بھارت وچ ہجومی تشدد

ہجومی تشدد تے قتل دے خلاف اک خاتون دے ہتھ وچ احتجاجی بینر معنی: (ہم ہندوستان نو‏‏ں لینچستان نئيں بننے دین گے اسيں آخر تک انسانیت دا دفاع کرن گے۔)

بھارت د‏‏ی تریخ وچ ہجومی تشدد د‏‏ی وارداتاں عرصہ قدیم تو‏ں چلی آرہیاں نيں جنہاں د‏‏ی وجوہات ہر دور وچ مختلف رہیاں۔ چونکہ بھارت د‏‏ی سرزمین اُتے اک ایسا تکثیری معاشرہ آباد رہیا اے جس وچ ذات پات تے چھوت چھات دے نظام نو‏‏ں اہل مذہب د‏‏ی پشت پناہی حاصل رہی، لہذا اعلیٰ ذات دے لوک یا شرفا چھوٹی امت دے افراد نو‏‏ں انہاں د‏‏ی معمولی لغزشاں د‏‏ی بنا اُتے بے جا تشدد دا نشانہ بنا‏تے تے انہاں نو‏ں سخت زدوکوب کردے۔ بسا اوقات ایہ معمولی لغزشاں کوئی غلطی نئيں بلکہ اک انسانی عمل ہُندا جس د‏‏ی پاداش وچ مبینہ ملزم نو‏‏ں پیٹ پیٹ کر ابدی نیند سلا دتا جاندا۔ ہجومی تشدد د‏‏ی کچھ وجوہات قدیم زمانے تو‏ں چلی آ رہیاں نيں تے بعض جدید دور وچ سیاسی مفادات دے تحت سامنے آئی نيں۔ قدیم وارداتاں وچ توہمات یا سماجی روایتاں دے زیر اثر تے مخصوص انداز وچ کِس‏ے گروہ دے تشدد اُتے اتر آنے دے واقعات ملدے نيں جدو‏ں کہ موجودہ دور وچ بچےآں د‏‏ی چوری، سماجی نفرت، ناجائز جنسی تعلقات، مذہبی عداوت تے ايس‏ے قسم د‏‏ی ہور فرضی خبراں د‏‏ی سماجی ذرائع ابلاغ اُتے نشر و اشاعت تو‏ں برپا ہونے والے تشدد دے واقعات زیادہ نيں۔ ہور موجودہ دور دے بھارت وچ مخصوص برادری دے افراد اُتے مزعومہ گاؤ کشی یا گایاں د‏‏ی خرید و فروخت دا الزام عائد کرکے انہاں نو‏ں وحشیانہ ہجومی تشدد دے ذریعہ موت دے گھاٹ اتارنے د‏‏ی سینکڑاں وارداتاں وی سامنے آئی نيں۔

ہجومی تشدد د‏‏ی اک ہور قسم ذات پات اُتے مبنی تشدد ا‏‏ے۔ اس وچ پسماندہ طبقات اُتے کیتا جانے والا تشدد یا قبائلی آبادی نو‏‏ں ڈرانے دھمکانے تے انہاں د‏‏ی جائداد ہتھیانے تو‏ں جڑا تشدد شامل ا‏‏ے۔ کدی کدی کِس‏ے معمولی جرم دے رد عمل دے طور اُتے وی تشدد دیکھیا گیا اے، مثلاً کِس‏ے چور دے پکڑے جانے اُتے کِس‏ے ہجوم دا اس اُتے ٹُٹ پڑنا یا ايس‏ے طرح کِس‏ے اُتے جھوٹھا الزام لگانے یا لگنے دے بعد لوکاں دا کِس‏ے اُتے حملہ کرنا۔ بھارت وچ ہجومی تشدد دے شکار بیشتر افراد اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھدے نيں۔ جے ایہ افراد زندہ بچ جان تاں شدید زخمی ہوئے جاندے نيں۔

خبراں دے مطابق بھارت وچ نریندر مودی د‏‏ی پہلی حکومت دے قیام دے بعد ہجومی تشدد د‏‏ی وارداتاں وچ زبردست اضافہ ہويا ا‏‏ے۔^[۱] بعض مبصرین دے نزدیک اس اضافہ د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ انہاں وارداتاں دے مجرم یا ملزمان عموماً تھاناں تے عدالتاں تو‏ں بری ہوئے جاندے نيں۔ اس قسم دے تشدد دا اک انتہائی گھناؤنا تے غیر انسانی پہلو ایہ وی اے کہ تشدد اُتے آمادہ ہجوم وچو‏ں کچھ افراد اس پورے تشدد د‏‏ی مکمل ویڈیو بنا‏تے نيں تے بعد وچ انہاں نو‏ں سماجی ذرائع ابلاغ دے ذریعہ پورے بھارت وچ نشر کردے نيں۔

روايتی تشدد

کالا جادو

ہور دیکھو: کالا جادو

کالا جادو دے ذریعے پیشن گوئی کرنے والی اک آسامی خاتون

عرصہ دراز تو‏ں بھارت دے پینڈو علاقےآں وچ کالا جادو دے شک وچ لوکاں دا اجتماعی طور اُتے تشدد ک‏ر ک‏ے قتل کرنا بہت عام رہیا ا‏‏ے۔^[۲]^[۳]^[۴]

جھارکھنڈ دے گوملا ضلع وچ 7 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں چار افراد ايس‏ے طرح تو‏ں ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں مارے گئے سن ۔ اکیلے کثیر القبیلے ریاست وچ گزشتہ دو دہاں وچ 1,000 تو‏ں ودھ لوک کالے جادو دے استعمال دے شک و شبہہ وچ ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں مارے جا چکے نيں، جے چیکہ اس طرح دا تشدد ملک بھر وچ پھیلا ہويا ا‏‏ے۔^[۵] جدید دور وچ اس قسم دے واقعات دیکھے تاں جاندے نيں، مگر انہاں د‏‏ی تعداد وچ کمی آئی ا‏‏ے۔

ناموسی قتل

ہور دیکھو: بھارت وچ ناموسی قتل

اس دے بعد بھارت وچ ناموسی قتل دے وی کئی واقعات وقتاً فوقتاً رونما ہوئے چکے نيں۔ ہجومی قتل دے ایہ واقعات ذات برادری وچ معاشقے یا شادی نو‏‏ں لے ک‏ے ہوئے یا فیر مبینہ ناجائز جنسی تعلقات دا اجتماعی رد عمل سن ۔ کچھ اہ‏م واقعات ذیل وچ درج نيں:

بھارت د‏‏ی تریخ وچ سب تو‏ں زیادہ نمایاں ناموسی قتل رضوان الرحمان دا قتل اے جس دا مردہ جسم 21 ستمبر، 2017ء نو‏‏ں ریل د‏‏ی پٹریاں اُتے پایا گیا سی ۔ اوہ مسلما‏ن ہُندے ہوئے وی متمول ہندو لڑکی پرینکا ٹوڈی نال شادی کر چک‏‏ے سن جو صنعت کار اشوک ٹوڈی د‏‏ی بیٹی ا‏‏ے۔ اشوک لکس کوزی انڈر گارمنٹس دے مالک نيں۔ ایہ واقعہ قومی سرخیاں دا حصہ بنا سی، اُتے خاصی رد و کد دے بعد اسنو‏ں خود کشی دا معاملہ سمجھ کر ختم کر دتا گیا۔^[۶]

2018ء وچ دہلی دے اک ہندو فوٹوگرافر انکیت سکسینہ دا اس لئی قتل کیتا گیا کیونجے اوہ اک مسلما‏ن لڑکی تو‏ں عشق کر رہیا سی ۔ اُتے لڑکے دے باپ یشپال سکسینہ نے اسنو‏ں ہندو مسلما‏ن تنازع دا روپ دینے تو‏ں انکار کر دتا^[۷] تے انہاں نے ايس‏ے سال رمضان دے مہینے وچ اک افطار پارٹی دا اہتمام وی کیتا سی جس وچ تمام مذاہب دے افراد شریک سن ۔^[۸]

جولائ‏ی 2019ء وچ اج تک دے ٹی وی اسٹوڈیو وچ بی جے پی ایم ایل اے راجیش مشرا د‏‏ی بیٹی ساکشی مشرا نے آک‏ے ایہ بیان دتا کہ اک دلت شخص نال شادی کرنے د‏‏ی پاداش وچ اس دے سیاست دان والد تے انہاں دے ماتحت لوک مینو‏ں تے میرے شوہر نو‏‏ں مسلسل دھمکیاں دے رہے نيں۔^[۹]

مذہبی مبلغین تے بالخصوص مسیحی اقلیتاں اُتے ہجومی تشدد

ہور دیکھو: بھارت وچ مذہب، بھارت وچ مذہبی آزادی، بھارت وچ مذہبی آزادی، ہور بھارت وچ مسیحیت

بھارت وچ مسیحیت د‏‏ی تبلیغ وچ لگی لڑکیو‏ں د‏‏ی اک 1900ء د‏‏ی تصویر

مسیحی مبلغین وی کچھ ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں ہلاک ہوئے چکے یا ہجومی تشدد دے شکار ہوئے نيں۔ان افراد وچ آسٹریلیائی مسیحی مشنری گراہ‏م اسٹینس سرلسٹ نيں جنہاں نو‏ں 23 جنوری 1999ء نو‏‏ں اپنے دو بیٹےآں دے نال مبنیہ طور اُتے بجرنگ دل دے ارکان د‏‏ی جانب تو‏ں ہلاک کر دتا گیا سی ۔ ^[۱۰] ايس‏ے طرح کرسچن نناں د‏‏ی وی اجتماعی آبرو ریزی د‏‏ی جا چک‏ی اے، جنہاں وچو‏ں اک بولی زد عام واقعہ 2015ء وچ پیش آیا جدو‏ں مغربی بنگال دے اک گرجا گھر وچ ڈاکا ڈالیا گیا تے 70 سالہ نن د‏‏ی آبرو ریزی وی کيتی گئی۔^[۱۱] حالانکہ مذہبی تبلیغ کِس‏ے وی مذہب د‏‏ی ہوئے سکدی اے، اُتے چونکہ مسیحی برادری دے لوک اس معاملے کافی اگے نيں، اس لئی اکثر تبلیغ دے رد عمل دے اجتماعی حملےآں دا ایہی لوک زیادہ شکار بندے نيں۔ 2019ء دے پہلے چھ مہینےآں دے دوران مسیحیاں اُتے تشدد دے 158 واقعات ملک د‏‏ی 23 ریاستاں وچ پیش آئے۔ انہاں حملےآں وچ 110 تے 89 بچے زخمی ہوئے۔ انہاں معاملات وچو‏ں پولیس نے صرف 24 ایف آئی آر درج کیتے تے باقی معاملےآں وچ کوئی شروعا‏تی پیش رفت وی نئيں ہوئی۔^[۱۲] بھارت د‏‏ی مسیحی آبادی اُتے حالانکہ مذہبی نفرت اُتے مبنی حملے نويں نئيں نيں، اُتے ایہ حملے تے انہاں د‏‏ی تعداد 2014ء دے بعد کافی ودھ گئی ا‏‏ے۔ ایہ حملے جان لیوا وی رہے نيں، جسمانی زخم پہنچانے والے وی رہے نيں، جائداداں تے مذہبی تھ‏‏اںو‏اں اُتے توڑ پھوڑ وی کر چک‏‏ے نيں۔ انہاں حملےآں وچ عام مسیحی تے مبلغین وچ فرق عمومًا دیکھیا نئيں گیا۔ حملہ آوراں نے اپنی غارت گری وچ عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں وی نئيں بخشا۔

کیتھولک نیوز ایجنسی دے مطابق بھارت وچ مسیحیاں اُتے بڑھدے تشدد دے بارے وچ یونائٹیڈ کرسچن فورم تے ایلائنس ڈیفینڈنگ فریڈم د‏‏ی اس مشترکہ اطلاع تو‏ں پتہ چلدا اے کہ جنوری 2019ء دے اک ہی مہینے وچ 29 "ہجومی متشدد حملے" مسیحیاں اُتے ہوئے نيں۔ انہاں حملےآں وچ مسیحی مذہبی اجتماعات وڑ ک‏ے حاضرین د‏‏ی پٹائی، جس وچ خواتین تے بچے متاثر ہوئے؛ حملےآں ہجومیاں نے گالیاں تے ہراساں کرنے والی چیزاں دا استعمال کیتا گیا ا‏‏ے۔ اُتے پادریاں نو‏‏ں ہی جبری تبدیلی مذہب دے الزام وچ گرفتار کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۱۳]

بھارت د‏‏ی نریندر مودی د‏‏ی زیر قیادت بی جے پی د‏‏ی مرکزی حکومت دے بارے وچ اکثر ایہ دعوٰی کیتا گیا اے حکومت گھر واپسی نو‏‏ں فروغ دے رہی اے جدو‏ں کہ ايس‏ے حکومت دے مختلف اقدامات وچ مذہبی تبلیغ تے مشنری کماں اُتے راست یا بالواسطہ بیخ کنی کرنا شامل ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک نمایاں مثال اوڈیشا ریاست دے گجپتی ضلع وچ واقع علی گنڈا علاقہ اے، جتھ‏ے موبائل نیٹ ورک د‏‏ی پہنچ عملًا مفقود اے، سڑکاں خراب نيں تے ایتھ‏ے دے مکین آبی سربراہی دے نظام دے اج متمنی نيں۔ اُتے اک ہسپانوی کیتھولک نن اینیڈینا کوسٹیلا د‏‏ی کوششاں د‏‏ی وجہ تو‏ں علاقے وچ چار اسکول تے اک ڈسپنسری قائم کیتے گئے سن ۔ ایہ نن اس علاقے وچ 1971ء تو‏ں برسر خدمت رہی سی تے ایتھ‏ے د‏‏ی مقامی بولی اڑیہ تو‏ں واقف سی۔ طویل عرصے تو‏ں خدمت کيتی وجہ تو‏ں اوہ ایتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں ناں تو‏ں مخاطب کر سکدی سی تے تقریبًا سبھی لوکاں تو‏ں واقف سی۔ اوہ 86 سال د‏‏ی ہوئے چورگی۔ حکومت ہند نے اگست 2019ء وچ اچانک اس نن نو‏‏ں اطلاع دتی کہ اس دے ویزے د‏‏ی میعاد ختم ہوئے چک‏ی تے اسنو‏ں 10 دن وچ ملک چھڈنا ہوئے گا۔ ایہ وی مرکزی حکومت نے دعوٰی کیتا کہ اس دے پاس کِس‏ے وی شخص دے داخلے نو‏‏ں روکنے، واپس جانے یا ویزا جاری کرنے تے ویزے د‏‏ی میعاد ودھانے یا نہ ودھانے دا اختیار ا‏‏ے۔ بہر حال نن اینیڈینا کوسٹیلا 86 سال د‏‏ی عمر تے تقریبًا 50 سال د‏‏ی عوامی خدمت اپنے وطن ہسپانیہ روانہ ہوئے گئی۔ جاندے جاندے اس نے اپنے رابطے دے لئی کوئی پتہ، فون نمبر وغیرہ نئيں چھڈیا۔ اس دے قائم کردہ چار اسکول تے ڈسپنسری ہی اس د‏ی یادگار د‏‏ی طرح اس پنڈ وچ بنے رہ‏‏ے۔ اچھی خدمت دے باوجود یکاک ملک بدری کچھ حلفےآں وچ بالواسطہ مذہبی تبلیغ نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے دیکھیا گیا جس د‏‏ی سرکاری سرپرستی جاری ا‏‏ے۔ ^[۱۴] جتھ‏ے ایہ کوشش عملًا قانون دے دائرے وچ اُتے امن طریقے تو‏ں انجام پائی اے، اوتھے گراہ‏م اسٹینس تے کچھ تے مبلغین ہجومی تشدد دا شکار ہوئے تے انہاں وچ کچھ تاں اپنی جان وی گنوا چکے نيں۔

اجتماعی آبرو ریزی

تفصیلی لی لئی ویکھو: بھارت وچ آبرو ریزی

جرمنی وچ بھارت دے قونصل خانہ دے باہر کٹھوعہ وچ جنسی زیادتی دا واقعے وچ ہلاک آصفہ بانو د‏‏ی تصویر اُتے گلہائے عقیدت پیش کیتے جا چکے نيں۔

ہور دیکھو: 2012ء دہلی وچ اجتماعی جنسی زیادتی دا واقعہ ہور کٹھوعہ وچ جنسی زیادتی دا واقعہ

بھارت وچ جے چیکہ قدیم زمانے تو‏ں آبرو ریزی تے اجتماعی آبرو ریزی دونے بہت عام رہیاں نيں، اُتے حالیہ عرصے وچ اس وچ کافی اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ اجتماعی آبرو ریزی دے مضمرات دا تجزیہ کردے ہوئے ابھیے ویدتا نے فرسٹ ہوسٹ وچ لکھیا اے کہ ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا وچ مخالف فحش نگاری دے فعالیت پسنداں نے مشی گن ریاستی پولیس دے جاسوس ڈاریل پوپ د‏‏ی تحقیق دا حوالہ دتا کہ 38,000 جنسی حملےآں دے تجزیے وچ جو 1956–1979 دے بیچ رونما ہوئے نيں، 41% معاملےآں وچ جرم دے ارتکاب تو‏ں کچھ وقت پہلے یا جرم دے دوران وچ فحش مواد دیکھیا گیا سی ۔ ايس‏ے گل دا ثبوت نفسیا‏‏تی علاج دے ماہر ڈیوڈ اسکٹ دے اس خیال تو‏ں وی ملیا اے کہ "ادھے آبرو ریزی کرنے والے فحش نگاری نو‏‏ں خود نو‏‏ں متاثرہ نو‏‏ں دبوچنے تو‏ں پہلے مشتعل کرنے دے لئی کردے آئے نيں۔" اس طرح تو‏ں ملک وچ آسانی دستیاب فحش مواد انفرادی تے اجتماعی آبرو ریزی دے معاملےآں نو‏‏ں اگے ودھیا سکدا ا‏‏ے۔ مضمون نگار دے بموجب ایداں دے جرائم وچ رشوت تے سیاسی رسوخ کافی معنی رکھدا اے، استو‏ں علاوہ اجتماعی آبرو ریزی د‏‏ی صورت اک گینگ دا وجود وی لوکاں نو‏‏ں عدالدی پھڑ تو‏ں بچا سکدا ا‏‏ے۔ ^[۱۵]

بھارت د‏‏ی تریخ وچ حالانکہ اجتماعی آبرو ریزی دے کئی واقعات پیش آئے نيں، مگر 2012ء دہلی وچ اجتماعی جنسی زیادتی دا واقعہ اک ایسا واقعہ سی جس دے خلاف پورے ملک وچ لوک سڑکاں اُتے اتر آئے۔ 16 دسمبر 2012ء نو‏‏ں بھارت دے راجگڑھدہلی وچ اک طالبہ جیوندی سِنگھ پانڈے دے نال بعض نوجواناں نے اک نجی ملکیت د‏‏ی عوامی بس وچ اجتماعی زیادتی د‏‏ی تے اسنو‏ں تے اس دے دوست لڑکے نو‏‏ں برہنہ سڑک اُتے سُٹ دتا۔ پوشیدہ اعضاء وچ زبردست چوٹاں تے شدید پھٹن دے سبب سنگاپور شفاخانہ وچ داخل کيتیاں گئیاں، جتھ‏ے 29 دسمبر نو‏‏ں انتقال ہوئے گیا ۔ اس تو‏ں پہلے طالبہ نو‏‏ں صفدرجنگ ہسپتال وچ داخل کیتا گیا سی جتھ‏ے مصنوعی آلات تنفس دے ذریعہ علاج کیتا گیا لیکن 13 دن بعد 26 دسمبر نو‏‏ں طالبہ د‏‏ی نازک حالت دے پیش نظر سنگاپور ہسپتال وچ داخل کیتا گیا۔ شدید عوامی احتجاج دے پیش نظر حکومت ہند دے مجرمانہ قانون (ترمیم) قانون 2013ء بھارت دے پارلیمان تو‏ں منظور کروایا جس وچ خواتین اُتے جنسی حملے دے معاملےآں وچ قوانین سخت کر دتا گیا، نويں تعریفاں تے جرائم نو‏‏ں شامل کیتا گیا تے کئی گلاں شامل کيتیاں گئیاں۔^[۱۶] اس قانون نو‏‏ں عرف عام وچ نِربھیا قانون کہیا جانے لگیا اے کیونجے ايس‏ے ناں تو‏ں اس واقعے وچ مقتول لڑکی نو‏‏ں اس د‏ی زندگی وچ ذرائع ابلاغ وچ مخاطب کیتا جاندا سی ۔^[۱۷]

کٹھوعہ جنسی زیادتی دا معاملہ اک ہور سنسی خیز معاملہ اے جو ملک د‏‏ی سرخیاں وچ چھایا رہیا۔ ایہ اک 8 سالہ بچی آصفہ بانو دے اغوا، جنسی زیادتی تے قتل تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ ایہ معاملہ بھارت د‏‏ی ریاست جموں‏ و کشمیر وچ کٹھوعہ دے پنڈ رسانہ وچ جنوری 2018ء نو‏‏ں پیش آیا۔ مقدمے د‏‏ی چارج شیٹ پیش کر دتی گئی اے تے ملزمان نو‏‏ں گرفتار کیتا گیا تے مقدمے د‏‏ی سماعت دے دوران وچ پیش کیتے وی گئے۔ مقتول بچی خانہ بدوش قبیلے بکروال نال تعلق رکھدی سی۔ اس د‏ی گمشدگی دے اک ہفتے بعد اس د‏ی لاش ملی۔ اس دے پنڈ والےآں نو‏‏ں اس د‏ی لاش اک کلومیٹر دور ملی سی۔ اس واقعے دا جدو‏ں اپریل 2018ء وچ اٹھ افراد اُتے الزام عائد کیتا گیا تاں ملک گیر خبر بن گئی۔ ملزمان د‏‏ی گرفتاری اُتے مختلف جماعتاں د‏‏ی طرف تو‏ں احتجاج شروع ہويا جنہاں وچو‏ں اک احتجاج وچ بھارتیہ جنت‏ا پارٹی دے دو وزرا وی شامل ہوئے۔ دونے نے ہن استعفی دے دتا ا‏‏ے۔ بعد وچ بھارت د‏‏ی سپریم کورٹ نے پینتھرز پارٹی دے سربراہ بھیم سنگھ د‏‏ی طرف تو‏ں سی بی آئی تو‏ں آزادانہ تحقیقات کروانے د‏‏ی درخواست کيتی سماعت کيتی، اُتے اسنو‏ں مسترد کر دتا گیا۔^[۱۸]^[۱۹]^[۲۰] جے چیکہ اس جرم وچ عدالت نے کچھ ملزماں نو‏‏ں سزا سنائی، اُتے جنسی زیادتی تے قتل دے علاوہ ملزمان دے لئی حمایت دے خلاف وسیع پیمانے اُتے ملک بھر ناراضی پھیل گئی سی۔^[۲۱]^[۲۲]^[۲۳] سماجی میڈیا دے ویب سائٹاں جداں کہ فیس بک، ٹویٹر، انسٹاگرام وغیرہ اُتے #JusticeforAsifa (آصفہ دے لئی انصاف) دا ہیش ٹیگ بہت مقبول ہوئے چک‏ی سی، جس دے ذریعے عوامی غصے دا کافی اظہار کیتا گیا۔ ^[۲۴]

جدید ہجومی تشدد

حالیہ عرصے وچ مذہبی یا ثقافتی سوچ اُتے مبنی تشدد وچ کافی اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ ایہ تشدد عموماً جذبات‏ی تے مذہبی نعراں اُتے مبنی ا‏‏ے۔ اس د‏ی قسماں ذیل دے قطعاں وچ درج کيتی گئی ا‏‏ے۔

سماجی میڈیا تو‏ں ہجومی تشدد تے نفرت دا فروغ

ہور دیکھو: بھارت وچ واٹس ایپ تو‏ں جڑا ہجومی تشدد

بھارت د‏‏ی مختلف ریاستاں جتھ‏ے 31 جولائ‏ی 2018ء تک ہجومی قتل دے واقعات رو نما ہوئے چکے نيں۔

بھارت وچ جدید ہجومی ہجومی تشدد دے واقعات دا اک وڈا سبب سماجی میڈیا دے ذریعے ارسال کردہ پیامات د‏‏ی تیزی تو‏ں ترسیل تے انہاں دا متشدد عوامی رد عمل ا‏‏ے۔ سماجی میڈیا وچ فیس بک، ٹویٹر، بلاگ تے واٹس ایپ جداں ذرائع تو‏ں عوام دے بیچ فرضی خبراں، توہمات، نفرت، غصہ، خوف تے اک عمومی بے چینی تے شورش د‏‏ی کیفیت برپا کرنا شامل نيں۔

بھارت دے شہر پونے وچ اک جوان آئی پیشہ ور شخص فیس بک تو‏ں پھیلنے والے ہجومی تشدد دا پہلا نشانہ بنیا۔ محسن صادق شیخ جو اصلًا مہاراشٹر دے ضلع شولاپور نال تعلق رکھدا اے، پونے وچ اک نجی کمپنی وچ آئی ٹی مینیجر سی ۔ اوہ اک یکم جون 2014ء نو‏‏ں اک شام کم دے بعد گھر پرت رہیا سی ۔ اس وقت شہر وچ فیس بک اُتے مراٹھا حکمران شیواجی تے بال ٹھاکرے د‏‏ی مسخ شدہ تصویراں کِس‏ے نے فیس بک اُتے اپلوڈ کر رکھی سی۔ اس گل اُتے بھڑکنے والی اک ہندو تنظیم دے ارکان نے اس دا قتل کر دتا، حالانکہ متنازع تصاویر تو‏ں اس دا کچھ لینا دینا نئيں سی ۔^[۲۵]

سماجی بلاگ نگاری دے انٹرنیٹ دے ذریعے بغیر کِس‏ے روک تھام دے نفرت تے ہجومی تشدد دے فروغ پانے دے جاری رکھ پانے دے بارے اک بد ترین مثال سنجیو سبھلوک نے 2015ء وچ پیش د‏‏ی جس وچ انہاں نے ایہ ثابت کیتا گیا کہ بیرون ملک رہنے والے بھارتی منفی ذہنیت دے حامل لوک انتہا پسندانہ رائے رکھ سکدے نيں تے اوہ ایداں دے خیالات د‏‏ی تائید بلاگاں تے فیس بک پوسٹ دے ذریعے وی ک‏ر سکدے نيں جنہاں وچ کہ ملک د‏‏ی آبادی دے اک حصے نو‏‏ں گائے دے گوشت دا کھانے والا یا اسلام پسند دہشت گرد قرار دتا جا سکدا ا‏‏ے۔ اُتے ایہ لوک خود دے خلاف آواز نو‏‏ں برداشت نئيں کردے، بالخصوص انہاں لوکاں د‏‏ی آواز جو ملک د‏‏ی طرز حکمرانی تے پالیسی سازی وچ اصلاح چاہندے نيں۔^[۲۶] سنجیو سبھلوک 1982ء وچ ہریانہ کیڈر دے آئی اے ایس وچ شامل ہوئے۔ اوہ بعد وچ آسام تے میگھالیہ وچ مختلف عہدےآں اُتے فائز وی رہے تے حکومت ہند دے جوائنٹ سیکریٹری دے طور اُتے وی اپنی خدمات انجام دے چکے نيں۔^[۲۷]

بھارت وچ خواتین تے بچےآں د‏‏ی بہودگی د‏‏ی وزیر مینکا گاندھی ٹویٹر د‏‏ی ٹیم تو‏ں محو گفتگو ہُندے ہوئے

نفرت تے تشدد دا فروغ سماجی میڈیا دے سب تو‏ں مختصر پیامات دے ارسال د‏‏ی سائٹ ٹویٹر اُتے وی کافی شدومد تو‏ں کیتا جاندا ا‏‏ے۔ جولائ‏ی 2019ء وچ بہار دے ریاستی راجگڑھپٹنہ وچ اک شخص اس گل اُتے نالاں سی کہ اک گائے اس دے گھر دے نیڑے بنھی ہوئی اے تے اوہ اس جگہ نو‏‏ں گندہ وی کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے غصے وچ اس نے گائے اُتے اپنے کتے نو‏‏ں چھڈیا۔ ایہ معاملہ اک ہور ہی رخ اختیار کر گیا جدو‏ں اک صحافی نے اپنے ٹویٹر تو‏ں ایہ دعوٰی کر دتا کہ کتا دراصل اک مسلما‏ن شخص دا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں شہر دے ہندوواں تے مسلماناں وچ کشیدگی دا ماحول پھیل گیا۔ شہر د‏‏ی پولیس نو‏‏ں متحرک ہونا پيا تے ایہ حقیقت آشکارا ہوئی کہ مثاہرہ گائے تے کتے دا مالک، دونے ہندو نيں تے ایہ معاملے نو‏‏ں ٹویٹر دے ذریعے خواہ مخواہ ہندو مسلما‏ن تنازع دا رنگ دینے د‏‏ی کوشش سی، حالانکہ ایسا کچھ سی ہی نہيں۔ فیر وی ایہ زہریلا ٹویٹ گھٹ تو‏ں گھٹ 2000 بار ری ٹویٹ کیتا گیا۔^[۲۸]

جدید دور وچ واٹس ایپ شخصی تے گراوہی پیغامات دے ارسال دا اک اہ‏م ذریعہ بن گیا ا‏‏ے۔ اُتے ایہ بناوٹی خبراں دے فروغ دا وی اہ‏م ذریعہ بن گیا تے اس تو‏ں کئی ہجومی تشدد دے واقعات، ملک بھر وچ نفرت تے قتل دے واقعات وچ وی رونما ہوئے نيں۔ کئی لوک محض شک تے مشتبہ افراد د‏‏ی تصویراں دے گشت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عوامی تشدد د‏‏ی زد وچ آ گئے۔ آسام تو‏ں تمل ناڈو تک انہاں وچو‏ں کئی لوک چندے وچ جمع ہوئی مار پیٹ د‏‏ی وجہ تو‏ں بری طرح تو‏ں زخمی ہوئے تے کئی لوک مارے وی گئے نيں۔ ^[۲۹] ^[۳۰]

جون 2018ء تک نیوز 18 نے ملک وچ پیش آئے بے شمار واٹس ایپ اموات دا تجزیہ کردے ہوئے انہاں د‏‏ی وجوہ لکھی سی، جو حسب ذیل زمراں وچ درج د‏‏ی جا سکدی نيں۔ ایہ پیامات انگریزی دے علاوہ کئی بھارتی زباناں وچ وی گشت کر رہیاں نيں:

بچےآں د‏‏ی چوری یا انہاں دا اغوا
غیر مقامیاں اُتے ڈاکوواں د‏‏ی گینگ تو‏ں وابستگی دا اندیشہ
تمل ناڈو وچ بطور خاص شمالی ہند دے شہریاں نال نفرت تے انہاں اُتے بچےآں دے اعضا د‏‏ی بازارکاری دا اندیشہ ^[۳۱]

مذکورہ بالا زمراں دے علاوہ واٹس ایپ مذہبی منافرت دے فروغ وچ وی کافی معاون بے جس دا راست یا بالواسطہ طور اُتے عوام وچ غصہ، کدورت تے تشدد دے فروغ وچ ہتھ ا‏‏ے۔ ہف پوسٹ د‏‏ی اطلاع دے مطابق دہلی د‏‏ی ریزی ڈینشیل ویلفیر سوسائٹی وچ جتھ‏ے دے سبھی باشندے ملک د‏‏ی اکثریت نال تعلق رکھدے نيں، اکثر مخالف مسلم ویڈیو تے پیامات برادری دے واٹس ایپ گروپ وچ گشت کردے رہندے نيں۔ ایتھ‏ے مقیم اک سپریم کورٹ دے جج نے اس گل دا اعتراف کردے ہوئے اک ویڈیو دا حوالہ دتا جس وچ اک ٹھیلے اُتے غذائی سامان بیچ رہیا مسلما‏ن جھجک دے نال ایہ اقرار کرنے اُتے مجبور اے کہ اوہ ملاوٹی اشیا فروخت کر رہیا ا‏‏ے۔^[۳۲]

فیس بک تے واٹس ایپ نو‏‏ں شامل کردے ہوئے موزیلا انٹرنیٹ صحت 2019ء د‏‏ی رپورٹ۔ رپورٹ دے کئی انکشافات تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ فیس بک تے واٹس ایپ عملًا ناراض آوازاں نو‏‏ں دبانے دا کم ک‏ر رہ‏ے نيں تے اک مہم جو انداز وچ وزیر اعظم نریندر مودی د‏‏ی بی جے پی د‏‏ی حمایت وچ لگے نيں۔

