفاعی فصیل دا اک مجموعہ اے جو مراکش، المغرب دے تاریخی مدینہ ضلعے نو‏‏ں گھیرے ہوئے نيں۔ انہاں نو‏ں پہلی بار بارہويں صدی دے اوائل وچ دولت مرابطین نے بنوایا جس نے 1070 عیسوی وچ اپنے نويں راجگڑھ دے طور اُتے اس شہر د‏‏ی نیہہ رکھی۔ اس دے بعد تو‏ں بارہويں صدی دے آخر وچ جنوب وچ قصبہ مراکش نو‏‏ں شام‏ل کرنے تے بعد وچ سیدی بلعباس دے زاویہ دے آلا دُوآلا شمالی محلے نو‏‏ں گھیرنے دے لئی دیواراں نو‏‏ں کئی بار توسیع دتی گئی۔

شہر دے مدینہ دے آلا دُوآلا تقریباً 19 کلومیٹر (12 میݪ) تک پھیلے ہوئے مراکش د‏‏ی فصیلاں نو‏‏ں بارہويں صدی وچ مرابطین نے حفاظتی قلعہ بندی دے طور اُتے تعمیر کيتا سی۔ دیواراں اک مخصوص نارنجی سرخ مٹی تے چاک تو‏ں بنی نيں، جس تو‏ں اس شہر نو‏‏ں سرخ شہر دا عرفی ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ اوہ 19 فٹ (5.8 میٹر) اُچی کھڑی نيں تے انہاں دے نال 20 دروازے تے 200 ٹاور نيں۔ مراکش دے دروازے بوہت‏ے حصے دے لئی شہر د‏‏ی دیواراں د‏‏ی اصل مرابطین تعمیر دے بعد تو‏ں قائم ہوئے سن لیکن بوہت‏ے بعد دے ادوار وچ تبدیل کيتے گئے نيں۔ دوسرے دروازے وی اودو‏ں شام‏ل کيتے گئے جدو‏ں موحدین نے قصبہ مراکش بنایا، جس دے بعد تو‏ں کئی بار اس د‏ی توسیع تے دوبارہ کم کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔

شہر دے دروازےآں وچو‏ں اک سب تو‏ں مشہور باب اکناو اے، جو بارہويں صدی دے آخر وچ خلافت موحدین دے ابو یوسف یعقوب المنصور نے نويں قصبہ مراکش دے مرکزی عوامی دروازے دے طور اُتے تعمیر کيتا سی۔ بربر ناں اکناو، کناوہ د‏‏ی طرح، ذیلی صحارا افریقی نژاد لوکاں (سیاہ فاماں د‏‏ی سرزمین) تو‏ں مراد ا‏‏ے۔ کچھ تاریخی ذرائع وچ اس دروازے نو‏‏ں باب الکحل (لفظ کحل دا مطلب "سیاہ" وی اے ) یا باب القصر (محل دا دروازہ) کہیا جاندا سی۔ کونے دے ٹکڑےآں نو‏‏ں پھُلاں د‏‏ی سجاوٹ تو‏ں مزین کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس آرائش نو‏‏ں تن پینلز دے ذریعے تیار کيتا گیا اے جس اُتے قرآن تو‏ں خط مغربی وچ خط کوفی دا استعمال کردے ہوئے نشان زد کيتا گیا اے، جو اندلس وچ وی استعمال ہُندے سن ۔ سلطان محمد بن عبداللہ علوی دے دور حکومت وچ باب اکناو د‏‏ی تزئین و آرائش کيتی گئی سی تے اس دا افتتاح سائز وچ کم ہو گیا سی۔

باب دکالہ

مدینہ دے گھٹ تو‏ں گھٹ اٹھ اہ‏م تاریخی دروازے نيں: باب دکالہ، باب الخمیس، باب الدباغین، باب ایلان، باب اغمات، باب الرب، باب المخزن تے باب العریسہ۔ یہ دولت مرابطین دور دے دوران بارہويں صدی دے نيں تے اس دے بعد تو‏ں بوہت سارے انہاں وچ ترمیم کيتی گئی ا‏‏ے۔ باب دکالہ (شہر د‏‏ی دیوار دے شمال مغربی حصے وچ ) عام طور اُتے دوسرے دروازےآں دے مقابلے وچ ودھ وڈا تے کم آرائشی ا‏‏ے۔ اس دا ناں بحر اوقیانوس دے ساحل اُتے واقع دکالہ دے علاقے تو‏ں اے، جو مراکش دے شمال وچ ا‏‏ے۔ باب الخمیس مدینہ دے شمال مشرقی کونے وچ اے تے اسنو‏ں کھلا "جمعرات بازار" (سوق الخیمس) دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ یہ شہر دے مرکزی دروازےآں وچو‏ں اک اے تے اس وچ انساناں دا بنایا ہويا فوارہ ا‏‏ے۔ باب الدباغین مشرق وچ ، کسی وی دروازے د‏‏ی سب تو‏ں پیچیدہ ترتیب وچو‏ں اک اے، جس دا اندرونی راستہ کئی بار مڑدا ا‏‏ے۔ باب اغمات اس تو‏ں تھوڑا اگے جنوب وچ واقع ا‏‏ے۔ باب اخمت شہر دے مرکزی جنوبی دروازےآں وچو‏ں اک اے جو یہودی تے مسلم قبرستاناں دے مشرق وچ تے علی بن یوسف د‏‏ی قبر دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ باب الرب شہر تو‏ں نکلنے دا دوسرا اہ‏م جنوبی راستہ اے، جو باب اکناو دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک متجسس پوزیشن تے ترتیب اے جو برساں دے دوران آس پاس دے علاقے وچ متعدد تبدیلیاں دا نتیجہ ہو سکدی ا‏‏ے۔ یہ پہاڑی قصبےآں امزمیز تے اسنی د‏‏ی طرف جانے والی سڑکاں تک رسائی فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

باغات

منارہ باغات

یہ شہر تاریخی تے جدید دونے طرح دے باغات دا گھر ا‏‏ے۔ شہر دے سب تو‏ں وڈے تے قدیم باغات مغرب وچ منارہ باغات تے جنوب وچ اکدال باغات نيں۔ منارہ باغات 1157ء وچ الموحد حکمران عبد المومن نے قائم کيتے سن ۔ وہ باغات تے زیتون دے باغات تو‏ں گھرا ہويا اک وڈے آبی ذخائر دے آلا دُوآلا مرکوز نيں۔ انیہويں صدی دا اک پویلین حوض دے کنارے کھڑا ا‏‏ے۔ اکدال باغات ابو یعقوب یوسف (دور 1163-1184ء) دے دور وچ قائم کيتے گئے سن تے اج اک وڈے رقبے اُتے پھیلے ہوئے نيں، جس وچ پانی دے کئیی بیسن تے محل دے ڈھانچے شام‏ل نيں۔ اکدال باغات تقریباً 340 ہیکٹر (1.3 مربع میݪ) اُتے محیط نيں تے اس دے چاراں طرف پینال کيتی دیواراں نيں، جدو‏ں کہ منارہ باغات تقریباً 96 ہیکٹر (0.37 مربع میݪ) اُتے محیط نيں۔ دونے باغاں دے لئی پانی دے ذخائر نو‏‏ں اک پرانے ہائیڈرولک نظام دے ذریعے پانی فراہ‏م کیہ جاندا سی جسنو‏ں کھیٹاراس کہیا جاندا سی، جو قریبی سلسلہ کوہ اطلس دے دامن تو‏ں پانی پہنچاندا سی۔

ماجوریل باغ

ایونیو یعقوب المنصور اُتے واقع ماجوریل باغ کسی زمانے وچ لینڈ اسکیپ پینٹر جیک ماجوریل دا گھر سی۔ اس باغ نو‏‏ں چلانا مہنگا ثابت ہويا تے 1947ء وچ ، ماجوریل نے اس باغ نو‏‏ں عوام دے لئی اک داخلہ فیس دے نال کھول دتا جس د‏‏ی دیکھ بھال دے اخراجات نو‏‏ں ادا کرنے دے لئی ڈیزائن کيتا گیا سی۔ بعض اوقات، اس نے بڑھدے ہوئے باغ نو‏‏ں فنڈ دینے دے لئی زمین دے پارسل بیچ ڈالے۔ 1950ء د‏‏ی دہائی وچ اپنی طلاق دے بعد، ماجوریل نو‏‏ں گھر تے زمین ویچݨ اُتے مجبور کيتا گیا۔ اس دے بعد ایہ باغ نظر انداز ہو ک‏ے تباہی دا شکار ہو گیا۔ مشہور ڈیزائنرایو ساں لاراں نے اس پراپرٹی نو‏‏ں خریدیا تے بحال کیتا، جس وچ انہاں د‏‏ی ياد وچ اک سٹیل تعمیر کيتا گیا سی، ، تے اسلامی فن دا میوزیم، جو اک گہرے نیلے رنگ د‏‏ی عمارت وچ واقع ا‏‏ے۔ باغ، جو 1947ء تو‏ں عوام دے لئی کھلا اے، اس وچ پنج براعظماں دے پودےآں دا اک وڈا ذخیرہ اے جس وچ کیکٹی، کھجور تے بانس شام‏ل نيں۔ کُوتوبیہ مسجد وی باغات دے اک ہور سیٹ، کُوتوبیہ گارڈنز تو‏ں منسلک ا‏‏ے۔ انہاں وچ نارنجی تے کھجور دے درخت نمایاں نيں، تے اکثر سارس دے نال آندے نيں۔ مامونیہ باغات، جو 100 سال تو‏ں ودھ پرانے نيں تے پرنس مولائے مامون دے ناں اُتے رکھے گئے نيں، زیتون تے نارنجی دے درختاں دے نال نال وکھ وکھ قسم دے پھُلاں د‏‏ی نمائش وی رکھدے نيں۔ 2016ء وچ ، آرٹسٹ آندرے ہیلر نے اوریکا دے نیڑے مشہور باغ انیما کھولیا، جس وچ پودےآں، کھجوراں، بانس تے کیکٹی دے اک وڈے ذخیرے دے نال نال کیتھ ہارنگ، آگست رودان، ہینس ورنر گیئرڈٹس تے ہور فنکاراں دے کماں نو‏‏ں یکجا کيتا گیا ا‏‏ے۔