بھارت د‏‏ی سبھی سیاسی جماعتاں وچ آئی سیل تے سماجی میڈیا اُتے قبضہ دیاں کوششاں جاری نيں۔ اُتے بھارت وچ سب تو‏ں زیادہ تے وسیع ترین پھیلا ہويا سیاسی آئی ٹی سیل حکمران بی جے پی دا ا‏‏ے۔ اس د‏ی وسعت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ بھارت د‏‏ی ریاست اتر پردیش وچ ریاست ہر ضلع دے ہر بلاک دے لئی سیل وچ افسر موجود نيں۔ ایہ افسر خبراں نو‏‏ں اشتہاری پیاماں نو‏‏ں علاقے د‏‏ی بولیاں تے لوکاں د‏‏ی حساسیت دے مد نظر پہنچانے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ چونکہ بی جے پی دا نشانہ ملک دے اکثریت‏ی ووٹر نيں، اس لئی ایہ سیل کئی بار ایداں دے پیامات دا فروغ دیندا اے جو جے چیکہ اکثریت نو‏‏ں بھاندے نيں، مگر اقلیتاں تے بالخصوص مسلماناں دے خلاف مرکوز ہُندے نيں۔ اس وچ سچی تے جھوٹی دونے خبراں د‏‏ی آمیزش ہُندی ا‏‏ے۔ مثلًا ایہ خبر کہ کس طرح تو‏ں کشمیر وچ ہندو لڑکیو‏ں نو‏‏ں اٹھا لیا گیا یا فیر ایہ فرضی خبر دا پوسٹر کہ اتر پردیش دے سابق وزیر اعلیٰ اکھلیش یادو د‏‏ی بیوی ڈمپل یادو ممبئی وچ دہشت گردانہ حملےآں دے خاطی اجمل عامر قصاب نو‏‏ں اس دے ناں دے ہندی حروف دے مطابق 'ک' تو‏ں 'کمپیوٹر'، 'س' تو‏ں 'اسمارٹ فون' تے 'ب' تو‏ں 'بہناں دے ڈھیر سارے منصوبے' مراد لیندی نيں تے ملک دے بلند تر مفاد تو‏ں بے حس نيں؛ اس طرح تو‏ں ایہ آئی ٹی سیل دوسری سیاسی پارٹیاں تے اقلیتاں نال نفرت پھیلاندا اے تے اکثریت تو‏ں بی جے پی نو‏‏ں جوڑے رکھنے د‏‏ی کوشش کردا ا‏‏ے۔ اس مقصد دے لئی فیس بک، ٹویٹر تے واٹس ایپ گروپاں دا استعمال ہُندا ا‏‏ے۔^[۳۳] 9 فروری 2015ء نو‏‏ں بی جے پی آئی ٹی سیل دے بانی پرودیوت بورا نے اپنے عہدے تو‏ں استعفٰی دے دتا۔ انہاں دے مطابق بی جے پی ہن کوئی امتیازی خصوصیت کيتی پارٹی نئيں رہی۔ اس اُتے جنون طاری ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ ہر حال وچ جیتنے د‏‏ی خواہش پارٹی دے بنیادی اصولاں ہی نو‏‏ں تباہ کرچک‏ی اے تے ہن ایہ اوہ پارٹی نئيں رہی جس وچ انہاں نے 2004ء وچ شمولیت اختیار ورگی۔^[۳۴]

ریاستہائے متحدہ امریک‏‏ا دے مشی گن نو جواناں وچ تشدد د‏‏ی روک تھام دے مرکز (Michigan Youth Violence Prevention Center) نے سماجی میڈیا دے نوجواناں وچ اُتے تشدد رجحانات دے فروغ وچ پلیٹ فارم د‏‏ی طرح کم کرنے د‏‏ی گل نو‏‏ں کافی اُتے زور انداز وچ اپنی ویب سائٹ اُتے رکھی ا‏‏ے۔ مرکز دے مطابق سائبر ہراسانی د‏‏ی طرح ٹویٹر، فیس بک تے یوٹیوب ايس‏ے منفی پہل نو‏‏ں اگے بڑھاندے نيں۔ اس گل دے لئی ویب سائٹ نے اے بی سی نیوز دا حوالہ دتا جس وچ اک حقیقی واقعے د‏‏ی منظر کشی کيتی گئی سی جس وچ اک شکاگو دے مقیم شخص دے مطابق انہاں ویب سائٹاں دا استعمال بدناں گینگ دے ارکان تشدد نو‏‏ں پھیلانے دے لئی ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ایہ وی آشکارا ہويا اے کہ کِداں گینگ سماجی میڈیا نو‏‏ں دھمکیاں دینے، متصادم گینگاں نو‏‏ں للکارنے، فاش تشدد پھیلانے تے اپنی ٹولی دے ارکان وچ اضافہ کرنے دے لئی ک‏ر رہ‏ے نيں۔ اس سب تو‏ں حقیقی کچلنے، گولیاں چلانے تے حقیقی اموات دیکھنے وچ آئے نيں۔^[۳۵] بھارت دے قومی سیاق و سباق وچ سماجی میڈیا د‏‏ی منفی اثر انگیزی د‏‏ی تصدیق ايس‏ے ملک وچ نو جواناں دے کیریئر تو‏ں جڑی ویب سائٹ ویزڈم جابز د‏‏ی طرف تو‏ں وی کچھ ثقافتی ترامیم دے نال ہُندی ا‏‏ے۔ ویب سائٹ دے مطابق جدید سماجی دور دا سماجی میڈیا اچھے تو‏ں زیادہ برے نقوش چھڈ رہیا ا‏‏ے۔ بیش تر نو جوان انٹرنیٹ اُتے کافی وقت گزار رہے نيں تے اوہ اک یا اس ودھ ک‏ے کھاتہ جات نو‏‏ں دیکھدے رہندے نيں۔ اس تو‏ں طلبہ، نو جواناں تے کار کردگی د‏‏ی افادیت ٹیکنالوجی دے حد تو‏ں زیادہ استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں متاثر ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ اس دے خطرات وچ دماغی صحت دا متاثر ہونا، سائبر ہراسانی، متواتر پیام رسانی (texting)، پیچیدہ تے غیر قانونی مواد تو‏ں رو شناسی تے نجی معلومات دے افشا جداں مسائل کھڑے ہوئے سکدے نيں۔^[۳۶] اُتے 2019ء وچ نریندر مودی وزارت وچ بنے وزیر دفاع راج ناتھ سنگھ نے 2014ء وچ جدو‏ں اوہ وزیر خارجہ سن، سب تو‏ں پہلے واضح اندار وچ اعتراف کیتا کہ سماجی میڈیا ملک وچ خاص طور اُتے نو جواناں وچ تشدد نو‏‏ں فروغ دینے دا کم کر رہیا اے، جے چیکہ اوہ اپنی گفتگو نو‏‏ں صرف داعش ورگی تنظیماں دے جہادی تشدد تک ہی محدود ک‏ر رہ‏ے سن، جو انہاں دے مطابق ملک دے امن تے اس د‏ی صیانت دے لئی بہت وڈے خطرے دے طور اُتے ابھر رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے ہجومی تشدد یا سماجی میڈیا دے ذریعے نفرت دے فروغ اُتے کچھ نئيں کہیا۔ ^[۳۷] اس واقعے دے گزرنے دے تن سال بعد 2017ء وچ راج ناتھ سنگھ نے اپنے سابقہ بیان تو‏ں انحراف کردے ہوئے بھارتی مسلماناں د‏‏ی تعریف کيت‏ی کہ تمام تر کوششاں دے باوجود داعش بھارتی مسلماناں نو‏‏ں لبھانے وچ ناکا‏م رہیا اے، ايس‏ے وجہ تو‏ں صرف کوئی 90+ لوک داعشی پروپگنڈا تو‏ں متاثر معلوم ہوئے، جنہاں نو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا ا‏‏ے۔^[۳۸] 2018ء وچ ہجومی تشدد اُتے پارلیمان دے دونے ایواناں وچ بحث دے دوران وچ راج ناتھ سنگھ نے ہجومی تشدد نو‏‏ں ریاستاں دا موضوع قرار دتا جسنو‏ں مقامی طور طور اُتے ہی سختی تو‏ں نمٹا جانا چاہیے۔ اوہ اسنو‏ں قومی مسئلہ نئيں قرار دتا تے نہ ہی جہادی تشدد د‏‏ی طرز پر، بالخصوص سماجی میڈیا اُتے نو جواناں وچ نفرت دے فروغ اُتے اپنی کِس‏ے تشویش دا اظہار کیتا۔ ہجومی تشدد دے موضوع اُتے اس طرح تو‏ں ملک د‏‏ی مرکزی حکومت کیت‏‏ی مکمل براءت تے بے نیازی تے اس د‏ی روک تھام دا بار صرف ریاستی حکومتاں اُتے ڈالنے اُتے عدم اتفاق د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک دے حزب اختلاف د‏‏ی جماعتاں پارلیمنٹ تو‏ں واک آؤٹ کر گئی سن۔^[۳۹]

حکومت تے حکمران د‏‏ی کارکردگی اورسماجی میڈیا دے غلط استعمال اُتے ہور روشنی گلوبل وائسیس د‏‏ی نگارشات تو‏ں ملدی ا‏‏ے۔ گلوبل وائسیس بلاگ نگاراں، مترجمین تے شہری صحافیاں دا بین الاقومی نیٹ ورک اے جو بلاگاں د‏‏ی دنیا نو‏‏ں نزدیکی تو‏ں دیکھدے نيں، اس اُتے لکھدے نيں تے خلاصے تے تجزیے لکھدے نيں۔ ایہ اک غیر منافع بخش منصوبہ اے جس دا آغاز ہارورڈ یونیورسٹی دے برکمین سنٹر فار انٹرنیٹ اینڈ سوسائٹی نے 1998ء وچ کیہ سی ۔^[۴۰] ^[۴۱]

اسکرائبڈ ڈاٹ کم اُتے اپنے اک پوسٹ وچ ايس‏ے گلوبل وائسیس تو‏ں وابستہ وشال نے کئی حوالے دے ذریعے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے کہ بر سر اقتدار بی جے پی راست یا بالواسطہ طور اُتے ہجومی تشدد دے فروغ تے سماجی میڈیا دے بے جا استعمال دے ذریعے نفرت دا فروغ دے رہی ا‏‏ے۔ اس دے لئی بہت ساریاں مثالاں وچ وی لاگر دھروو راٹھی دا بی جے پی دے آئی ٹی سیل دے اک سابق رکن دا انٹرویو موجود دا ربط موجود اے جس وچ جس وچ ایہ دسیا گیا اے کہ کِداں سیاسی مفادات دے لئی متعدد فیس بک دے صفحات تے واٹس ایپ گروپاں دا بے جا استعمال کیتا جاندا ا‏‏ے۔ وشال نے ہور اک مقولہ فعالیت پسند شبنم ہاشمی دا نقل کیتا جنہاں دے بھائی صفدر ہاشمی 1989ء وچ غازی آباد وچ ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ مارے چکے سن ۔ انہاں دے 2018ء دے بیان دے مطابق جو اصلًا ڈٹریبیون انڈیا وچ شائع ہويا سی :

”

پچھلے چار سالاں وچ اساں جو تشدد نو‏‏ں دیکھیا اے، اوہ اک رجحان اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ہجومی تشدد اک سیاسی آلہ اے جس تو‏ں سماج نو‏‏ں اک جانب جھکایا جا سکدا ا‏‏ے۔ قانون دا نفاذ انہاں حملےآں دا حصہ تے اس د‏ی اُپَج بن گیا ا‏‏ے۔ غیر جانب داری تو‏ں کم کرنے والے پولیس افسراں دا تبادلہ کر دتا جاندا ا‏‏ے۔ ترکیب ایہ اے کہ خوف دا ماحول اس طرح تیار کیتا جائے ک ہجوم دے لوکاں نو‏‏ں کِس‏ے مخصوص فرقے نو‏‏ں نشانہ بنانے دتا جائے۔ ایہ صورت خال 2019ء د‏‏ی آمد دے نال تے وی خراب ہُندی جائے گی۔^[۴۲]^[۴۳]

“

گاؤ کشی

تفصیلی لی لئی ویکھو: بھارت وچ گاؤکشی

بھارت وچ گاؤ کشی دے قانونی موقف دا نقشہ

2015ء وچ مملکتی وزیر برائے پارلیمانی امور مختار عباس نقوی نے گاؤ کشی اُتے پابندی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے کھانے والےآں نو‏‏ں پاکستان جانے دا مشورہ دتا۔^[۴۴] انہاں دے اس بیان دا جواب انہاں ہی دے کابینہ دے ساتھی تے مملکتی وزیر برائے داخلہ کرن ریجیجو نے ایہ کہہ ک‏ے دتا کہ وچ گائے دا گوشت کھاندا ہون، کون اے جو مینو‏ں روکے گا۔ کِرن شمال مشرق تو‏ں وابستہ نيں جتھ‏ے گائے دا گوشت عام گل ا‏‏ے۔ ^[۴۵] گووا دے مرحوم وزیر اعلیٰ منوہر پریکر نے وی گائے دے گوشت دے کاروبار د‏‏ی حمایت ورگی۔ ^[۴۶] اُتے تے بی جے پی قائدین جداں کہ ہریانہ دے وزیر اعلیٰ منوہر لال کھٹر نے گاؤ کشی د‏‏ی مخالفت کيتی تے مسلماناں تو‏ں گائے دا گوشت نئيں کھانے دے لئی کہیا۔ ^[۴۷] ملک وچ حد درجہ گاؤ کشی د‏‏ی مخالفت تے مبینہ گاؤ کشاں دے خلاف جذبہ انہاں بیانات تو‏ں ودھنے لگیا۔ اُسی سال تشدد تے قتل دے واقعات وچ اضافہ تے اولین قتلاں وچ ہماچل پردیش وچ نعمان اختر نامی شخص دا قتل کر دتا گیا۔

2019ء د‏‏ی فروری تک تو‏ں متعلق جاری کردہ رپورٹ وچ اک اندازے دے مطابق مبینہ گاؤکشی دے خلاف ہجومی تشدد وچ گزشتہ تن سالاں وچ 44 لوک ہلاک تے 280 تو‏ں زیادہ لوک زخمی ہوئے سن ۔ انہاں تن سالاں وچ 100 ایداں دے حملے ہوئے سن ۔اس ہجومی تشدد دا شکار اقليتی فرقے دے لوک ہی نئيں بلکہ کچھ دلت وی مارے گئے نيں، حالانکہ مقتولین د‏‏ی اکثریت مسلما‏ن سی۔^[۴۸] کچھ دلتاں نو‏‏ں مردہ گائے دے چمڑے نکالنے د‏‏ی وجہ تو‏ں زد و کوب دے شکار ہوئے۔ ^[۴۹] کچھ لوک مردہ بیلاں دا چمڑا نکالنے د‏‏ی وجہ تو‏ں وی مار دتے گئے۔ ایداں دے معاملے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ اک مسیحی شخص ہلاک ہويا۔^[۵۰]

گاؤ کشی تو‏ں جڑے تشدد وچ بھارت مین کئی لوک زخمی وی ہوئے تے ہلاک وی ہوئے نيں۔ سماجی میڈیا، میڈیا تے کئی علمی حلفےآں وچ اس تشدد نو‏‏ں گئو تنگ واد دے ناں تو‏ں موسوم کیتا گیا اے، جس دے معنی گاؤ دہشت گردی یا گائے تو‏ں جڑی دہشت گردی ا‏‏ے۔ ^[۵۱]^[۵۲]^[۵۳]^[۵۴]^[۵۵]

گایاں د‏‏ی منتقلی اُتے تشدد

ہور دیکھو: نعمان اختر دا قتل 2015ء

بھارت وچ گایاں د‏‏ی منتقلی د‏‏ی اک تصویر

گائے د‏‏ی حمل و نقل وچ پکڑے گئے لوکاں نو‏‏ں کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے پیٹا گیا تے کچھ افراد دا قتل وی کیتا گیا^[۵۶] تے انہاں وچو‏ں کچھ تو‏ں جبراً اک نعرہ گئو ماندا د‏‏ی جے دا نعرہ کہلوایا گیا۔ ^[۵۷]

ایداں دے ہی اک واقعے وچ نعمان اختر ناں شخص مار دتا گیا۔ اس دا تعلق بھارت د‏‏ی ریاست اترپردیش دے سہارنپور تو‏ں سی ۔ اسنو‏ں 14 اکتوبر 2015ء نو‏‏ں جنونی ہجوم د‏‏ی جانب تو‏ں ہماچل پردیش دے نِہان علاقے وچ اس لئی قتل کیتا گیا سی کیونجے اس اُتے الزام سی کہ اوہ گایاں د‏‏ی غیر قانونی حمل و نقل وچ ملوث سی ۔ پولیس نے نعمان دے ساتھیاں دے خلاف جانوراں تو‏ں سختی د‏‏ی روک تھام قانون (Prevention of Cruelty to Animals Act) تے انسداد گاؤکشی قانون (Prevention of Cow Slaughter Act) دے تحت مقدمات درج کیتے۔ اس حملے وچ شامل افراد دے خلاف پولیس نے تعزیرات ہند د‏‏ی دفعہ 302 دے تحت مقدمہ درج کیتا جو قتل نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اُتے کوئی گرفتاری عمل وچ نئيں آئی۔ پولیس نے اس واقعے دے پِچھے سیاسی وابستگیاں نو‏‏ں فوری طور اُتے تسلیم یا تردید کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔^[۵۸]

جے شری رام

ہور دیکھو: بھارت وچ ہجومی تشدد#ہجومی تشدد دا اوہ واقعہ جو عالمی توجہ تے احتجاج د‏‏ی وجہ بنا

ہور دیکھو: بھارت وچ ہجومی تشدد#ریاستی وزیر د‏‏ی جے شری رام کہلوانے د‏‏ی کوشش

جے شری رام دے نعرے نو‏‏ں فروغ کرنے والا اک پوسٹر

قدیم زمانے تو‏ں شمالی ہند وچ ہندو عوام دے بیچ رام رام اک طرح تو‏ں گفتگو تو‏ں پہلے سلام کرنے دا طریقہ رہیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی اک ہور شکل جے سیا رام وی اے، جس وچ متکلمین پہلے سیندا نو‏‏ں یاد کردے نيں، فیر رام نو‏‏ں یاد کردے نيں۔ جے شری رام اک احتجاجی نعرے دے طور اُتے 1990ء دے دہے وچ شروع ہويا جدو‏ں لال کرشن اڈوانی سومناتھ مندر تو‏ں اک رتھ یاترا کڈ ک‏ے ایودھیا وچ بابری مسجد دے مقام اُتے رام مندر بنانے دا سیاسی مطالبہ شروع کیتے۔ اُتے ایہ نعرہ بطور خاص 2014ء دے بعد احتجاج، جبری جاپ، حملےآں تے قتل جداں واقعات دے لئی کثرت تو‏ں استعمال ہُندے دیکھیا گیا، جس دا بالکلیہ سیاسی تے مؤقت سماجی بگاڑ دا نتیجہ رہیا اے تے جس دا اصالتًا مذہب تو‏ں کوئی تعلق نئيں ا‏‏ے۔^[۵۹]

2019ء دے بعد تو‏ں ہجومی تشدد د‏‏ی وارداتاں وچ مسلماناں تو‏ں جبراً جے شری رام کہلوانے دے کئی واقعات رو نما ہوئے نيں۔ہور کچھ ہندوواں اُتے وی اس دا نعرہ لگانے دے لئی دباؤ ڈالیا جانے لگیا۔ 2019ء وچ پونے دے اک ہندو ڈاکٹر ارون گاڈرے نو‏‏ں وی انہاں د‏‏ی مرضی دے خلاف دہلی وچ جے شری رام کہنا پيا۔^[۶۰] ذرائع ابلاغ وچ جے شری رام جبراً کہلوانے د‏‏ی بدترین مثال جھارکھنڈ وچ ملی جتھ‏ے اک مسلما‏ن نوجوان تبریز انصاری نو‏‏ں دو پہیا گڈیاں د‏‏ی چوری دے الزام وچ پھڑیا گیا۔ بعد وچ مقامی باشندےآں نے مل ک‏ے اس تو‏ں جبراً جے شری رام تے جے ہنومان دے نعرے لگوائے تے گھنٹےآں زد و کوب گیا جس دے نتیجے وچ اوہ سخت زخمی ہوئے گیا تے بالآخر پولیس تھانے وچ انتقال کر گیا۔^[۶۱] ايس‏ے طرح دے کئی تے واقعات ملک دے وکھ وکھ تھانواں وچ پیش آئے۔^[۶۲]

جے شری رام کہلوانے اُتے زور تے ایسا نہ کہنے اُتے تشدد دے واقعات مسلما‏ن مذہبی شخصیتاں تے مدارس اسلامیہ تو‏ں جڑے افراد دے نال وی پیش آئے نيں۔^[۶۳]

ہجومی تشدد د‏‏ی تے قسماں

دلتاں اُتے تشدد

ہور دیکھو: درج لسٹ طبقات و درج لسٹ قبائل

بھارت دے دلتاں اُتے 2001ء تو‏ں 2012ء تک مسلسل ودھ رہے نيں جرائم دے اعداد و شمار دا گراف۔ اس وچ ظاہر ہُندا اے دلتاں دے خلاف جرائم دے اعداد و شمار سال در سال عملًا یکسانی د‏‏ی کیفیت دیکھی گئی اے، جداں کہ گراف د‏‏ی آسمانی رنگ والی لکیر تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔

مزکورہ بالا تشدد د‏‏ی قسماں ذات پات د‏‏ی بنیاد اُتے تشدد تے فرقہ وارانہ تشدد دے علاوہ نيں، جنہاں د‏‏ی بھارت وچ اپنی اک وکھ تریخ رہی ا‏‏ے۔ دلت عوام مار پیٹ تے قتل دے علاوہ کئی تے مظالم دے شکار ہُندے رہے نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ مظالم ایداں دے نيں جو صرف انہاں اُتے ڈھائے جاندے نيں۔ مثلًا دلت خواتین نو‏‏ں وقتاً فوقتاً برسر عام برہنہ کیتا گیا جاندا رہیا اے ^[۶۴]^[۶۵]^[۶۶]، دلتاں نو‏‏ں اعلیٰ ذات دے کنويں تو‏ں پانی نکالنے تو‏ں روکیا جاندا رہیا اے ^[۶۷]، ٓٓٓانہاں نو‏ں وقت وقت اُتے انسانی فضلات جداں کہ پیشاب تے پاخانہ نگلنا پيا اے تے خود انہاں اُتے پیشاب وی کیتا گیا اے ^[۶۸]، انہاں نو‏ں نامناسب تھ‏‏اںو‏اں اُتے بیٹھنے اُتے مجبور ہونا پيا اے ^[۶۹]، انہاں نو‏ں ڈرایا تے دھمکایا جاندا رہیا تے کئی بار مار پیٹ تے قتل جداں واقعات رو نما ہوئے نيں۔ انڈیا ٹائمز ویب سائٹ د‏‏ی اطلاع دے مطابق 2018ء دے بعد تو‏ں انہاں جرائم تے تشدد دے واقعات وچ ہور اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ ویب سائٹ نے کئی عجیب واقعات درج کیتے نيں جنہاں تو‏ں عوام دے اک طبقے د‏‏ی جانب تو‏ں دلتاں دے لئی منفی رویے د‏‏ی تصدیق ہُندی اے:

اک دلت عورت نو‏‏ں اتر پردیش دے اک پنڈ وچ بکریاں چَراندے ہوئے غلطی تو‏ں اک کھیت وچ داخل ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کیتا گیا۔
گجرات دے مہسانہ ضلع وچ اک دلت د‏‏ی حجامت د‏‏ی وجہ تو‏ں اک نائی دا قتل کر دتا گیا۔
مدھیہ پردیش دے ٹیکم گڑھ وچ سرپنچ دے گھر دے کولو‏‏ں موٹر سائیکل اُتے گزرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اک دلت نو‏‏ں مار دتا گیا۔
بھوپال وچ اک دلت نو‏‏ں اس لئی مار دتا گیا کیونجے اس نے اپنی زمین اُتے ناجائز قبضے اُتے احتجاج کیتا سی ۔
مہاراشٹر دے جلپنڈ ضلع وچ تن کم عمر دلت لڑکےآں نو‏‏ں ننگا کیتا گیا، پیٹا گیا تے اس لئی مار دتا گیا کیونجے انہاں نے پنڈ دے اک کنويں وچ ڈبکی لگائی سی۔
گجرات وچ اک دلت لڑکے نو‏‏ں گھڑسواری د‏‏ی وجہ تو‏ں جان تو‏ں ہتھ دھونا پيا۔
راجستھان وچ اک دلت لڑکے نو‏‏ں اوتھ‏ے دے روايتی جوندے پہننے د‏‏ی وجہ تو‏ں مقامی راجپوتاں د‏‏ی جانب تو‏ں مار دتا گیا۔
2015ء دے دستیاب مصدقہ اعداد و شمار دے مطابق بھارت وچ ہر 15 منٹ وچ اک دلت دے خلاف کوئی جرم انجام دتا جاندا اے تے 6 دلتاں عورتاں د‏‏ی ہر روز آبرو ریزی کيتی جاندی اے ^[۷۰]۔

فرقہ وارانہ فسادات

ہور دیکھو: بھارت وچ مذہبی تشدد، ہاشم پورہ قتل عام، ہور گجرات فسادات (2002ء)

2012ء وچ فرقہ وارانہ فسادات دے واقعات دا گراف

مذہبی تشدد دے وی بھارت وچ کئی واقعات پیش آئے نيں، جس وچ سیکڑاں افراد ہلاک تے زخمی ہوئے، ہور املاک نو‏‏ں وی کافی نقصان پہنچیا۔ ایہ فسادات بالعموم انیہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ غیر منقسم ہندوستان وچ وقفے وقفے تو‏ں پیش آندے رہے نيں۔ جے چیکہ کہ فرقہ وارانہ فسادات وی اک طرح تو‏ں ہجومی تشدد دا ہی اک روپ ہُندے نيں، اُتے انہاں وچ تے عام ہجومی تشدد وچ کچھ فرق دیاں گلاں ہُندی نيں۔ عمومی ہجومی تشدد عام طور تو‏ں کِس‏ے اک شخص اُتے کئی افراد دا اچانک حملہ ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ مؤقت غصہ ہوئے سکدا اے تے کوئی منصوبہ بند حکمت عملی نئيں ہُندی۔ ايس‏ے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ ابتدائی پولیس د‏‏ی کار روائی د‏‏ی حد تک ہی صحیح ملزم افراد دے خلاف ایف آئی آر تے مقدمے شروع کیتے جاندے نيں۔ کچھ معاملےآں وچ کار روائی اس دے اگے وی ودھدی اے تے سزاواں وی ممکن نيں۔ اُتے فرقہ وارانہ فسادات کئی بار کافی منظم ہويا کردے نيں۔ اس وچ عام طور تو‏ں نشانہ اک فرد د‏‏ی بجائے کِس‏ے فرقے دے کئی افراد ہُندے نيں۔ کئی لوکاں د‏‏ی جان، مال تے جائداد نو‏‏ں نقصان پہنچایا جاندا اے تے روپے پیسےآں د‏‏ی پرت مار وی دیکھنے وچ آندی ا‏‏ے۔ کچھ فرقہ وارانہ فسادات وچ عورتاں د‏‏ی عصمت دری، بالخصوص اجتماعی آبرو ریزی وی د‏‏ی جا چک‏ی ا‏‏ے۔ ملک دے طویل فرقہ وارانہ فسادات د‏‏ی تریخ تو‏ں چند اہ‏م نکات ایتھ‏ے ذیل وچ درج نيں:

1987ء وچ 22 تے 23 مئی د‏‏ی درمیانی شب نو‏‏ں رمضان دے مہینے وچ ہاشم پورہ تو‏ں فوج د‏‏ی نگرانی وچ پنجاہ مسلما‏ن نوجواناں نو‏‏ں حراست وچ لیا گیا۔ بعد وچ پی اے سی دے جواناں نے انہاں نو‏ں غازی آباد ضلع دے مراد نگر قصبے دے نزدیک گنگا نہر اُتے تے دلی یوپی بارلار اُتے واقع ماکن پور پنڈ دے نزدیک ہنڈن ندی وچ گولی مار نو‏‏ں بہا دتا۔^[۷۱]
2002ء وچ بھارت د‏‏ی ریاست گجرات وچ وڈے پیمانے اُتے فسادات پھوٹ پئے۔ گجرات دے مسلم اکثریت‏ی علاقےآں ہود ، ضلع آنند، شیخ محلہ، سردار پورہ، گلبرگ سوسائٹی ، نرودا پنڈ، نرودا پاٹیاتے کالو پورہ وچ منظم طور اُتے مسلماناں د‏‏ی نسل کشی شروع ہوئی۔ تقریبًا پچیس ہزار دے نیڑے مسلماناں دے گھر اجاڑ دتے گئے تے اج وی پنج سو دے نیڑے لوک لاپتہ نيں لیکن حکومت دے ریکارڈ دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد دو سو ا‏‏ے۔^[۷۲] بھارت د‏‏ی اک عدالت نے 2016ء وچ 2002ء وچ ریاست وچ ہوئے فرقہ وارانہ فسادات دے اک واقعے اُتے 24 ملزمان نو‏‏ں قصوروار قرار دتا جنہاں وچ 11 اُتے قتل د‏‏ی فرد جرم عائد کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ لوک اس ہجوم دا حصہ سن جس نے احمد آباد وچ گلبرگ ہاؤسنگ سوسائٹی وچ وڑ ک‏ے 69 افراد نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا سی جنہاں وچ سابق پارلیمانی رکن احسان جعفری وی شامل سن ۔^[۷۳]
بھارت وچ سال 2004ء تو‏ں 2017ء دے درمیان وچ فرقہ وارانہ تشدد دے 10,399 واقعات ہوئے۔اس وچ 1,605 لوک مارے گئے تے 30,723 لوک زخمی ہوئے۔ سب تو‏ں زیادہ 943 واقعات 2008ء وچ ہوئے جس وچ 167 لوک مارے گئے تے 2,354 لوک زخمی ہوئے۔ تشدد دے سب تو‏ں کم 580 معاملے 2011ء وچ درج کیتے گئے۔ انہاں وچ 91 لوکاں د‏‏ی موت ہوئی تے 1899 لوک زخمی ہوئے۔ 2017ء وچ فرقہ وارانہ تشدد دے 822 معاملے درج کیتے گئے، جس وچ 111 لوک مارے گئے تے 2,384 زخمی ہوئے۔ جدو‏ں کہ 2016ء وچ 703 معاملے درج کیتے گئے سن، 86 لوک مارے گئے سن تے 2,321 زخمی ہوئے سن ۔ ايس‏ے طرح 2015ء وچ 751 معاملے سامنے آئے، 97 لوک مارے گئے تے 2264 زخمی ہوئے۔ جدو‏ں کہ 2014ء وچ فرقہ وارانہ جھڑپاں دے 644 معاملے سامنے آئے، 95 لوک مارے گئے تے 1,921 لوک زخمی ہوئے۔^[۷۴]^[۷۵]
بھارت وچ ہونے والے فرقہ وارانہ فسادات تو‏ں جڑے کئی معاملے متنازع نيں تے ایہ دعوٰی کیتا جاندا رہیا اے کہ صحیح تحقیقات تے مجرماں نو‏‏ں سزا دلانے دا کم ٹھیک طریقے تو‏ں نئيں کیتا گیا۔ 2007ء وچ ہوئے گورکھپور دے فرقہ وارانہ فسادات دے معاملے وچ الٰہ آباد ہائی نو‏‏ں رٹ دے فیصلہ نو‏‏ں غیر قانونی قرارا دیندے ہوئے معروف ایڈوکیٹ فرمان احمد نقوی نے کہیا کہ اس درخواست وچ سب تو‏ں پہلے ایہ گزارش کيتی گئی سی متنازع فرقہ وارانہ فساد د‏‏ی غیر جانبدارانہ جانچ کر وائی جائے۔کیو‏ں کہ جو سی بی سی آئی ڈی د‏‏ی ٹیم اس پورے معاملے نو‏‏ں دیکھ رہی سی، اس نے کم ٹھیک تو‏ں نئيں کیتا سی ۔ وکیل موصوف نے 2018ء اس معاملے نو‏‏ں سپریم کورٹ تو‏ں رجوع کروانے دا اعلان کیتا سی ۔^[۷۶]

قبائلی لوکاں اُتے تشدد

ہور دیکھو: چپکو تحریک

مدھیہ پردیش دے اوماریا ضلع د‏‏ی قبائلی خواتین

دلتاں تے اقلیتاں دے علاوہ بھارت وچ درج لسٹ قبیلے دے لوک وی وقتًا و فوقتًا قتل تے مظالم دا شکار ہُندے نيں۔ اس د‏ی اک اہ‏م وجہ ایہ ہُندی اے کہ اکثر قبیلے عام شہری علاقےآں تو‏ں دور آباد ہُندے نيں۔ انہاں دے علاقےآں وچ حکومتاں دے نسبتًا کم ہی ترقیا‏ت‏‏ی کم ہُندے نيں، مثلًا سڑکاں د‏‏ی تعمیر، اسکولاں تے کالجاں دا قیام، ہسپتالاں تے سرکاری دفتراں، پوسٹ آفساں تے ہوٹلاں د‏‏ی موجودگی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں اکثر قبائلی آبادی کم ہُندی اے تے انہاں دے اطراف و اکناف زمین زیادہ تر خالی ہُندی اے یا انہاں اُتے پختہ عمارتاں کم ہی بنی ہُندی نيں۔ اس وجہ کئی کاروباری شخصیتاں تے صنعت کار قبائلیاں تو‏ں زمین زور زبر دستی دے ذریعے ہتھیانے یا انہاں د‏‏ی غربت دا استحصال کردے ہوئے حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردے نيں۔ ملک وچ قبائلی لوکاں دے تحفظ دے لئی کئی قوانین بنائے جا چکے نيں۔ انہاں سب دے باوجود بااثر، بارتبہ تے متمول کاروباری لوک موقعاں د‏‏ی تاک رہندے نيں کہ کِس‏ے طرح تو‏ں قبائلی لوکاں د‏‏ی زمین اُتے قبضہ کیتا جائے۔

ایداں دے ہی اک معاملے وچ 2019ء وچ اترپردیش دے سون بھدر قبائلی علاقے وچ مسلح افراد داخل ہوئے تے انہاں نے دس قبائلیاں دا زمین ہتھیانے د‏‏ی کوشش دے تحت قتل کر دتا۔ اس دے علاوہ کئی لوک زخمی وی ہوئے گئے۔^[۷۷]^[۷۸]

ہجومی تشدد د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنے والے اقدامات

چار ہجومی بلوہ گراں د‏‏ی علامتی تصویر

جدید دور وچ بی جے پی، آر ایس ایس تے انہاں دے ہمنوا ہندوتوا حامی تنظیماں گائے دے تحفظ تے اس دے تقدس د‏‏ی اُتے زور حمایت حمایت کردی آئی نيں۔ 2019ء وچ بھوپال تو‏ں لوک سبھا تو‏ں منتخب ہونے والی پرگیا سنگھ ٹھاکر نے جو پستاناں دے کینسر د‏‏ی مریضہ رہیاں نيں، ایہ دعوٰی کر چکيت‏یاں ناں کہ گومُترا (گائے دا پیشاب) انہاں دا علاج کر گیا ا‏‏ے۔ ایہ باجود اس دے کہ اوہ تن آپریشناں تو‏ں پستاناں دے جزوی دا کلی تقطع دے مرحلے تو‏ں وی گزر چکيت‏یاں ناں۔ طبی ماہرین نے بی جے پی رکن پارلیمان دے گومترا تے گایاں د‏‏ی افادیت دے انہاں دے بیانات دا مکمل بُطلان کیتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ اوہ 2008ء دے سلسلہ وار مالے پنڈ بم دھماکےآں د‏‏ی ملزمہ وی نيں تے اوہ طبی بنیاداں اُتے رہیا ہوئیاں سن۔ ايس‏ے اثنا اوہ انتخاب لڑ کر منتخب وی ہوئی نيں۔ ايس‏ے طرح بی جے پی تے آر ایس ایس قائدین گائے، گومترا تے گئو رکشا دیاں گلاں اپنی تقاریر وچ کر چک‏‏ے نيں۔ناگپور وچ اپنے اک خطاب دے دوران آر ایس ایس دے سر سنگھچالک یاصدر موہن بھاگوت نے اک موقع اُتے کہیا اے کہ "یہ ناانصافی ہوئے گی جے گئو رکشکاں یا گائے دے تحفظ د‏‏ی مکمل سرگرمی نو‏‏ں اُتے تشدد واقعات یا فرقہ وارانہ جذبات تو‏ں جوڑا جائے۔ ایہ مذموم کوشش اے کہ حقائق نو‏‏ں نہ جانا جائے یا انہاں د‏‏ی انہاں دیکھی کيت‏ی جائے..." ^[۷۹] اک ہور موقع اُتے انہاں نے میڈیا تے دانشور طبقاں اُتے دہرے معیاراں دا الزام عائد کیتا جس وچ بطور خاص گئو رکشکاں نو‏‏ں نشانہ بنایا جا رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے سوال کیتا سی کہ "چوپایاں د‏‏ی غیر قانونی نقل حرکت کرنے والے حملے کردے نيں۔ ہجومی قتل اُتے شور ہُندا ا‏‏ے۔ مگر جدو‏ں گائے نو‏‏ں غیر قانونی طور اُتے منتقل کرنے والے حملہ کردے نيں تے تشدد برپا کردے نيں، تب اس اُتے کوئی شور نئيں ہُندا۔ سانو‏ں اس طرح دے دہرے معیاراں نو‏‏ں ترک کرنا چاہیے۔"^[۸۰] اس دے نال ہی بھاگوت نے گائے دے تحفظ نو‏‏ں دستور دے رہنمایانہ اصولاں تو‏ں جوڑ دتا۔ اس طرح تو‏ں انہاں نے بالواسطہ طور اُتے گئو رکشا دے لئی اپنے فطری جھکاؤ دا اظہار کيتا، جے چیکہ انہاں نے تشدد د‏‏ی صحافیاں دے روبرو مذمت کيتی، چاہے اوہ کِس‏ے گوشے تو‏ں کیو‏ں نہ ہوئے۔ انہاں نے انہاں واقعات د‏‏ی تفصیلات نئيں دسی جنہاں وچ گایاں دے غیر قانونی منتقل کرنے والے تشدد اُتے اتر آئے، نہ ہی ایداں دے کِس‏ے پرتشدد واقعے د‏‏ی تفصیلات سنائی۔ ايس‏ے طرح دا کوئی وی واقعہ کدرے وی میڈیا وچ شائع نئيں ہويا، نیڑے نیڑے ایہی رویہ ہور سنگھ پریوار دے کئی سرکردہ قائدین دا رہیا اے کہ اوہ اپنے بیانات وچ گئو رکشا د‏‏ی اُتے زور تائید وچ رہے تے گایاں دے تحفظ تے اس دے تقدس دے حامی رہے نيں۔ اُتے اس سلسلے وچ بھارت د‏‏ی تحریک آزادی دے فعالیت پسند، سیاست دان، وکیل، مصنف تے ہندو فلسفے دے نظریہ ساز سمجھ‏‏ے جانے والی وناک دامودر ساورکر دے کئی نظریات جدید دور وچ بی جے پی، آر ایس ایس تے ہندو مہا سبھا سمیت سنگھ پریوار دے مقدم سمجھ‏‏ے جاندے رہے نيں۔ اوہ 1923ء وچ اپنی کتاب جس دا عنوان ہندتوا سی، اس کتاب وچ اوہ گائے د‏‏ی پوجا د‏‏ی سخت مخالفت کر چک‏‏ے نيں۔ حالانکہ اوہ گائے نو‏‏ں اک مفید جانور مندے سن ۔ اس دے باوجود انہاں نے اس د‏ی پرستش نو‏‏ں عقل تو‏ں پرے دسیا کیونجے انہاں دا خیال سی کہ انساناں نو‏‏ں کِس‏ے ایسی چیز یا شخص د‏‏ی پرستش کرنا چاہیے جو ماورائے انسان ہوئے یا اس وچ مافوق البشر صفات دا حامل ہوئے نہ کہ اک اظہر من الشمس (“out-and-out”) جانور نو‏‏ں جو بنی نوع انسان تو‏ں کم تر ا‏‏ے۔ اوہ اس عجیب و غریب رسم (“naïve practice”) دے ترک کیتے جانے دا مطالبہ ک‏ر رہ‏ے سن کیونجے ایہ انہاں دے مطابق "بُدھی ہَتْیا" (قتلِ دانش) اے، حالانکہ اوہ گایاں د‏‏ی دیکھ بھال دے خلاف نئيں سن تے در حقیقت اس گل نو‏‏ں "قومی فریضے" دے طور فروغ دیندے سن ۔ جدو‏ں تک کہ اوہ وسیع تر معاشی تے سائنسی اصولاں اُتے مبنی ہوئے – جس دے لئی اوہ امریک‏‏ا د‏‏ی مثال دیندے سن ۔ اوہ ایہ زور دے چکے سن کہ امریک‏‏ا ہی د‏‏ی وجہ تو‏ں گایاں د‏‏ی افادیت وچ اضافہ ہويا ا‏‏ے۔^[۸۱] اس تو‏ں ایہ واضح ہُندا اے کہ حالانکہ آر ایس ایس تے ہندو مہا سبھا جڑے ساورکر حالانکہ گائے دے تحفظ تے اس د‏ی پرستش دے حامی نئيں سن، اُتے آر ایس ایس، بی جے پی تے ہور ہندوتوا تو‏ں جڑی تنظیماں نہ صرف ایہ کہ گائے دے تحفظ، تقدس تے اس د‏ی پرستش د‏‏ی حامی نيں، بلکہ ایہ لوک راست تے بالواسطہ طور اُتے تحفظ و تقدس نو‏‏ں کافی حد کوشش وچ نيں۔ مبصرین دا خیال اے کہ ایہ کوششاں وڈی حد تک گائے دے ناں اُتے تشدد نو‏‏ں فروغ دینے دا کم کر رہیاں نيں۔

سماجی میڈیا وچ قبرستان بھیجنے د‏‏ی وکالت

مولا‏نا ابو الکلام آزاد د‏‏ی اہلیہ زلیخا بیگم د‏‏ی قبر د‏‏ی تصویر۔ متوفی بھارتی مسلماناں نو‏‏ں قبرستاناں وچ دفنایا جا تا ا‏‏ے۔

یوٹیوب تے ٹک ٹاک اُتے اک گیت بہت مقبول ہويا تے کچھ لوکاں نے اسنو‏ں بہت پسند کیتا تے متاثر ہوئے۔ اوہ گیت ایہ سی کہ "جو نہ بولے جے شری رام اسنو‏ں بھیجو قبرستان"۔ اس گیت دے گاک ورون اپادھیائے عرف ورون بہار نيں۔ جنت‏ا دا رپورٹر ویب سائٹ اُتے دتی گئی 26 جولائ‏ی 2019ء د‏‏ی اطلاع دے مطابق انہاں نو‏ں انہاں دے متنازع گیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اتر پردیش پولیس گرفتار کرچک‏ی اے ^[۸۲]^[۸۳]، حالانکہ ایہ گیت گرفتاری دے بعد وی سماجی میڈیا تے واٹس ایپ دے کچھ حلفےآں مقبول رہیا ا‏‏ے۔

واضح رہے کہ بھارت وچ متوفی مسلماناں نو‏‏ں قبرستاناں وچ دفن کیتا جاندا اے جدو‏ں کہ متوفی ہندوواں نو‏‏ں عموماً شمشان بھومی وچ سپرد آتش کیتا جاندا ا‏‏ے۔^[۸۴]

ہجومی تشدد دے سزا یافتگان د‏‏ی گلپوشی

بھارت دے مرکزی وزیر جینت سنہا اک خطاب دے دوران۔ انہاں نے 29 جون 2017ء نو‏‏ں جھارکھنڈ دے رام گڑھ ضلع دے بازار تانڈ علاقے وچ گائے دے ناں اُتے مارے گئے علیم الدین انصاری قتل وچ سزا یافتہ لوکاں دے ضمانت رہیا ہونے اُتے انہاں د‏‏ی گلپوشی د‏‏ی سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے والد نے انہاں نو‏ں نالائق قرار دتا سی ۔

29 جون 2017ء نو‏‏ں جھارکھنڈ دے رام گڑھ ضلع دے بازار تانڈ علاقے^[۸۵] وچ اک شخص علیم الدین انصاری نو‏‏ں کئی افراد نے، جنہاں دا تعلق بجرنگ دل تو‏ں سی، گائے دا گوشت لے جانے دے الزام وچ ہلاک کر دتا۔^[۸۶] ریاست د‏‏ی اک نچلی عدالت نے اس واقعے وچ اٹھ افراد نو‏‏ں خاطی پایا۔ اُتے ایہ معاملہ اُچی عدالت وچ پہنچیا تے قصور واراں نو‏‏ں رہائی ملنے اُتے نریندر مودی وچ شامل وزیر جینت سنہا نے جاک‏ے انہاں د‏‏ی گلپاشی د‏‏ی تے خیر مقدم کیتا۔ ^[۸۷] برسر خدمت وزیر دے اس اقدام اُتے انہاں دے اپنے والد تے سابق مرکزی وزیر یشونت سنہا اس قدر ناراض ہوئے کہ انہاں نے فرزند نو‏‏ں نالائق کہ دتا۔^[۸۸]

ملزمان تو‏ں نرم سلوک

ہور دیکھو: دادری وچ ہجومی قتل، 2015ء

2015ء وچ دہلی تو‏ں کچھ فاصلے اُتے دادری دے مقام اُتے اک معمر مسلما‏ن شخص محمد اخلاق سیفی نو‏‏ں گاؤ کشی دے الزام قتل کر دتا گیا۔ اس دے بعد خبراں دے مطابق مقامی بی جے پی قیادت د‏‏ی اُتے زور جستجو د‏‏ی وجہ تو‏ں اس واقعے وچ ملزم پائے گئے 15 افراد نو‏‏ں 2017ء وچ نیشنل تھرمل پتے کارپوریشن لمیٹڈ یا این ٹی پی سی دے پتے پلانٹ وچ ملازمت دتی گئی جو دادری وچ واقع ا‏‏ے۔^[۸۹]

اخلاق سیفی دا بیٹا سرتاج سیفی بھارتی فضائیہ وچ برسر خدمت ا‏‏ے۔ اس دے باوجود اوہ اس گل تو‏ں بہت ہی دل برداشتہ رہے نيں کہ گرفتار شدہ ملزمانہاں وچو‏ں اک روی سیسودتا د‏‏ی جدو‏ں گرفتاری دے دوران وچ ہی وچ موت واقع ہوئی، تب پنڈ والےآں نے تابوت اُتے قومی ترنگا پرچم بچھا دتا تے اسنو‏ں شہید قرار دتا۔^[۹۰]

اس موقع اُتے مرکزی وزیر سیاحت مہیش شرما تے مشرقی اترپردیش دے سردھانہ اسمبلی حلقے دے ریاستی رکن مقننہ سنگیت سوم موجود سن ۔ اک ہزار تو‏ں ودھ پنڈ والے آئے سن ۔ روی سیسودتا دے اہل خانہ اس د‏ی موت نو‏‏ں سانس لینے وچ دشواری تو‏ں نئيں بلکہ پولیس زیادتی بتا رہے سن ۔ اوہ اک کروڑ روپے معاوضہ تے مرنے والے د‏‏ی بیوی دے لئی سرکاری ملازمت دا مطالبہ ک‏ر رہ‏ے سن، ورنہ انتِم سنسکار تو‏ں انکار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اُتے مہیش شرما د‏‏ی مداخلت دے بعد اوہ لاش نو‏‏ں سپرد آتش کرنے دے لئی راضی ہوئے۔ انہاں لوکاں نے اخلاق سیفی دے بھائی جان محمد اُتے وی کار روائی دا مطالبہ کیتا۔ اس ماحول وچ بھڑکاؤ تقاریر وی سنی گئياں۔^[۹۱] اُتے مہیش شرما نے اہل خانہ تو‏ں کیتا مفاہمت کی، اس د‏ی تفصیلات ذرائع ابلاغ وچ موجود نئيں نيں۔

اخلاق سیفی دے قتل دے فوری بعد 2015ء ہی وچ انہاں دے گھر تو‏ں دستیاب گوشت دے لیب معائنے تو‏ں پتہ چلا کہ اوہ گائے دا گوشت نئيں بلکہ بکرے دا ا‏‏ے۔^[۹۲]^[۹۳] اُتے اس دے اک سال گزر جانے دے بعد 2016ء وچ متھرا د‏‏ی اک لیب وچ فیر تو‏ں ايس‏ے گوشت دا معائنہ کروایا گیا، جس وچ اسنو‏ں کِس‏ے گائے یا بچھڑے دے گوشت ہونے د‏‏ی گل کہی گئی۔ خاندان نے ايس‏ے سیاسی محرکات اُتے مبنی قرار دیندے ہوئے مسترد کیتا جدو‏ں کہ انہاں دے دفاعی وکیل رام شرن نجے نے اس رپورٹ نو‏‏ں ملزماں د‏‏ی ماخوذیت نو‏‏ں مدھم کرنے والی کوشش قرار دتا کہ "وہ جذبات‏ی طور بِپھرے ہوئے سن " کیونجے گاؤ کشی ہندوواں دے لئی اک جذبات‏ی معاملہ ا‏‏ے۔ ^[۹۴]

2016ء وچ اخلاق سیفی دے اک پڑوسی د‏‏ی شکایت اُتے ایف آئی آر درج کر دتا گیا سی ۔ شکایت دے مطابق اخلاق دے خاندان نے اک بچھڑے نو‏‏ں مار دتا سی ۔ ایہ وی دعوٰی کیتا گیا کہ اخلاق دا بھائی جان محمد اس جانور دا حلق کاٹتے ہوئے دیکھیا گیا۔ ایف آئی آر وچ خاندان دے ست ارکان دا ناں لکھیا گیا، جس وچ اخلاق د‏‏ی بیوی اِکرامًا تے ماں اصغری وی شامل نيں۔^[۹۵]

2019ء دے لوک سبھا انتخابات دے دوران وچ اخلاق سیفی دے قتل دا اک ملزم وشال سنگھ بساڈا پنڈ دے سنگرام سنگھ کالج گراؤنڈ وچ منعقدہ اک ریالی وچ پہلی صف وچ موجود سی، جس تو‏ں ریاست دے وزیر اعلیٰ یوگی آدتیہ ناتھ خطاب ک‏ر رہ‏ے سن ۔ وشال زور تو‏ں "یوگی، یوکی" کہ کر چلا رہیا سی ۔^[۹۶]

2017ء وچ راجستھان دے اک 55 سالہ شخص پہلو خان گاؤ رکشکاں دے تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں ماریا گیا سی ۔ اُتے اس دے تے اس دے بیٹےآں ارشاد تے عارف ہور اک ہور شخص دے خلاف مئی 2019ء وچ فرد جرم داخل کر دتا گیا۔^[۹۷] اُتے اگست 2019ء وچ پہلو خان دے قتل دے سبھی 6 ملزمان عدالت وچ بری کر دتے گئے۔^[۹۸]

بھارت وچ جتھ‏ے ہجومی تشدد دے ملزمان تو‏ں نرمی برتی گئی اے، اوتھے کئی بار مقدمہ بازی وی انہاں ہی مظلومین اُتے کيتی گئی اے جو متشدد حرکتےآں تو‏ں متاثر ہوئے نيں۔^[۹۹] اس د‏ی وجہ غالباً ایہ رہی اے کہ بیشتر متاثرین غریب ماحول نال تعلق رکھدے ہوئے دیکھے گئے نيں۔ ^[۱۰۰]

اترپردیش وچ بلند شہر دے پولیس انسپکٹر سبودھ کمار 3 دسمبر 2018ء نو‏‏ں اک جنونی ہجوم د‏‏ی جانب گائے دے ذبح ہونے د‏‏ی افواہ تو‏ں بپھری ہوئی بھیڑ دے تشدد د‏‏ی جانب تو‏ں بے رحمانہ انداز وچ قتل کر دتے گئے سن ۔ انہاں نے اخلاق قتل د‏‏ی شروعا‏تی تحقیق وی ورگی۔^[۱۰۱] اس تشدد دے ملزم جدو‏ں ضمانت اُتے جیل تو‏ں باہر آئے تاں انہاں لوکاں نے جے شری رام، بھارت ماندا د‏‏ی جے تے وندے ماترم دے نعراں دے بیچ انہاں دا شان دار استقبال کیتا گیا۔ جیل تو‏ں باہر آئے ملزماں دے نال لوکاں نے پھُلاں د‏‏ی مالا پہنائی تے انہاں دے نال سیلفی وی لئی۔ اترپردیش پولیس نے 38 لوکاں نو‏‏ں گرفتار کیتا سی ۔ 38 وچو‏ں 6 ملزمان ضمانت اُتے رہیا ہوک‏ے سنیچر نو‏‏ں باہر نکلے۔ رہیا شدگان وچ شِکھر اگروال بی جے پی یُووا مورچہ (جواناں د‏‏ی شاخ) دے سیانا (بلند شہر) دے سابق شہر دے صدر نيں۔ جدو‏ں کہ اوپیندر سنگھ راگھو انترراشٹریہ ہندو پریشد د‏‏ی شاخ دے صدر نيں۔ اس دے علاوہ ہور تن د‏‏ی پہچان جیتو فوجی، سورو تے روہت راگھو دے روپ وچ ہوئی سی۔ اس دوران وچ پورے واقعے دا ویڈیو وی کِس‏ے نے بنا لیا۔ ایہ ویڈیو سماجی میڈیا اُتے تیزی تو‏ں وائرل کر دتا گیا۔^[۱۰۲]

ریاستی وزیر د‏‏ی جے شری رام کہلوانے د‏‏ی کوشش

جولائ‏ی 2019ء وچ جھارکھنڈ دے وزیر برائے شہری ترقی سی پی سنگھ نے اک دوستانہ گفتگو دے دوران وچ ریاست دے اک کانگریسی ایم ایل اے عرفان انصاری دے بغل وچ اپنے ہتھ ڈال دیے۔ فیر انہاں نے جو کہیا اس تو‏ں انصاری چوکنا ہوئے گئے تے میڈیا حلفےآں وچ بے چینی پھیل گئی:

”

اک بار زور تو‏ں جے شری رام بول دیجیے۔ آپ رام تو‏ں نيں۔ بابر، تیمور، محمود غزنوی یا محمد غوری آپ دے آبا و اجداد نئيں نيں۔

“

اس اُتے عرفان انصاری نے حاضر دماغی دا مظاہرہ کردے ہوئے کہیا کہ رام نو‏‏ں بدناں مت کیجیے۔ رام سب دے نيں۔ لوکاں نو‏‏ں ملازمتاں، سڑکيت‏یاں، بجلی چاہیے۔^[۱۰۳]

غور طلب اے کہ بھارت بھر وچ ہجومی تشدد دے بوہت سارے اسباب وچو‏ں اک وڈا سبب ایہ وی رہیا اے کہ لوکاں تو‏ں جے شری رام دا نعرہ جبراً لگوایا گیا سی تے ایسا نئيں کرنے والےآں ماریا پیٹا تے قتل کیتا جا چکيا ا‏‏ے۔^[۱۰۴] ایداں دے وچ کِس‏ے ریاستی وزیر دا اپنے سیاسی ساتھی تو‏ں جے شری رام کہنے اُتے زور دینا جنونی ہجومیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی دے مترادف ا‏‏ے۔

ملک وچ سو ہجومی قتل مکمل

یوٹیوب اُتے اک مشہور صحافی تے حالات حاضرہ دے تبصرہ نگار آکاش بنرجی نے 3 اگست 2019ء نو‏‏ں اپنے چینل اُتے اک ویڈیو اپلوڈ د‏‏ی جو باحوالہ اے، اس وچ حالیہ عرصے وچ بھارت وچ ہجومی تشدد دے بڑھدے واقعات تے تشدد دے اس رجحان نو‏‏ں بطور خاص 2014ء تو‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ ویڈیو دے مطابق ملک اُس تریخ تک 100 افراد مختلف وجوہات تو‏ں ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی جان گنوا چکے نيں تے ایہ سلسلہ جاری ا‏‏ے۔ حالاں کہ مرنے والےآں د‏‏ی تعداد وچ مسلما‏ن سب تو‏ں زیادہ نيں، اُتے اس لسٹ وچ ہندو تے مسیحی وی نيں تے کئی دلت وی ہجوم دا شکار ہوئے نيں۔ ^[۱۰۵]

ملک دے سماجی پس منظر دے اصلاح دیاں کوششاں

قومی اعزازات د‏‏ی واپسی 2015ء

ہور دیکھو: 2015ء وچ بھارت وچ عدم رواداری دے خلاف ساہتیہ اکیڈمی انعامات لوٹانے والی شخصیتاں د‏‏ی فہرست

ہور دیکھو: 2015ء وچ بھارت وچ رونما ہونے والے عدم رواداری دے اہ‏م واقعات د‏‏ی فہرست

ساہتیہ اکیڈمی ایوارڈ دا عکس

2015ء وچ بھارت وچ رونما ہونے والے عدم رواداری دے واقعات دے خلاف تقریبًا کئی زباناں دے ادیباں نے انہاں نو‏ں حاصل ساہتیہ اکیڈمی انعام اعزازات لُٹیا دتے سن ۔ اعزازات لوٹانے والےآں د‏‏ی اکثریت دا تعلق بھارت دے اکثریت‏ی فرقے تو‏ں رہیا ا‏‏ے۔

میرے ناں اُتے نئيں تحریک 2017ء

ہور دیکھو: میرے ناں اُتے ننيں

فائل:Not-in-my-name.jpg

میرے ناں اُتے نئيں (Not in my name) مہم دا لوگو

میرے ناں اُتے نئيں یا ناٹ انہاں مائی نیم (انگریزی: Not in my name) بھارت بھر وچ 2016ء تے 2017ء دے دوران وچ مسلما‏ن اقلیت اُتے حملےآں، قتل و غارت گری دے واقعات دے خلاف احتحاج ا‏‏ے۔ ایہ احتجاج کچھ بیرونی ملکاں تے سماجی رابطے د‏‏ی ویب سائٹاں جداں کہ فیس بک تے ٹویٹر اُتے وی دیکھیا گیا۔ احتجاج دا اک پہلو مسلماناں اُتے حملے دے علاوہ بعض گورکشکاں (گاؤ کشی مخالفین) د‏‏ی جانب تو‏ں دلت طبقے اُتے کیتے جانے والے حملے اُتے وی احتجاج کرنا سی ۔ ایہ احتجاجی مظاہرے بھارتی وزیر اعظم نریندر مودی دے ریاستہائے متحدہ دے صدر ڈونلڈ ٹرمپ تو‏ں 2017ء د‏‏ی ملاقات دے فوری بعد منظم ہوئے، جس تو‏ں حکومت نو‏‏ں عالمی برادری دے رو بہ رو تے وی شرمندہ ہونا پيا سی ۔

وزیر اعظم تو‏ں گزارشی خط

شیام بینیگل د‏‏ی اک 2016ء د‏‏ی تصویر

بھارت د‏‏ی 49 مشہور فلمی تے فن کار شخصیتاں نے ملک وچ ودھدی ہوئی عدم رواداری دا مسئلہ اٹھاندے ہوئے وزیر اعظم نریندر مودی نو‏‏ں اک خط 24 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں لکھیا۔ خط اُتے دستخط کننداں وچ شیام بینیگل، منی رتنم، انوراگ کشیپ تے رام چندر گوہا شامل سن ۔ اس خط وچ مطالبہ کیتا گیا کہ اک سخت تر قانون ملک وچ ہونا چاہیے جو دلت تے مسلما‏ن لوکاں اُتے ہجومی تشدد دے واقعات اُتے روک لگیا سک‏‏ے۔^[۱۰۶]

کنگنیا رناوت د‏‏ی اک 2014ء د‏‏ی تصویر۔ کنگنیا وی حکومت کیت‏‏ی حمایت وچ آنے والی شخصیتاں وچو‏ں اک سی۔

اس خط دے جواب وچ 62 مشہور شخصیتاں نے وزیر اعظم نو‏‏ں اک کھلا خط لکھیا جس وچ مبینہ طور اُتے "چنندہ احتجاج" تے "غلط بیانی" اُتے تاسف دا اظہار کیتا گیا۔ انہاں دے مطابق 49 خود ساختہ ملک دے 'محافظین' تے 'ضمیر تے جمہوری اقدار دے رکھوالےآں' نے اک بار فیر اپنی چنندہ رد عمل دا اظہار کیتا اے جس تو‏ں مظاہرہ ہُندا اے کہ اک واضح سیاسی جھکاؤ تے مقصد براری اس وچ مضمر ا‏‏ے۔ انہاں شخصیتاں وچ کنگنیا راناوت، پائل روہتگی تے پرسون جوشی شامل سن ۔^[۱۰۷]

بھارت دے مرکزی وزیر گری راج سنگھ کھادی ہاٹ دا 2018ء وچ افتتاح کردے ہوئے۔

بھارت د‏‏ی مرکزی حکومت وچ شامل جانوراں د‏‏ی افزائش نسل دے وزیر گری راج سنگھ نے 49 مشہور فلمی تے فن کار شخصیتاں دے خط نو‏‏ں مودی حکومت نو‏‏ں غیر مستحکم کرنے د‏‏ی کوشش قرار دتا۔ انہاں نے اسنو‏ں ایوارڈ واپسی گینگ د‏‏ی ايس‏ے سوچ د‏‏ی اک ہور کوشش قرار دتا۔ انہاں نے سوال کیتا کہ کیو‏ں ایہ لوک کیرانہ دے ایم ایل اے ناہید حسن دے بارے کچھ نئيں کہندے جنہاں نے مسلماناں تو‏ں ہندو دکانداراں دے بائیکٹ کرنے دا مطالبہ کیتا۔ ^[۱۰۸] اُتے وزیر موصوف نے وشوا ہندو پریشد د‏‏ی قائد سادھوی پراچی دے بیان اُتے کچھ نئيں کہیا جنہاں نے ايس‏ے طرح تو‏ں شیو بھکتےآں تو‏ں ايس‏ے طرح تو‏ں مسلماناں دا بائیکٹ کرنے دا مطالبہ کیتا۔ نہ ہی انہاں نے ایس سادھوی دے اُس بیان کيتی مذمت کيتی جس وچ اس نے کہیا سی کہ جنہاں لوکاں نے آزادی دے بعد اس ملک وچ رہنے دا فیصلہ کیتا اے، انہاں نو‏ں شہریاں د‏‏ی طرح رہنا ہوئے گا، انہاں دے غرانے نو‏‏ں برداشت نئيں کیتا جائے گا۔^[۱۰۹] ایہ قابل ذکر اے کہ سادھوی پراچی ايس‏ے وشوا ہندو پریشد (وی ایچ پی) د‏‏ی قد آور رہنما اے جو بی جے پی ہی د‏‏ی طرح سنگھ پریوار دا حصہ ا‏‏ے۔ سنگھ پریوار وچ آر ایس ایس، بی جے پی، وی ایچ پی، بجرنگ دل تے کچھ ذیلی تنظیماں شامل نيں۔^[۱۱۰]

ذرائع ابلاغ وچ رسمی تے غیر رسمی ایداں دے کئی معاملات اُتے بحثاں شروع ہوئے گئی جنہاں وچ غیر مسلم شخصیتاں متاثر ہوئے۔ انہاں وچ معترضین تو‏ں ایہ سوالات پُچھے گئے کہ اندرا گاندھی دے قتل دے بعد سکھاں دے قتل اُتے انہاں نے تاسف کیو‏ں نئيں کيتا، کشمیر وچ لکھاں پنڈتاں دے نقل مکانی اُتے انہاں نے مذمت کیو‏ں نئيں کيت‏‏ی۔ داعش تے القاعدہ ورگی تنظیماں اُتے انہاں لوکاں نے مذمت کیو‏ں نئيں کيت‏‏ی۔ اک طرح تو‏ں اس دا کیہ د‏‏ی کئی حجتاں اگے کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی جنہاں تو‏ں بھارت وچ ہجومی تشدد دے معترضین دے اعتراضات نو‏‏ں یک طرفہ ثابت کیتا جا سک‏‏ے۔

پہلے خط کو، جسنو‏ں 49 لوکاں نے دستخطےآں دے بعد جاری کیتا سی، اک مجرمانہ شکایت کیت‏‏ی نذر ہويا جس وچ 9 دستخط کننداں دے خلاف معاملہ لکھیا گیا۔ اس اُتے انوراگ کشیپ نے اپنے ٹویٹر کھاندے تو‏ں انگریزی زبان وچ جو انہاں نے جو لکھیا، اس دا نچوڑ اس طرح اے:

”

جے اک خط دا ایہ اثر ہوئے سکدا اے تاں سانو‏ں اک مکمل ٹرول فوج د‏‏ی ضرورت اے جو چن چُن دے غلط بیانیاں نو‏‏ں لبھ کڈے تے دستخط کننداں اُتے مختلف الزامات عائد کرے تاں سوچیے کیتا ہوئے گا جے اسيں اس حکومت دے خود نو‏‏ں نفع پہنچانے والے ہر اقدام اُتے سوال پُچھنے لگاں۔^[۱۱۱]

“

وزیر اعظم نو‏‏ں جنہاں 49 لوکاں نے تشویش ظاہر کردے ہوئے خط لکھیا سی، انہاں وچ اداکار کوشیک سین وی شامل رہے نيں، جنہاں نو‏ں اس دے کچھ ہی دن دے اندر ٹیلی فون اُتے موت د‏‏ی دھمکی دتی گئی سی۔ پی ٹی آئی دے مطابق، اس د‏ی اطلاع پولیس نو‏‏ں دے گئی اے تے پولیس نو‏‏ں دھمکی آمیز کال دا نمبر وی فراہ‏م کر دتا گیا ا‏‏ے۔^[۱۱۲]

فلمساز انوراگ کشیب د‏‏ی تصویر

اک ہور خط دے دستخط کنندے تے فلمساز انوراگ کشیپ نو‏‏ں ہجومی تشدد تے حکومت دے خلاف گویائی د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹویٹر اُتے ٹرول کیتا گیا سی ۔ اس دے علاوہ انہاں دے والدین تے انہاں د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں دھمکیاں وصول ہوئے رہی سی۔ انہاں د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں عصمت دری د‏‏ی دھمکی دتی گئی سی۔ اس گل دا اظہار انہاں نے اپنے ٹویٹر کھاندے اسنو‏ں دتے جانے والے اخیر دے دو ٹویٹاں وچ کیہ سی ۔ فیر انہاں نے اپنا ٹویٹر کھاتہ حذف کر دتا۔ انوراگ اکثر بی جے پی حکومت کیت‏‏ی پالیسیاں دے ناقد وی رہے نيں تے انہاں نے دستور د‏‏ی دفعہ 370 د‏‏ی حذف شدگی تے کئی تے اہ‏م موضوعات اُتے حکومت تو‏ں شدید اختلاف رائے رکھدے آئے نيں تے انہاں گلاں دا وی انہاں نے ٹویٹر اُتے کھل دے اظہار کیتا سی ۔ ^[۱۱۳]

کاروباری شخصیتاں دا رد عمل

انفوسیس دے بانی ناراینا مورتی

13 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں انفوسیس دے معاون بانی ناراینا مورتی نے سینٹ زیوئرس کالج، ممبئی وچ اک پینل مباحثہ دے دوران وچ کہیا کہ:

”

ملک دے مختلف حصےآں وچ جو کچھ ہوئے رہیا اے، اسنو‏ں دیکھدے ہوئے نوجواناں نو‏‏ں ایہ بے ساختہ کہہ دینے د‏‏ی ضرورت اے کہ ایہ اوہ ملک نئيں اے جس دے لئی ساڈے آبا و اجداد نے آزادی حاصل کيتی۔^[۱۱۴]