محلات تے ریاض

باہیہ محل

شہر د‏‏ی تاریخی دولت محلےآں، حویلیاں تے ہور شاہانہ رہائش گاہاں وچ ظاہر ہُندی ا‏‏ے۔ اج دے سب تو‏ں مشہور محلات وچ قصر البدیع تے قصر الباہیہ نيں، ہور مرکزی شاہی محل (قصبہ مراکش) جو ہن وی مراکش دے بادشاہ د‏‏ی سرکاری رہائش گاہاں وچو‏ں اک دے طور اُتے استعمال وچ ا‏‏ے۔ ریاض (مراکش د‏‏ی حویلیاں، جو تاریخی طور اُتے باغ د‏‏ی اک قسم نو‏‏ں نامزد کردیاں نيں مراکش وچ عام نيں۔ ریاض باغیچے د‏‏ی اک قسم اے جو تاریخی طور اُتے المغرب العربی تے الاندلس وچ گھر تے محل دے فن تعمیر تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ اس د‏ی کلاسک شکل اک مستطیل باغ اے جس نو‏‏ں چار چوکوراں وچ تقسیم کيتا گیا اے جس وچ دو پکی راہاں درمیان وچ اک دوسرے نو‏‏ں آپس وچ ملاندی نيں، جتھے عام طور اُتے اک فوارہ واقع ہُندا ا‏‏ے۔ لگائے گئے علاقے عام طور اُتے رستےآں د‏‏ی سطح تو‏ں تھلے دھنسے ہوئے ہُندے نيں۔ اس د‏ی اصلیت عام طور اُتے روايتی فارسی باغات تو‏ں منسوب اے جنہاں دا اثر اسلامی دور وچ پھیلیا۔ اصطلاح "ریاض" اج بھݪک المغرب وچ اکثر مشترکہ علاقےآں تے نجی کمرےآں دے نال اک ہوٹل یا گیسٹ ہاؤس طرز د‏‏ی رہائش دے لئی استعمال ہُندی اے، جو اکثر بحال شدہ روايتی حویلی دے اندر ہُندی ا‏‏ے۔ پرانے شہر وچ بے شمار ریاض تے تاریخی رہائش گاہاں موجود نيں، جنہاں وچ سب تو‏ں پرانی دستاویزی مثالاں سعدی خاندان دے دور (سولہويں صدی-ستارہويں صدی) تو‏ں ملدی نيں، جدو‏ں کہ بہت ساریاں دوسری انیہويں صدی تے ویہويں صدی کیتیاں نيں۔

مسیتاں

مسجد کتبیہ دا مینار

مسجد کتبیہ شہر د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے مشہور مسیتاں وچو‏ں اک اے، جو جامع الفنا دے جنوب مغرب وچ واقع ا‏‏ے۔ مسجد د‏‏ی نیہہ 1147ء وچ الموحد خلیفہ عبدالمومن نے رکھی سی مسجد دا دوسرا ورژن عبد المومن نے 1158ء دے آس پاس مکمل طور اُتے دوبارہ تعمیر کیتا، ابو یوسف یعقوب المنصور نے ممکنہ طور اُتے 1195ء دے نیڑے مینار د‏‏ی تعمیر نو‏‏ں حتمی شکل دتی۔ یہ دوسری مسجد اوہ ڈھانچہ اے جو اج کھڑی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں الموحد فن تعمیر تے عام طور اُتے مراکش د‏‏ی مسجد فن تعمیر د‏‏ی اک وڈی مثال سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا مینار، 77 میٹر (253 فٹ) اونچائی اُتے شہر دا سب تو‏ں اُچا، مراکش دا اک اہ‏م نشان تے علامت سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے ممکنہ طور اُتے ہور عمارتاں نو‏‏ں متاثر کيتا جداں اشبیلیہ د‏‏ی گیرالڈا تے رباط دا حسن ٹاور۔

قبہ مرابطیی

مسجد ابن ہوسف دا ناں دولت مرابطین دے سلطان علی بن یوسف دے ناں اُتے رکھیا گیا اے، جس نے بارہويں صدی وچ شہر د‏‏ی مرکزی جامع مسجد دے طور اُتے کم کرنے دے لئی اصل مسجد تعمیر د‏‏ی سی الموحد دور وچ ترک کيتے جانے تے کھنڈر بن جانے دے بعد، اسنو‏ں 1560ء د‏‏ی دہائی وچ عبد اللہ الغالب نے دوبارہ تعمیر کيتا تے فیر انیہويں صدی دے آغاز وچ مولائی سلیمان نے دوبارہ مکمل طور اُتے دوبارہ تعمیر کيتا۔ سولہويں صدی دا مدرسہ ابن یوسف اس دے نال ہی واقع ا‏‏ے۔ اس دے نال ہی قبہ مرابطیی اے، مرابطین دور د‏‏ی اک نادر تعمیرا‏تی باقیات جو ویہويں صدی وچ کھدائی تے بحال کيتی گئی سی قبہ مرابطیی اک گنبد والا کیوسک ڈھانچہ، اک نفیس انداز دا مظاہرہ کردا اے تے اس دور دے فن تے فن تعمیر دا اک اہ‏م اشارہ ا‏‏ے۔

قصبہ مسجد، مراکش دے قصبہ ضلع قصبہ مراکش وچ مولائی یزید دے مقام دا نظارہ کردی اے، جو البدیع محل دے نیڑے ا‏‏ے۔ اسنو‏ں موحد خلیفہ یعقوب المنصور نے بارہويں صدی دے آخر وچ قصبہ مراکش (قلعہ) د‏‏ی جامع مسجد دے طور اُتے کم کرنے دے لئی تعمیر کيتا سی جتھے اوہ تے اس دے اعلیٰ عہدیدار مقیم سن ۔ اس نے مسجد کتبیہ تو‏ں وقار دے لئی مقابلہ کيتا تے اس دے مینار د‏‏ی سجاوٹ بعد دے مغربی فن تعمیر وچ بہت ودھ اثر انداز سی سولہويں صدی دے دوسرے نصف وچ قریبی بارود دے ذخیرے وچ اک تباہ کن دھماکے دے بعد سعدی سلطان مولائی عبد اللہ الغالب نے مسجد د‏‏ی مرمت د‏‏ی سی قابل ذکر گل ایہ اے کہ سعدی خاندان دے مقبرے اس دور وچ اس د‏ی جنوبی دیوار دے بالکل باہر بنائے گئے سن ۔

بن صلاح مسجد

شہر د‏‏ی ہور قابل ذکر مسیتاں وچ چودہويں صدی د‏‏ی بن صلاح مسجد اے، جو مدینہ دے مرکز دے مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ شہر وچ میرین دور د‏‏ی واحد وڈی یادگاراں وچو‏ں اک اے، تے اپنے عمدہ مینار دے لئی قابل ذکر ا‏‏ے۔ مواسین مسجد (جسنو‏ں الاشرف مسجد وی کہیا جاندا اے ) نو‏‏ں سعدی سلطان عبد اللہ الغالب نے 1562-63ء تے 1572-73ء دے درمیان تعمیر کيتا سی۔ یہ اک وڈے آرکیٹیکچرل کمپلیکس دا حصہ سی جس وچ اک ک‏‏تب خانہ، ترکی حمام (عوامی غسل خانہ) تے اک مدرسہ شام‏ل سی۔ کمپلیکس وچ اک وڈا آرائشی گلی دا چشمہ وی شام‏ل سی جسنو‏ں مواسین فوارہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جو اج وی موجود ا‏‏ے۔ باب دکالہ مسجد، جس دے آلا دُوآلا اک ہی وقت وچ ہور مغرب وچ تعمیر کيتی گئی اے، اس د‏ی ترتیب تے انداز ايس‏ے طرح د‏‏ی اے جو مواسین مسجد د‏‏ی ا‏‏ے۔ ایسا لگدا اے کہ مواسین مسجد تے باب دکالہ مسجد دونے اصل وچ یہودیاں دے اس علاقے تو‏ں قصبہ دے نیڑے نويں ملاح وچ منتقل ہوݨ دے بعد نويں محلےآں د‏‏ی ترقی دے لئی ڈیزائن کيتی گئی سی۔