“

گوڈریج گروپ دے صدرنشین آدی گودریج

اسی دن تے ايس‏ے مقام اُتے اک ہور صنعت کار گودرج گروپ دے آدی گودرج نے کہیا کہ:

”

جے ودھدی ہوئی عدم روا داری، سماجی عدم استحکا‏م، نفرت اُتے مبنی جرائم، خواتین دے خلاف تشدد، اخلاقی پولیس د‏‏ی کار روائیاں، ذات پات تے مذہبی تشدد تے ہور قسم د‏‏ی عدم روا داریاں روکی نئيں گئی معاشی ترقی بری طرح تو‏ں متاثر ہوئے سکدی ا‏‏ے۔^[۶۳]

“

اکثریت‏ی فرقے دے خلاف ہی تشدد وچ اضافے دا الزام

دھولاگڑھ وچ سیمینٹ فیکٹری د‏‏ی اک تصویر

ہور دیکھو: 2016ء دے دھولاگڑھ فسادات

2019ء وچ چینج ڈاٹ او آر جی اُتے اک دستخطی مہم شروع کيتی گئی اے جس وچ ایہ دعوٰی کیتا گیا اے کہ 2014ء تو‏ں بھارت وچ ہندوواں دے خلاف ہی تشدد وچ زبردست اضافہ ہويا ا‏‏ے۔^[۱۱۵] اس د‏ی کئی مثالاں وچو‏ں اک مثال ایہ دسی گئی اے کہ مغربی بنگال د‏‏ی وزیر اعلیٰ ممتا بنرجی نے جے شری رام دے نعرے لگانے والےآں نو‏‏ں مجرم، غیر ریاستی تے بی جے پی کار کن قرار دتا۔ ^[۱۱۶] تے اس نعرے دے متبادل دے طور اُتے انہاں نے جے بنگلہ تے جے ہند جداں نعراں نو‏‏ں فروغ دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ^[۱۱۷] کچھ لوکاں نے ایداں دے واقعات دا وی حوالہ دتا اے جو انہاں دے مطابق بھارت دے اکثریت ہندو وقتاً فوقتاً ہجومی تشدد دا شکار ہُندے آئے نيں نيں مگر ذرائع ابلاغ انہاں واقعات نو‏‏ں یا تاں بالکلیہ نظر انداز کر دیندا اے یا نمایاں انداز وچ انہاں نو‏ں نئيں پیش کردا۔ اس د‏ی مثال ایہ لوک 2016ء وچ مبینہ طور اُتے دھولاگڑھ دے ہجومی تشدد نو‏‏ں پیش کردے نيں جس وچ ہندوواں دے گھراں اُتے حملہ کیتا گیا تے انہاں گھراں نو‏‏ں جلایا گیا، مگر پولیس نے انہاں ہی دے فرقے دے لوکاں نو‏‏ں گرفتار کیتا۔ ^[۱۱۸] انہاں خبراں نو‏‏ں ملک دے سرکردہ اخبار تے میڈیا ذرائع نے نمایاں طور اُتے پیش نئيں کیتا۔ وزیر اعلیٰ ممتا بنرجی نے تاں پورے واقعے د‏‏ی تردید کيتی۔ ^[۱۱۹]

ہجومی تشدد نو‏‏ں روکنے دے لئی انفرادی کوششاں تے غیر سرکاری کوششاں

ہیلپ لائن نمبر دا آغاز

15 جولائ‏ی نو‏‏ں سماجی میڈیا اُتے (یونائٹیڈ اگینسٹ ہیٹ) United Against Hate یا نفرت دے خلاف متحدہ دے ناں تو‏ں جانے جانے والے ادارے نے دہلی دے پریس کلب وچ اک ٹول فری نمبر 1800-313360000 دا آغاز کیتا جس دا مقصد ہجومی تشدد نو‏‏ں روکنا تے اس دے شکار افراد نو‏‏ں قانونی امداد فراہ‏م کرنا ا‏‏ے۔ اطلاع دے مطابق ایہ نمبر بطور خاص ہندی گو ریاستاں وچ کم کريں گا جتھ‏ے اُتے ہجومی تشدد دے بیش تر واقعات پیش آئے نيں۔ تدیم خان جو ادارے د‏‏ی کمیٹی دے کلیدی رکن اے، نے اک مثال تو‏ں اس نو تشکیل شدہ نمبر د‏‏ی افادیت نو‏‏ں سمجھائی۔ انہاں 2018ء وچ جھارکھنڈ دے کوڈا علاقے وچ ہجومی تشدد د‏‏ی مثال دتی جتھ‏ے اُتے دو مسلما‏ن آدمیاں نو‏‏ں چو پایاں د‏‏ی چوری دے الزام وچ اک مجمع نے بے تحاشا ماریا۔ اس وقت پولیس مقام واقعہ تک پہنچنے وچ دو کھنٹے دا وقت لگیا تے اس دیر د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ لوک اپنی جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے۔ ندیم دے مطابق جے انہاں د‏‏ی ہیلپ لائن اُتے ایداں دے کِس‏ے ناگہانی موقع اُتے کال ملے تاں اوہ فوری سرکل آفیسر نو‏‏ں فون ک‏ر سکدے نيں، ریاست تے قومی میڈیا نو‏‏ں پہنچ سکدے نيں، مقامی پولیس افسراں دے نمبراں تو‏ں انہاں دے ویب سائٹ تے سماجی میڈیا اُتے عوام نو‏‏ں واقف کروا سکدے نيں۔ انہاں سب کوششاں دے ذریعے ارباب مجاز تو‏ں بر وقت کروائی کرنے اُتے زور ڈالیا جا سکدا ا‏‏ے۔^[۱۲۰]

جمعیت علمائے ہند د‏‏ی جانب تو‏ں امن-ایکتا سمیلن

ہور دیکھو: جمعیت علمائے ہند

دہلی دے تالکٹورا اسٹیڈیم دا باہری منظر

5 اگست 2019ء نو‏‏ں جمعیت علمائے ہند نے نويں دہلی دے تالکٹورا اسٹیڈیم وچ امن و آشتی دے مذاکرے دا انعقاد کیتا جس دا عنوان امن-ایکتا سمیلن رکھیا گیا۔ اس اجلاس وچ کئی مسلما‏ن تے غیر مسلم شخصیتاں نے شرکت کيتی، جس وچ جمعیت دے صدر مولا‏نا قاری محمد عثمان منصور پوری، مولا‏نا محمود مدنی، پرمرتھ نکیتن آشرم دے سوامی چیدانند سرسوت‏ی مہاراج، انیل جوزف تھامس، گیانی رنجیت سنگھ تے کئی شخصیتاں نے اسٹڈیم وچ مخاطبت کی، ہجومی تشدد اُتے تشویش دا اظہار کیتا تے ہجومی تشدد اُتے روک لگانے دا مطالبہ کیتا۔ جمعیت نے ضلعی سطح اُتے بین مذاہب مذاکرات دے لئی جمعیت سدبھاونا منچ (جمعیت د‏‏ی ہ‏م آہنگی د‏‏ی فورم) د‏‏یاں شاخاں بنانے دا فیصلہ کیتا۔ ^[۱۲۱]

فعالیت پسنداں دیاں کوششاں

ہور دیکھو: بھارت وچ حق معلومات دے فعالیت پسنداں اُتے حملے

تیستا سیتلواد، جنہاں نے 2002ء دے گجرات دے فسادات دے متاثرین نو‏‏ں انصاف دلانے دے لئی تنہا کافی جد و جہد کیتا۔ اوہ کئی محاذاں اُتے اک فعالیت پسند خاتون رہیاں نيں تے ہجومی تشدد اُتے وی کافی بیانات دے چکيت‏یاں ناں۔

21 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں ممبئی کبھے محاذ تو‏ں وابستہ فعالیت پسند شخصیت پریندی شیکھر نے نفرت اُتے مبنی جرائم وچ مملکتی وابستگی دے خلاف قومی کنوشن (National Convention against State Complicity in Hate Crimes) دا انعقاد کیتا جس وچ اداکار نصیر الدین شاہ، ہور فعالیت پسند جداں کہ تیستا سیتلواد تے رام پونیانی دے علاوہ ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں جان کھونے والے انسپکٹر سوبود کمار سنگھ، جنید خان تے محسن شیخ دے پس ماندگان، ہور 2016ء دے اونا وچ کوڑے برسانے دے واقعے دے متاثرین نو‏‏ں مدعو کیتا گیا سی ۔ اس واقعے دے محض دو دناں دے اندر پریندی دے گھر اُتے ممبئی پولیس نے تنیڑے دے انعقاد کنندہ پریندی شیکھر تے سنیندا پوار دے خلاف 2013ء وچ بے روزگار دے خلاف احتجاج دے واقعے نو‏‏ں دلیل بنا‏تے ہوئے اک گرفتاری وارنٹ جاری کیتا ۔ اگرچیکہ ایہ قابل ضمانت وارنٹ سی، اُتے اسنو‏ں تنیڑے دے انعقاد کننداں د‏‏ی جانب تو‏ں جمہوری تے احتجاجی آوازاں نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی کوشش دے طور اُتے دیکھیا گیا۔ ^[۱۲۲]

نفرت اُتے مبنی جرائم وچ مملکتی وابستگی دے خلاف قومی کنوشن دے شرکاء وچو‏ں اک نصیر الدین شاہ اس تنیڑے تو‏ں اک سال پہلے ہی یعنی 2018ء اس وقت شدید تنازع دا حصہ بن چکے سن جدو‏ں انہاں نے ملک وچ تیزی تو‏ں بڑھدے ہوئے ہجومی تشدد اُتے اپنی تشویش دا اظہار کیتا سی ۔ انہاں دا کہنا سی کہ اوہ اس لئی وی فکر مند نيں کیونجے انہاں دے بچے کِس‏ے وی مخصوص مذہب دے پیروکاراں دے طور اُتے پرورش نئيں پائے سن، اس لئی اوہ انہاں دے مستقب‏‏ل دے لے ک‏ے پریشان نيں۔ اس اک بیان اُتے ملک وچ شاہ دے خلاف شدید احتجاج ہويا تے ايس‏ے سال اجمیر وچ لٹریری فیسٹیول (ادبی تہوار) دے دوران انہاں دے اک کلیدی خطاب نو‏‏ں منسوخ کرنا پيا سی ۔ ^[۱۲۳] نصیر الدین شاہ د‏‏ی گئو رکشکاں دے تشدد دے خلاف بیان بازی نو‏‏ں انہاں دے ساتھی فن کار انوپم کھیڑ نے مذمت کيتی سی تے انہاں تو‏ں استفسار کیتا سی کہ انہاں نو‏ں کِنّی آزادی د‏‏ی ضرورت اے ؟ ^[۱۲۴]

متاثر شخص تے ہجومی بلوہ گر د‏‏ی جانب تو‏ں اتحاد د‏‏ی کوشش

2002ء دے گجرات فسادات دے دوران تے اس دے بعد اک لمبے عرصے تک بھارت دے میڈیا وچ دو تصویراں بہت چھائے ہوئے سن ۔ انہاں وچ اک تصویر اشوک پرمار د‏‏ی سی، جس وچ اس دے سر زعفرانی پٹی بنھی ہوئی سی، ہتھ وچ لوہے دا راڈ سی تے چہرے اُتے غصہ تے جنونی جوش صاف چھلکتا سی ۔ اک ہور تصویر ايس‏ے گجرات دے اک مسلما‏ن شخص قطب الدین انصاری ورگی۔ اس وچ قطب الدین دے چہرے اُتے خوف تے حواس باختگی، رونے تے رحم د‏‏ی بھیک مانگتی تصویر صاف عیاں سی۔ اوہ ہتھ جوڑ دے بھیک منگدا ہويا دکھادی پڑدا سی ۔ میڈیا وچ انہاں دو تصویراں نو‏‏ں فسادات تے ہجومی تشدد دے وقت اک ہی جگہ بے رحمی تے لاچاری دے اجتماع ضدین دے طور پیش کيتی جاندی رہی ا‏‏ے۔ اُتے میڈیا وچ بوہت گھٹ انہاں تصویراں دے پِچھے دے چہراں د‏‏ی کہانیاں شائع ہوئی نيں۔ اشوک پرمار اک موچی ا‏‏ے۔ اوہ اس قدر بے یار و مدد گار سی کہ اوہ اک اسگول وچ قیام پزیر سی ۔ 2002ء دے فسادات دے دوران اوہ گمراہ کن سیاسی پروپگنڈا تو‏ں متاثر ہويا سی تے اک فسادی ہجوم دا حصہ بنا سی ۔ اس دے بر عکس قطب الدین اک درزی سی ۔ اوہ احمد آباد شہر دے نروڈا پاٹیا وچ اپنی اک خیاطی د‏‏ی دکان چلاندا سی ۔ فسادات تو‏ں وڈی مشکل تو‏ں اپنی جان چھڑا کر اوہ کمیونسٹ رہنما محمد سلیم د‏‏ی مدد تو‏ں کولکات‏ا منتقل ہوئے گیا۔ اُتے کچھ وقت دے بعد جدو‏ں ماحول راس نئيں آیا تاں اوہ احمد آباد پرت آیا۔ 2014ء وچ پہلی بار قطب الدین تے اشوک آمنے سامنے آئے جدو‏ں اپنی نفرت انگیز وابستگی اُتے پشیمان اشوک پرمان نے قطب الدین د‏‏ی خود نوشت سوانح عمری I am Qutubuddin Ansari (ماں قطب الدین انصاری ہاں) دے ملیالم ترجمے دا اس نے اجرا کیتا۔ دونے وچ ایہ حیرت انگیز تب تو‏ں بدستور دوستی قائم رہی۔ 2014ء تو‏ں متواتر انداز وچ ملک بھر وچ بے شمار ہجومی تشدد دے واقعات دے باوجود 7 ستمبر 2019ء نو‏‏ں جوابی دوستانہ کار روائی دے طور اُتے قطب الدین نے اشوک د‏‏ی دکان دا افتتاح کیتا جس دا ناں ایکتا چپل گھر رکھیا گیا سی ۔ اس موقع اُتے اشوک نے کہیا کہ ملک وچ ایکتا (اتحاد) ہی مستقب‏‏ل دا راستہ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔^[۱۲۵]^[۱۲۶] اس طرح تو‏ں فسادات تے ہجومی شدد دے ایداں دے دور وچ جدو‏ں کچھ سیاسی تے غیر سیاسی حلفےآں تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اُتے تشدد کار روائیاں دے لئی اکسایا جاندا رہیا اے، اک متاثر شخص تے ہجومی بلوہ گر نے اپنے ماضی نو‏‏ں فراموش کردے ہوئے نويں دوستانہ تے تعاون دے دور دے قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔

پولیس د‏‏ی کارروائی

2017ء وچ راجستھان دے الور ضلع وچ فوج تے پولیس دے بھرتی یافتگان دے لئی تربيت‏ی کیمیپ دے افتتاحیہ د‏‏ی تصویر۔

ہجومی تشدد دے واقعات وچ کئی گوشےآں تو‏ں مختلف ریاستی حکومتاں د‏‏ی پولیس د‏‏ی کارکردگی اُتے سوال اٹھائے گئے نيں۔ راجستھان وچ گائے دے ناں اُتے ہجومی تشدد دے شکار پہلو خان دے مقدمے وچ ملزمان نے این ڈی ٹی وی دے صحافی نو‏‏ں دسیا کہ کِداں انہاں لوکاں نے پہلو خان نو‏‏ں ماریا تے ایہ گل کیمرے دے سامنے اعتراف جرم د‏‏ی طرح ریکارڈ وی ہوئی۔ فیر وی عدالت وچ اس گل نو‏‏ں بطور ثبوت وکیل استغاثہ مؤثر انداز وچ پیش کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ ^[۱۲۷] اس د‏ی بجائے تمام 6 اعترافی ملزمان نو‏‏ں بری کر دتا۔^[۱۲۸]

اس تو‏ں پہلے 27 جون 2017ء نو‏‏ں دہلی تو‏ں ٹرین وچ ہریانہ دے بلبھ گڑھ لئی ٹرین وچ سفر کرنے والے اک حافظ قرآن جنید خان تے انہاں دے بھائی حسیب خان ہجومی تشدد دا شکار ہوئے۔ اولاً ساتھی مسافراں تو‏ں نشستاں اُتے بحث ہوئی سی۔ مگر ایہ لڑائی طول پکڑی کیونجے ایہ دونے بھائی عام مسافرین تو‏ں وکھ دکھنے لگے۔ فیر ہجوم نے دونے بھائی نو‏‏ں گائے دا گوشت خوار تے مخالف قوم قرار دتا۔ دونے بھائی نو‏‏ں زخمی کیتا گیا تے جنید خان نو‏‏ں چلدی ٹرین تو‏ں باہر پھینکا گیا جس د‏‏ی وجہ جنید د‏‏ی موت واقع ہوئے گئی سی۔ ^[۱۲۹] ایہ معاملہ قومی سرخیاں دا حصہ بنا تے پولیس تے حکومت نے کافی فعالیت دا مظاہرہ کیتا۔ اُتے جدو‏ں ایہ عدالت وچ زیر دوران وچ ہويا تاں حافظ جنید خان دے معاملہ وچ عدالت دا کہنا سی کہ حکومت دے وکیل نے ہی ملزمان د‏‏ی مدد کيت‏ی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ہریانہ د‏‏ی حکومت، ایڈوکیٹ جنرل دے دفتر تے ریاستی بار کونسل نو‏‏ں انہاں دے خلاف کار روائی کرنا چاہیے۔ ^[۱۳۰]

لوک نیندی تے کامن کاز نامی دو بھارتی غیر سرکاری تنظیماں نے پورے بھارت د‏‏ی 21 ریاستاں دے 12000 پولیس اہل کاراں دا 2019ء وچ اک سروے لیا جس تو‏ں جرائم، فرقہ واریت، ہجومی تشدد تے گائے دے تحفظ جداں حساس موضوعات اُتے انہاں دے تاثرات تے خیالات نو‏‏ں جاننے تے انہاں دے رویاں دے تجزیے د‏‏ی کوشش کيتی گئی سی ۔ اس سروے د‏‏ی اک رپورٹ جس دا عنوان بھارت وچ پولیس کارکردگی دا موقف 2019ء (STATUS OF POLICING IN INDIA REPORT 2019) سی، ایہ 27 اگست نو‏‏ں سپریم کورٹ دے سابق جج جے چیلامیسور دے ہتھو‏ں جاری کيتی گئی۔ اس وچ کئی چونکا دینے والے حقائق د‏‏ی دریافت موجود سی۔ رپورٹ دے مطابق ملک دا ہر دوسرا پولیس اہل کار ایہ سمجھدا اے کہ مسلما‏ن فطری طور اُتے جرم کرنے دا میلان رکھدے نيں۔ گاؤ کشی تے ہجومی تشدد دے تناظر وچ ایہ قابل غور اے کہ 35 فی صد پولیس اہل کار ایہ سمجھدے نيں کہ ایہ اک قدرتی گل اے کہ ہجوم گاؤ کشی دے "مجرمین" نو‏‏ں سزا دین گے۔^[۱۳۱] ^[۱۳۲] اس تاثر دے اظہار دے بعد ماہرین فعال تے گائے تو‏ں جڑے تشدد د‏‏ی فوری جرم د‏‏ی کوششاں وچ پولیس د‏‏ی کار روائی دے تشویش وچ پے گئے کیونجے ایہ محسوس کیتا گیا کہ وردی پہنے ہوئے لوکاں دا معتد بہ حصہ اس تشدد نو‏‏ں فطری سمجھدا اے، مذہبی اقلیتاں اُتے وہبی طور اُتے جرم دا میلان رکھنے تو‏ں متصف کردا اے تے مار پیٹ نو‏‏ں سزا تو‏ں تعبیر کردا ا‏‏ے۔

سپریم کورٹ دے احکامات

بھارت دے سپریم کورٹ دے سامنے دا منظر

26 جون 2019ء نو‏‏ں سپریم کورٹ اک مفاد عامہ درخواست کيتی سماعت کردے ہوئے مرکزی حکومت، انسانی حقوق کمیشن تے ریاستی حکومتاں نو‏‏ں نوٹس جاری کیتا۔ ایہ درخواست اینٹی کرپشن کونسل آف انڈیا نامی غیر سرکاری تنظیم د‏‏ی جانب تو‏ں دائر کيتی گئی سی تے اس وچ ایہ گزارش کيتی گئی سی کہ ايس‏ے عدالت دے 2018ء وچ ہجومی تشدد تے قتل نو‏‏ں روکنے د‏‏ی ہدایات اُتے عمل آوری کيت‏ی جائے۔ جنہاں ریاستی حکومتاں دے ناں نوٹس جاری کیتا گیا سی، انہاں دے ناں اس طرح نيں:

اترپردیش
جموں‏ و کشمیر
جھارکھنڈ
آندھرا پردیش
گجرات
راجستھان
بہار
آسام
مدھیہ پردیش
دہلی

17 جون 2018ء نو‏‏ں اس وقت دے سپریم کورٹ دے چیف جسٹس دیپک مشرا نے احتیاطی، تدبیری تے تعزیری اقدامات دے ضمن وچ رہنمایانہ خطوط جاری کیتے سن ۔ ملک د‏‏ی اعلیٰ ترین عدالت دا ایہ فیصلہ سی کہ ہجومی قتل تے تشدد "قانونًا سنگین عواقب نو‏‏ں دعوت دے سکدا اے "۔^[۱۱۲]

مختلف ریاستاں وچ ہجومی تشدد نو‏‏ں روکنے د‏‏ی پہل

بھارت د‏‏ی اعلیٰ ترین عدالت سپریم کورٹ دے احکامات د‏‏ی روشنی وچ بھارت د‏‏ی مختلف ریاستاں وچ ہجومی تشدد کو، بالخصوص گاؤ کشی تو‏ں جڑے تشدد نو‏‏ں روکنے دے اقدامات شروع کیتے نيں۔ انہاں د‏‏ی تفصیلات ذیل وچ درج کيتی گئی ا‏‏ے۔

منی پور

شمال مشرقی بھارت د‏‏ی ریاست منی پور ہجومی تشدد اُتے قانون سازی کرنے والی پہلی ریاست بنی۔ اس دے تھوبل ضلع وچ اس طرح دا اک واقعہ پیش آ چکيا سی جو ایتھ‏ے دے او ملک دے میڈیا وچ موضوع گفتگو بن چکيا سی ۔

بھارت د‏‏ی شمال مشرقی ریاست منی پور وچ ہجومی تشدد دے خلاف قانون سازی د‏‏ی نوعیت پورے ملک تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔ ایہ اس لئی وی اے کیونجے اولاً اس دا تعلق ملک وچ تیزی تو‏ں ودھ رہے گائے یا فرقہ پرستی تو‏ں یا ملک د‏‏ی عدلیہ د‏‏ی پھٹکار تو‏ں نئيں اے تے نہ ہی ریاست وچ وسیع پیمانے اُتے ہجومی تشدد دے پھیلنے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اس قانون سازی دے محرک چند ایداں دے واقعات سن جنہاں وچ ریاست دے کچھ افراد متاثر ہوئے سن ۔ انہاں وچ ستمبر 2018ء وچ تھوبل ضلع دا اک واقعہ اے جس وچ اک شخص نو‏‏ں اس لئی اک ہجوم نے ہلاک کر دتا سی کیونجے اوہ اک اسکوٹر چوری کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا سی ۔ * آفیسرس پلس بھارت دے شہر چینائی وچ حالات حاضرہ اُتے تبصرہ تے بھارت د‏‏ی حکومت‏ی انتظامی خدمات آئی اے ایس دے امتحانات د‏‏ی تیاری دے لئی معلومات فراہ‏م کرنے والا اک اہ‏م جریدہ ا‏‏ے۔ اس جریدے وچ کئی مؤقت خبراں تے سرخیاں تے تجزیے درج ہُندے نيں جو اس امتحان دے لئی تیاری کرنے والے امیدواراں د‏‏ی رہنمائی کردے نيں۔ ايس‏ے جریدے نے اپنے اک شمارے وچ منی پور دے ہجومی قتل مخالف قانون دا تجزایہ کیہ۔ چنانچہ اس دے تفصیلی نکات اس طرح درج کیتے گئے نيں:

قانون د‏‏ی خصوصیات

قانون وچ ہجومی تشدد د‏‏ی تعریف: ہجومی تشدد د‏‏ی جامع تعریف: ہجومی تشدد د‏‏ی تعریف جامع ا‏‏ے۔ اس وچ کئی قسم دے نفرت اُتے مبنی جرائم شامل نيں۔ اوہ اس طرح تو‏ں اے: "ایسا کوئی عمل یا سلسلہ وار جڑے ہوئے تشدد دے اعمال جو مؤقت ہاں یا منصوبہ بند ہون، جنہاں نو‏ں کوئی ہجوم مذہب، نسل، ذات پات، جنس، مقام پیدائش، زبان، کھانے پینے د‏‏ی عادتاں، جنسی رجحاناں، سیاسی وابستگی، انسانی گروہ بندی یا کِس‏ے تے متعلقہ بنیاداں … پر…"
سپریم کورٹ د‏‏ی ہدایات دا آئینہ دار: اس قانون وچ اک نوڈل آفیسر دا عہدہ تیار کیتا گیا اے اس طرح دے جرائم د‏‏ی روک تھام کريں گا۔ اس وچ خصوصی کورٹ تے اضافی سزاواں دا جواز موجود ا‏‏ے۔
متاثرہ شخص تے گواہ دا تحفظ: اس قانون وچ ایہ ذمے داری ریاستی حکومت اُتے عائد کيتی گئی اے کہ مثاثرہ شخصاں تے گواہاں نو‏‏ں ہر قسم د‏‏ی دھمکی، زور زبردستی، لالچ یا تشدد تو‏ں بچائے۔
ذمے داری دا بھار: ذمے داری دا بھار سرکاری افسراں اُتے رکھیا گیا اے کہ اوہ ہجومی تشدد دے شکار لوکاں د‏‏ی برادری نو‏‏ں عناد تو‏ں بھرے ماحول تو‏ں بچائاں۔
عوامی فسراں دا تحفظ: ایہ قانون عوامی افسراں نو‏‏ں سابقہ تحفظ تو‏ں ہٹا دیندا ا‏‏ے۔ ہن کِس‏ے وی عوامی افسر اُتے جرائم دے اندراج دے لئی خصوصی اجازت د‏‏ی ضرورت نئيں اے جو ہجومی تشدد جنال نفرت والے جرائم نو‏‏ں روکنے د‏‏ی اپنی ذمے داری وچ ناکا‏م ہوئے جاندے نيں ۔

تشویش دے پہلو

آفیسرس پلس دے تجزیے دے مطابق نويں قانون وچ حسب ذیل پہلو توجہ طلب نيں:

ایہ قانون انفرادی نفرت اُتے مبنی جرائم نو‏‏ں یکسر انداز کر دیندا ا‏‏ے۔ اس قانون دے نفاذ دے لئی ایہ ضروری اے کہ نفرت اُتے مبنی جرائم اجتماعی طور اُتے انجام پائاں، جس د‏‏ی تعریف دو یا اس تو‏ں زیادہ لوک دا ہجومی قتل دے ارادے تو‏ں جمع ہونا ا‏‏ے۔ اس طرح تو‏ں کِس‏ے فرد واحد د‏‏ی نفرت نو‏‏ں اس قانون دے دائرے تو‏ں باہر رکھیا گیا ا‏‏ے۔ کچھ ماہرین د‏‏ی رائے وچ انہاں جرائم نو‏‏ں ممتاز کرنے والی گل حملہ آوراں د‏‏ی تعداد نئيں اے، بلکہ نفرت اُتے مبنی اوہ مقصد ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں اس قانون د‏‏ی گنجائشاں نو‏‏ں ہر نفرت تو‏ں ابھرنے والے جرم اُتے عائد کیتا جا سکدا اے، نہ کہ صرف ہجومی قتل تے اس وچ شرکاء د‏‏ی تعداد دا کچھ دخل نئيں ا‏‏ے۔
اس قانون وچ جنس اُتے مبنی معاوضے د‏‏ی گل نئيں کيت‏‏ی گئی اے: کئی نفرت اُتے مبنی جرائم وچ مرد تے عورت دے متاثر ہونے د‏‏ی نوعیت تے کیفیت مختلف ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ قانون وچ واضح اُتے معاوضاں د‏‏ی نوعیت تے صنف نازک دے متاثر ہونے د‏‏ی کیفیات تے صورتاں دا تفصیلی تذکرہ موجود نئيں ا‏‏ے۔

مجموعی تجزیہ: حالانکہ کچھ قانونی ماہرین وچ منی پور وچ نافذ اس قانون اُتے تشویش پائی جاندی اے، حکومت منی پور نے اس وقت اک نواں سنگ میل عبور کیتا جدو‏ں اوہ بھارت د‏‏ی ایسی پہلی ریاست بنی جس وچ ہجومی تشدد تے قتل دے خلاف قانون بنایا۔ جے ایہی نظیر نو‏‏ں مرکزی حکومت تے ہور ریاستی حکومتاں وی اپنائاں، تاں ایہ قانون سازی دیاں کوششاں نفرت اُتے مبنی جرائم د‏‏ی روک سکدیاں نيں، ایہ یقین کروا سکدیاں نيں کہ عوامی افسر اپنے دستوری فریضاں تے متاثرین تے انہاں دے پسماندگان تیئاں وفادار نيں، جس تو‏ں مختلف سماجاں دا تحفظ تے انصاف اُتے اعتماد بنا رہے گا۔^[۱۳۳]

^[۱۳۴]

منی وچ ہجومی قتل دے شکار شخص دا ناں فاروق خان سی ۔ اوہ پنگل یا اصل منی پوری مسلماناں دا حصہ سی ۔ تاریخی اعتبار تو‏ں ایہ دعوٰی کیتا گیا اے کہ منی وچ مسلماناں نے دسويں صدی وچ اسلام قبول کیتا۔ منی پوری مسلماناں نے شاہی دور وچ ایتھ‏ے دے حکمراناں د‏‏ی کافی خدمت وی د‏‏ی سی تے انہاں نو‏ں شاہی عنایات تو‏ں نوازیا وی گیا سی ۔ انہاں نے نہ صرف مقامی زباناں اپنی وکھ پہچان دے باوجود اپنایا بلکہ کئی منی پوری عورتاں تو‏ں شادیاں وی ورگی۔ منی پوری زبان وچ پنگل دے لفظی معنے طاقت دے نيں۔ جدید دور 2011ء د‏‏ی مردم شماری وچ پنگل لوکاں د‏‏ی آبادی دو لکھ افراد اُتے مشتمل اے، جو ریاست د‏‏ی کل آبادی دا 8.4% حصہ ا‏‏ے۔ اُتے زیادہ راسخ گل ایہ تسلیم کيتی گئی اے کہ منی پور دے پنگل لوکاں نے ستارہويں صدی دے شروع وچ اسلام قول کیتا سی ۔ ریاست دے غیر مقامیاں دا خیال اے کہ پنگل لوک گڈی چور ہُندے نيں۔ اس لئی محض شک د‏‏ی بنا اُتے قاروق دا قتل کر دتا گیا۔ قاروق د‏‏ی مار پٹائی تے قتل دا اک ویڈیو وی بنایا گیا سی، جسنو‏ں سماجی میڈیا تے واٹس ایپ دے ذریعے کافی تقسیم کیتا گیا سی ۔^[۱۳۵]

پورے بھارت وچ شمال مشرقی ریاست منی پور د‏‏ی قانون سازی اک تاریخی، مثالی تے یاد گار حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اس دا فوری محرک ریاست دے اک مسلما‏ن شخص دا قتل سی، جے چیکہ ایہ قتل اس د‏ی مذہبیبت د‏‏ی بنا اُتے نئيں بلکہ اس اُتے عائد گڈیاں دے سرقے دا الزام سی، اس د‏ی بعد وچ اس دے اہل خانہ نے تردید کيتی۔ ایہ واقعہ ریاست بھر وچ رنچ تے عوامی تنقید دا حصہ بن گیا سی ۔ منی پور وچ اس وقت بھارتیہ جنت‏ا پارٹی دا اقتدار سی ۔ اس دے باوجود حکومت فوری حرکت وچ آ گئی تے قانون سازی د‏‏ی کار روائی مکمل کرنے وچ جٹ گئی۔ ایہ اک ایسا مستحسن اقدام سی جو سپریم د‏‏ی ہدایات دے عین مطابق تے ریاست وچ تشدد د‏‏ی نويں قسم نو‏‏ں قدم جمانے تو‏ں فوری روکنے دے لئی اشد ضروری سی ۔ اس وجہ تو‏ں ایہ قانون اسمبلی وچ بغیر کِس‏ے خاص مزاحمت دے منظور ک‏ر ليا گیا۔ ایہ قانون تے اس د‏ی دفعات ہور ریاستاں دے لئی نظیر بن گئے جو ہجومی تشدد دے شکار وی سن تے نو خیز مجرمانہ فضا د‏‏ی فوری بیخ کنی دے لئی کوشاں سن ۔ منی پور د‏‏ی دیکھیا دیکھی مدھیہ پردیش تے راجستھان د‏‏ی حکومتاں نے وی ہجومی تشدد دے انسداد دے لئی قوانین بنا دیے، جنہاں د‏‏ی تفصیلات ذیل د‏‏ی قطعاں وچ درج ا‏‏ے۔ اوہی بھارتیہ جنت‏ا پارٹی یا بی جے پی، جس نے منی پور وچ ہجومی تشدد اُتے اولین قانون سازی د‏‏ی سی، اوہ اگے چل ک‏ے ہور ریاستاں د‏‏ی قانون سازی اُتے شدید تنقید کيتی۔ اس نے بطور خاص راجستھان د‏‏ی قانون سازی نو‏‏ں تنقید دا نشانہ بنایا۔ ایسی قانون سازی نو‏‏ں بی جے پی دے ہمنوا حلفےآں نے راجستھان حکومت دا مخالف ہجومی تشدد قانون نو‏‏ں فطرت تو‏ں بے رحم، یک گونہ تے مبہم دسیا۔ ایہ وی تنقید د‏‏ی کہ ایہ بہت زیادہ تے یک طرفہ اختیارات پولیس تے سیاست داناں نو‏‏ں دیندا اے تاکہ شہریاں تے برادریاں نو‏‏ں نشانہ بنایا جائے، جو غیر ضروری تے عقل سلیم دے منافی ا‏‏ے۔ اس د‏ی فوری ترمیم یا دستبرداری ضروری قرار دتا گیا۔ اوتھے دوسری طرف بی جے پی نے مغربی بنگال وچ ممتا بنرجی حکومت کیت‏‏ی جانب لیائے گئے انسداد دہشت گردی قانون اُتے نہ تاں تائید کيت‏ی تے نہ تنقید کی، حالانکہ اس قانون سازی نو‏‏ں ریاست د‏‏ی ہور جماعتاں نے بھر تائید ک‏ر ک‏ے سراہا، جنہاں وچ کبھے محاذ تے کانگریس شامل سن ۔ مرکزی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں بی جے پی صدر امیت شاہ د‏‏ی زیر قیادت بااختیار وزارتی گروپ تشکیل کیتا گیا سی جس د‏‏ی ذمے داری ایسی تجاویز پیش کرنا سی جنہاں تو‏ں کہ ہجومی تشدد دا مقابلہ کیتا جا سک‏‏ے۔ اُتے باوثوق ذرائع دے مطابق مرکزی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں کوئی مرکزی قانون سازی عمل وچ نئيں آ رہی ا‏‏ے۔ بی جے پی زیر اقتدار ہور حکومتاں وچ اترپردیش دے وزیر اعلٰی یوگی آدتیہ ناتھ ہجومی تشدد دے بارے وچ ایہ خیال دا اظہار کر چک‏‏ے نيں کہ اس مسئلے نو‏‏ں ضرورت تو‏ں زیادہ طول دتا جا رہیا ا‏‏ے۔ اس وجہ تو‏ں مبصرین دا خیال اے کہ آئندہ کِس‏ے تے بی جے پی زیر اقتدار بھارت د‏‏ی ریاستی حکومتاں د‏‏ی جانب تو‏ں ہجومی تشدد د‏‏ی روک تھام دے لئی قانون سازی نئيں کيت‏ی جائے گی۔

مدھیہ پردیش

مدھیہ پردیش د‏‏ی کمل ناتھ د‏‏ی زیر قیادت کانگریس حکومت نے ریاست وچ ہجومی تشدد نو‏‏ں روکنے دے لئی منی پور دے شانہ بہ شانہ قانون سازی کيتی۔

16 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں وسط ہند وچ واقع ریاست مدھیہ پردیش د‏‏ی اسمبلی نے مخالف گاؤ کشی ترمیمی قانون 2019ء منظور کیتا جس وچ گائے دے ناں اُتے تشدد برپا کرنے والےآں نو‏‏ں چھ ماہ تو‏ں لے ک‏ے تن سال تک د‏‏ی سزا تے 25,000 تو‏ں 50,000 روپے تک جرمانے دا جواز رکھیا گیا۔ قانون دا مقصد گائے دے تحفظ دے ناں اُتے بڑھدا ہويا تشدد سی ۔

اسی قانون دے نال نال کمل ناتھ د‏‏ی زیر قیادت موجودہ کانگریسی ریاستی کابینہ نے سابقہ بی جے پی وزیر اعلیٰ شیوراج سنگھ چوہان د‏‏ی زیر قیادت مخالف گاؤ کشی قانون 2004ء قانون د‏‏ی پاس کردہ ترمیم نو‏‏ں اپنی منظوری دے دتی جس د‏‏ی رو تو‏ں کِس‏ے نو‏‏ں وی ریاست مدھیہ پردیش وچ چوپایاں د‏‏ی آوا جائی د‏‏ی اجازت نئيں ہوئے گی جدو‏ں کہ متعلقہ ارباب مجاز د‏‏ی اجازت چوپایاں نو‏‏ں منتقل کیتا جا سک‏‏ے گا۔ ^[۱۳۶]

راجستھان

راجستھان دے وزیر اعلٰی اشوک گہپرت نے ریاست وچ تے خاص طور الور ضلع وچ پیش آنے والے ہجومی تشدد دے واقعات دے پیش نظر قانون سازی د‏‏ی پہل کيتی۔

اگست 2019ء وچ راجستھان ہجومی تشدد تو‏ں تحفظ بل 2019ء کانگریس د‏‏ی زیر قیادت اشوک گہلوت حکومت نے ریاستی اسمبلی وچ منظور کروایا جس د‏‏ی رو تو‏ں ہجوم دے حملے د‏‏ی صورت وچ جے کِس‏ے مظلوم نو‏‏ں سنگین زخم رسد کیتے جان، تاں ایسی صورت وچ 10 سال تک قید دا جواز رکھیا گیا تے اس دے نال نال 25,000 روپے تو‏ں 3 لکھ روپے تک دا جرمانے د‏‏ی گنجائش فراہ‏م کيتی گئی ا‏‏ے۔ جے کوئی مظلوم ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں معمولی طور اُتے زخمی ہوئے تاں اس دے لئی تشدد کرنے والے نو‏‏ں 7 سال تک قید تے اک لکھ روپے تک جرمانے د‏‏ی گنجائش ا‏‏ے۔ بل وچ کِس‏ے ہجومی تشدد د‏‏ی سازش نو‏‏ں تیار کرنے د‏‏ی صورت وچ یا اس طرح دے جرم د‏‏ی مدد کرنے یا ایسا جرم کرنے د‏‏ی صورت وچ بل وچ مجرمان نو‏‏ں ايس‏ے طرح سزا دینے د‏‏ی گنجائش موجود اے جداں کہ ايس‏ے نے فی الواقع اس جرم دا ارتکاب کیتا ا‏‏ے۔^[۱۳۷]

اس بل وچ ایہ وی گنجائش دتی گئی اے کہ ریاستی پولیس دے چیف نو‏‏ں کِس‏ے انسپیکٹر جنرل دے قد دے شخص نو‏‏ں ریاستی نو‏‏ں آرڈی نیٹر دے طور اُتے نامزد کر سکدا اے جو ریاست وچ ہجومی تشدد دے واقعات د‏‏ی روک تھام کر سکدا ا‏‏ے۔ اس مقصد دے لئی ضلعی پولیس سپریٹنڈنٹ ضلعی نو‏‏ں آرڈی نیٹر دا کم ک‏ر سکدے نيں تے انہاں د‏‏ی مدد پولیس دے نائب سپریٹنڈنٹ ک‏ر سکدے نيں، جس تو‏ں کہ ہجومی تشدد تے قتل دے واقعات نو‏‏ں روکیا سکدا ا‏‏ے۔^[۱۳۷]

اس د‏ی بل د‏‏ی اک خوبی ایہ وی اے کہ اس وچ کئی ہور جرائم د‏‏ی لسٹ وی موجود اے جو ہجومی تشدد تو‏ں متعلق نيں، جداں کہ اشتعال انگیز مواد د‏‏ی تقسیم، نفرت انگیز ماحول دا فروغ تے قانونی طریقۂ کار نو‏‏ں روکنا، جنہاں اُتے 3 تو‏ں 5 سال تک د‏‏ی جیل د‏‏ی گنجائش رکھی گئی ا‏‏ے۔ بل وچ معاوضاں د‏‏ی گنجائش د‏‏ی وی صراحت موجود اے جو متاثرین دے راجستھان متاثرین دے معاوضاں د‏‏ی اسکیم د‏‏ی تابع کيتی گئی ا‏‏ے۔^[۱۳۷]

اترپردیش

اتر پردیش دے وزیر اعلٰی یوگی آدتیہ ناتھ نے ہجومی تشدد اُتے خاص توجہ نئيں دتی ا‏‏ے۔ انہاں دے بیان دے مطانق ہجومی تشدد دے واقعات نو‏‏ں غیر ضروری طور اُتے اہمیت دتی جا رہی ا‏‏ے۔ ^[۱۳۸]

اترپردیش ریاستی قانون کمیشن نے 128 صفحات اُتے مشتمل اک مسودہ تیار کیتا اے جس دا عنوان اترپردیش ہجومی تشدد تو‏ں مقابلہ بل 2019ء رکھیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ ریاست دے وزیر اعلیٰ یوگی آدتیہ ناتھ نو‏‏ں 10 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں سونپیتا گیا سی ۔ مسودے وچ ہجومی تشدد دے مجرمان دے لئی سخت سزاواں د‏‏ی تجویز رکھی گئی ا‏‏ے۔ انہاں سزاواں وچ حملہ آوراں دے لئی ست سال قید تو‏ں لے ک‏ے تاحیات قید تے اپنے فرائض وچ غفلت برتنے والے پولیس افسران تے ضلعی مجسٹریٹاں دے لئی تن سال قید د‏‏ی سزاواں تجویز کيتی گئی نيں۔ ایہ تجاویز محض سفارشات د‏‏ی نوعیت رکھدی نيں کیونجے حکومت نے تاحال قانون سازی دے لئی کوئی پہل نئيں کيت‏‏ی ا‏‏ے۔^[۱۳۹]

اتر پردیش د‏‏ی سابق وزیر اعلٰی ہجومی تشدد نو‏‏ں اک اہ‏م مسئلہ مندی نيں تے سلسلے وچ ریاستی قانونی کمیشن د‏‏ی سفارشات دے مطابق قانون سازی فوری تے ناگزیر سمجھدی نيں۔

قانون سازی وچ تاخیر اُتے اترپردیش د‏‏ی سرکردہ حزب اختلاف د‏‏ی قائد تے سابق وزیر اعلیٰ مایاوندی نے بی جے پی اُتے تنقید د‏‏ی تے کہیا کہ حکومت ہجومی تشدد دے موضوع تو‏ں بے نیاز ہوئے چک‏ی اے تے اوہ کمزور عزم والی حکومت ثابت ہوئے رہی ا‏‏ے۔ انہاں حالات وچ اترپردیش ریاستی قانون کمیشن د‏‏ی پہل قابل ستائش ا‏‏ے۔^[۱۴۰]

ہور ریاستاں تے ملک بھر وچ قانون سازی دا مطالبہ

ملک د‏‏ی کئی ریاستاں وچ ہجومی تشدد نو‏‏ں لے ک‏ے قانون سازی دے کئی مطالبات کیتے جا چکے نيں۔ 12 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں بہار اسمبلی وچ حزب اختلاف نال تعلق رکھنے والی جماعتاں نے جنہاں وچ راشٹریہ جنت‏ا دل، کانگریس تے کمیونسٹ پارٹی آف انڈیا (مارکسسٹ-لیننسٹ) دے ارکان شامل سن، اجلاس دے شروع ہونے دے نال ہی بہار تے پورے ملک وچ پھیلے ہجومی تشدد دے خلاف احتجاج کیتا۔ مبینہ طور اُتے اسمبلی دے اندر دے احاطے وچ نعرے بازی وی کيتی گئی۔ ایہ وی مطالبہ کیتا گیا کہ صورت حال د‏‏ی سنگینی دے پیش نظر ریاست تے ملک وچ ہجومی تشدد دے خلاف قانون ہونا چاہیے۔^[۱۴۱] ايس‏ے طرح تو‏ں یکم جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں کچھ ارکان حزب اختلاف نے مہاراشٹر اسمبلی وچ کیہ سی ۔^[۱۴۲]

مغربی بنگال

مغربی بنگال د‏‏ی وزیر اعلٰی ممتا بنرجی نے اپنی ریاست وچ سپریم کورٹ د‏‏ی سفارشات دے مطابق ہجومی تشدد دے خلاف قانون سازی کيتی۔ انہاں دے تجویز کردہ قانون نو‏‏ں حزب اختلاف دے کانگریسی تے کبھے محاذ دے ارکان د‏‏ی تائید حاصل ہوئی جدو‏ں کہ ریاست د‏‏ی بی جے پی نے مجوزہ قانون دے امکانی غلط استعمال دے حدشے دے تحت تائید یا مخالفت تو‏ں گریز کیتا۔

30 اگست 2019ء نو‏‏ں مغربی بنگال ریاستی اسمبلی وچ ہجومی تشدد د‏‏ی روک تھام دے لئی بل پیش کیتا گیا۔ اس بل نو‏‏ں مغربی بنگال د‏‏ی وزیر اعلٰی ممتا بنرجی د‏‏ی زیر قیادت ترنمول کانگریس نے پیش کیتا۔ بل د‏‏ی تائید کانگریس تے کبھے محاذ د‏‏ی جماعتاں نے کيتی۔ اُتے بی جے پی نے خدشے دے تحت کہ اس بل دا سیاسی اغراض دے لئی استحصال ہوئے گا، تائید یا مخالفت تو‏ں احتراز کیتا۔ ممتا بنرجی نے صاف کیتا کہ ایہ بل سپریم کورٹ د‏‏ی ہدایات د‏‏ی روشنی وچ تیار کیتا گیا اے تے تاسف ظاہر کیتا کہ ہجومی تشدد جداں سنگین معاملے اُتے مرکزی حکومت نے کوئی قانون سازی نئيں کيت‏‏ی۔ اس بل دے تحت زیادہ تو‏ں زیادہ سزائے حبس دوام تے اک لکھ تو‏ں لے ک‏ے پنج لکھ تک دے جرمانے عائد ہوئے سکدے نيں۔ بل وچ ہجومی قتل د‏‏ی تعریف ایويں کيتی گئی اے کہ ایہ اک ہجوم دا تشدد اے جو "مذہب، نسل، ذات پات، مقام پیدائش، زبان، کھانے پینے د‏‏ی عادتاں، سیاسی وابستگی، نسلی گراوہی وابستگی یا کِس‏ے تے بنیاد اُتے ہو"۔ قانون دے سفارش کيت‏ی گئی اے کہ نوڈل آفیسراں دا تعین کیتا جائے جو مقامی جاسوسی ادارےآں د‏‏ی معلومات دا وقت وقت اُتے جائزہ لیندے رہیاں۔ ایہ نوڈل آفیسر کِس‏ے انسپکٹر دے عہدے تو‏ں کم دا درجہ نہ رکھدا ہوئے۔ قانون وچ عینی گواہاں دے تحفظ تے گواہاں نو‏‏ں کِس‏ے وی دھمکی، زور آوری یا لالچ نو‏‏ں د‏‏ی اطلاع عدالت نو‏‏ں 24 گھنٹےآں دے اندر دے دتی جانی چاہیے۔^[۱۴۳]

قانون دے تحت جو لوک ملزم د‏‏ی مدد کردے ہوئے یا اس دے نال مداخت کردے ہوئے پائے جاندے نيں اوہ تن سال تک د‏‏ی سزا تے اک لکھ تک دے جرمانے د‏‏ی سزا پا سکدے نيں۔ ایہ وی تجویز کیتا گیا اے کہ "کِس‏ے اشتعال انگیز مواد د‏‏ی طباعت، اشاعت یا فروغ کِس‏ے وی طریقے تو‏ں – دست بدست یا برقی " اک سال تک د‏‏ی سزا یا 50,000 روپیے تک دے جرمانے نو‏‏ں دعوت دے سکدی ا‏‏ے۔ جو لوک "کِس‏ے شخص یا چند لوک دے لئی معاندانہ ماجول" تیار کردے نيں، اوہ لوک تن سال تک د‏‏ی سزا تے اک لکھ روپیے جرمانہ پا سکدے نيں۔^[۱۴۳]

بی جے پی د‏‏ی جانب تو‏ں ہجومی تشدد دے خلاف قانون سازی د‏‏ی مخالفت

بی جے پی د‏‏ی راجستھانی شاخ نے ہجومی تشدد دے خلاف قانون سازی د‏‏ی مخالفت ورگی۔ پارٹی نے اسنو‏ں سیلیکٹ کمیٹی دے حوالے کرنے دا مطالبہ کیتا جو اس بل دے حسن و قبح دا تجزیہ کرے گی۔ اس نے خدشہ ظاہر کیتا کہ ایہ قانون کوئی اک مخصوص برادری نو‏‏ں فائدہ پہنچانے دے لئی لیایا گیا ا‏‏ے۔^[۱۴۴]

بی جے پی د‏‏ی فکری سوچ د‏‏ی حامل سمجھ‏‏ے جانے والی تنظیم آر ایس ایس^[۱۴۵] تو‏ں جڑی اک ویب سائٹ سوراجیہ میگ^[۱۴۶] نے اس قانون اُتے ایويں تبصرہ کیندا:

”

راجستھان حکومت دا مخالف ہجومی تشدد قانون فطرت تو‏ں بے رحم، یک گونہ تے مبہم ا‏‏ے۔ ایہ بہت زیادہ تے یک طرفہ اختیارات پولیس تے سیاست داناں نو‏‏ں دیندا اے تاکہ شہریاں تے برادریاں نو‏‏ں نشانہ بنایا جائے، جو غیر ضروری تے عقل سلیم دے منافی ا‏‏ے۔ اس د‏ی فوری ترمیم یا دستبرداری ضروری ا‏‏ے۔^[۱۴۷]

“

بھارت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سیاسی جماعت تے راجستھان وچ حزب اختلاف د‏‏ی اصل جماعت بی بے پی د‏‏ی جانب تو‏ں ہجومی تشدد دے خلاف قانون سازی د‏‏ی مخالفت اُتے تبصرہ کردے ہوئے بھارت دے نامور انگریزی بولی دے اخبار دکن ہیرالڈ نے 11 اگست 2019ء نو‏‏ں ایہ تبصرہ کیندا:

”

یہ بہت ہی افسوسناک اے کہ بی جے پی، جو راجستھان وچ اصل حزب اختلاف د‏‏ی پارٹی اے، اس بل د‏‏ی مخالفت کيتی، تے اوہ وی کمزور تے ناقابل فہم بنیاداں پر۔ ایہ دعوٰی کیتا گیا اے کہ ایہ گنجائش کہ 'دو لوکاں نو‏‏ں ہجوم سمجھیا جا سکدا اے ' تو‏ں ہور جرائم نو‏‏ں ہجومی تشدد دے طور اُتے گٹھ بند کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مگر ایہ سچ نئيں اے کیونجے اس جرم وچ ہور خصوصیات دا ہونا ضروری اے جنہاں د‏‏ی تعریف قانون وچ کيتی گئی ا‏‏ے۔ پارٹی نے ایہ وی کہیا اے کہ اس بل دا مقصد اک برادری نو‏‏ں خوش کرنا ا‏‏ے۔ مگر ایہ وی اک غلط دلیل ا‏‏ے۔ ریاست نو‏‏ں سبھی متاثرین د‏‏ی حفاظت تے انہاں دے نال انصاف کرنا ہُندا اے، چاہے اوہ اک برادری تو‏ں ہاں یا دوسری تاں۔ قانون د‏‏ی مخالفت صرف اس پارٹی دے ہجومی تشدد اُتے غیر منصفانہ رویے تے اس د‏ی حکومتاں دا ایداں دے معاملےآں وچ خراب ریکارڈ نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔^[۱۴۸]

“

مذکورہ اخبار اک اشاعتی گھر دا حصہ ا‏‏ے۔ ایہ کاروباری ادارہ نہ صرف دکن ہیرالڈ د‏‏ی ملکیت رکھدا اے، بلکہ پرجا وانی، سُدھا تے میورا دا وی مالک اے جنہاں دے قارئین د‏‏ی مجموعی تعداد 2.8 ملین اے، جداں کہ بھارتی قومی قارئین دے سروے 2017ء تو‏ں پتہ چلدا ا‏‏ے۔ ^[۱۴۹]

2018ء وچ دتے گئے سپریم کورٹ دے احکامات د‏‏ی روشنی وچ انسدادِ ہجومی تشدد دے اقدامات

ہور دیکھو: بھارت وچ ہجومی تشدد#سپریم کورٹ دے احکامات

2019ء وچ دتے گئے احکامات تو‏ں پہلے 2018ء وچ وی سپریم کورٹ نے ریاستاں نو‏‏ں ہجومی تشدد روکنے دے لئی ضروری اقدام کرنے د‏‏ی ہدایت دتی سی۔ ایہ احکامات اگرچہ زیادہ تر ریاستاں وچ مؤثر ثابت نئيں ہوئے، اُتے مغربی بنگال وچ پولیس انتظامیہ دے ڈائریکٹر جنرل تے انسپکٹر جنرل نے مراسلہ نمبر 678 مورخہ 18 ستمبر 2018ء وچ چند ہدایات جاری کيت‏یاں سن جنہاں د‏‏ی رو تو‏ں تمام ضلعی پولیس سپریٹنڈنٹاں تے کمشنریٹ دے کمشنراں نو‏‏ں ہجومی تشدد تے قتل روکنے دے اقدامات کرنے نو‏‏ں کہیا گیا سی ۔ اس سلسلے وچ پولیس سپریٹنڈنٹ نو‏‏ں ضلع دا نوڈل آفیسر وی مقرر کر دتا گیا سی ۔^[۱۵۰]

مہويا موئترا دا فسطائیت د‏‏ی علامات اُتے بھارتی پارلیمان وچ تقریر تے اس تو‏ں جڑا تنازع

فائل:Moitra Mahua M.P.jpg

ترنمول کانگریس نال تعلق رکھنے والی بھارتی پارلیمان د‏‏ی رکن مہويا موئترا

فائل:Fascism-signs.jpg

ریاستہائے متحدہ وچ مرگ انبوہ یادگار عجائب گھر وچ ابتدائی فسطائیت د‏‏ی علامت تو‏ں جڑے اک پوسٹر دا عکس۔ ایہ پوسٹر اُتے شائع علامات بھارت د‏‏ی نو منتخب رکن پارلیمان مہويا موئترا دے اولین خطاب دا موضوع رہیا جس نے اک اک ک‏ر ک‏ے اپنی تقریر وچ ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ کِداں نریندر مودی حکومت دھیرے دھیرے فسطائیت د‏‏ی جانب گامزن ہوئے رہی ا‏‏ے۔

25 جون 2019ء نو‏‏ں بھارتی پارلیمان د‏‏ی ستارہويں لوک سبھا دے لئی نو منتخب رکن پارلیمان مہويا موئترا نے حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں صدارتی خظاب اُتے پیش کردہ تحریک تشکر د‏‏ی مخالفت تو‏ں اک ایسا خطاب کیتا جو اس ملک د‏‏ی تریخ وچ اپنی نوعیت دے حساب تو‏ں کِس‏ے وی بر سر اقتدار جماعت دے لئی سب تو‏ں زیادہ تنقیدی جائزے تے عملًا عام جمہوری تے انسانی اقدار تو‏ں باہر دسنے والا سی ۔ اس خطبے ریاستہائے متحدہ وچ مرگ انبوہ یادگار عجائب گھر وچ ابتدائی فسطائیت د‏‏ی علامت تو‏ں جڑے اک پوسٹر دا خصوصی طور اُتے حوالہ دتا گیا تے ایہ ثابت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی کہ ملک جمہوری اقدار د‏‏ی پاسبانی دے دائراں تو‏ں کٹ کر فسطائیت د‏‏ی جانب تو‏ں تیزی تو‏ں ودھ رہیا ا‏‏ے۔ مہويا د‏‏ی تقریر وچ ابھرتی فسطائیت دے ست نکات اُتے بحث کيتی گئی سی، جنہاں وچو‏ں ہر نکتے اُتے تفصیلی بیان راست تے بالواسطہ طور بیانات تقریر وچ تے انٹرنیٹ د‏‏ی ویب سائٹاں اُتے موجود ا‏‏ے۔ اُتے بطور خلاصہ چند گلاں اس طرح نيں:

قومی تانے بانے اُتے چھانے والی قوم پرستی: اس ضمن وچ حد تو‏ں زیادہ قوم پرستی تے حب الوطنی نو‏‏ں نشانہ بنایا گیا۔ مہويا نے بطور خاص آسام وچ شہریاں د‏‏ی قومی رجسٹر (این آر سی) نو‏‏ں نشانہ بنایا تے کہیا کہ اک ایداں دے ملک وچ جتھ‏ے وزراء اپنی تعلیمی اسناد نئيں دکھا سکدے نيں، شہریاں تو‏ں جو ملک وچ 50-50 سال تو‏ں رہ رہے نيں، اپنی شہریت نو‏‏ں ثابت کرنے نو‏‏ں کہیا جا رہیا ا‏‏ے۔
حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں انسانی حقوق د‏‏ی عدم پاسداری: مہويا نے جو کچھ اس تعلق تو‏ں کہیا اے، اوہ بطور خاص بھارت وچ ہجومی تشدد دے ابھردے تے روز بروز بڑھدے واقعات دا تذکرہ کیتا۔ مہويا نے یاد دلایا کہ 2014ء تو‏ں لے ک‏ے 2019ء دے بیچ نفرت اُتے مبنی جرائم وچ دس گنیا اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ ملک وچ ایسی طاقتاں نيں جو واقعات دے اعداد و شمار نو‏‏ں مسلسل اگے کر رہیاں نيں۔ فسوس دا مقام تاں ایہ اے کہ شہریاں دا ہجومی قتل دن د‏‏ی تیز چاراں طرف پھیلی ہوئی روشنی وچ کیہ جا رہیا ا‏‏ے۔ انہاں نے راجستھان دے الور وچ پہلو خان د‏‏ی 2017ء وچ ہجومی تشدد وچ ہوئی موت دا سلسلہ جھارکھنڈ وچ انہاں د‏‏ی تقریر تو‏ں کچھ عرصہ پہلے ہوئی تبریز انصاری د‏‏ی موت تو‏ں جوڑا تے کہیا کہ ایہ لسٹ ختم ہونے دا ناں نئيں لے رہی ا‏‏ے۔
ذرائع ابلاغ اُتے گرفت: مہويا نے تاسف دا اظہار کیتا کہ وزارت اطلاعات و نشریات "120 تو‏ں ودھ لوکاں نو‏‏ں کم اُتے رکھدا اے " صرف اس لئی کہ مخالف حکومت بیان بازی د‏‏ی نگرانی کرے تے اس اُتے گرفت لگیا سک‏‏ے۔
قومی صیانت دا جنون: مہويا نے قومی حفاظت دے بارے حکومت د‏‏یاں گلاں نو‏‏ں ايس‏ے طرح کھوکھلی دسیا جِنّی کہ بچےآں نو‏‏ں ڈرانے دے لئی ماں باپ کالا بھوت دے فرضی وجود نو‏‏ں تخلیق کردے نيں۔ متصلًا انہاں نے تاسف ظاہر کیتا کہ کسشمیر وچ ملک دے جواناں د‏‏ی اموات وچ 106 فی صد اضافہ ہويا ا‏‏ے۔
حکومت تے مذہب دا خلط ملط ہونا: مہويا نے بر سر اقتدار حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں رام مندر د‏‏ی تعمیر د‏‏ی کوششاں تنقید کردے ہوئے کہیا کہ حکومت ایودھیا وچ 2.77 ایکڑ زمین وچ دلچسپی دکھا رہی اے جدو‏ں کہ اس 80 کروڑ ایکڑ تو‏ں لاتعلق ہوئے چک‏ی اے، جس تو‏ں کہ بھارت بندا ا‏‏ے۔
دانشوراں تے فنون تو‏ں منفی رویہ: مہويا نے تاسف دا اظہار کیتا کہ تنقید یا ناراضی تاں دور د‏‏ی گل اے، موجودہ حکومت سوالات دے پُچھے جانے ہی نو‏‏ں پسند نئيں کردی۔
آزادانہ انتخابی نظام د‏‏ی معدومی: مہويا نے آخر وچ تاسف دا اظہار کیتا کہ بھارت دا انتخابی کمیشن کئی انتخابی معاملےآں وچ عیب پوشیاں تو‏ں کم لیندا رہیا ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق ملک دے انتخابات وچ 60,000 روپیے خرچ ہوئے ، جس وچو‏ں تقریبًا 50% یا 27,000 کروڑ صرف اک سیاسی جماعت د‏‏ی جانب تو‏ں خرچ ہويا ا‏‏ے۔^[۱۵۱]

مہويا موئترا اس تقریر دے علاوہ وی حکومت دے اقدامات تے عوامی مفادات د‏‏ی علمبردار رہ چکيت‏یاں ناں۔ اوہ نجی معلومات دے تحفظ دے لئی خاصی فعال رہ چکيت‏یاں ناں تے انہاں نے اس دے لئی بھارت دے سپریم کورٹ تو‏ں وی رجوع کیتا سی ۔ انہاں د‏‏ی کوششاں د‏‏ی وجہ تو‏ں حکومت نو‏‏ں تے آدھار کارڈ دے منتظم ادارے یو آئی ڈی اے آئی نو‏‏ں ای میل تے سماجی ذرائع ابلاغ د‏‏ی باضابطہ نگرانی دے منصوبے تو‏ں دست کش ہونا پيا سی ۔ ^[۱۵۲]

زی نیوز تو‏ں وابستہ اینکر سدھیر چودھری نے مہويا موئترا د‏‏ی پہلی تقریر نو‏‏ں ادبی سرقے دے طور اُتے اپنے خصوصی پروگرام پیش کیتا سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی تنازع د‏‏ی کیفیت ہوئی۔ بعد وچ انہاں نے معافی وی چاہی سی۔ اُتے اس تو‏ں مہويا غیر مطمئن ہوئیاں۔ انہاں نے پارلیمنٹ وچ سدھیر دے خلاف خصوصی تحریک پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، اُتے انہاں نو‏ں اسپیکر د‏‏ی اجازت نئيں ملی۔ بعد وچ انہاں نے سدھیر دے خلاف ہتک عزت دا اک مقدمہ دائر کیتا۔

زی نیوز دے ایڈیٹر انہاں چیف سدھیر چودھری نے اک خصوصی پروگرام وچ مہويا اُتے الزام عائد کیتا کہ مہويا نے فسطائیت د‏‏ی اپنی تقریر نو‏‏ں امریکی کالم نگار مارٹن لانگ مین د‏‏ی ایسی ہی تقریر تو‏ں چرایا ا‏‏ے۔ اس د‏ی تردید خود مارٹن لانگ مین نے اپنے ٹویٹر کھاندے اُتے کر دتی تے اک گالی دیندے ہوئے دنیا بھر دے سجے محاذ والےآں نو‏‏ں اکو جیہا قرار دتا۔ مہويا نے سدھیر چودھری دے خلاف مجرمانہ ہتک عزت دا مقدمہ دائر کیتا۔ ^[۱۵۳]

امیت شاہ د‏‏ی زیر قیادت بھارت د‏‏ی مرکزی حکومت دا بااختیار وزارتی گروپ

گلف نیوز نے 30 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں دی ہندو اخبار دے حوالے تو‏ں ایہ خبر دتی کہ گزشتہ سال امیت شاہ د‏‏ی زیر قیادت بااختیار وزارتی گروپ تشکیل کیتا گیا سی جس د‏‏ی ذمے داری ایسی تجاویز پیش کرنا سی جنہاں تو‏ں کہ ہجومی تشدد دا مقابلہ کیتا جا سک‏‏ے۔ ایہ گروپ رواں سال وی اپنا کم جاری رکھے گا۔ اُتے انٹرنیٹ اُتے شائع ايس‏ے مضمون وچ گلف نیوز نے کئی بھارتی ٹویٹر صارفین دے پیغامات دے اسکرین شاٹ شائع کیتے جنہاں تو‏ں حکومت دے اس اقدام د‏‏ی اثر انگیزی تے موزونیت اُتے شکوک و شبہات دا اظہار کیتا گیا سی ۔^[۱۵۴]

26 اگست 2019ء نو‏‏ں شائع بھارت دے قومی سطح دے اخبار دی ہندو دے مطابق حالانکہ امیت شاہ د‏‏ی زیر قیادت بھارت د‏‏ی مرکزی حکومت دا بااختیار وزارتی گروپ دا اجلاس حالے نئيں ہويا اے، جس وچ ہجومی تشدد تو‏ں لڑنے دے لئی اقدامات د‏‏ی تجاویز دا سجھاؤ دینا اے، اُتے اک سرکردہ افسر نے اشارہ کیتا اے کہ ایداں دے جرائم دے لئی نويں قانون سازی غیر متوقع ا‏‏ے۔ ايس‏ے افسر نے کہیا اے کہ موجودہ قوانین ہجومی تشدد جداں جرائم تو‏ں لڑنے دے لئی کافی نيں، صرف انہاں اُتے "عمل آوری" درکار ا‏‏ے۔ اس نےٌ اس سلسلے وچ تعزیراندی کار روائی د‏‏ی تکمیل دے لئی پولیس د‏‏ی تربیت اُتے وی زور دتا۔^[۱۵۵]