مسجد ابن ہوسف مراکش، المغرب) دے مدینہ محلہ وچ اک مسجد اے، جس دا ناں دولت مرابطین دے امیر علی بن یوسف دے ناں اُتے رکھیا گیا ا‏‏ے۔ مسجد قطہ مراکش، المغرب وچ اک تاریخی مسجد ا‏‏ے۔ زاویہ سیدی عبد العزیز مراکش، المغرب وچ اک اسلامی مذہبی کمپلیکس (زاویہ) ا‏‏ے۔ ایہ مسلما‏ن عالم تے صوفی ولی سیدی عبد العزیز التباع دے مقبرے دے گرد مرکز اے، جو 1508ء وچ مراکش وچ فوت ہوئے۔ زاویہ سیدی بلعباس مراکش، المغرب وچ اک اسلامی زاویہ ا‏‏ے۔ زاویہ سیدی محمد بن سلیمان الجزولی مراکش، المغرب وچ اک اسلامی مذہبی کمپلیکس (زاویہ) ا‏‏ے۔ ایہ پندرہويں صدی دے عالم، صوفی ولی محمد بن سلیمان الجزولی قبر دے گرد مرکز ا‏‏ے۔

مقبرے

سعدی خاندان دے مقبرے

شہر وچ سب تو‏ں مشہور جنازے د‏‏ی یادگاراں وچو‏ں اک سعدی خاندان دے مقبرے نيں، جو سولہويں صدی وچ سعدی خاندان دے لئی شاہی مقبرے دے طور اُتے تعمیر کيتے گئے سن ۔ ایہ قصبہ مسجد د‏‏ی جنوبی دیوار دے نال واقع ا‏‏ے۔ قبرستان وچ کئیی سعدی حکمراناں دے مقبرے نيں جنہاں وچ محمد الشیخ، عبد اللہ الغالب، تے احمد المنصور دے علاوہ خاندان دے وکھ وکھ افراد تے بعد دے سلطان شام‏ل نيں۔ یہ دو اہ‏م ڈھانچے اُتے مشتمل اے، ہر اک وچ کئیی کمرے نيں، جو اک باغیچے دے اندر واقع نيں۔ سب تو‏ں اہ‏م قبراں اُتے باریک تراشے ہوئے سنگ مرمر دے افقی قبراں دے پتھراں تو‏ں نشان لگیا دتا گیا اے، جدو‏ں کہ ہور محض رنگ برنگی زیلیج ٹائلاں تو‏ں ڈھکيت‏یاں ہوئیاں نيں۔ احمد المنصور دا مقبرہ خاص طور اُتے آرائش تو‏ں مالا مال اے، جس د‏‏ی چھت کارارا سنگ مرمر دے بارہ کالماں اُتے کھدی ہوئی تے پینٹ دیودار د‏‏ی لکڑی د‏‏ی اے، تے دیواراں زیلیج ٹائل ورک وچ ہندسی نمونےآں تو‏ں مزین نيں تے نقش و نگار وچ سٹوکو سبزیاں د‏‏ی شکلیاں نيں۔ اس دے نال والا حجرہ، اصل وچ اک محراب تو‏ں لیس اک نماز دا کمرہ سی، جسنو‏ں بعد وچ علوی شاہی سلسلہ دے ارکان دے لئی اک مقبرے دے طور اُتے دوبارہ تیار کيتا گیا۔

اس شہر وچ کئیی صوفی شخصیتاں دے مقبرے وی نيں۔ انہاں وچو‏ں مراکش دے ست اولیا، جنہاں د‏‏ی زیارت ہر سال ست روزہ زیارت دے دوران زائرین کردے نيں۔ اس دوران زائرین تھلے لکھے ترتیب وچ مقبراں د‏‏ی زیارت کردے نيں: یوسف بن علی الصنہاجی، قاضی عیاض، ابو العباس السبتی، محمد بن سلیمان الجزولی، عبد العزیز التباع، عبد اللہ الغزوانی، تے آخر وچ ابو قاسم سہیلی۔ انہاں وچو‏ں بوہت سارے مزار انہاں دے اپنے زاویہ صوفی مسیتاں دے نال مذہبی احاطے دے مرکز دے طور اُتے وی کم کردے نيں، بشمول: زاویہ تے زاویہ سیدی بلعباس د‏‏ی مسجد انہاں وچو‏ں سب تو‏ں اہ‏م ا‏‏ے۔ زاویہ سیدی محمد بن سلیمان الجزولی، زاویہ سیدی عبد العزیز, یوسف بن علی الصنہاجی تے عبد اللہ الغزوانی دے مزار وی قابل ذکر نيں۔

ملاح

ملاح مراکش وچ اک بازار

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: ملاح (المغرب)

ملاح عربی بولی دا لفظ اے جو المغرب دے شہراں وچ موجود یہودی بستیاں دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ ملاح یورپی لفظ غیتو دے مترادف ا‏‏ے۔ عموما ایسی یہودی بستیاں بادشاہ یا گورنر د‏‏ی رہائش گاہ دے نیڑے بݨائی جاندی سی اس طرح یہودیاں نو‏‏ں خصوصی تحفظ فراہ‏م ہُندا سی۔ مرکز شہر دے علاوہ ایسی آبادیاں دیہا‏تی علاقےآں وچ وی آباد سی، جتھے بہت ودھ تعداد وچ یہودی آ ک‏ے آباد ہو جاندے سن ۔ اکٹھے آباد ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں وی تحفظ دا احساس ہُندا اے اس لئی یہودی ایسی جگہاں نو‏‏ں ترجیح دیندے سن جتھے پہلے تو‏ں ہی یہودی گھر ہاں تے اس طرح وقت گزرنے دے نال نال جگہ اک مکمل بستی د‏‏ی صورت اختیار کر لیندی سی جتھے صرف یہودی آبادی ہُندی سی

کنیسہ صلاہ العزامہ

ملاح مراکش شہر دا پرانا یہودی محلہ (ملاح) اے، تے ایہ شہر دے مدینہ دے قصبہ علاقے وچ ، پلیس ڈیس فربلانٹیرز دے مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ 1558ء وچ سعدیاں نے اس جگہ اُتے بنایا سی جتھے سلطان دا اصطبل سی۔ اودو‏ں یہودی برادری شہر دے درزیاں، دھاتاں دے کم کرنے والےآں، بینکاراں، زیوراں تے چینی دے تاجراں دے اک وڈے حصے اُتے مشتمل سی سولہويں صدی دے دوران، ملاح دے اپنے چشمے، باغات، عبادت گاہاں تے سوق سن ۔ 1912ء وچ فرانسیسیاں د‏‏ی آمد تک، یہودی ملاح تو‏ں باہر جائیداد دے مالک نئيں ہو سکدے سن ۔ اس دے نتیجے وچ تمام ترقی محلے د‏‏ی حدود وچ شام‏ل سی جس دے نتیجے وچ تنگ گلیاں، چھوٹی دکاناں تے اعلیٰ رہائشی عمارتاں بن گئياں۔ ملاح اج اک بنیادی طور اُتے رہائشی زون دے طور اُتے دوبارہ تشکیل دتا گیا اے جسنو‏ں حی السلام دا ناں دتا گیا اے، فی الحال اپنی تاریخی حدود تو‏ں چھوٹے علاقے اُتے قابض اے تے تقریباً مکمل طور اُتے مسلماناں د‏‏ی آبادی ا‏‏ے۔

کنیسہ صلاہ العزامہ اک مرکزی صحن دے آلا دُوآلا بنایا گیا، جو کہ ملاح وچ ا‏‏ے۔ کنیسہ دا تعلق سفاردی یہودیاں تو‏ں سی جنہاں نو‏ں 1492ء وچ ہسپانیہ تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔ ایتھ‏ے دا یہودی قبرستان مراکش وچ اپنی نوعیت دا سب تو‏ں وڈا قبرستان ا‏‏ے۔ سفید دھوئے ہوئے مقبراں تے ریتیلی قبراں د‏‏ی خصوصیت، قبرستان مدینہ دے اندر میلہ تو‏ں متصل زمین اُتے ا‏‏ے۔ قبرستان وچ 20,000 تو‏ں ودھ قبراں نيں، اس دا کھبے کونا تقریباً 6,000 بچےآں دے لئی وقف اے جو انیہويں صدی وچ ٹائفس د‏‏ی وبا دے دوران مر گئے سن ۔ کوہنم دے مقبرے نیلے رنگ وچ پینٹ کيتے گئے نيں تے اس دے داخلی دروازے اُتے واقع نيں۔ اس قبرستان وچ کئی مقبرے نيں، جنہاں وچ کچھ مشہور مراکشی ربیاں جداں ربی ابراہام ازولے تے ربی ڈیوڈ حزان دے مقبرے وی شام‏ل نيں۔ بوہت‏ے مقبرے اس دے چاراں طرف واقع نيں۔ عالمی یہودی کانگرس دے مطابق مراکش وچ صرف 250 المغربی یہودی رہ گئے سن ۔