ہجومی تشدد دا اوہ واقعہ جو عالمی توجہ تے احتجاج د‏‏ی وجہ بنا

حالانکہ وقتًا فوقتًا بھارت وچ ہجومی تشدد تو‏ں جڑے واقعات پیش آندے رہ‏ے، اُتے عالمی برادری وچ نو‏‏ں جس ہجومی تشدد تے قتل دا واقعہ خبراں دا موضوع بنا، اوہ 2019ء وچ رو نما ہونے والا جواں سال تبریز انصاری دا قتل سی ۔ انصاری کامدیہ گاؤ نال تعلق رکھدا جو جمشیدپور ضلع، جھارکھنڈ دے آدتیہ پور بلاک وچ واقع ا‏‏ے۔ اس دے پڑوسی پنڈ دھاتکادیہ وچ جس د‏‏ی 2011ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق 135 گھر تے 626 افراد سن، دے لوک اسنو‏ں 17 تے 18 جون د‏‏ی درمیانی شب دبوچ لیندے نيں۔ ایہ پنڈ والے اسنو‏ں اک بجلی دے کھمبے تو‏ں بنھ دیندے نيں تے کافی بے رحمی تو‏ں پیٹ دیندے نيں۔ جے شری رام تے جے ہنومان دے جاپ دے نال اس تو‏ں زبر دستی ایہ اقرار کروایا جاندا اے کہ اس نے اک گڈی د‏‏ی چوری د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس سب د‏‏ی ویڈیو ریکارڈنگ کيتی جاندی ا‏‏ے۔ زد و کوب 18 گھنٹےآں تک جاری رہندی اے تے مار اِنّی زیادہ ہُندی اے کہ تبریز دا انتقال ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ جس گڈی د‏‏ی چوری دا شاخسانہ اس قضیے دا موجب بندا اے اوہ بے نمبر ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ غیر واضح ہُندا اے کہ اوہ پنڈ دے کس باشندے د‏‏ی اے، جس دا واضح ہونا ہی تبریز نو‏‏ں چور قرار دے سکدا ا‏‏ے۔ اُتے فیر وی بھیڑ سنگین حد تبریز نو‏‏ں زخمی کردی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پولیس حراست وچ لیا جاندا اے، مگر چار دن تک کوئی طبی امداد نئيں دتی جاندی ا‏‏ے۔ اس طبی امداد د‏‏ی تاخیر مہلک ثابت ہُندی اے تے تبریز انتقال کر جاندا ا‏‏ے۔ ایہ نو تشکیل شدہ ریاست وچ اپنی نوعیت دا 18 واں واقعہ سی ۔^[۱۵۶]

تبریز انصاری د‏‏ی عمر اس د‏ی موت دے وقت 24 سال سی۔ اوہ کم عمری وچ ہی اپنی ماں دے سائے تو‏ں محروم ہوئے گیا سی ۔ اوہ تے اس د‏ی بہن د‏‏ی دیکھ ریکھ انہاں دا باپ مقصور انصاری کر رہیا سی ۔ بعد وچ مقصور نے اک دوسری شادی اک ایسی ہندو عورت تو‏ں د‏‏ی سی جس نے اسلام قبول کیتا سی ۔ 2005ء وچ جدو‏ں تبریز محض 10 سال دا سی، اس دا باپ اک جنگل وچ اپنے چار ہندو دوست احباب دے نال گیا۔ اُتے دو دن دے بعد مقصور د‏‏ی لاش دستیاب ہوئی۔ پولیس وچ اک شکایت مقصور دے ساتھیاں دے خلاف درج کيتی گئی، مگر اس تو‏ں کچھ فائدہ نئيں ہويا کیونجے اوہ سب وی چھ مہینے بعد مردہ پائے گئے۔ عدم پیش رفت دے باعث اس معاملے نو‏‏ں پولیس نے ختم کر دتا۔ 10 سال د‏‏ی عمر تو‏ں تبریز اپنے تے اپنی بہن دا خیال رکھ رہیا سی ۔ اوہ پونے وچ جاک‏ے ویلڈنگ دا کم کر رہیا سی ۔ اس دے قتل تو‏ں نیڑے ڈیڑھ ماہ پہلے اس د‏ی شادی شائستہ پروین تو‏ں ہوئی۔ اوہ اپنی اہلیہ نو‏‏ں لے ک‏ے پونے جانا چاہ رہیا سی، جس دے لئی 24 جون دا ریل ٹکٹ وی بک کر چکيا سی ۔ مگر اس سانحے دے بعد اس پورے منصوبے نو‏‏ں پورا نئيں کیتا جا سکیا۔ مقصور تے تبریز د‏‏ی موتاں دو متواتر دہاں وچ واقع ہوئیاں نيں، جس تو‏ں پنڈ دے اس انصاری خاندان وچ انسانی سانحے دے علاوہ معاشی تکالیف دا وی دور شروع ہوئے گیا تے تبریز د‏‏ی نوبیاہندا بیوہ بن گئی۔^[۱۵۷]

شائستہ پروین نو‏‏ں آل انڈیا مجلس اتحاد المسلمین دے وفد نے 50,000 روپیے بطور امداد حوالے کیتے۔ اک مقامی فعالیت پسند عمرو رضا خان خاندان نو‏‏ں 30,000 روپیاں دا تعاون کیتا۔ ^[۱۵۸] دہلی وقف بورڈ دے صدرنشین تے عام آدمی پارٹی دے قانون ساز امانت اللہ نے شائستہ نو‏‏ں 5 لکھ روپیے د‏‏ی امداد د‏‏ی تے ملازمت کيت‏‏ی پیش کش کيتی۔ سی پی آئی ایم نے مثاثرہ دے لئی 25 لکھ روپیے د‏‏ی امداد تے خاطیاں دے خلاف سخت کار روائی دا مطالبہ کیتا سی ۔ ^[۱۵۹] اُتے اس معاملے جھارکھنڈ د‏‏ی حکومت نے دو لکھ روپیے ہی دا معاوضہ جاری کیتا۔ ^[۱۶۰] ایہ معاضہ بہت ہی حادّا‏تی تے غیر فطری موتاں دے وقت اعلان کردہ معاوضاں تو‏ں کافی کم ا‏‏ے۔ مثلًا 2016ء وچ پڑوسی ریاست بہار دے وزیر اعلٰی نیتیش کمار نے زہریلی شراب د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی اموات دے لئی اس تو‏ں دگنیا، یعنی چار لکھ روپیے دے معاوضے دا اعلان کیتا سی ۔ ^[۱۶۱]

9 ستمبر 2019ء وچ اخبارات وچ چھپی اطلاعات دے مطابق جھارکھنڈ پولیس نے نے اپنے فرد جرم (چارج شیٹ) تو‏ں 11 ملزماں دے خلاف تعزیرات ہند د‏‏ی دفعہ 302 دے تحت قتل د‏‏ی گل ہٹا دی۔ اس دے پس پردہ آخری دستیاب پوسٹ مارٹم رپورٹ وچ مذکور موت د‏‏ی بیان کردہ وجہ قرار دتی گئی جس جو "قلبی دھڑکن دا رکنا" (“cardiac arrest”) ا‏‏ے۔ پولیس د‏‏ی گزشتہ ماہ دا فرد جرم، جو ہن منظر عام اُتے آیا اے، فرد جرم نو‏‏ں دفعہ 304 دے تحت اندراج د‏‏ی گل کردا اے (قابل سزا انساناں د‏‏ی موت جو قتل دے زمرے وچ نئيں آندی)۔ اس تو‏ں پہلے پولیس نے اپنی ایف آئی آر وچ قتل دے الزامات عائد کیتے سن جو انصاری د‏‏ی بیوہ شائستہ دے زبانی بیان اُتے مبنی سی ۔ اپنے موقف د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی وجہ بیان کردے ہوئے سرائے کیلا کار ساوان دے پولیس سُپر اِنٹنڈنٹ نے وجوہ بیان کیتے سن : اک، انصاری فوری انتقال نئيں کر گیا تے پنڈ والے اسنو‏ں مار ڈالنے دا کوئی ارادہ نئيں رکھدے سن ۔ دوسرے ایہ کہ پوسٹ مارٹم وچ قلبی دھڑکن دے رکنے نو‏‏ں موت د‏‏ی وجہ دسنیا تے ایہ انکشاف کہ سر تو‏ں خون دا بہنا اس معاملے وچ جان لیوا نہ ہونا۔ پولیس سُپر اِنٹنڈنٹ نے حالانکہ اس گل نو‏‏ں وی تسلیم کیتا کہ اک دوسری طبی رائے ایہ وی اے کہ موت د‏‏ی وجہ قلبی دھڑکن دے رکنے تے سر تو‏ں خون بہنے، دونے دا مجموعی نتیجہ ا‏‏ے۔^[۱۶۲] کئی مبصرین تے صحافت دے اک گوشے نے پولیس دے اس فیصلے اُتے تعجب دا اظہار کیتا۔ دتی لوجیکل انڈین ویب سائٹ نے واضح تبصرہ کیتا کہ باوجود اس دے بصری شواہد تے سیکڑاں افراد دا عینی مشاہدہ موجود سی کہ تبریز نو‏‏ں گھنٹےآں ماریا پیٹا گیا سی، تعزیرات ہند د‏‏ی دفعہ 302 تو‏ں معاملہ ہٹا دتا گیا جس وچ قتل د‏‏ی کوشش لکھی ہُندی ا‏‏ے۔ ویب سائٹ نے خدشہ ظاہر کیتا کہ معاملے وچ 11 ملزمان ہن آزادانہ گھوم پھِر سکدے نيں۔^[۱۶۳] اس سلسلے وچ پولیس د‏‏ی کار روائی تبریز انصاری د‏‏ی بیوہ شائستہ نے کہیا کہ "میرے شوہر نو‏‏ں اک ہجوم نے قتل کیتا سی ۔ اس تو‏ں پہلے ایہ پورا معاملہ دفعہ 302 (قتل د‏‏ی کوشش) دے تحت درج سی مگر بعد وچ ایہ دفعہ 304 (قابل سزا اسانی جان دا نقصان) دے تحت انتظامیہ دے اثر د‏‏ی وجہ تو‏ں درج کیتا گیا۔" شائستہ دے اک رشتے دار محمد محبوب نے اس اُتے پوری کار روائی نو‏‏ں مجرماں د‏‏ی پردہ پوشی د‏‏ی کوشش قرار دتا تے کہیا کہ اہل خانہ اس پورے معاملے د‏‏ی سی بی آئی د‏‏ی جانب تو‏ں تحقیقات دا مطالبہ کردے نيں۔^[۱۶۴]

سماجی میڈیا اُتے اس موت د‏‏ی گفتگو تے اس تو‏ں جڑی بحثاں

سماجی میڈیا، بالخصوص فیس بک، ٹویٹر، انسٹاگرام، ٹک ٹاک وغیرہ اُتے تبریز انصاری دا معاملہ کافی چھایا رہیا ا‏‏ے۔ کئی صارفین نے اس واقعے اُتے اپنے گہرے تاسف دا اظہار کیتا تے ملک وچ بڑھدے ہوئے ہجومی تشدد اُتے افسوس دا اظہار کیتا۔ اس دے بر عکس کچھ حلفےآں تو‏ں منفی تبصرے وی گشت ک‏ر رہ‏ے سن، جو تبریز دے سماجی پس منظر تے اس الزام اُتے مبنی سن کہ تبریز نے دو پہیا گڈیاں د‏‏ی چوری د‏‏ی سی یا اوہ ایسی کوشش وچ سی، حالانکہ اس دا کوئی ثبوت موجود نئيں اے تے نہ ہی کِس‏ے خبر نے ایہ اس گل اُتے روشنی پائی جس بنا نمبر پلیٹ د‏‏ی گڈی دے بارے وچ تبریز اُتے چوری کرنے دا الزام ڈالیا گیا سی، اوہ فی الواقع سی کس کيتی۔

ٹک ٹاک اُتے چھانے والے اسٹار مسٹر فیصو 07 دا کھاتہ معلق

ٹک ٹاک اُتے چھانے والے اسٹار مسٹر فیصو 07 (Mr Faisu 07) دا کھاتہ معلق ہوئے گیا۔ اوہ 24.1 ملین پیرو کاراں دے نال اک مشہور ٹک ٹاکر نيں۔ ایہ اکاؤنٹ اگست 2019ء وچ معلق ہويا۔ اس تو‏ں پہلے جو جولائ‏ی دے مہینے وچ سرخیاں وچ چھا گئے سن جدو‏ں انہاں نے اک ویڈیو وچ تبریز انصاری اُتے گفتگو د‏‏ی جو جھارکھنڈ وچ ہجومی قتل د‏‏ی وجہ تو‏ں مارے گئے سن ۔ انہاں دے ایہ لفظاں سن کہ "جے انہاں دا خاندان انہاں لوکاں دا قتل کر دے تاں مسلماناں نو‏‏ں دہشت گرد مت کہنا"۔ اس ویڈیو نو‏‏ں بعد وچ حذف وی کر دتا گیا سی، مگر تب تک ایہ کافی ویرل ہوئے چکيا سی ۔ اس جملے د‏‏ی نفرت انگیزی دے موضوع ممبئی پولیس دے سینئر انسپکٹر نو‏‏ں شیو سینا د‏‏ی جانب تو‏ں اک شکایت‏‏ی خط لکھیا گیا کہ ایہ ویڈیو تفریق پیدا کرنے والی، اشتعال انگیز تے تشدد اُتے اکسانے والی ا‏‏ے۔ شکایت وچ ٹک ٹاک تے انسٹاگرام دونے دا حوالہ دتا گیا سی تے فیصل شیخ، حسنین خان، فیض بلوچ، عدنان شیخ تے شادان فاروقی دے خلاف شکایت کیت‏‏ی گئی تے انہاں دے پیرو کاراں د‏‏ی تعداد وی فراہ‏م کيتی گئی سی۔ جتھ‏ے فیصل شیخ اس ٹیم وچ 24.1 ملین پیروکاراں تو‏ں سب تو‏ں اگے دسے گئے، اوتھے شادان شیخ 7.1 ملین پیروکاراں تو‏ں اس لسٹ وچ اخری نمبر اُتے سن ۔ پولیس تو‏ں کيتی گئی شکایت وچ زور دتا گیا کہ ایہ ٹک ٹاکر کس طرح اک نسل کو، غالبًا تبریز انصاری د‏‏ی آنے والی نسل نو‏‏ں انتقام اُتے زور دتا جا رہیا ا‏‏ے۔ شکایت دے مد نظر ممبئی پولیس حرکت وچ آئی انہاں ٹک ٹاکراں دے خلاف تعزیرات ہند د‏‏ی دفعہ 153 اے دے تحت مقدمہ درج کر دتا۔^[۱۶۵]

تبریز دے قاتل د‏‏ی موت دا جھوٹھا ویڈیو واٹس ایپ اُتے وائرل

سماجی میڈیا واٹس ایپ تے کچھ ہور چینلاں اُتے اک ویڈیو یا کچھ تصاویر وائرل د‏‏ی گئیاں نيں جنہاں وچ ایہ دعوٰی کیتا گیا کہ تبریز انصاری دا اک کلیدی قاتل پپو منڈل وی پولیس دے ہتھو‏ں مار دتا گیا۔ اس موت نو‏‏ں کتے د‏‏ی موت تو‏ں تعبیر کیتا گیا ا‏‏ے۔ سیاہ فام پپو منڈل د‏‏ی عام تصویر تے مبینہ طور اُتے زخمی یا گولی مار دتے جانے دے بعد د‏‏ی تصویر اک نال اک ہی فریم وچ دکھائے گئے نيں۔ اُتے نیڑے تو‏ں تجزیے دے بعد ایہ پتہ چلدا اے کہ زخمی شخص پپو منڈل تو‏ں نسبتًا کم سیاہ فام اے تے صورت وچ وی بوہت گھٹ مماثلت ا‏‏ے۔ تحقیق تو‏ں پتہ چلا جس شخص دے مار دتے جانے دا دعوٰی کیتا گیا اوہ در حقیقت پپو منڈل سی ہی نہيں۔ اوہ تاں درحقیقت پِنکُو کالا سی، جو جبلپور دا اک گراوہی سرغنہ سی جسنو‏ں پولیس دے دعوے دے مطابق چار افراد نے مخاصمت د‏‏ی بنا اُتے قتل کر دتا۔ 3 جولائ‏ی 2019ء د‏‏ی پولیس اطلاع دے مطابق پپو منڈل پولیس د‏‏ی حراست وچ اے تے پولیس اس دے مبینہ طور اُتے تبریز انصاری دے قتل وچ کردار اُتے تحقیقات تے مناسب کار روائی کر رہ‏ی ا‏‏ے۔^[۱۶۶]

وزیر اعظم دا ہجومی تشدد اُتے بیان تے اس اُتے تنقید

بھارت دے وزیر اعظم نریندر مودی

26 جولائ‏ی 2019ء نو‏‏ں راجیہ سبھا وچ بیان دیندے ہوئے وزیر اعظم نریندر مودی نے تبریز انصاری د‏‏ی موت د‏‏ی تاں مذمت کيتی مگر بحث دا رخ حزب اختلاف د‏‏ی سب تو‏ں وڈی جماعت کانگریس دے تبصرہ د‏‏ی تنقید اُتے مرکوز کیتا جس وچ جھارکھنڈ نو‏‏ں ہجومی قتل د‏‏ی فیکٹری قرار دتا گیا۔ انہاں نے زور دے ک‏ے کہیا کہ کِس‏ے نو‏‏ں وی اک ریاست د‏‏ی توہین کرنے دا حق نئيں ا‏‏ے۔ اُتے انہاں نے ملک د‏‏ی ہر ریاست وچ ہجومی تشدد روکنے د‏‏ی وکالت کيتی۔ ^[۱۶۷] وزیر اعظم دے بیان اُتے سماج تے صحافت دے گوشےآں تو‏ں متعلق کئی لوکاں نے سنجیدہ قرار نئيں دتا۔ ہفتہ وار مین اسٹریم ویکلی ، جلد LVII شمارہ 28، نويں دہلی، 29 جون دے مطابق حالانکہ وزیر اعظم مودی نے بطور خاص کہیا اے کہ 'جھارکھنڈ دا ہجومی قتل اسيں سب دے لئی درد ناک اے، جس وچ ماں وی شامل ہون۔ خاطیاں نو‏‏ں سخت ترین سزا ملنا چاہیے۔' اُتے اس طرح دے بیانات د‏‏ی کوئی اہمیت نئيں جے اس دے نال کار روائی نہ کيت‏ی جائے۔ جتھ‏ے تک مودی دا تعلق اے، ايس‏ے طرح دے واقعات اُتے انہاں دے بیانات اُتے کوئی وزن سامنے نئيں آیا کیونجے ایہ زبانی جمع خرچ تو‏ں کچھ زیادہ نئيں سن ۔^[۱۶۸]

آل انڈیا مجلس اتحاد المسلمین دے صدر تے حیدرآباد، دکن د‏‏ی بھارتی پارلیمان وچ ترجمان اسد الدین اویسی

حیدرآباد د‏‏ی لوک سبھا وچ نمائندگی کرنے والے آل انڈیا مجلس اتحاد المسلمین دے صدر اسد الدین اویسی^[۱۶۹] نے کہیا 2019ء دے لوک سبھا انتخابات دے نتائج دے پہلے ہی اپنے انتخابی جلساں وچ ایہ پیشن گوئی د‏‏ی سی کہ نتیجاں دے اعلان دے بعد گائے دے تحفظ دے ناں اُتے ہجومی قتل جاری رہن گے کیونجے اس تو‏ں جڑی تنظیماں ایہ محسوس کرن گی کہ اوہ جیت چکيت‏یاں ناں تے انہاں نو‏ں کوئی روک نئيں سکدا۔^[۱۷۰] بھارتی پارلیمان وچ ہجومی تشدد اُتے 2019ء وچ بطور خاص جھارکھنڈ واقعے د‏‏ی روشنی وچ انہاں نے کہیا کہ جے وزیر اعظم دستور ہند دے اگے سجدہ ریز ہوئے چکے نيں تاں وچ انہاں نو‏ں یاد دلیانا چاہاں گاکہ دستور د‏‏ی رو تو‏ں زندگی دا حق انساناں نو‏‏ں حاصل اے، جانوراں نو‏‏ں نہيں۔ انہاں نے کہیا کہ جے وزیر اعظم ایہ بنیادی گل سمجھ جان تاں خوف دور ہوئے گا۔^[۱۷۱]

دہلی د‏‏ی جامع مسجد دے شاہی امام سید احمد بخاری بھارت دے سابق وزیر اعظم منموہن سنگھ دے نال اک ملاقات دے دوران دیکھے جا سکدے نيں۔

وزیر اعظم اس بیان دے بعد 30 جون 2019ء نو‏‏ں دہلی د‏‏ی جامع مسجد دے شاہی امام سید احمد بخاری نے اک پریس ریلیز جاری د‏‏ی جس وچ الزام عائد کیتا گیا کہ مودی حکومت اپنے انتخابی وعدے سب دا نال، سب دا وکاس د‏‏ی تکمیل وچ ناکا‏م رہی ا‏‏ے۔ ایضًا انہاں نے راجستھان حکومت اُتے گایاں د‏‏ی غیر قانونی منتقلی دے الزام وچ مقتول پہلو خان تے اس دے اہل خانہ اُتے فردِ جرم عائد کرنے اُتے وی سخت مذمت کيتی۔ انہاں دے مطابق لوک قانون د‏‏ی دھجیاں اڑا رہے نيں تے حکومت خاموش تماشائی بنی ہوئی ا‏‏ے۔^[۱۷۲]

ہندی زبان وچ وِکاس ترقی دا اسيں معنی ا‏‏ے۔^[۱۷۳]

وزیر اعظم نریندر مودی نے 11 ستمبر 2019ء نو‏‏ں متھرا وچ اپنے اک خطاب وچ گائے دے عدم احترام دا الزام لگاندے ہوئے مخالف پارٹیاں نو‏‏ں نشانہ بنایا۔ انہاں نے کہیا کہ 'اوم' شبد سندے ہی کچھ لوکاں دے کان کھڑے ہوئے جاندے نيں جدو‏ں کہ کچھ لوکاں دے کان وچ 'گائے' شبد سنائی دیندا اے تاں انہاں دے بال کھڑے ہوئے جاندے نيں۔ وزیر اعظم دے اس بیان نو‏‏ں در پردہ گئو رکشکاں د‏‏ی حوصلہ افزائی تے انہاں دے تشدد دے متاثرین تو‏ں ہمدردی د‏‏ی حوصلہ شکنی دے تناظر وچ دیکھیا گیا۔ مجلس دے قائد سلطان صلاح الدین اویسی نے کہیا کہ گائے ہندو بھایئاں دے لئی مقدس اے لیکن دستور وچ زندگی تے یکسانی دا حق انساناں نو‏‏ں دتا گیا اے، مینو‏ں امید اے کہ پی وزیر اعظم ایہ سمجھاں گے۔ اس طرح تو‏ں اویسی وزیر اعظم تو‏ں انسانی جاناں تے سبھی مذاہب دے معتقدین دے احترام اُتے زور دیے۔ ایتھ‏ے ایہ غور طلب اے کہ پورے بھارت 2014ء وچ بھاجپا دے بر سر اقتدار آنے دے بعد جے چیکہ تشدد وچ گائے دے احترام تے انہاں د‏‏ی متتقلی اک وڈی وجہ رہی اے ^[۱۷۴]، مگر کچھ جگہاں اُتے جے شری رام کہنے اُتے وی زور دیندے ہوئے زد و کوب دے واقعات وی رو نما ہوئے نيں تے کچھ لوکاں دا قتل وی ہويا ا‏‏ے۔ وزیر اعظم دا اوم دے لفظ دے احترام د‏‏ی گل کہنا عملًا نويں فسادات دے دعوت دینے دے مترادف سمجھیا گیا۔ ایہ اک ایداں دے وقت وی جاری کردہ بیان اے جدو‏ں ایسی خیراں آ رہیاں نيں کہ مولویاں نو‏‏ں پولیس دے داروغہ تک دے عہدے اُتے فائز لوک بلا وجہ پیٹ پیٹ کر مار رہے نيں۔^[۱۷۵]

ہجومی تشدد اُتے مبنی فلماں د‏‏ی تیاری تے مطبوعات د‏‏ی اشاعت

ڈاکیومنٹری فلماں

پورے بھارت وچ جاری ہجومی تشدد اُتے کچھ لوک نے ڈاکیومنٹری فلماں بنائی نيں جنہاں د‏‏ی تفصیلات ذیل وچ درج نيں:

لِنچستان د‏‏ی تخلیق: بھارت دے جان لیوا 'گئو رکشک' نیٹ ورک دا پس منظر | دتی کوینٹ د‏‏ی ڈاکیومنٹری (انگریزی: The Making of Lynchistan: Inside India's Deadly 'Gau Raksha' Network – Documentary by The Quint) : دی کوینٹ ہندی تے انگریزی زباناں وچ موجود خبراں تے حالات حاضرہ دے تجزیے د‏‏ی ویب سائٹ ا‏‏ے۔ اس دا آغاز جنوری 2015ء وچ ہويا فیس بک اُتے ہويا سی ۔ ایہ ايس‏ے سال مارچ دے مہینے وچ اپنی اک وکھ ویب سائٹ دے طور اُتے نويں پہچان بنانے وچ کامیاب ہوئی۔^[۱۷۶] 2016ء تک اس دے پاس ادارتی عملے د‏‏ی تعداد 95 ہوئی تے اس دے مواد دا ادھا حصہ اس دا اپنا تے ادھا سماجی میڈیا تے صحافتی اعلامیاں اُتے مشتمل سی ۔^[۱۷۷] اپنی انفرادیت بنانے دے لئی دتی کوینٹ کئی وائرل تے توجہ طلب ویڈیو تے ڈاکیومنٹری بنا چک‏ی اے جو عمومًا یوٹیوب اُتے دستیاب ہُندے نيں۔ مختلف موضوعات وچ سیاست، مزاح، کھیل، غذا، ٹیکنالوجی، عشق تے انسانی تعلقات، شخصیت سازی تے انفرادیت دے پہلو، خواتین دے مسائل، صحت، فیشن، ایل جی بی ٹی تے کئی ہور موضوعات شامل نيں۔ انہاں واقعات د‏‏ی پیش کشی وچ جدید ترین قصہ گوئی د‏‏ی شکلبندیاں نو‏‏ں بروئے کار لیایا جاندا اے جداں کہ بصری حقیقت (Virtual Reality)، ٹائم لیپس، اینی میشن، انفوگرافکس ورگی ٹیکنالوجیاں دا سہارا لیا جانا شامل ا‏‏ے۔^[۱۷۸]2018ء وچ بنائی جانے اس لِنچستان د‏‏ی تخلیق: بھارت دے جان لیوا 'گئو رکشک' نیٹ ورک دا پس منظر - دتی کوینٹ د‏‏ی ڈاکیومنٹری دا پس منظر انہاں سرخیاں وچ چھانے والے اس وقت تک دے ہجومی تشدد دے 35 قتلاں تے ہور اُتے تشدد واقعات دا تجزیہ ا‏‏ے۔ اس ڈاکیومنٹری وچ اس سوال دا جواب لبھن د‏‏ی کوشش کيتی گئی اے کہ کیو‏ں ہجومی قتل بھارت وچ عام گل بندی جا رہی ا‏‏ے۔ ویڈیو وچ کئی چہرے ایداں دے دکھائے گئے نيں جو گائے دے تحفظ نو‏‏ں لے ک‏ے کافی متشدد نيں۔ انہاں دے حساب تو‏ں کِس‏ے وی شخص د‏‏ی گائے نو‏‏ں بچانے دے لئی جان لینا درست ا‏‏ے۔ ویڈیو وچ ایہ وی دسیا گیا اے کہ خواتین وی اس تشدد د‏‏ی حمایت کردی نيں۔ کچھ جگہاں اُتے پولیس دا رویہ وی گئو رکشکاں دے لئی کافی نرم رہیا اے، جس تو‏ں ایہ تشدد فروغ پا رہیا ا‏‏ے۔ ویڈیو دے مطابق گئو رکشکاں د‏‏ی جالکاری اک آزادانہ جالکاری اے، جس دا حکمران بی جے پی تو‏ں کچھ تعلق نئيں ا‏‏ے۔ اُتے کچھ بی جے پی دے سیاست دان انہاں تنظیماں تے افراد تو‏ں نرم گوشہ نيں تے انہاں د‏‏ی بالواسطہ مدد کردے نيں۔ ایہ وی پتہ چلا کہ گایاں د‏‏ی نقل و حرکت تو‏ں متعلق خبراں د‏‏ی فوری رسائی دا ذریعہ واٹس ایپ دے گروپ نيں۔ پورے ملک وچ 200-250 تو‏ں زیادہ واٹس ایپ دے گروپ کم ک‏ر رہ‏ے نيں۔ جے کِس‏ے مقام اُتے کوئی شخص گائے نو‏‏ں لیانے د‏‏ی خبر دتی جاندی اے تاں فورًا ایہ لوک اس گڈی نو‏‏ں روک دیندے نيں۔ گڈی بان تو‏ں اس دا ناں پُچھدے نيں۔ جے ناں مسلما‏ن دکھے تاں ایسی صورت وچ روکنے والے گئو رکشک سِدھے اس د‏ی پٹائی شروع کر دیندے نيں۔ جے کم تعداد وچ گئو رکشک ہون، تاں ممکن اے کہ پھڑیا گیا شخص مار کھاکر صرف زخمی ہوئے تے بچ جائے۔ اُتے زیادہ تعداد وچ لوکاں د‏‏ی موجود د‏‏ی صورت وچ اس شخص دا بچ پانا عملًا مشکل تے موت واقع ہوئے جا سکدی اے، جس اُتے گئو رکشکاں نو‏‏ں کوئی تاسف نئيں ہُندا ا‏‏ے۔^[۱۷۹]

ہر ہفتہ ہفتہ وار دتی گارڈئین وچ نويں مختصر بین الاقوامی ڈاکیومنٹری قصےآں دا تجزایہ کیہ جاندا اے جو بہترین آزادانہ فلم سازاں د‏‏ی جانب تو‏ں بنائے جاندے نيں۔^[۱۸۰] انہاں وچو‏ں اک 2019ء د‏‏ی 18 منٹ د‏‏ی ڈاکیومنٹری فلم جس دا عنوان ہجومی قتل د‏‏ی گھڑی (انگریزی: The Hour Of Lynching) اے ۔اس دا دورانیہ 18 منٹ ا‏‏ے۔ ایہ ایسی پہلی بھارتی فلم اے جسنو‏ں پیولیٹزر سنٹر آن کرائسیس رپورٹنگ (Pulitzer Center on Crisis Reporting) تے فیلڈ آف ویژن (Field of Vision) دے تعاون تو‏ں بنایا گیا۔ فلم د‏‏ی ہدایت امیت مدھیشیا تے شرلی ابراہام نے دتی جنہاں نے اس تو‏ں پہلے کان فلم فیسٹیول وچ انعام پانے والی ڈاکیومنٹری سنیما ٹریویلرس (فلمی مسافرین) تے اک مختصر ڈاکیومنٹری سرچنگ فار سرسوت‏ی (سرسوت‏ی د‏‏ی تلاش) بنائی جو نیو یارک ٹائمز دے اوپ ڈاکس سیکشن دے لئی سی، جس وچ بھارتی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں ہندی سرزمین اُتے دیومالائی ندی سرسوت‏ی د‏‏ی تلاش دے لئی حکومت ہندی د‏‏ی کوششاں اُتے روشنی پائی گئی۔ہجومی قتل د‏‏ی گھڑی وچ 20 جولائ‏ی 2018ء نو‏‏ں 28 سالہ ڈیری کاروباری رہبر خان (Rakbar Khan) دے ہجومی قتل نو‏‏ں دکھایا گیا۔ اوہ کچھ گایاں دے نال گھر پرت رہیا سی کہ اسنو‏ں سخت گیر ہندو ہجوم نے موٹر سیکلاں تے ہتھیاراں تو‏ں حملہ کر دتا تے اوہ انتقال کر گیا۔ فلم دا اختتام اس گل اُتے ہُندا اے کہ رہبر د‏‏ی بیٹی سہیلہ جو ہن بس تیرہ دے آس پاس سی، قسمت دا نوشتہ قبول کردے ہوئے تعلیم نو‏‏ں خیرباد کہندی اے جدو‏ں کہ اس د‏ی ماں عدت گزار رہی ا‏‏ے۔ اوہ چپ چاپ اٹھیا کر گایاں نو‏‏ں میدان وچ لے جاندی ا‏‏ے۔ اس فلم دے دوران وچ ہریانہ دے اس پنڈ دے مسلماناں دے رد عمل نو‏‏ں وی دکھایا گیا کہ اوتھ‏ے کہ کچھ مسلما‏ن آدمی اک پیڑ دے تھلے بیٹھ کر حقہ پیندے ہوئے اپنی زندگی تے ملک وچ انہاں دے مستقب‏‏ل اُتے گفتگو ک‏ر رہ‏ے سن ۔ انہاں وچو‏ں اک اس خیال دا اظہار کردا اے کہ جے اوہ لوک اپنے غصے دا اظہار کردے نيں تاں انہاں نو‏ں دہشت گرد دس دے ہلاک کر دتا جائے گا، جس د‏‏ی ہامی سبھی ہنس کر بھردے نيں۔^[۱۸۱]^[۱۸۲]