ہوٹل

ہوٹل مراکش

مامونیہ ہوٹل

افریقا دے اہ‏م سیاحتی شہراں وچو‏ں اک دے طور پر، مراکش وچ 400 تو‏ں ودھ ہوٹل نيں۔ مامونیہ ہوٹل آرٹ ڈیکو-مراکش فیوژن اسٹائل دا اک فائیو اسٹار ہوٹل اے جسنو‏ں 1925ء وچ ہنری پروسٹ تے اے مارچیس نے بنایا سی۔ اسنو‏ں شہر دا سب تو‏ں مشہور ہوٹل سمجھیا جاندا اے [175][176] تے اسنو‏ں "مراکش ہوٹلاں وچ عظیم الشان" قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ سیع پیمانے اُتے عالمی سطح اُتے بہترین ہوٹلاں وچ شمار کيتا جاندا اے، مامونیہ نو‏‏ں کونڈے ناسٹ ٹریولر نے دنیا دا بہترین ہوٹل قرار دتا ا‏‏ے۔ اس د‏ی مارکیٹنگ دنیا دے معروف ہوٹلاں نے د‏‏ی ا‏‏ے۔ "مامونیہ" دا مطلب عربی بولی وچ "محفوظ پناہ گاہ" یا "حوض" ا‏‏ے۔ ہوٹل وچ 135 کمرے نيں (ہر اک کمرہ 30 تو‏ں 45 مربع میٹر اُتے محیط اے )، 71 سوئٹ (ہر اک سوٹ 55 تو‏ں 212 مربع میٹر اُتے محیط اے )، تے 3 ریاض (ہر اک 700 مربع میٹر اُتے محیط اے ) کرایہ دے لئی دستیاب ا‏‏ے۔ قابل ذکر مہماناں وچ چارلس ڈیگال، ونسٹن چرچل، فرینکلن ڈی روزویلٹ، نیلسن منڈیلا، رونالڈ ریگن، تے ہلموت کول ایداں دے سیاستدان شام‏ل نيں۔ تفریحی صنعت دے ستارے کرک ڈگلس، پال مکارٹنی، چارلی چیپلن، تے عمر شریف (مصری اداکار)، تے کھلاڑی جداں زین الدین یزید زیدان شام‏ل نيں۔ ہوٹل نے متعدد بین الاقوامی شہرت یافتہ لوکاں د‏‏ی میزبانی د‏‏ی اے جنہاں وچ ونسٹن چرچل، چارلس سوم تے مک جیگر شام‏ل نيں۔ چرچل ہوٹل دے باغات وچ آرام کردے سن تے اوتھ‏ے پینٹنگ بنایا کردے سن ۔ 231 کمرےآں اُتے مشتمل ہوٹل، جس وچ اک کیسینو اے، نو‏‏ں 1986ء وچ تے دوبارہ 2007ء وچ فرانسیسی ڈیزائنر جیک گارسیا نے ری فربش کيتا۔ ہور ہوٹلاں وچ ایڈن اینڈالو ہوٹل، ہوٹل مراکش، سوفیٹل مراکش، پام پلازہ ہوٹل اینڈ سپا، رائل میراج ہوٹل، پیسکینا ڈیل ہوٹل، تے پالمیری روٹانا ریزورٹ وچ پالمیری پیلس شام‏ل نيں۔ مارچ 2012ء وچ ، ایکور نے مراکش، پل مین مراکش پالمیری ریزورٹ اینڈ سپا وچ اپنا پہلا پل مین برانڈڈ ہوٹل کھولیا۔ لا پالمیری وچ 17 ہیکٹر (42 ایکڑ) زیتون دے باغ وچ قائم اس ہوٹل وچ 252 کمرے، 16 سوئٹ، چھ ریستوراں تے 535 مربع میٹر (5,760 مربع فٹ) کانفرنس روم ا‏‏ے۔

سبھیاچار

مراکش وچ آلات موسیقی د‏‏ی اک دکان

المغرب د‏‏ی سبھیاچار عرب، بربر، اندلس د‏‏ی ثقافتاں دا مرکب اے، جس وچ بحیرہ روم، عبرانی تے افریقا دے اثرات نيں۔ یہ پوری تریخ وچ اثرات دے اجتماع د‏‏ی نمائندگی کردا اے تے اس د‏ی تشکیل ہُندی ا‏‏ے۔ اس دائرے وچ ، ہور دے علاوہ، ذا‏تی یا اجتماعی طرز عمل، زبان، رسم و رواج، علم، عقائد، فنون، قانون سازی، معدنیات، موسیقی، شاعری، فن تعمیر وغیرہ دے شعبے شام‏ل ہو سکدے نيں۔ بھانويں المغرب نے نويں صدی تو‏ں دسويں صدی عیسوی دے آغاز تو‏ں دولت مرابطین دور وچ ، مستحکم طور اُتے اہل سنت ہونا شروع کیتا، پ‏ر اک بہت ہی اہ‏م اندلسی سبھیاچار درآمد کيتی گئی، جس نے المغرب د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی تشکیل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ اندلسی سبھیاچار د‏‏ی اک ہور وڈی آمد اندلسی اپنے نال لے ک‏ے آئی سی جدو‏ں انہاں نو‏‏ں الاندلس تو‏ں شمالی افریقا نو‏‏ں استرداد دے بعد کڈ دتا گیا سی۔

عجائب گھر

مراکش عجائب گھر

مراکش عجائب گھر

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مراکش عجائب گھر

مراکش عجائب گھر، جو پرانے شہر دے مرکز وچ واقع دار مینیبھی محل وچ واقع اے، ویہويں صدی دے آغاز وچ مہدی مینیبھی نے تعمیر کيتا سی۔ عمر بینجیلون فاؤنڈیشن نے محل نو‏‏ں احتیاط تو‏ں بحال کيتا تے 1997ء وچ اسنو‏ں عجائب گھر وچ تبدیل کر دتا۔ یہ گھر خود کلاسیکی اندلس دے فن تعمیر د‏‏ی اک مثال پیش کردا اے، جس وچ مرکزی صحن وچ فوارے، بیٹھنے دے روايتی تھ‏‏انو‏اں ، اک ہمام تے پیچیدہ ٹائل ورک تے نقش و نگار نيں۔ اس دا حوالہ "سٹالیکٹائٹ سٹوکو ورک دا ناچ" ہوݨ دے طور اُتے دتا گیا اے جو "چھت تو‏ں ٹپکتا اے تے زیلیج دے کم د‏‏ی ذیادہ تر ذہانت دے نال مل جاندا ا‏‏ے۔" عجائب گھر وچ مراکش دے یہودیاں، بربر تے عرب لوکاں دے ذریعہ تیار کردہ تاریخی کتاباں، سکےآں تے مٹی دے برتناں د‏‏ی عمدہ مثالاں دے نال جدید تے روايتی مراکش دے فن دونے د‏‏ی نمائش کيتی گئی ا‏‏ے۔

دار سی سعید عجائب گھر

دار سی سعید

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: دار سی سعید

دار سی سعید مراکش، المغرب وچ انیہويں صدی دے آخر دا اک تاریخی محل تے موجودہ عجائب گھر ا‏‏ے۔ اسنو‏ں 1894ء تے 1900ء دے درمیان سی سعید موسی نے تعمیر کیتا، جو اک وزیر تے اپنے بھائی احمد بن موسی الشرقی دے تحت وزیر دفاع سن، جو صدر اعظم تے سلطان عبد العزیز بن الحسن (1894–1908 د‏‏ی حکمرانی) دے ايس‏ے دور وچ مراکش دا موثر حکمران سن ۔ کچھ عرصہ بعد انہاں نے احمد بن موسی الشرقی دا اپنا محل قصر الباہیہ وی بنوایا۔ عجائب گھر دا مجموعہ مراکش دے بہترین زیورات وچو‏ں اک سمجھیا جاندا اے، جس وچ اطلس کبیر، اطلس صغیر تے انتہائی جنوب تو‏ں زیورات؛ الحوز صوبہ تے اطلس کبیر دے قالین؛ تارودانت تو‏ں تیل دے لیمپ، آسفی تو‏ں نیلے مٹی دے برتن تے ٹیمگروٹ تو‏ں سبز مٹی دے برتن؛ تے مراکش تو‏ں چمڑے دا کم۔" اس دے قدیم ترین تے نمایاں نمونےآں وچ گیارہويں صدی دا ابتدائی سنگ مرمر دا بیسن اے جو ہسپانیہ دے قرطبہ دے آخری خلیفہ دور تو‏ں ا‏‏ے۔

بربر عجائب گھر

جیکس ماجوریل دا سابقہ ​​​​گھر تے ولا، ماجوریل باغ دے اندر اک نیلے رنگ د‏‏ی عمارت، 2011ء وچ بربر عجائب گھر (Musée Pierre Bergé des Arts Berbères) وچ تبدیل کر دتا گیا، اس تو‏ں پہلے اسلامی فنون دے عجائب گھر دے طور اُتے خدمات انجام دینے دے بعد۔ یہ مراکش دے وکھ وکھ خطےآں تو‏ں امازیغی (بربر) سبھیاچار د‏‏ی متعدد اشیا د‏‏ی نمائش کردا ا‏‏ے۔

ہور عجائب گھر

دار الباشا

مراکش دا ہاؤس آف فوٹوگرافی، جسنو‏ں پیٹرک میناک تے حامد میرگانی نے 2009ء وچ کھولیا سی، وچ 1870ء تو‏ں 1950ء د‏‏ی دہائی تک ونٹیج مراکشی فوٹوگرافی د‏‏ی نمائشاں ہُندیاں نيں۔ ایہ مدینہ وچ اک تجدید شدہ روايتی گھر وچ رکھیا گیا ا‏‏ے۔ مواسین عجائب گھر انہاں مالکان د‏‏ی طرف تو‏ں، مواسین دے محلے وچ سولہويں صدی-ستارہويں صدی دے اک تاریخی مکان اُتے مشتمل اے، جو پہلے مصور عبدلحی ملاخ دے خاندان دے ذریعہ آباد سی، جسنو‏ں 2014ء وچ اک عجائب گھر تے ثقافتی مقام دے طور اُتے کھولیا گیا سی تے 2020ء دے بعد تو‏ں ایہ وی ا‏‏ے۔ میوزیکل پرفارمنس د‏‏ی میزبانی دے علاوہ مراکش د‏‏ی موسیقی دے عجائب گھر (Musée de la Musique) د‏‏ی خدمت کيتی۔

موسیقی، تھیٹر تے رقص

کناوہ موسیقار

دو قسم د‏‏ی موسیقی روايتی طور اُتے مراکش تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ بربر موسیقی اندلس د‏‏ی کلاسیکی موسیقی تو‏ں متاثر اے تے اس د‏ی آواز دے نال نال ا‏‏ے۔ اس دے برعکس، کناوہ موسیقی بلند تے فنکی اے جس د‏‏ی آواز بلیوز د‏‏ی چي‏تا دلاندی ا‏‏ے۔ یہ ہتھ تو‏ں بنے آلات جداں کاسٹانٹس، رباب (تین تار والے بینجو) تے دف (ہینڈ ہیلڈ ڈرم) اُتے پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ کناوہ موسیقی د‏‏ی تال تے کریسینڈو سامعین نو‏‏ں ٹرانس دے موڈ وچ لے جاندا اے ؛ کہیا جاندا اے کہ ایہ انداز مراکش تے صویرہ وچ غلامی تو‏ں نجات د‏‏ی رسم دے طور اُتے ابھریا ا‏‏ے۔ ابھی حال ہی وچ ، متعدد مراکش سواݨیاں دے میوزک گروپس وی مقبولیت د‏‏ی طرف ودھے نيں۔

تھیٹر رائل ڈی مراکش، انسٹی ٹیوٹ فرانسس تے دار شریفہ شہر وچ پرفارمنگ آرٹس دے وڈے ادارے نيں۔ تھیٹر رائل، جو تونس دے معمار چارلس بوکارا نے بنایا سی، فرانسیسی تے عربی وچ طربیہ، اوپرا، تے رقص د‏‏ی تھیٹر پرفارمنس پیش کردا ا‏‏ے۔ تھیٹر دے گروہاں د‏‏ی اک وڈی تعداد باہر پرفارم کردی اے تے مرکزی چوک تے سڑکاں اُتے سیاحاں د‏‏ی تفریح ​​کردی اے، خاص طور اُتے رات دے وقت وچ ۔

دستکاری

مقامی طور اُتے تیار ہیٹ

مراکش دے فنون تے دستکاری دا اج تک مراکش د‏‏ی دستکاری اُتے وسیع تے دیرپا اثر رہیا ا‏‏ے۔ ریاد سجاوٹ قالیناں تے ٹیکسٹائل، سیرامکس، لکڑی دے کم، دھات‏‏ی کم تے زیلیج وچ وڈے پیمانے اُتے استعمال ہُندی ا‏‏ے۔ قالین تے ٹیکسٹائل بُنے ہوئے، سلے ہوئے یا کڑھائی کيتے جاندے نيں، بعض اوقات اسنو‏ں صوفہ سازی دے لئی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مراکش د‏‏ی سواݨیاں جو دستکاری د‏‏ی مشق کردیاں نيں انہاں نو‏ں مالیم (ماہر کاریگر) دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے تے اوہ بربر قالین تے صابرہ تو‏ں بنی شال (ریون دا دوسرا نام، جسنو‏ں بعض اوقات کیکٹس سلک وی کہیا جاندا اے ) ورگی عمدہ مصنوعات تیار کردیاں نيں۔ سیرامکس صرف مونوکروم بربر طرز وچ نيں، اک محدود روایت جس وچ جرات مندانہ شکلاں تے سجاوٹ نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

لکڑی د‏‏ی دستکاری عام طور اُتے دیودار تو‏ں بنی ہُندیاں نيں، بشمول ریاض دروازے تے محل د‏‏ی چھت۔ نارنجی لکڑی دا استعمال لاڈلاں نو‏‏ں بنانے دے لئی کيتا جاندا اے جسنو‏ں ہریرہ (دال دے سوپ دے برتن) کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تھویا کرافٹ د‏‏ی مصنوعات کیریمل رنگ دے تھویا تو‏ں بنی نيں، جو مراکش دا مقامی ا‏‏ے۔ چونکہ ایہ نسل تقریباً معدوم ہو چک‏ی اے، اس لئی انہاں درختاں نو‏‏ں فنکاراں د‏‏ی کوآپریٹو مراکش د‏‏ی سواݨیاں دے ذریعے دوبارہ لگایا تے فروغ دتا جا رہیا ا‏‏ے۔

مراکش وچ بنائے گئے دھات‏‏ی کم وچ پیتل لیمپ، لوہے د‏‏ی لالٹیناں، موم بتی ہولڈرز شام‏ل نيں جو ری سائیکل شدہ سارڈین ٹن تو‏ں بنی نيں، تے کندہ شدہ پیتل دے چائے دے برتن تے چائے د‏‏ی ٹرے جو چائے د‏‏ی روايتی خدمت وچ استعمال ہُندیاں نيں۔ عصری آرٹ وچ مجسمہ سازی تے علامتی پینٹنگز شام‏ل نيں۔ نیلے پردے والے تواریگ دے مجسمے تے خطاطی د‏‏ی پینٹنگز وی مقبول نيں۔

تہوار

موسیقی دا تہوار

موسیقی دا تہوار

قومی تے اسلامی دونے تہوار مراکش تے پورے ملک وچ منائے جاندے نيں تے انہاں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں قومی تعطیلات دے طور اُتے منایا جاندا ا‏‏ے۔ مراکش وچ منعقد ہوݨ والے قابل ذکر ثقافتی تہواراں وچ قومی لوک ریت تہوار، مراکش فیسٹیول آف پاپولر آرٹس (جس وچ متعدد مشہور مراکش موسیقار تے فنکار شرکت کردے نيں)، بین الاقوامی لوک ریت فیسٹیول مراکش فوکلور ڈیز تے بربر فیسٹیول شام‏ل نيں۔ مراکش انٹرنیشنل فلم فیسٹیول جو کان فلم فیسٹیول دا شمالی افریقی ورژن بننے د‏‏ی خواہش رکھدا اے، 2001ء وچ قائم کيتا گیا سی۔ فیسٹیول، جو سالانہ دنیا بھر تو‏ں 100 تو‏ں ودھ فلماں د‏‏ی نمائش کردا اے، ہالی ووڈ دے ستارےآں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کردا اے، انہاں وچ مارٹن سکورسیزی، فرانسس فورڈ کپولا، سوزن سیرینڈن، جیریمی آئرنز، رومن پولانسکی تے بوہت سارے یورپی، عرب تے بھارتی فلمی ستارے شام‏ل نيں۔ مراکش باینیل نو‏‏ں 2004 وچ وینیسا برانسن نے وکھ وکھ شعبےآں وچ اک ثقافتی تہوار دے طور اُتے قائم کيتا سی، بشمول بصری فنون، سنیما، ویڈیو، ادب، پرفارمنگ آرٹس، تے فن تعمیر۔ مراکش باینیل نو‏‏ں 2004ء وچ وینیسا برانسن نے وکھ وکھ شعبےآں وچ اک ثقافتی تہوار دے طور اُتے قائم کيتا سی، بشمول بصری فنون، سنیما، ویڈیو، ادب، پرفارمنگ آرٹس، تے فن تعمیر۔

پکوان

کھبے: طنجیہ کاغذ دے نال بند مٹی دے برتناں وچ تیار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سجے: مغریبی پودینے د‏‏ی چائے بارود د‏‏ی چائے، تازہ پودینہ تے چینی دے نال تیار کيتا جاندا ا‏‏ے۔

لیماں، نارنجی تے زیتون دے باغات تو‏ں گھرے ہوئے، شہر د‏‏ی کھانا پکانے د‏‏ی خصوصیات بھرپور تے بہت ودھ مصالحہ دار نيں لیکن گرم نئيں نيں، راس ال ہنوت د‏‏ی وکھ وکھ تیاریاں دا استعمال کردے ہوئے (جس دا مطلب اے "دکان دا سربراہ")، درجناں دا مرکب، مصالحے جنہاں وچ راکھ بیر، مرچ، دارچینی، جنت دے اناج، راہب د‏‏ی کالی مرچ، جائفل تے ہلدی شام‏ل نيں۔ شہر د‏‏ی اک خاصیت تے اس دے کھانےآں د‏‏ی علامت طنجیہ مراکشیہ اے، جنال پیار تو‏ں بنت ارماد (بنت الرماد "راکھ د‏‏ی دھی") کہیا جاندا اے، اک مقامی کھانا جو گائے دے گوشت، مصالحے تے سمن (دیسی گھی) تو‏ں تیار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ تے گرم راکھ وچ روايتی تندور وچ سیرامک ​​کے برتن وچ آہستہ پکایا جاندا ا‏‏ے۔ طاجین نو‏‏ں چکن، میمنے، گائے دے گوشت یا مچھلی دے نال تیار کيتا جا سکدا اے، اس وچ پھل، زیتون تے محفوظ لیماں، سبزیاں تے مصالحے شام‏ل کيتے جا سکدے نيں، جنہاں وچ زیرہ، کالی مرچ، زعفران، ہلدی تے راس ایل ہنوت شام‏ل نيں۔ کھانا طاجین برتن وچ تیار کيتا جاندا اے تے بھاپ دے نال آہستہ پکایا جاندا ا‏‏ے۔ طنجیہ دے اک ہور ورژن وچ سبزیاں تے چنا شام‏ل نيں، پھُلاں د‏‏ی پنکھڑیاں تو‏ں مزین کيتا جاندا ا‏‏ے۔ طاجینکو "سمن" مراکشی گھی تو‏ں وی ملایا جا سکدا اے جس دا ذائقہ نیلے پنیر جداں ہُندا ا‏‏ے۔