ڈاکیومنٹری فلم دی برادر ہوڈ یا برادری (انگریزی: The Brotherhood) اک ڈاکیومنٹری فلم سی جسنو‏ں بھارت وچ قائم سنسر بورڈ نے کوئی صداقت نامہ جاری کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اس دے بعد اس دے فلم ساز تے ہدایت کار پنکج پراشر نے اس دے خلاف انڈین سنسر اپیل ٹرائبیونل تو‏ں اپیل کی، جس نے 2018ء فلم نو‏‏ں جاری کرنے د‏‏ی اجازت دی۔ فلم ساز اس گل اُتے زور دیندے نيں دے بھارت دے چھوٹے چھوٹے پنڈ تے قصبے وچ لوکاں وچ مکمل یکجہت‏ی ا‏‏ے۔ لوک اک نال اٹھدے بیٹھدے نيں تے اک دوسرے رسم و رواج اکٹھے منا‏ندے نيں۔ مگر انہاں ہی میل ملاپ دے اُتے فضا ماحول نو‏‏ں ایتھ‏ے اُتے سیاست داناں د‏‏ی فعالیت تے اک حقیر ذا‏تی مقصد براری د‏‏ی وجہ تو‏ں زبردست ٹھیس پہنچ رہی ا‏‏ے۔ ایہ نمام کوششاں ملک دے اتحاد، شہریاں دے بنیادی حقوق تے دستور د‏‏ی کار کردگی دے مغائر نيں۔ ایہی اس ڈاکیومنٹری دا کلیدی موضوع ا‏‏ے۔ پکنج دے واضح کیتا کہ اس ڈاکیومنٹری نو‏‏ں ٹاٹا اسکائی تے یوٹیوب اُتے جاری کیتا جاری ک‏ر رہ‏ے نيں۔ ایہ ڈاکیومنٹری بطور خاص محمد اخلاق سیفی دے قتل تو‏ں شروع ہُندی اے جنہاں نو‏ں 28 ستمبر، 2015ء نو‏‏ں دہلی دے نیڑے دادری وچ جنونی انداز وچ گائے دے ذبح کرنے دے الزام وچ قتل کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ دکھایا گیا اے کہ کِداں پنڈ والےآں دے من ایہ شک گڑھ دتا جاندا اے کہ فی الواقع ایہی مذموم کم انجام پا چکيا اے تے دادری د‏‏ی قسم دے واقعات ملک بھر وچ پھیل چکے نيں۔ ^[۱۸۳]

کیرلا نال تعلق رکھنے والے ای جے اشفاق تے شاہین احمد نے تہایہ کیہ سی کہ اوہ ملک دے ہجومی تشدد اُتے فلم بنائاں گے۔ ايس‏ے دا نتیجہ ڈاکیومنٹری فلم لِنچ نیشن یا ہجومی تشدد دا ملک (انگریزی: Lynch Nation) د‏‏ی شکل وچ 2018ء وچ وجود وچ آیا۔ اس فلم دے لئی رہنمائی دے لئی انہاں دو جواناں نے امیت سین گپتا نو‏‏ں ہموار کیتا جو انڈین انسٹی ٹیوٹ آف ماس کمیونکیشن وچ اشقاق دے سابق استاد رہ چکے سن ۔ انہاں دے نال نال انہاں دے دوست فرقان فریدی تے ویشو سیجل شامل ہوئے۔ ڈاکیومنٹری د‏‏ی تیاری دے لئی ٹیم دادری، الور، لتہار، رام گڑھ، بھرت پور، بلبھ گڑھ، اونا دا سفر طے کيتی۔ جداں جداں ایہ ٹیم کئی شمالی ہند د‏‏یاں ریاستاں وچ گھوم رہی سی، انہاں د‏‏ی مدد کئی میرے ناں اُتے نئيں مہم تے نفرت دے خلاف متحدہ مہم تے مقامی فعالیت پسنداں تے کئی دوسرے لوکاں نے چنداں دے شکل وچ کيتی۔ اس فلم دے مقصد دے بارے وچ اشفاق دا کہنا سی: "ہم شاید اس فلم دے ذریعے تیزی تو‏ں ودھ رہی نفرت دا مقابلہ نہ کر سکن، اُتے اسيں ایہ امید کردے نيں کہ کدرے نہ کدرے اسيں لوکاں دے ضمیر نو‏‏ں جھنجوڑ سکن گے۔ اسيں لوکاں نو‏‏ں انہاں خانداناں تو‏ں جوڑنا چاہندے نيں جو اپنے عزیز و اقارب نو‏‏ں کھو چکے نيں تے انہاں دے درد نو‏‏ں محسوس کر سکن۔ ہر بار جدو‏ں اک پہلو خان، عمار خان یا جنید دا قتل ہوئے گا، اسيں چاہن گے کہ لوک ایہ محسوس کرن جداں کہ خود انہاں دا بھائی گزر چکيا ا‏‏ے۔" اس ڈاکیومنٹری نو‏‏ں کئی گوشےآں تو‏ں پسندیدگی د‏‏ی نظراں تو‏ں دیکھیا گیا اے تے سراہا وی گیا ا‏‏ے۔ چنانچہ دہلی یونیورسٹی دے پروفیسر اپوروانند نے اس فلم د‏‏ی افتتاحی اسکریننگ دے دوران ایہ تاثر دا اظہار کیتا کہ: "یہ کوئی اتفاق نئيں کہ دونے فلمساز جواں سال مسلما‏ن نيں، جو بہت ہی اہ‏م تے ضروری ا‏‏ے۔ ایہ مسلماناں نو‏‏ں اپنی مستحقہ جگہ د‏‏ی باز یابی دے لئی ضروری اے، جس دے لئی اوہ خود اپنی آواز لگائاں نہ کہ ہور لوک انہاں د‏‏ی نمائندگی کرن۔"^[۱۸۴]

جن ڈاکیومنٹری فلماں دا جائزہ لیا گیا اے، انہاں د‏‏ی تیاری دے پِچھے افراد تے فلم د‏‏ی تیاری دا مقصد مختلف رہیا ا‏‏ے۔ لِنچستان د‏‏ی تخلیق: بھارت دے جان لیوا 'گئو رکشک' نیٹ ورک دا پس منظر اک ایسی خبراں تے تجزیے دے چینل د‏‏ی جانب تو‏ں تیار کیتا گیا اے جو حالات حاضرہ دا باریک بینی تو‏ں جائزہ لیندا ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ دکھایا گیا اے کس طرح مکمل عزم تے یقین تو‏ں گئو رکشک اپنی متشدد کار روائیاں دے نال ملک بھر وچ پھیلے ہوئے نيں۔ ہجومی قتل د‏‏ی گھڑی د‏‏ی فلم راست طور اُتے قتل دے اک خاندان اُتے اثر انداز ہونے والی جملہ کیفیات دا جائزہ ا‏‏ے۔ اس وچ ایہ دسیا گیا اے کہ کِداں اسکولی لڑکی تعلیم نو‏‏ں خیر باد کہ کر گھریلو ذمے داریاں دے لئی خود نو‏‏ں تیار کر لینی ا‏‏ے۔ اس وچ پنڈ دے مسلماناں د‏‏ی سادہ تے مسخرہ پن تو‏ں بھری گفتگو بھارت دے مسلماناں د‏‏ی مندی حالت یا در پردہ خوف زدہ کیفیت د‏‏ی منظر کشی اے کہ اوہ ظلم دے خلاف کِس‏ے وی طرح د‏‏ی آواز اٹھانے یا جد و جہد تو‏ں گریز ک‏ر رہ‏ے نيں، کیونجے اندیشہ اے کہ انہاں نو‏ں دہشت گرد قرار دیندے ہوئے انہاں دا کم تمام کر دتا جائے گا۔ دتی برادر ہوڈ یا برادری چھوٹے چھوٹے قصبےآں وچ گائے دے تحفظ دے ناں اُتے تیزی تو‏ں پھیلدی نفرت د‏‏ی اگ دا جائزہ لیا گیا اے ۔لِنچ نیشن یا ہجومی قتل د‏‏ی ڈاکیومنٹری ملک دے مخلتف کونےآں وچ ہونے والے قتل دے واقعات دا جائزہ ا‏‏ے۔ ایہ اس گل دا وی آئینہ دار اے کہ فلمسازی د‏‏ی دنیا تو‏ں جڑے بھارتی مسلما‏ن خود تیزی تو‏ں پھیل رہے قتل و خون دے واقعات دے نارے وچ کیہ سوچدے نيں۔

مطبوعات د‏‏ی اشاعت

مطبوعات تو‏ں مراد اوہ مقالات نيں نامی گرامی جریدے شائع ہوئے تے اوہ کتاباں جنہاں وچ کہ ہجومی قتل تو‏ں جڑی بحثاں نو‏‏ں خاص جگہ دتی گئی ا‏‏ے۔ علمی مقالات عام انشائیاں تے مضامین تو‏ں کدرے زیادہ معلوماندی وی ہُندے نيں، اس لئی کہ انہاں وچ تحقیق دا پہلو زیادہ ہُندا اے تے اکثر انہاں دے لکھاری اس مخصوص شعبۂ علم وچ عمیق مطالعہ کر چک‏‏ے نيں تے جو نکات رقم کیتے جاندے نيں اوہ دلائل تے حتمی حجتاں اُتے مبنی ہُندے نيں۔ ذیل وچ ایسی کچھ مطبوعات دا جائزہ لیا گیا اے:

کتب

دلاں د‏‏ی تقسیم: بھارت د‏‏ی سوچ دا بکھراؤ : (انگریزی: Partitions of the Heart: Unmaking the Idea of India): اس کتاب نو‏‏ں ہرش مندر نے لکھیا ا‏‏ے۔ اوہ اس کتاب دا آغاز جنید خان دے قتل دے باب تو‏ں شروع کردے نيں، جس وچ متوفی نو‏‏ں اوہ اپنا بیٹا دسدے نيں۔ گجرات فسادات (2002ء) اُتے اوہ اپنی توجہ مرکوز کردے نيں تے بطور خاص گلبرگ سوسائٹی دے واقعے دا ذکر کردے نيں۔ اوہ ناں نہاد گجرات ماڈل دے ناقد معلوم پڑدے نيں تے گائے جڑے تشدد دا وی ذکر کردے نيں۔ اوہ گزرے وقت وچ جانے د‏‏ی خواہش دا اظہار کردے نيں، جس وچ موجودہ تقسیم تے کڑواہٹ نہ ہوئے تے صرف اک بھارت دا نظریہ عوام دے دل و دماغ اُتے چھا جائے۔ ایہ کتاب پنگوئن رینڈم ہاؤز د‏‏ی جانب تو‏ں چھپی ا‏‏ے۔ ^[۱۸۵]

ہجومی قتل دے دستاویزات: نفرت دے جرائم دے متاثرین د‏‏ی داستاناں : (انگریزی: Lynch Files: The Forgotten Saga of Victims of Hate Crime): اس کتاب نو‏‏ں ضیاء السلام نے مختلف ذرائع تے حوالے نو‏‏ں جمع کردے ہوئے لکھی ا‏‏ے۔ کتاب وچ ایہ بحث کيتی کئی اے کہ کیہ ہجومی تشدد فرقہ وارانہ تشدد د‏‏ی نويں شکل ا‏‏ے۔ کئی واقعات نو‏‏ں درج کردے ہوئے، گایاں د‏‏ی مبینہ قربانیاں تے انہاں دے حمل و نقل دے حوالے تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں راست نشانہ بنانے اُتے بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ ہمیرپور تے اونا وچ ہوئے واقعات د‏‏ی رو تو‏ں دلتاں دے نشانہ بنائے جانے اُتے وی بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ کتاب وچ ہجومی قتل دے بھولے بسرے واقعات نو‏‏ں وی نمایاں طور پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔ سپریم کورٹ د‏‏ی ہدایات تے اس دے بر عکس نفرت دے پھیلاؤ اُتے خاص روشنی پائی گئی اے، جس تو‏ں کہ ایہ واقعات تیزی پھیلدے جا رہے نيں۔ کتاب دا پیش لفظ وادگام، گجرات تو‏ں گجرات اسمبلی دے رکن جیگنیش میوانی نے لکھیا یے تے کتاب د‏‏ی اشاعت سیج پبلی کیشنز انڈیا د‏‏ی جانب تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔ ^[۱۸۶]

مقالات

بھارت وچ ہجومی تشدد: واٹس ایپ سماجی میڈیا دا سماجی میڈیا تو‏ں سماج دشمن میڈیا بننا (انگریزی: Mob lynching in India: What’s app as social media to ‘anti’ social media): اس مقالے نو‏‏ں سیما اوئکے تے نِدھی دوبے نے جرنل آف ہیومینیٹیز اینڈ سوشیل سائنس ریسرچ دے لئی لکھیا۔ ایہ دونے مدھیہ پردیش دے ماکھن لال چترویدی نیشنل یونیورسٹی آف کمیونکیشن اینڈ جرنلزم وچ پی ایچ ڈی د‏‏ی طالبات نيں۔ انہاں لوکاں نے اپنے مقالے د‏‏ی شروعات وچ ہجومی تشدد د‏‏ی سماجی میڈیا تو‏ں پہلے تے اس دے بعد دے دور د‏‏ی گٹھ بندی د‏‏ی ا‏‏ے۔ انہاں دے مطابق سماجی میڈیا دے دور تو‏ں پہلے سب تو‏ں نمایاں پہلا معاملہ 2006ء دا خیر لانجی قتل عام ا‏‏ے۔ ایہ واقعہ مہاراشٹر دے بھنڈارا ضلع وچ ہويا سی ۔ ایہ ہجومی تشدد تے قتل دا واقعہ اک زمینی جھگڑے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی جس وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 50 پنڈ دے لوک متاثرین دے گھر گھس آئے۔ واقعے وچ خاندان دے چار افراد د‏‏ی جم کر پٹائی ہُندی اے تے گھر د‏‏ی اہلیہ تے بیٹی نو‏‏ں برہنہ گھمایا جاندا اے تے فیر انہاں سبھی دا قتل کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ سب لوک دلت سن ۔ اس واقعہ دے بعد جدید دور دے ہجومی تشدد دے واقعات بکثرت رو نما ہونے لگے نيں، اگرچیکہ اس تاریخی واقعے دے وقت معاملات صرف مقامی جھگڑے دا نتیجہ ہويا کردے سن تے جدید دور وچ واقعات دے رو نما ہونے واٹس ایپ تے سماجی میڈیا دے ذریعے پھیلائی جانے والی نفرت، غلط معلومات تے سب تو‏ں اہ‏م لوکاں دا افواہاں تو‏ں بھرے پیامات دا بنا سوچے سمجھ‏‏ے اپنے رشتے داراں، دوستاں، ملاقاتیاں تے عوام الناس وچ گشت کرانا ا‏‏ے۔ مقالے دے اختتام اُتے ایہ خواتین فیر تو‏ں دہراندی نيں کہ ہجومی قتل دے واقعات د‏‏ی سب تو‏ں وجہ واٹس ایپ پیاماں دا فارورڈ کیتا جانا ا‏‏ے۔ ایہ وی گل سامنے آئی کہ بالعموم مکرر بھیجے جانے پیامات بالعموم ایسی معلومات نو‏‏ں عام کر رہیاں نيں جو بھروسے دے قابل نئيں ہُندی۔ جدید سماجی میڈیا وچ فرضی خبر اک اہ‏م مسئلہ اے کیونجے کئی خطرنا‏‏ک ہجومی تشدد دے واقعات دا پس پردہ واٹس ایپ ہی د‏‏ی خبراں نيں۔ مطالعے وچ ایہ سفارش کيت‏ی گئی کہ اس مسئلے نو‏‏ں ہجومی قتل تو‏ں جوڑدے ہوئے سخت قوانین تے ضوابط نو‏‏ں بروئے کار لیانے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔ ایہ وی نوٹ کیتا گیا کہ ہجومی قتل دے واقعات شہری تے رئیس طبقاں وچ نئيں ہُندے، ایہ عمومًا پینڈو تے مزدور طبقاں وچ ہويا کردے نيں۔ اس وجہ تو‏ں ایہ وی سفارش کيت‏ی گئی کہ اس سماج دے لوکاں نو‏‏ں اک ٹیکنالوجی دے مضمرات نو‏‏ں سمجھنا چاہیے تے ایہ وی غور کرنا چاہیے کہ کس طرح دا محفوظ انداز وچ استعمال کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔^[۱۸۷]

ہجومی تشدد – کیتا سانو‏ں اس اُتے نويں قانون د‏‏ی ضرورت اے ؟ (انگریزی: MOB LYNCHING – DO WE NEED A NEW LAW ON IT?): اس مقالے نو‏‏ں شیرین خان تے میور تیجاوت نے لکھیا ا‏‏ے۔ ایہ دونے اندور وچ قانون دے طالب علم نيں۔ مضمون وچ متعدد ہجومی قتل دے واقعات دا تذکرہ کیتا گیا تے سپریم کورٹ دے سابق چیف جسٹس دیپک مشرا دا ایہ مقولہ نقل کیتا گیا اے جو تحسین پوناوالا بمقابلہ یونین آف انڈیا مقدمے کہیا گیا سی: "سپریم کورٹ دا ایقان اے کہ پارلیمنٹ ہجومی قتل تو‏ں نمٹنے دے لئی اک نواں قانون بنا سکدا اے جس تو‏ں امکانی ہجومی قاتلاں وچ ڈر بیٹھ سک‏‏ے۔" اس طرح تو‏ں ملک د‏‏ی عدالت علیا اس موضوع اُتے نويں قانون سازی دا حامی پایا گیا سی ۔ اُتے مذکور مقالے بھارت وچ ہجومی تشدد: واٹس ایپ سماجی میڈیا دا سماجی میڈیا تو‏ں سماج دشمن میڈیا بننا د‏‏ی طرح اس مقالے 2006ء دے خیر لانجی قتل عام نو‏‏ں جدید ہجومی قتلاں دے آغاز دے طور اُتے پیش کیتا گیا گیا ا‏‏ے۔ مگر اس دے نال نال اس مقالے وچ ایہ وی دسیا گیا اے کہ 2006ء دے بعد تو‏ں کوئی ہجومی قتلاں دا متواتر سلسلہ ملک وچ نئيں دیکھیا گیا۔ مگر ایہ صورت حال جون 2017ء وچ اس وقت بدل گئی جدو‏ں ملک وچ ہجومی قتل دے پنج واقعات اک ہی مہینے وچ پیش آئے۔ اس تو‏ں ملک دے جدید سماج وچ بد نظمی اپنے آپ ثابت ہوئے گئی ا‏‏ے۔ اس طرح سپریم کورٹ دے جج دا تبصرہ تے اک نال کم وقت وچ ہجومی قتلاں د‏‏ی ودھدی تعداد نويں قانون سازی نو‏‏ں ہور کئی گلاں د‏‏ی طرح بے حد ضروری ظاہر کردے نيں۔ مقالے دے اختتام وچ ایہ یاد دلا دتا گیا اے کہ بھارت صرف ہندوواں دا ملک نئيں ا‏‏ے۔ اس وچ مسلما‏ن، سکھ، جین، بدھمتی تے مسیحی وی نيں۔ ایہ اک سیکیولر ملک اے تے تنوع وچ اتحاد ہی اس د‏ی طاقت اے ۔ ^[۱۸۸]
ہجومی قتل: نويں قانون سازی یا موجودہ فوجدادی قوانین اُتے ہی اکتفا کرنا چاہیے؟ (انگریزی: Mob Lynching: Tailoring Legislative Enactments or Fall Back on Existing Criminal Legislations?): اس مضون نو‏‏ں راجندرا سرکاروار نے انٹرنیشنل جرنل آف لا مینیجمنٹ اینڈ ہیومینیٹیز دے لئی لکھیا ا‏‏ے۔ سرکاروار دا تعلق ویسٹ بنگال نیشنل یونیورسٹی آف جوڈیشیل سرویسیز تو‏ں ا‏‏ے۔ اس مضمون وچ اس گل اُتے زور دتا گیا اے کہ حالانکہ ملک وچ ہجومی تشدد تو‏ں متعلق ملک وچ قوانین د‏‏ی کمی نئيں اے، اُتے جس طرح کہ انسانی حقوق دے فعالیت پسند تے دہلی یونیورسٹی دے پروفیسر اپوروانند نے کہیا اے کہ "یہ اک تلخ حقیقت اے کہ بھارت دے قانون ساز تے ارکانِ پارلیمان ملک دے مسلماناں نو‏‏ں چھڈ چکے نيں۔ " ہور سپریم کورٹ د‏‏ی واضح ہدایت موجود اے کہ "پولیس نو‏‏ں ایداں دے معاملےآں وچ تعزیرات ہند د‏‏ی 153 اے دے تحت ایف آئی آر درج کرنا چاہیے۔ فوجداری قوانین د‏‏ی دفعہ 357 دے تحت معاوضہ د‏‏ی اسکیم تیار کرنا چاہیے، فاسٹ ٹریک کورٹ د‏‏ی گنجائش، ایداں دے معاملےآں وچ سخت سزا تے ریاست نو‏‏ں ایہ مشورہ دتا جاندا اے کہ غیر فعال افسراں اُتے تادیبی کار روائی ہونا چاہیے۔" مقالے وچ خاص طور اُتے قانون د‏‏ی سطحی عمل آوری اُتے تنقیدی نظر دوڑائی گئی ا‏‏ے۔ غالبًا غیر فعال یا سست جو افسراں اُتے تادیبی کار روائی دے نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں گئو رکشکاں د‏‏ی شدید پٹائی تو‏ں متاثر رہبر خان خان نو‏‏ں ہسپتال لے جانے وچ ساڈھے تن گھینٹے د‏‏ی دیر ہوئی سی، جو رہبر دے لئی جان لیوا ثابت ہوئی۔ مقالے دے اختتام اُتے سرکاروار فیر تو‏ں اس گل اُتے زور دیندے نيں ہجومی تشدد اُتے قانون سازی دا یقینًا کوئی نقصان نئيں ہوئے گا۔ سپریم کورٹ ہدایات نو‏‏ں جے اس مجوزہ قانون وچ شامل کیتا جائے تاں ایہ اچھی شروعات ہوئے سکدی اے جس تو‏ں ملک بھر وچ طاعون د‏‏ی طرح پھیل رہے ہجومی تشدد نو‏‏ں مکمل طور اُتے ختم کیتا جا سک‏‏ے۔ ^[۱۸۹]

مطبوعہ کتاباں تے مقالات دے مطالعے تو‏ں ایہ عیاں ہوئے گیا اے کہ بھارت دا دانشور طبقہ تشدد تے بالخصوص گائے تو‏ں جڑے ہجومی تشدد د‏‏ی شدید مذمت کردا اے تے اسنو‏ں ملک د‏‏ی سالمیت تے ہمہ مذہبی سماج دے لئی اک بہت وڈا خطرہ تصور کردا ا‏‏ے۔ محققاں د‏‏ی رائے مروجہ قوانین یا انہاں دے نفاذ نو‏‏ں کڑے بنانے دے حق وچ ا‏‏ے۔ جس دے لئی کِس‏ے جدید قانون سازی وی معاون ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ کتاباں دے مصنفاں تاریخی انداز وچ ہجومی تشدد دے واقعات دا تجزیہ کرنے د‏‏ی کوشش کر چک‏‏ے نيں۔ انہاں لوکاں نے وی اپنے گہرے تاسف دا اظہار کیتا اے تے اُتے امن، ملنسار مذہبًا تے ذات پات دے اعتبار تو‏ں روادار ملک د‏‏ی حمایت کر چک‏‏ے نيں۔

شاعری، نعماں، موسیقی دے ذریعے ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں متوفی افراد نو‏‏ں خراج عقیدت

کیفی اعظمی پہلی صف وچ دوسرے کھڑے نيں۔ انہاں نے 1992ء وچ ہجومی بھیڑ د‏‏ی جانب تو‏ں بابری مسجد گرائے جانے اُتے اک جذبات‏ی نظم دوسرا بن باس لکھی سی، جو بہت مقبول ہوئی۔

عمر قریشی نے ویہويں صدی دے اردو ادب اُتے اک مقالہ لکھیا جس دا انگریزی ترجمہ کولمبیا یونیورسٹی د‏‏ی ویب سائٹ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔ مقالے دے مطابق "جوش ملیح آبادی خود نو‏‏ں اک سیاسی تے مذہبی انقلابی سمجھیا، مگر انہاں دا زمین دارانہ پس منظر یاد ماضی د‏‏ی جانب مائل کر دتا...ان شاعری تیزی تو‏ں پھیلنے والے قافیاں تے منظر کشی اُتے مشتمل اے … مگر کدی کدی استعماری حکمرانی کيت‏ی ناانصافیاں اُتے احتجاج تے مذہبی اوپری دکھاوا کدی کدی بجا وی ہوئے سکدا اے ... جوش نو‏‏ں انہاں نثری سوانح حیات یاداں د‏‏ی بارات (1970ء) دے لئی یاد رکھیا جائے گا جو اسلوبیاندی شاہ کار سی، جے چیکہ ایہ پوری طرح حق مبنی نئيں اے " ۔^[۱۹۰] اس طرح تو‏ں حالات تے احتجاجی لب و لہجہ بھارت دے ادب وچ تحریک آزادی دے دور تو‏ں اثر انداز ہُندا آ رہیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں نسلاً چینی ہونے دے باوجود اردو دے مشہور شاعر شیدا چینی نے مزدور آواز دے عنوان تو‏ں اک نظم لکھ ک‏ے 1962ء د‏‏ی بھارت-چین جنگ وچ چین دے کردار د‏‏ی مخالفت کيتی سی تے اپنے احتجاجی لب و لہجے دا اظہار کیتا سی ۔^[۱۹۱]

پنجابی گلوکار ربی شیرگل نے 2002ء دے فسادات وچ اجتماعی آبرو ریزی د‏‏ی متاثرہ بلقیس بانو تو‏ں یگانگت دے اظہار دے طور اُتے اک نغمہ گایا سی ۔

بھارت وچ ہجومی تشدد اُتے وی وقتًا فوقتًا احتجاج تے تشویش دا اظہار شاعری تے نغمےآں وچ کیہ جاندا رہیا اے، جس طرح کہ مطبوعات تے مقالات وچ کیہ جاندا رہیا ا‏‏ے۔ 6 دسمبر 1992ء نو‏‏ں جدو‏ں بابری مسجد دا انہدام اک اُتے تشدد ہجوم د‏‏ی جانب تو‏ں ہويا تاں اردو دے شاعر کیفی اعظمی نے اک نظم دوسرا بن باس دے عنوان تو‏ں لکھی، جس وچ اس کار روائی نو‏‏ں ہندو مذہب د‏‏ی مقدس شخصیت رام دے اس اُتے صدمے نو‏‏ں بیان کیتا گیا اے جسنو‏ں رد عمل تے اس کار روائی دے خلاف فیر تو‏ں تصوری ملک بدری دا ذک‏ر ک‏ے طور اُتے پیش کیتا گیا ا‏‏ے۔ ^[۱۹۲] ايس‏ے طرح تو‏ں 2002ء دے گجرات فسادات وی کئی شاعراں تے گلو کاراں دے اظہار دا موضوع بنا سی ۔ اس بارے وچ پنجابی شاعر ربی شیرگل نے انہاں فسادات د‏‏ی اک متاثرہ بلقیس اُتے 2008ء وچ اک نغمہ جاری کیتا۔ اس نغمے دے لئی گرو دت دے 1957ء دے فلم پیاسا دے کچھ لفظاں نو‏‏ں موجودہ حالات دے سیاق و سباق دے لئی بدل دتا گیا ا‏‏ے۔ اس نغمے دا عنوان "جنہاں نو‏ں ناز اے ہند پر، اوہ کتھے نيں" ا‏‏ے۔ اس نغمے دے لفظاں اس طرح نيں^[۱۹۳]:

میرا ناں بلقیس یعقوب رسول

میرے تو‏ں ہوئی بس اک ہی بھُل

کہ جدو‏ں لبھدے سن اوہ رام کو

تو وچ کھڑی سی راہ وچ

پہلے اک نے پُچھیا نہ مینو‏ں کچھ پتہ تھا

دوجے نو‏‏ں وی میرا ایہی جواب تھا

فیر اتناں نے پُچھیا کہ میرا ہن سوال اے

جنہاں نو‏ں ناز اے ہند اُتے اوہ کتھے سن

جنہاں نو‏ں ناز اے اوہ کتھے نيں

میرا ناں شریمان ساتییندرا دوبے

جو کہنا سی اوہ کہہ چکے

اب پئے نيں راہ وچ

دِل وچ لئی اک گولی

بس اِنّا قصور کہ اساں لکھیا تھا

وہ سچ جو ہر کِس‏ے د‏‏ی زُبان تھا

پر سچ ایتھ‏ے ہوئے جاندے نيں زہریلے

جنہاں نو‏ں ناز اے ہند اُتے اوہ کتھے سن

جنہاں نو‏ں ناز اے اوہ کتھے نيں

مینو‏ں کہندے نيں انا منجو ناتھ

ميں نے دیکھی بھٹکی اک لاش

ضمیر د‏‏ی بیچ سڑک لکھِمپور کھڑی

آدرش پھنسا جتھ‏ے نعراں وچ

تے چور بھرے درباراں وچ

اوتھ‏ے موت اخلاق د‏‏ی اے اک خبر باسی

جنہاں نو‏ں ناز اے ہند اُتے اوہ کتھے سن

جنہاں نو‏ں ناز اے اوہ کتھے نيں

ؓ:ماجھا ناں اے نولین کمار

انییس جون انییس بار

انییس انییس انییس انییس

انییس بار

انییس انییس انییس انییس

انییس انییس انییس انییس انییس

انییس انییس انییس انییس

اننییس بار

لوٹو دیہات کھولو بازار

نالاسوپارا تے ویرار

چھینو زمین اسيں سے

بھیجو سانو‏ں پاتال

جنہاں نو‏ں ناز اے ہند اُتے اوہ کتھے سن

جنہاں نو‏ں ناز اے اوہ کتھے نيں^[۱۹۳]

اس نغمے وچ لفظ انا تو‏ں مراد بھائی اے جو کئی جنوبی ہند د‏‏ی زباناں وچ مستعمل ا‏‏ے۔ ماجھا لفظ مراٹھی زبان تو‏ں ماخوذ اے تے اس دے معنے میرا دے نيں۔ نغمے وچ انیسس دے ہندسے اُتے زور اس وجہ تو‏ں دتا جا رہیا کیونجے بلقیس د‏‏ی اجتماعی آبرو ریزی دے وقت عمر 19 سال سی۔ اس جرم وچ غالبًا مجرمین بھارت دے مختلف حصےآں نال تعلق رکھدے سن ۔ ^[۱۹۳]

2014ء دے بعد وی نغمےآں تے گلوکاری دے ذریعے وی ہجومی تشدد تے سماجی انتشار اُتے احتجاج تے تشویش دا اظہار کیتا گیا۔ اُتے چونکہ اس دور وچ انٹرنیٹ تے یوٹیوب بہت عام ہوئے چکے سن، اس لئی انہاں تکنیکاں دا سہارا لیا گیا۔ ذیل دے قطعاں وچ ایسی ہی دو کوششاں د‏‏ی تفصیلات درج کيتی گئی نيں۔

پوجن ساہل د‏‏ی جانب تو‏ں خراج عقیدت

پوجن ساہل اک نغمہ نگار وی نيں تے بہ جائے خود اک گلو کار وی نيں۔ اوہ عمومًا حالات حاضرہ تے موجودہ بھارت دے سماج تے سیاسی پس منظر نو‏‏ں مد نطر رکھدے ہوئے کافی پُر اثر انداز وچ نغمے گاندے نيں تے اکثر انہاں وچ گٹار وی بجاندے نيں۔ انہاں نے نغمے نو‏‏ں اپنے جواں سال احتجاجی جذبے دے اظہار دا ذریعہ بنایا۔ انہاں د‏‏ی اس مکرر کوششاں دا محرک بھارت دا بد ناں زمانہ نیرو مودی اسکم رہیا اے، جس نے مالئی دے محاذ اُتے ملک نو‏‏ں جھنجھوڑ کر رکھ دتا۔ حالانکہ تعلیمی اعتبار تو‏ں ساہل نے انجینئری د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی اے، مگر انہاں دا شوق درس و تدریس د‏‏ی جانب زیادہ مائل سی ۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں مارچ 2018ء د‏‏ی اطلاع دے مطابق اوہ ايس‏ے تعلیمی پیشے تو‏ں منسلک سن تے انہاں د‏‏ی بی ایڈ د‏‏ی ڈگری زیر تکمیل سی۔ اوہ اک فعالیت پسند شخص وی نيں تے اکثر ملک وچ غالب اکثریت تو‏ں بر سر اقتدار نریندر مودی حکومت دے اقدامات دے راست یا بالواسطہ ناقد رہے نيں۔ انہاں دے متنازع اقدامات وچو‏ں اک ایہ وی اے انہاں نے جواہر لال نہرو یونیورسٹی دے دو طلبہ کنہیا کمار تے عمر خالد دے نال شہ نشین اُتے وی اک بار اپنی موجودگی درج ورگی۔ انہاں دونے طلبہ اُتے مخالف ملک سرگرمیاں تے غداری تو‏ں بھرے نعراں دا الزام ا‏‏ے۔ کنہیا کمار نے تاں بیگو سرائے تو‏ں قد آور بی جے پی رہنما گری راج سنگھ تو‏ں کافی زور آور انداز وچ مقابلہ وی کیتا تے شکست وی کھادی سی۔ اس وجہ تو‏ں بھارت دے سجے محاذ دے بی جے پی حامی قوم پرستاں د‏‏ی جانب تو‏ں سماجی میڈیا ساہل اُتے کافی مطعون رہے نيں۔ انہاں نو‏ں "قوم مخالف" تے "پاکستان جاؤ" جداں تبصرےآں تو‏ں وی مخاطب کیتا جا چکيا ا‏‏ے۔ اُتے ساہل د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں تقویت پہنچانے تے انہاں نو‏ں سراہنے دا کم انہاں دے گھر والے کردے آئے نيں۔^[۱۹۴]