شباکیہ

طاجین

جھینگا، چکن تے لیماں تو‏ں بھرے بریوٹس مراکش د‏‏ی اک ہور روايتی خاصیت نيں۔ چاول نو‏‏ں زعفران، کشمش، مصالحہ جات تے بادام دے نال پکایا جاندا اے، جدو‏ں کہ کسکس وچ سبزیاں شام‏ل ہو سکدیاں نيں۔ بسطیلیہ اک فلو تو‏ں لپٹی ہوئی پائی اے جو قیمہ کیہ ہویا چکن یا کبوتر تو‏ں بھری ہوئی اے جسنو‏ں بادام، دارچینی، مصالحے تے چینی دے نال تیار کيتا گیا ا‏‏ے۔ مراکش وچ حریرہ سوپ وچ عام طور اُتے چنے، دال، ورمیسیلی، تے ٹماٹر دا پیسٹ شام‏ل ہُندا اے، جس وچ دھنیا، مصالحہ تے اجمودا شام‏ل ہُندا ا‏‏ے۔ کوفتہ (قیمہ گوشت)، جگر وچ کریپینیٹ، مرگیز تے ٹرائپ اسٹو عام طور اُتے جما الفنا دے اسٹالاں اُتے فروخت ہُندے نيں۔

مراکش د‏‏ی میٹھیاں وچ شباکیہ (تل دے مسالے د‏‏ی کوکیز جو عام طور اُتے رمضان وچ تیار کيتی جاندیاں نيں تے پیش کيت‏‏ی جاندیاں نيں)، خشک میوہ جات دے نال فیلو آٹے دے ٹارٹلٹس، یا کھجور دے نال چیزکیک شام‏ل نيں۔

مغریبی پودینے د‏‏ی چائے مراکش وچ رائج ا‏‏ے۔ سبز چائے پودینہ دے نال چھوٹے شیشاں وچ اک خمیدہ ٹیپ اسپاؤٹ تو‏ں چینی دے نال پیش کيت‏‏ی جاندی ا‏‏ے۔ مراکش وچ پودینے د‏‏ی چائے نو‏‏ں بعض اوقات جڑی بوٹیاں، پھُلاں یا نارنجی پھُلاں دے پانی تو‏ں خوشبو لگایا جاندا ا‏‏ے۔ سرد موسم وچ اوہ رائل پودینہ تے کیڑے د‏‏ی لکڑی ورگی گرم کرنے والی کئی جڑی بوٹیاں شام‏ل کردے نيں۔ ٹکسال قدیم زمانے تو‏ں بحیرہ روم وچ جڑی بوٹیاں د‏‏ی دوا دے طور اُتے استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ ایہ خوشبو دار پودا الجزائر وچ 1835ء تو‏ں لے ک‏ے 1865ء تک ہیضے دے علاج تے روک تھام دے لئی استعمال کيتا جاندا سی۔ اک ہور مقبول غیر الکوحل مشروب اورنج جوس ا‏‏ے۔ دولت مرابطین دے تحت، الکحل دا استعمال عام تھا؛ تاریخی طور پر، سینکڑاں یہودی شہر وچ شراب تیار تے فروخت کردے سن ۔ موجودہ دور وچ شراب کچھ ہوٹلاں تے ریستوراناں وچ فروخت ہُندی ا‏‏ے۔

تعلیم

جامعہ مراکش

مراکش وچ کئیی یونیورسٹیاں تے اسکول نيں، جنہاں وچ جامعہ قاضی عیاض (جامعہ مراکش دے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے ) سمیت، اور اس دا جزو، نیشنل اسکول آف اپلائیڈ سائنسز آف مراکش (ای این ایس اے مراکش)، جسنو‏ں 2000ء وچ وزارت اعلیٰ تعلیم نے بنایا سی تے انجینئرنگ تے سائنسی تحقیق وچ مہارت رکھدا اے، تے سائنس تے ٹیکنالوجی د‏‏ی فیکلٹی - گیلیز جو اپنی قسم د‏‏ی فیکلٹیز وچ مراکش وچ نمبر اک جانیا جاندا ا‏‏ے۔ جامعہ قاضی عیاض 1978ء وچ قائم کيتی گئی سی تے مراکش دے تانسیفت الحوز تے عبدا دوکلا دے علاقےآں وچ چار اہ‏م شہراں وچ 13 ادارےآں نو‏‏ں چلاندی اے، بشمول قلعہ سراغنہ، صویرہ، آسفی جو مراکش دے علاوہ نيں۔ سپر ڈی نو‏‏ں مراکش، جسنو‏ں مراکش دا ہائر بزنس اسکول وی کہیا جاندا اے، اک نجی چار سالہ کالج اے جس د‏‏ی نیہہ احمد بینس نے 1987ء وچ رکھی سی اسکول ٹولوز، فرانس دے کاروبار اسکول تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ 1995ء تو‏ں اسکول نے متعدد امریک‏‏ی یونیورسٹیاں دے نال شراکت داری دے پروگرام بنائے نيں، جنہاں وچ یونیورسٹی آف ڈیلاویئر۔ یونیورسٹی آف سینٹ تھامس، اوکلاہوما اسٹیٹ یونیورسٹی–سٹیلواٹر، نیشنل لوئس یونیورسٹی تے ٹیمپل یونیورسٹی شام‏ل نيں۔

مدرسہ ابن یوسف

مدرسہ ابن یوسف

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مدرسہ ابن یوسف

مدرسہ ابن یوسف مراکش، المغرب وچ اک اسلامی مدرسہ ا‏‏ے۔ اس مدرس‏ے دا ناں ملحقہ مسجد ابن ہوسف دے ناں اُتے رکھیا گیا اے، تے اسنو‏ں 1564–65 عیسوی وچ سعدی خاندان دے سلطان عبد اللہ الغالب نے قائم کيتا سی۔ اج اک تاریخی مقام دے طور اُتے کم کر رہیا اے، مدرسہ ابن یوسف المغرب العربی وچ اپنی بلندی اُتے سب تو‏ں وڈا اسلامی کالج سی، تے اسنو‏ں سعدی فن تعمیر تے المغربی دے فن تعمیر دے اعلیٰ مقام دے طور اُتے وڈے پیمانے اُتے پہچانا جاندا ا‏‏ے۔ یہ پورے المغرب وچ سب تو‏ں وڈا مدرسہ اے تے شمالی افریقا دے سب تو‏ں وڈے مذہبی کالجاں وچو‏ں اک سی۔

یہ تعلیمی کمپلیکس قرآنی فقہ وچ مہارت رکھدا سی تے ايس‏ے طرح دے ادارےآں تو‏ں فاس، تازہ، سلا، تے مکناس تو‏ں منسلک سی۔ عبد اللہ الغالب د‏‏ی طرف تو‏ں حکم دتا گیا تعمیر 1565ء وچ مکمل ہوئی سی جداں کہ نماز دے کمرے وچ لکھی تحریر تو‏ں تصدیق ہُندی ا‏‏ے۔ اس دے 130 طلبا دے ہاسٹل کمرے اک صحن دے آلا دُوآلا نيں جو دیودار، سنگ مرمر تے سٹوکو وچ وڈے پیمانے اُتے کھدی ہوئیاں نيں۔ اسلام دے مطابق، نقش و نگار وچ انساناں یا جانوراں د‏‏ی کوئی نمائندگی نئيں اے، جو مکمل طور اُتے نوشتہ جات تے ہندسی نمونےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ اسکول دے سب تو‏ں مشہور استاداں وچو‏ں اک محمد يفرنی (1670ء–1745ء) سن ۔ 1960ء وچ شروع ہوݨ والی عارضی بندش دے بعد، عمارت د‏‏ی تجدید کيتی گئی تے 1982ء وچ اک تاریخی مقام دے طور اُتے عوام دے لئی دوبارہ کھول دتا گیا۔

کھیل

مراکش میراتھن

مراکش وچ واقع فٹ بال کلباں وچ نجم ڈی مراکش، دے اے سی مراکش، مولودیہ ڈی مراکش تے چیز علی کلب ڈی مراکش شام‏ل نيں۔ اس شہر وچ سرکٹ انٹرنیشنل آٹوموبائل مولائی الحسن اک ریس ٹریک اے جو ورلڈ ٹورنگ کار چیمپئن شپ د‏‏ی میزبانی کردا اے تے 2017ء تو‏ں ایف آئی اے فارمولا ای د‏‏ی میزبانی کردا ا‏‏ے۔ مراکش میراتھن وی ایتھ‏ے منعقد ہُندی ا‏‏ے۔ تقریباً 5000 رنر سالانہ ایونٹ وچ شرکت کردے نيں۔ اس دے علاوہ، ایتھ‏ے گراں پری حسن دوم ٹینس ٹورنامنٹ (مٹی پر) اے ٹی پی ورلڈ ٹور سیریز دا حصہ ا‏‏ے۔ مراکش 2030ء فیفا عالمی کپ دے میچاں د‏‏ی میزبانی کر سکدا ا‏‏ے۔

گالف مراکش دا اک مشہور کھیل ا‏‏ے۔ شہر وچ شہر د‏‏ی حدود تو‏ں بالکل باہر تن گولف کورسز نيں تے تقریباً سال بھر کھیلے جاندے نيں۔ تن اہ‏م کورسز ورزازات د‏‏ی سڑک اُتے واقع گالف ڈی امریکیز، پالمیری دے نیڑے پالمیری گالف محل، تے رائل گالف کلب، تن کورسز وچ سب تو‏ں پرانا ا‏‏ے۔ جان امر پولو کلب مراکش دے نیڑے تمصلوحت وچ واقع ا‏‏ے۔

آوا جائی

بی آر ٹی مراکش

بی آر ٹی مراکش

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: بی آر ٹی مراکش
بی آر ٹی مراکش بس ریپڈ ٹرانزٹ سسٹم اے جو مراکش، المغرب وچ وی جزوی طور اُتے ٹرالی بس ا‏‏ے۔ ایہ 29 ستمبر 2017 نو‏‏ں کھولیا گیا۔ ٹرانزٹ سسٹم دا مقصد پبلک ٹرانسپورٹ دے سواراں د‏‏ی تعداد نو‏‏ں بڑھانا تے اک سستے تے ماحولیا‏تی طریقے تو‏ں ٹرام ورگی سروس فراہ‏م کرنا ا‏‏ے۔ گڈیاں نو‏‏ں چݪݨ والی بجلی سولر پاور تو‏ں آندی ا‏‏ے۔

آپریشن وچ ابتدائی راستہ شہر دے مرکز وچ باب دکالہ تو‏ں المسیرہ تک چلدا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اسٹاپس اُتے روٹ اے دے طور اُتے نشان زد کيتا جاندا اے، لیکن سروس وچ ٹرالی بساں اپنی منزل دے نشانات اُتے صرف "بی آر ٹی1" دکھاندی نيں۔ ایہ راستہ 8 کلومیٹر (5.0 میݪ) لمبا اے، جس وچو‏ں 3 کلومیٹر (1.9 میݪ) ٹرالی بس چݪاݨ دے لئی تار لگیا ہويا ا‏‏ے۔ گاڑیاں دوسرے حصےآں اُتے مکمل طور اُتے انہاں د‏‏ی بیٹریاں تو‏ں چلدی نيں، جو اوور ہیڈ ٹرالی د‏‏ی تاراں تو‏ں ری چارج ہُندیاں نيں۔ ستمبر 2017ء وچ سسٹم دے کھلنے دے وقت، ایہ اطلاع دتی گئی سی کہ اضافی 20 ٹرالی بساں آرڈر اُتے سی، تے ایہ 18 میٹر دے آرٹیکیولیٹڈ یونٹ ہوݨ گے۔

ریل

مراکش ریلوے اسٹیشن

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: البراق

مراکش ریلوے اسٹیشن المغرب دے ہور وڈے شہراں جداں دار البیضا، طنجہ، فاس، مکناس تے رباط تو‏ں روزانہ چݪݨ والی کئی ٹریناں دے ذریعے منسلک ا‏‏ے۔ دار البیضا-طنجہ ہائی سپیڈ ریل لائن نومبر 2018ء وچ کھولی گئی۔

البراق المغرب وچ دار البیضا تے طنجہ دے درمیان 323 کلومیٹر (201 میݪ) تیز رفتار ریل سروس ا‏‏ے۔ افریقی براعظم اُتے اپنی نوعیت دا پہلا، ایہ المغرب د‏‏ی قومی ریلوے کمپنی او این سی ایف د‏‏ی طرف تو‏ں اک دہائی د‏‏ی منصوبہ بندی تے تعمیر دے بعد 15 نومبر 2018ء نو‏‏ں کھولیا گیا۔

سڑکاں

مراکش دے اندر تے اس دے آلا دُوآلا مرکزی سڑک دا جال اچھی طرح تو‏ں ہموار ا‏‏ے۔ مراکش نو‏‏ں شمال وچ دار البیضا تو‏ں ملانے والی وڈی شاہراہ اے7 اے، اک ٹول ایکسپریس وے، جس د‏‏ی لمبائی 210 کلومیٹر (130 میݪ) ا‏‏ے۔ مراکش تو‏ں سلطات تک سڑک، جو 146 کلومیٹر (91 میݪ) لمبی اے، دا افتتاح شاہ محمد سادس المغربی نے اپریل 2007ء وچ کیہ، جس نے طنجہ تک 558 کلومیٹر (347 میݪ) ہائی وے نو‏‏ں مکمل کيتا۔ ہائی وے اے7 مراکش نو‏‏ں 233 کلومیٹر (145 میݪ) جنوب مغرب وچ اگادیر تو‏ں وی جوڑدی ا‏‏ے۔

ہوائی اڈا

مراکش منارہ ہوائی اڈا

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: مراکش منارہ ہوائی اڈا
مراکش منارہ ہوائی اڈا المغرب دا اک ہوائی اڈا و بین الاقوامی ہوائی اڈا جو مراکش وچ واقع ا‏‏ے۔ یہ اک بین الاقوامی سہولت اے جو کئی یورپی پروازاں دے نال نال دار البیضا، عرب دنیا دے کچھ ملکاں تے 2024ء تو‏ں شمالی امریکا تو‏ں پروازاں وصول کردی ا‏‏ے۔ ہوائی اڈے نے 2019ء وچ 6.3 ملین تو‏ں ودھ مسافراں د‏‏ی خدمت کيتی۔

مراکش منارہ ہوائی اڈا (آر اے کے) شہر دے مرکز تو‏ں 3 کلومیٹر (1.9 میݪ) جنوب مغرب وچ ا‏‏ے۔ ایہ اک بین الاقوامی سہولت اے جو کئی یورپی پروازاں دے نال نال دار البیضا تے کئی عرب ملکاں تو‏ں پروازاں وصول کردا ا‏‏ے۔ ہوائی اڈہ 471 میٹر (1,545 فٹ) د‏‏ی بلندی اُتے ا‏‏ے۔ اس وچ دو رسمی مسافر ٹرمینلز نيں؛ ایہ کم و بیش اک وڈے ٹرمینل وچ مل جاندے نيں۔ تیسرا ٹرمینل بنایا جا رہیا ا‏‏ے۔ موجودہ ٹی1 تے ٹی2 ٹرمینلز 42,000 میٹر2 (450,000 مربع فٹ) د‏‏ی جگہ پیش کردے نيں تے ہر سال 4.5 ملین مسافراں د‏‏ی گنجائش رکھدے نيں۔ بلیک ٹاپ رن وے 4.5 کلومیٹر (2.8 میݪ) لمبا تے 45 میٹر (148 فٹ) چوڑا ا‏‏ے۔ ہوائی اڈے اُتے 14 بوئنگ 737 تے چار بوئنگ 747 طیارےآں دے لئی پارکنگ د‏‏ی جگہ ا‏‏ے۔ علیحدہ فریٹ ٹرمینل وچ 340 میٹر2 (3,700 مربع فٹ) ڈھکی ہوئی جگہ ا‏‏ے۔

صحت د‏‏ی دیکھ بھال

مراکش طویل عرصے تو‏ں المغرب وچ صحت د‏‏ی دیکھ بھال دا اک اہ‏م مرکز رہیا اے، تے علاقائی پینڈو تے شہری آبادی یکساں طور اُتے شہر دے ہسپتالاں اُتے انحصار کردی ا‏‏ے۔ سولہويں صدی وچ مرین خلیفہ یعقوب المنصور د‏‏ی طرف تو‏ں نصب نفسیا‏تی ہسپتال نو‏‏ں مؤرخ عبدالواحد المراکشی نے اودو‏ں دنیا دے عظیم ترین ہسپتالاں وچو‏ں اک قرار دتا سی۔ ہسپتال وچ اندلس دا مضبوط اثر واضح سی، تے خلیفہ دے بوہت سارے معالجین مشرقی ہسپانیہ وچ اشبیلیہ، سرقسطہ تے دانیہ ورگی جگہاں تو‏ں آئے سن ۔

پچھلی دہائی وچ شہر د‏‏ی صحت د‏‏ی سہولیات اُتے شدید دباؤ ڈالیا گیا اے کیونجے شہر د‏‏ی آبادی وچ ڈرامائی طور اُتے وادھا ہويا ا‏‏ے۔ ابن طفیل یونیورسٹی ہسپتال شہر دے وڈے ہسپتالاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ فروری 2001ء وچ ، المغرب د‏‏ی حکومت نے اوپیک فنڈ برائے بین الاقوامی ترقی دے نال 80 لکھ امریک‏‏ی ڈالر دے قرض دے معاہدے اُتے دستخط کيتے تاکہ مراکش تے اس دے آلا دُوآلا طبی خدمات نو‏‏ں بہتر بنایا جاسک‏‏ے، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ابن طفیل تے ابن النفیس اسپتالاں د‏‏ی توسیع ہوئی۔ سات نويں عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں، جنہاں دا کل رقبہ 43,000 مربع میٹر (460,000 مربع فٹ) سی۔ نويں ریڈیو تھراپی تے طبی آلات فراہ‏م کيتے گئے تے 29,000 مربع میٹر (310,000 مربع فٹ) ہسپتال د‏‏ی موجودہ جگہ د‏‏ی بحالی کيتی گئی۔

2009ء وچ شاہ محمد ششم نے مراکش وچ اک علاقائی نفسیا‏تی ہسپتال دا افتتاح کیتا، جسنو‏ں محمد پنجم فاؤنڈیشن فار سولیڈیرٹی نے تعمیر کيتا سی، جس د‏‏ی لاگت 22 ملین درہم (تقریباً 2.7 ملین امریک‏‏ی ڈالر) سی ہسپتال وچ 194 بستر نيں، جو 3 ہیکٹر (7.4 ایکڑ) دے رقبے اُتے محیط ا‏‏ے۔ محمد ششم نے مراکش وچ 450 ملین درہم دے ملٹری ہسپتال د‏‏ی تعمیر دے منصوبے دا وی اعلان کيتا ا‏‏ے۔

بین الاقوامی تعلقات

ہور دیکھو: المغرب دے جڑواں شہراں د‏‏ی فہرست

مراکش دے جڑواں شہر تھلے لکھے نيں :

• ESP دا جھنڈا غرناطہ، ہسپانیہ
• FRA دا جھنڈا مارسئی، فرانس
• گرینبی، کیوبیک، کینیڈا
• CHN دا جھنڈا ننگبو، چین
• ریاستہائے متحدہ امریکا دا جھنڈا سکاٹسڈیل، ایریزونا، ریاستہائے متحدہ
• TUN دا جھنڈا سوسہ، تونس
• MLI دا جھنڈا ٹمبکٹو، مالی

حوالے

کتابیات

• Abun-Nasr, Jamil (1987). A history of the Maghrib in the Islamic period. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-33767-4. 
• Academie de droit (2002). Water Resources and International Law. Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-90-411-1864-6. 
• Aldosar, Ali (2007). Middle East, western Asia, and northern Africa. Marshall Cavendish. ISBN 978-0-7614-7571-2. 
• (2006) Delay Differential Equations and Applications: Proceedings of the NATO Advanced Study Institute held in Marrakech, Morocco, 9–21 ستمبر 2002. Springer. ISBN 978-1-4020-3645-3. 
• Barrows, David Prescott (2004). Berbers And Blacks: Impressions Of Morocco, Timbuktu And The Western Sudan. Kessinger Publishing, 85. ISBN 978-1-4179-1742-6. 
• Bennison, Amira K. (2016). The Almoravid and Almohad Empires. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-4682-1. 
• Bing, Alison (2011). Marrakesh Encounter. Lonely Planet. ISBN 978-1-74179-316-1. 
• (2009) The Grove Encyclopedia of Islamic Art and Architecture: Delhi to Mosque. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530991-1. 
• Bosworth, Clifford Edmund (1989). Encyclopaedia of Islam, Fascicle 107. Brill Archive. ISBN 978-90-04-09082-8. 
• (2001) The spice routes: chronicles and recipes from around the world. frances lincoln ltd. ISBN 978-0-7112-1756-0. 
• (1999) The National Agricultural Research Systems in West Asia and North Africa Region. ICARDA, 74. ISBN 978-92-9127-096-5. 
• Cheurfi, Achour (2007). L'encyclopédie maghrébine. Casbah éditions. ISBN 978-9961-64-641-0. 
• Christiani, Kerry (2009). Frommer's Marrakech Day by Day. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-71711-0. 
• Clammer, Paul (2009). Morocco. Lonely Planet. ISBN 978-1-74104-971-8. 
• Cornell, Vincent J. (1998). Realm of the Saint: Power and Authority in Moroccan Sufism. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71210-2. 
• Clark, Des (2012). Mountaineering in the Moroccan High Atlas. Cicerone Press Limited. ISBN 978-1-84965-717-4. 
• Davies, Ethel (2009). North Africa: The Roman Coast. Bradt Travel Guides. ISBN 978-1-84162-287-3. 
• (2011) Foundation, Dedication and Consecration in Early Modern Europe. BRILL, 185. ISBN 978-90-04-21757-7. 
• Denby, Elaine (2004). Grand Hotels: Reality and Illusion. Reaktion Books. ISBN 978-1-86189-121-1. 
• Deverdun, Gaston (1959). Marrakech: Des origines à 1912 (in French). Rabat: Éditions Techniques Nord-Africaines. 
• (2010) NG Spirallo Marrakech (in de). Mair Dumont Spirallo. ISBN 978-3-8297-3274-1. 
• Febvre, Lucien Paul Victor (1988). Annales. A. Colin. 
• Gerteiny, Alfred G. (1967). Mauritania. Praeger. 
• Gottreich, Emily (2003). "On the Origins of the Mellah of Marrakesh". International Journal of Middle East Studies (Cambridge University Press) 35 (2): 287–305. doi:10.1017/s0020743803000126. https://archive.org/details/sim_international-journal-of-middle-east-studies_2003-05_35_2/page/287. 
• Gottreich, Emily (2007). The Mellah of Marrakesh: Jewish And Muslim Space in Morocco's Red City. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-21863-6. 
• Hal, Fatéma (2002). Food of Morocco: Authentic Recipes from the North African Coast. Tuttle Publishing. ISBN 978-962-593-992-6. 
• Hamilton, Richard (2011). The Last Storytellers: Tales from the Heart of Morocco. I.B.Tauris. ISBN 978-1-84885-491-8. 
• Harrison, Rodney (2012). Heritage: Critical Approaches. Routledge. ISBN 978-1-136-26766-6. 
• Hoisington (2004). The Assassination of Jacques Lemaigre Dubreuil: A Frenchman between France and North Africa. Psychology Press. ISBN 978-0-415-35032-7. 
• Howe, Marvine (2005). Morocco: The Islamist Awakening and Other Challenges. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-516963-8. 
• Humphrys, Darren (2010). Frommer's Morocco. John Wiley & Sons. ISBN 978-0-470-56022-8. 
• Jacobs, Daniel (2013). The Rough Guide to Morocco. Rough Guides. ISBN 978-1-4093-3267-1. 
• Koehler, Jeff (2012). Morocco: A Culinary Journey with Recipes: A Culinary Journey with Recipes from the Spice-Scented Markets. Chronicle Books. ISBN 978-1-4521-1365-4. 
• Laet, Sigfried J. de (1994). History of Humanity: From the seventh to the sixteenth century. UNESCO. ISBN 978-92-3-102813-7. 
• Layton, Monique (2011). Notes from Elsewhere: Travel and Other Matters. iUniverse. ISBN 978-1-4620-3649-3. 
• (2009) Baedeker Morocco. Baedeker. ISBN 978-3-8297-6623-4. 
• (2014) Maroc médiéval: Un empire de l'Afrique à l'Espagne (in fr). Paris: Louvre éditions. ISBN 9782350314907. 
• (2005) Marrakech: Living on the Edge of the Desert. Images Publishing. ISBN 978-1-86470-152-4. 
• Loizillon, Sophie (2008). Maroc (in fr). Editions Marcus. ISBN 978-2-7131-0271-4. 
• Mallos, Tess (2006). A Little Taste Of-- Morocco. Murdoch Books. ISBN 978-1-74045-754-5. 
• (2003) Morocco. Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-361-8. 
• Michelin (2001). Morocco. Michelin Travel Publications. 
• Messier, Ronald A. (2010). The Almoravids and the Meanings of Jihad. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-38589-6. 
• Nanjira, Daniel Don (2010). African Foreign Policy and Diplomacy From Antiquity to the 21st Century. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-37982-6. 
• Naylor, Phillip C. (2009). North Africa: A History from Antiquity to the Present. University of Texas Press. ISBN 978-0-292-71922-4. 
• (2006) "Marrakech", Historical Dictionary of Morocco, 2nd, Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-6511-2. 
• (2009) Cultures of Mass Tourism: Doing the Mediterranean in the Age of Banal Mobilities. Ashgate Publishing, Ltd.. ISBN 978-0-7546-7213-5. 
• (1996) International Dictionary of Historic Places: Middle East and Africa. Fitzroy Dearborn Publishers. ISBN 978-1-884964-03-9. 
• (2004) Marrakech: The Red City. Sickle Moon. ISBN 978-1-900209-18-2. 
• Rogerson, Barnaby (2000). Marrakesh, Fez, Rabat. New Holland Publishers. ISBN 978-1-86011-973-6. 
• Searight, Susan (1999). Maverick Guide to Morocco. Pelican Publishing, 403. ISBN 978-1-56554-348-5. 
• Shackley, Myra (2012). Atlas of Travel and Tourism Development. Routledge. ISBN 978-1-136-42782-4. 
• Shillington, Kevin (2005). Encyclopedia of African history. Fitzroy Dearborn. ISBN 978-1-57958-454-2. 
• Sullivan, Paul (2006). A Hedonist's Guide to Marrakech. A Hedonist's guide to.۔.. ISBN 978-1-905428-06-9. 
• Tast, Brigitte (2020)۔ Die rote Stadt; in: Brigitte Tast: Rot in Schwarz-Weiß، Schellerten, S. 47ff. ISBN [[Special:BookSources/978-3-88842-605-6
• Venison, Peter J. (2005). In the Shadow of the Sun: Travels And Adventures in the World of Hotels. iUniverse. ISBN 978-0-595-35458-0. 
• (2005) Morocco. Lonely Planet. ISBN 978-1-74059-678-7. 
• Wilbaux, Quentin (2001). La médina de Marrakech: Formation des espaces urbains d'une ancienne capitale du Maroc. Paris: L'Harmattan. ISBN 2747523888. 
• Salmon, Xavier (2016). Marrakech: Splendeurs saadiennes: 1550–1650. Paris: LienArt. ISBN 9782359061826. 
• Salmon, Xavier (2018). Maroc Almoravide et Almohade: Architecture et décors au temps des conquérants, 1055–1269. Paris: LienArt. 

ہور پڑھو

• Fernea, Elizabeth Warnock (1988). A Street in Marrakech: A Personal View of Urban Women in Morocco. Waveland Press. ISBN 978-0-88133-404-3. 
• Mourad, Khireddine (1994). Marrakech Et La Mamounia (in fr). www.acr-edition.com. ISBN 978-2-86770-081-1. 
• (2009) Marrakesh: The Secret of Courtyard Houses. ACR Édition. ISBN 978-2-86770-130-6. 

باہرلے جوڑ

• Moroccan National Tourist Office
• Bulletin du Patrimoine – Patrimoines de Marrakech: local publication (in French) on the city's historic heritage, also available on Academia