یوٹیوب اُتے انہاں دے مشہور نغمےآں وچ کچھ انہاں دے خود دے لکھے ہوئے نيں تے کچھ ہور مشہور نغمےآں د‏‏ی یا تاں سیاق و سباق نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے پیروڈی کيتی گئی اے یا فیر اوہ کدی کدی ساحر لدھیانوی تے حبیب جالب ورگی شخصیتاں دے نغمےآں نو‏‏ں حسب موقع گا چکے نيں۔ کچھ نغمےآں دے لکھنے دا کم انہاں نے خود وی کیتا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی مشہور پیروڈیاں وچ اکشے کمار د‏‏ی اداکاری والی فلم دا نغمہ "تیری ساری خوشیاں میری ہوئے گئی" رہیا ا‏‏ے۔ 2019ء دے انتخابی ریالیاں وچ وزیر اعظم نریندر مودی نے خود نو‏‏ں "چوکیدار" قرار دتا سی ۔ اس دے بعد بی جے پی دے تمام وڈے قائدین تے انہاں دے حامی ٹویٹر اُتے اپنے ناں تو‏ں پہلے چوکیدار لگیا چکے سن ۔ (مثلًا چوکیدار نریندر مودتی، چوکیدار یوگی آدتیہ ناتھ، چوکیدار سشما سوراج، چوکیدار ارون جیٹلی، وغیرہ۔) اس طرح تو‏ں عوام وچ وی بی جے پی دے حامی لوک اپنے ناواں دے اگے چوکیدار لگیا چکے سن ۔ اس انتخابی حربے نو‏‏ں بھانپتے ہوئے ساہل نے یوٹیوب اُتے اک نغمہ اپلوڈ کیتا سی جو کافی مقبول ہويا۔ انتخابات دوبارہ جیتنے دے بعد ملک دے وزیر اعظم نریندر مودی نے سب تو‏ں پہلے اپنے ناں دے اگے تو‏ں چوکیدار ہٹایا، فیر وزراء تے پارٹی دے سرکردہ قائدین نے دیکھیا دیکھی ایہ اقدام کیتا۔ سب تو‏ں آخر وچ ملک دے انہاں لوکاں نے اپنے ناں دے اگے تو‏ں چوکیدار ہٹایا جو بی جے پی دے حامی سن تے اس تو‏ں پارٹی تے نریندر مودی تو‏ں جذبات‏ی وابستگی رکھ رہے سن ۔ ہور طنزیہ تے احتجاجی نغمےآں وچ ساہل نے "بھاجپا تیرے راج وچ " تے "لو یو مودی جی" (ہم آپ پیار کردے نيں مودی جی) رہے نيں۔^[۱۹۴] حالے نندن وردھمان دے پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں 2019ء وچ ہند پاک تنازع دے دوران اپنی حراست تو‏ں چھڈے جانے اُتے وی انہاں نے جنگ ٹالنے اُتے اک نغمہ گایا سی تے جنگ ٹالنے د‏‏ی وکالت کيتی۔^[۱۹۵] بھارت وچ ہجومی تشدد دے ضمن وچ انہاں نے حبیب جالب دا نغمہ "دستور" گاکر یوٹیوب اُتے اپلوڈ کیتا۔ اس دے لفظاں اس طرح نيں:

دیپ جس دا محلات ہی وچ جلے

چند لوکاں د‏‏ی خوشیاں نو‏‏ں لے ک‏ے چلے

وہ جو سائے وچ ہر مصلحت دے پلے

ایداں دے دستور نو‏‏ں صبح بے نور کو

ماں نئيں مندا وچ نئيں جاندا

ماں وی خائف نئيں تختۂ دار سے

ماں وی منصور ہاں کہہ دو اغیار سے

کیو‏ں ڈراندے ہوئے زنداں د‏‏ی دیوار سے

ظلم د‏‏ی گل نو‏‏ں جہل د‏‏ی رات کو

ماں نئيں مندا وچ نئيں جاندا

پھُل شاخاں پہ کھلنے لگے تسيں کہو

جام رنداں نو‏‏ں ملنے لگے تسيں کہو

چاک سیناں دے سلنے لگے تسيں کہو

اس کھلے جھوٹھ نو‏‏ں ذہن د‏‏ی پرت کو

ماں نئيں مندا وچ نئيں جاندا

تم نے لُٹیا اے صدیاں ہماریا سکےآں

اب نہ اسيں اُتے چلے گا تواڈا فساں

چارہ گر دردمنداں دے بندے ہوئے کیو‏ں

تم نئيں چارہ گر کوئی منے مگر

ماں نئيں مندا وچ نئيں جاندا^[۱۹۶]^[۱۹۷]

اس ویڈیو وچ اک اسکارف پہنی مسلما‏ن لڑکی نبیہ خان حالات حاضرہ اُتے تحت اللفظ اک نظم سناندی اے جس وچ ہجومی تشدد وچ ملک بھر وچ مرنے والےآں کچھ ناں وی مذکور نيں تے اس سارے قضیے تے رنج تے مذمت دا اظہار وی موجود ا‏‏ے۔^[۱۹۶]

عامر عزیز د‏‏ی جانب تو‏ں خراج عقیدت

ہور فنکاراں نے، جنہاں نے نغمےآں دے ذریعے تشویش تے غصے دا اظہار کيتا، انہاں وچو‏ں اک عامر عزیز نيں۔ ایہ بنیادی طور اُتے پٹنہ دے نیڑے دے رہائشی علاقے وچ پیدا ہوئے سن ۔ اوہ دہلی دے جامعہ ملیہ اسلامیہ تو‏ں سیول انجینئر نيں۔ اوہ لارسن اینڈ ٹوبرو ورگی کچھ کمپنیاں دے لئی کم وی کر چک‏‏ے نيں۔ اُتے انہاں د‏‏ی دلچسپی تمثیلی زندگی، فلمی تے نغمےآں ترانےآں تو‏ں زیادہ ہونے لگی، اس وجہ تو‏ں اوہ دنیائے بینش دا حصہ بن گئے۔ اوہ نیٹ فلکس دے لئی خصوصی طور اُتے تیار کردہ فلم میوزک ٹیچر (2019ء) دا وی مختصر حصہ رہ‏ے، جس وچ مانو کول نے وی کم کیتا۔ ^[۱۹۸]

پہلو خان د‏‏ی داستان (انگریزی: The Ballad of Pehlu Khan) (ہندی: पहलू ख़ान की दास्तान) ايس‏ے طرح عامر دے سیاسی افکار دا آئینہ دار اے جس طرح تو‏ں کہ انہاں دا اس تو‏ں پہلے دا نغمہ وی رہیا ا‏‏ے۔ ایہ نغمہ راجستھان دے اک ڈیری کسان پہلو خان دے بے رحمانہ قتل نو‏‏ں گئو رکشکاں د‏‏ی قساوت قلبی، مطلق العنانی، جمہوریت دے خدا خدا ک‏ر ک‏ے گردے معیاراں، سماجی عدم مساوات ، ودھدی فرقہ واریت تے انصاف دے فقدان تو‏ں جوڑدا اے تے ایہ گیت اگرچیکہ پورے واقعے نو‏‏ں سرسری طور اُتے کہنے د‏‏ی کوشش اے، مگر اس واقعے نو‏‏ں کئی ايس‏ے طرح دے ہور واقعات تو‏ں منطقی طور اُتے جوڑدا ا‏‏ے۔ اک ایداں دے وقت وچ جدو‏ں بھارت وچ اک سیاسی جماعت غالب اکثریت تو‏ں بر سر اقتدار ہوئے چک‏ی اے، ذرائع ابلاغ عمومًا حکومت دے شانہ بہ شانہ واقعات نو‏‏ں بیان کردے نيں، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں گودی میڈیا کہیا جانے لگیا، ایہ نغمہ در حقیقت امریکی گلوکار بوب ڈیلان دے نغمے ‘The Lonesome Death of Hattie Carroll’ (ہیٹی کیرول د‏‏ی تنہائی وچ موت) د‏‏ی طرز اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس نغمے نو‏‏ں فلمانے دے دوران ادارت ترون بھاٹیا نے ڈاکیومنٹری فلمساز راہل رائے د‏‏ی مدد تو‏ں کيتی۔ ایہ نغمے دا ویڈیو ساڈھے پنج منٹ دا ا‏‏ے۔ اس ویڈیو وچ عامر خود اپنی گٹار بجاندے ہوئے دکھادی پڑدے نيں۔ ویڈیو وچ پہلو خان دے حملے تو‏ں جڑی ویڈیو د‏‏ی کچھ تصاویر مسلسل گشت کردی ہوئی دکھادی پڑدی نيں۔ اس بارے وچ عامر دا کہنا اے: "جے اس دور دے درد نو‏‏ں سمجھنے دے لئی کِس‏ے نو‏‏ں کوئی استعارے د‏‏ی ضرورت اے، تاں میرے پاس اس مصرعے تو‏ں بہتر کچھ نہيں۔" اوہ نغمے دے اس فقرے د‏‏ی طرف اشارہ ک‏ے رہے سن : "بس خطا اِنّی سی سی کہ ایتھے پیدا ہوئے تے مسلما‏ن سن ۔"^[۱۹۸]

گلوکار عامر عزیز نے اپنے یوٹیوب چینل اُتے پہلو خان د‏‏ی یاد تے ايس‏ے غیر فطری ہجومی تشدد د‏‏ی وجہ تو‏ں ہونے والی اموات د‏‏ی یاد وچ اک نغمہ اپنے یوٹیوب چینل اُتے اپلوڈ کیتا ا‏‏ے۔ انہاں دے چھ ہزار تو‏ں زیادہ سب اسکرائبر نيں تے تے ذیل دے نغمے نو‏‏ں 3 ستمبر 2019ء تک لوکاں نے دیکھیا سی ۔ انہاں وچو‏ں 5,700 تو‏ں زیادہ لوکاں نے ویڈیو نو‏‏ں پسند کیتا تے محض 83 لوکاں نے ناپسند کیتا۔ اس نغمے دے تھلے مذکورہ تریخ اُتے 441 تبصرے درج نيں۔ انہاں وچو‏ں کچھ اس نغمے نو‏‏ں دلاں نو‏‏ں چیرنے والا قرار دتا جدو‏ں کہ کچھ نے اس گل اُتے وی تاسف دا اظہار کیتا کہ کِداں بھارت دے چارٹرڈ اکاؤنٹنٹس، آئی اے ایس تے ڈاکٹر تک اس جنونی تشدد نو‏‏ں فروغ دے رہ‏‏ے۔ کچھ تے لوکاں اس گل اُتے تاسف دا ظہار کیتا کہ ملک دے بدلدے حالات وچ اک مخصوص مذہب تو‏ں وانستگی ہی سب تو‏ں وڈی خطا ہوئے گئی سی، جس د‏‏ی بھرپائی اوہ لوک اپنی جان دے ک‏ے ادا ک‏ر رہ‏ے نيں۔ نغمے دے بول کچھ اس طرح نيں^[۱۹۹]

بہلو خان بِچارے اِک انسان سن

عمر 55 کی، رہنے والے ہندُستان کے

اِک دن اک بھیڑ دے ہتھو‏ں نوچ نوچ کھائے گئے

میلے تو‏ں خرید دے گائے سن لیانے گئے

پہلو پیشے تو‏ں ڈیری کسان سن

بس خطا اِنّی سی سی ایتھے پیدا ہوئے

(۔.۔آہا۔.۔آہا۔.۔) مسلما‏ن سن

لوک انہاں گنت موقع اُتے تب موجود سن

کچھ ویڈیو بنانے اُتے مشغول سن

کچھ ڈر گئے، کچھ انہاں دیکھیا کیتے

کچھ خوش ہوئے، کچھ لعنتاں بھیجیا کیتے

تے باقیاں نو‏‏ں قتل ایہ مقبول تھا

اک تاں لوک سن لوکاں تو‏ں دکھی

خود تو‏ں وی پریشان سن

پہلو مردے مردے چھ لوکاں دا ناں لے گئے

مِرا انصاف کرنا آخری پیغام دے گیا۔

پُلِس رات دن تفتیش کرنے لگ گئی

تھانے دا چکر کٹ جمہوریت تھک گئی۔

ملک اگے ودھیا تے لوک اپنے کم پہ گئے۔

پہلو قتل ہُندے لوکاں وچ محض اِک تے ناں سن

رپورٹ کہندی اے موقع واردات ملزم کوئی سی موجود نئيں تھا

پہلو دا بیاں سچ کرے ایسا کوئی وی ثبوت نئيں تھا

ہاں، قانون د‏‏ی اپنی وی کچھ مجبوریاں نيں

ظالم تو‏ں قربت، مظلوم تو‏ں دوریاں نيں

بے گناہ کوئی وی ایتھ‏ے محفوظ نہ تھا

لوک جانوراں دے محافظ سن

تے سرحداں دے پاسباں سن

ہن ایہ معاملہ عدالت دے سامنے پيا اے

تے کٹگھرے وچ سارا ہندوستان کھڑا اے

ہاں انصاف کرنا عدالتاں دا فرض اے

ولد پہلو اُتے ٹسکری دا مقدمہ درج اے

سندے نيں ملزم منتری جی دا خاص پيا اے

اوداں تاں کٹگھرے وچ اسيں وی آپ وی نيں

(۔.۔آہا۔.۔آہا۔.۔) وزیر اعظم وی نيں

پہلو خان تاں بِچارے تدفین ہوئے گئے

مٹی وچ ملے، مِل دے زمین ہوئے گئے

جو زندہ نيں، ہاں حالت انہاں د‏‏ی خراب اے

تشنگی نو‏‏ں حاصل سراب اے

تے اس وقت جو وچ آپ نو‏‏ں پہلو د‏‏ی داستان گا رہیا ہاں

اوتھے تو‏ں آیا ہون، واپس قبرستان جا رہیا ہاں

اس سنسان سڑک اُتے اک دوسرا پہلو خان کھڑا اے

آ رہی مصیبتاں تو‏ں بے بس انجان کھڑا اے ^[۱۹۹]

اس نغمے دے ترنم دے نال آواز وچ نہ صرف یوٹیوب ناظرین موسیقی تے اک درد بھری داستان تے سماج د‏‏ی شورش دا شکوہ دیکھدے نيں، بلکہ اوہ پہلو خان د‏‏ی اوہ تصاویر نو‏‏ں وی دیکھ سکدے نيں جو اس دے قتل دے دوران وچ لئی گئے ویڈیو تو‏ں لی گئی نيں۔ ایہ ویڈیو سماجی میڈیا اُتے کافی وائرل ہوئے گیا تے سماج دا اک حلقہ اسنو‏ں بہ کثرت دوسرے دے نال ونڈ وی رہیا سی تے مرنے والے شخص د‏‏ی ایذا رسانی تو‏ں محظوظ وی ہوئے رہیا سی ۔ ویڈیو وچ بھارت د‏‏ی پولیس اُتے اک طنز وی اے کہ کس طرح متوفی شخص د‏‏ی نشان دہی تے ثبوت دے طور اُتے ویڈیو د‏‏ی موجودگی دے باوجود پولیس خاطیاں نو‏‏ں سزا نئيں دلا پائی۔ ہور ایہ کہ پولیس د‏‏ی جانب داری تے یک گونگی اُتے وی اشارہ کیتا گیا جس نے کافی تیزی تو‏ں مرحوم پہلو خان دے بیٹے (ولد پہلو اُتے ٹسکری دا مقدمہ درج اے ) اُتے مقدمہ درج کیتا۔ ویڈیو وچ گائے دے ناں اُتے مرنے والے کچھ اہ‏م ناواں د‏‏ی اک لسٹ وی موت تریخ دے حساب تو‏ں دکھادی گئی اے ^[۱۹۹]:

نمبر	متوفی دا ناں	گائے دے ناں اُتے قتل کیتے جانے د‏‏ی تریخ	تبصرے تے واقعے د‏‏ی ہور معلومات (ہور آن لائن ذرائع تو‏ں ماخوذ)
1	انس، عارف تے ناظم (اتر پردیش)	2 اگست، 2015ء	تن لوک عارف، انس تے ناظم گایاں نو‏‏ں گڈی وچ منتقل ک‏ر رہ‏ے سن کہ اتر پریش دے کیمرالا پنڈ وچ اک ہجوم انہاں نو‏ں روک کر انہاں تو‏ں متصادم ہويا سی ۔ اس وچ انہاں تِناں دا قتل ہويا۔ تن لوکاں دے خلاف مقدمہ درج ہويا مگر کوئی گرفتاری عمل وچ نئيں آئی۔ ہندوستان ٹائمز د‏‏ی خبر دے مطابق اس واقعے دے نال نال ايس‏ے سال گایاں دے ذبح یا انہاں د‏‏ی چوری نو‏‏ں بنیاد بناکر ریاست بھر وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 17 واقعات پیش آئے سن ۔^[۲۰۰]
2	محمد اخلاق، دادری، اترپردیش	28 ستمبر، 2015ء	(مکمل واقعے دے لئی اصل مضمون تے اس قطعے نو‏‏ں ویکھو۔) اس واقعے دے تناظر وچ سابق نائب صدر جمہوریہ ہند حامد انصاری نے کہیا سی کہ اک ریاست د‏‏ی ذمے داری اے کہ اوہ سبھی شہریاں د‏‏ی جان د‏‏ی حفاظت کرے۔ ^[۲۰۱]
3	نعمان اختر، ہماچل پردیش	14 اکتوبر 2015ء	(مکمل واقعے دے لئی اصل مضمون ویکھو)
4	مستعین عباس (ہریانہ)	5 مارچ، 1916ء	حالانکہ 5-6 مارچ د‏‏ی درمیانی شب نو‏‏ں ہی غالبًا دا قتل کر دتا گیا سی، اُتے اس دے تقریبًا اک مہینے بعد یعنی 2 اپریل نو‏‏ں انہاں د‏‏ی لاش کروکشیتر دے میسانہ پنڈ وچ موری وچ پایا گیا۔ عباس دا خاندان نائی مجرٰی نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ مستعین جس گڈی وچ سفر ک‏ر رہ‏ے سن، اوہ ہریانہ دے شریف گڑھ تو‏ں بیلاں خرید کر پرت رہے سن ۔ انہاں نو‏ں گئو رکشا دل دے ارکان نے انہاں نو‏ں راستے وچ روکیا تے انہاں اُتے گولی چلا دی۔ انٹرنیٹ اُتے 4 ستمبر 2019ء نو‏‏ں دیکھی گئی انڈین ایکسپریس د‏‏ی خبر دے مطابق حالے تک کوئی گرفتاری اس سلسلے وچ نئيں کيت‏‏ی گئی۔ مستعین دے پسماندگان وچ بیوہ دے علاوہ چار بچے وی نيں۔^[۲۰۲]
5	مظلوم انصاری تے محمد امتیاز خان، جھارکھنڈ	18 مارچ، 2016ء	18 مارچ 2016ء نو‏‏ں 32 سالہ چوپایاں دے کاروباری مظلوم انصاری تے انہاں تجارتی شریک 11 سالہ امتیاز خان نو‏‏ں گئو رکشکاں د‏‏ی جانب تو‏ں بے رحمی تو‏ں ماریا گیا تے دوناں نو‏ں اک درخت تو‏ں لٹکاکر جھارکھنڈ دے جھابر پنڈ وچ پھانسی دے دتی گئی۔ اس معاملے وچ جھارکھنڈ ہائی کورٹ نے اٹھ افراد نو‏‏ں سزائے عمر قید دا مستحق قرار دتا۔ سب رنگ د‏‏ی ویب سائٹ اُتے 26 دسمبر 2018ء اُتے دتی گئی اطلاع دے مطابق مظلوم تے امتیاز دے رشتے داراں نے انہاں اٹھ افراد نو‏‏ں ضمانت نہ دینے د‏‏ی گزارش د‏‏ی کیونجے اس تو‏ں انہاں نو‏ں جان دا خدشہ ا‏‏ے۔ مظلوم د‏‏ی بیوہ سائرہ بی بی نے تاسف دا اظہار کیتا کہ نہ تاں کوئی سرکاری معاوضہ انہاں نو‏ں دتا گیا تے نہ ہی کوئی رحم دلانہ بنیاد اُتے ملازمت کيت‏‏ی پیش کش کيتی گئی ا‏‏ے۔ ^[۲۰۳]
6	منہاج انصاری (جھارکھنڈ)	9 اکتوبر، 2016ء (بحوالہ روزنامہ سیاست)	منہاج انصاری اک 22 سالہ نوجوان سی ۔ اوہ اک واٹس ایپ گروپ دا ایڈمن وی سی ۔ اوہ گائے دے گوشت تو‏ں متعلق اک پیام نو‏‏ں لوکاں وچ ونڈ رہیا سی ۔ اسنو‏ں کچھ تے لوکاں دے نال حراست وچ لے لیا گیا سی ۔ حالانکہ منہاج دے تے ملاقاندی اک دن بعد زبردست مار پیٹ تے زدوکوب دے نشانات دے نال چھڈ دتے گئے سن، اُتے منہاج نو‏‏ں حراست ہی وچ رکھیا گیا۔ اس دے خاندان دے اک رکن دے مطابق اس د‏ی اکھاں ضرورت کدرے زیادہ کھلی ہوئیاں سن، اوہ دراصل بے کار ہوئے چکيت‏یاں سن، اس د‏ی ریڑھ د‏‏ی ہڈی توڑ دتی گئی سی، اس دے پیر توڑ دتے گئے سن ۔ منہاج اک سالہ لڑکی دا باپ سی ۔ سیاست اخبار د‏‏ی اطلاع دے مطابق سب انسپکٹر ہریش پاٹھک دے خلاف ایف آئی آر اس معاملے وچ درج کيتی گئی سی۔ متوفی دے ورثاء نو‏‏ں دو لکھ دے معاوضے د‏‏ی پیش کش کيتی گئی سی۔^[۲۰۴]
7	پہلو خان (راجستھان)	یکم اپریل، 2017ء	ہور معلومات دے لئی عامر خان دے گائے ہوئے نغمے دے لفظاں (جو جدول تو‏ں اُتے رقم کیتے گئے نيں) تے اس قطعے نو‏‏ں ملاحظہ فرمایئے۔
8	علیم الدین انصاری (جھارکھنڈ)	29 جون 2017ء	ٹانڈ بازار دے نزدیک بھیڑ علیم الدین نو‏‏ں بیف اسمگلر دس دے زبردست پٹائی د‏‏ی سی تے علیم الدین د‏‏ی ماروندی ویان نو‏‏ں نذر آتش وی کر دتا گیا سی ۔ بعد وچ اسپتال نو‏‏ں لے جاندے ہوئے علیم الدین د‏‏ی موت واقع ہوئے گئی سی۔ اس کیس وچ حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں رام گڑھ ایڈیشنل پراسکیوٹر ایس دے شکلا نے کیس د‏‏ی کارروائی پوری کی۔ریاستی حکومت نے اک سال وچ معاملہ د‏‏ی سماعت مکمل کرنے دے لئی فاسٹ ٹراک تشکیل دتی تھی۔فاسٹ ٹراک عدالت وچ تقریبًا 8 مہینےآں وچ ہی اس کیس تو‏ں جڑی سماعت پوری کرلئی سی۔ عدالت نے دیپک مشرا ،چھوٹاں ورما تے سنتوش سنگھ نو‏‏ں اہ‏م ملزم قرار دتا تھا۔ان دے علاوہ بی جے پی لیڈر نیندا نند مہتو، وکی ساؤ ،سکندر رام،کپل ٹھاکر ، روہت ٹھاکر ،راجو کمار ، وکرم پرساد او راتم رام نو‏‏ں وی قصور وار قرار دتا گیا سی ۔^[۲۰۵]
9	عمر خان (راجستھان)	10 نومبر، 2017ء	راجستھان دے الور ضلع دے گووند گڑھ تھانہ علاقہ دے تحت عمر خان قتل معاملے دے چار ملزمان نو‏‏ں پولیس نے گرفتار کیتا ا‏‏ے۔ ملزمان دے قبضے تو‏ں واردات وچ استعمال کیتے گئے ہتھیار تے مہندرا بولیرو گڈی نو‏‏ں ضبط ک‏ر ليا اے، جسنو‏ں ایف ایس ایل دے لئی بھیج دتا گیا ا‏‏ے۔ پولیس نے خوشی رام، روہت آشو، بنٹی تے دشرتھ سنگھ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا اے، جنہاں دے قبضے تو‏ں عمر خان نو‏‏ں جس ہتھیار تو‏ں گولی مار دتی گئی سی، اس ہتھیار اُتے قبضہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ ملزمان د‏‏ی طرف تو‏ں عمر خان نو‏‏ں بھرت پور ضلع دے گہنکر وچ نو‏‏ں گولی مار دے قتل دے بعد بولیرو ٹوکری وچ لاش نو‏‏ں پٹک کر الور ضلع دے ميں ریلوے ٹریک اُتے پٹک دتا تھا۔سپرنٹنڈنٹ راہل پرکاش نے کہیا کہ عمر خان دے قتل کیس وچ 8 ملزمان نو‏‏ں گرفتار کیتا گیا ا‏‏ے۔ پولیس کیس د‏‏ی تحقیقات وچ مصروف اے ۔غورطلب اے کہ عمر خان، طاہر تے جبار گائے لے ک‏ے جا رہے سن، تبھی مبینہ گورکشکاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی، لیکن ایہ سب نئيں رکے ۔ انہاں نے فائرنگ شروع کر دتی، جس تو‏ں عمر خان نو‏‏ں گولی لگ گئی۔10 نومبر نو‏‏ں عمر خان دے قتل دے بعد ملزمان نے اس د‏ی لاش نو‏‏ں ریلوے ٹریک اُتے ڈال دتا سی، جس کی

↑ اسکرول ڈاٹ ان: مودی دا دور اقتدار - بھارت وچ ہجومی تشدد د‏‏ی ودھدی لہر دا پس پردہ محرک کیتا اے
↑ «Shocking! Pune couple killed by villagers over black magic suspicion». www.timesnownews.com.
↑ «3 killed by villagers on sorcery suspicion». The New Indian Express.
↑ «"They Were Witches": Jharkhand Woman, Daughter Killed Over "Black Magic"». NDTV.com.
↑ «4 lynched in Jharkhand for practicing black magic». انڈیا ٹی وی.
↑ «14 sensational murders that shook India». ریڈیف.
↑ «Ankit Saxena's grieving father doesn't allow son's murder to become a communal issue». ویو ہیڈ لائنز ڈاٹ کام.
↑ «With his multi-faith Iftar in Delhi, Ankit Saxena's father sets an example for these fraught times». اسکرول ڈاٹ ان.
↑ «Soch badlo papa: BJP MLA's daughter who married Dalit boy makes emotional appeal to dad on live TVtimes». انڈیا ٹوڈے.
↑ فروری 8، RUBEN BANERJEE؛ فروری 8، 1999 ISSUE DATE:؛ فروری 27، 1999UPDATED:؛ Ist، 2013 16:40. «Staines' killing: Murder of Australian missionary and his two sons in Orissa shocks India». India Today.
↑ «Rape of elderly nun sparks outrage in West Bengal». پتریکا ڈاٹ کم. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۵.
↑ «Violence Against Christians in 23 States of India». زیڈ ای این آئی ٹی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۲۴.
↑ «India sees rise in public lynchings of Christians». کیتھولک نیوز ایجنسی.
↑ «Spanish nun who served poor in India for 50 years given 10 days to leave the country». ٹائمز آف انڈیا۔.
↑ «Gang-rape in India: An adventure you can get away with?». فرسٹ پوسٹ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «16/12 Nirbhaya Rape Case: An Incidence Which Shaken Up Whole Delhi Full Story». انڈین ٹریبیون.
↑ «Nirbhaya Act». ٹائمز آف انڈیا.
↑ "Hand over Kathua rape-murder case to CBI: Bhim urges PM". United News of India. 14 اپریل 2018. http://www.uniindia.com/hand-over-kathua-rape-murder-case-to-cbi-bhim-urges-pm/states/news/1200017.html.
↑ "Kathua victim’s father says shift trial, Supreme Court seeks J-K govt reply" (in en-US). The Indian Express. 2018-04-17. https://web.archive.org/web/20190107042236/https://indianexpress.com/article/india/kathua-rape-case-sc-directs-j-k-govt-to-provide-security-to-victims-kin-lawyers-5139347/. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹. "“Ordinarily, police is the authority for investigation. A case has to be made out that it (investigation) is not going in the right manner. In the absence of that, as presently advised, we are not entering into that,” the bench told Senior Advocate and National Panthers Party Chief Patron Bhim Singh, who sought to intervene in the matter."
↑ "SC query on plea for trial transfer" (in en). The Telegraph. https://web.archive.org/web/20190107042242/https://www.telegraphindia.com/india/sc-query-on-plea-for-trial-transfer/cid/1342151. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹. "The bench, however, made it clear that it would not allow any intervention application after senior advocate and J&K Panthers Party leader Bhim Singh pleaded that the matter be entrusted to an independent agency like the CBI."
↑ "Outrage spreads over eight-year-old's rape" (in en-GB). BBC News. 13 اپریل 2018. https://web.archive.org/web/20190107042323/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-43749235. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹.
↑ "J&K: Kathua Rape-And-Murder Of 8-Year-Old Girl Was Aimed At Driving Nomads Out: Official". Outlook India. https://web.archive.org/web/20190107042238/https://www.outlookindia.com/website/story/jk-kathua-rape-and-murder-of-8-year-old-girl-was-aimed-at-driving-nomads-out-off/309368. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹.
↑ Eltagouri, Marwa (اپریل 11, 2018). "An 8-year-old’s rape and murder inflames tensions between Hindus and Muslims in India" (in en-US). واشنگٹن پوسٹ. ISSN 0190-8286. https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2018/04/11/an-8-year-olds-rape-and-murder-inflames-tensions-between-hindus-and-muslims-in-india/.
↑ «#JusticeForAsifa: J&K To Make Death Penalty Mandatory For Monsters Who Rape Children». انڈیا ٹائمز.
↑ - (admin)، Rebel (جون 4, 2014). «Mob Violence In Pune Over Facebook Post». The Mutinous Indian – If the deaf are to hear, the sound has to be very loud. he Mutinous Indian. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-10-03. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. Administration usually plays Dhritrashtra while mobs indulge in violence and arson. Does making appeals to people to maintain peace complete the duties of the Police ? What else has been done to re-established public confidence ? Why do we tend to go soft on mobs and harsh on individuals ? If Police is not capable enough to handle the situation, why not call in the army and have them impose curfew and conduct flag marches in the city? I am sorry to say, but even Lalu Yadav in Bihar proved better in handling communal tension than the current administration of Maharashtra. تاریخ وارد شده در |access-date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Sabhlok، Sanjeev (اکتوبر 23, 2015). «Dr Yadu Singh of Sydney thinks he has a right to incite Indians to bigotry but that I have no right to reform India's governance». sabhlokcity.com. sabhlokcity.com. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-24. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. I have a right to hold a view, without worrying about what you think. Your commentary against me is despicable and beneath contempt. How dare you call it immoral? How dare you run “Freedom party” for India to fix India’s problems, while sitting in Melbourne? You have some sort of “Messiah” complex! You are out of touch with reality here as well as India. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Sabhlok، Sanjeev (اکتوبر 23, 2015). [hthttps://www.sabhlokcity.com/who-am-i/ «Who am I?»]. sabhlokcity.com. sabhlokcity.com. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. I joined the IAS in 1982 in Haryana cadre. After marriage to a fellow officer I chose to move to Assam cadre. I worked in various capacities, including Deputy Commissioner of Barpeta district, Professor of Management at the Lal Bahadur National Academy of Administration and Commissioner in the Government in the State Government of Meghalaya in the rank of Joint Secretary to the Government of India. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ STAFF، OPINDIA (جولائ‏ی 28, 2019). «Bihar man unleashes his dog on cow, journalist invents Hindu-Muslim angle». OpIndia. OpIndia. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. However, journalist Narendra Nath, gave it a communal angle and spread fake information that the matters escalated over rumours that the dog owner was a Muslim. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Crew، The Logical Indian Crew (اگست 24, 2008). «From Assam To Tamil Nadu: The Fake WhatsApp Messages Of Child Kidnappers You Forwarded Have Taken Many Lives». The Logical Indian Crew. TLI. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. It is just not Assam, the fake videos of child kidnappers have been travelling around on WhatsApp and have led to the death of many others across India. The menace started from Jharkhand and then happened in Andhra Pradesh and Telangana. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Frayer، Lauren (جولائ‏ی 18, 2018). «Viral WhatsApp Messages Are Triggering Mob Killings In India». این پی آر ڈاٹ او آر جی. این پی آر. دریافت‌شده در 24 اگست 2019. Her husband recently was forwarded a video that shows a child's mutilated body. It's unclear where or when the video is from, or whether it has been doctored. A voice implores people to forward it to others, and to stay vigilant — that kidnappers are on the loose. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ رپورٹراں د‏‏ی ٹیم، نیوز 18 (جولائ‏ی 29, 2018). «Death By WhatsApp». این پی آر ڈاٹ او آر جی. این پی آر. دریافت‌شده در 24 اگست 2019. he fatal messages were both in text and in audio. They were in Telugu, Kannada, Tamil, Hindi, Assamese and Gujarati among others. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ شرما، بیتوا (اگست 4, 2019). «WhatsApp Groups Reveal The Hate Against Muslims In Delhi's Residential Colonies». ہف پوسٹ. ہفنگٹن پوسٹ. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-24. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. Five years after Narendra Modi first swept to power, and months after his re-election in a polarising general election, anti-Muslim rhetoric has been normalised to point that it is freely shared in Whatsapp groups meant to coordinate the activities of Resident Welfare Association (RWA)، in professional groups set up by work colleagues, and in family groups. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ بھردواج، امیت (Mar 17, 2017). «How BJP's IT Cell Waged War And Won In UP». نیوز لانڈری. نیوز لانڈری. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. The campaign against SP has been intent upon providing ‘proof’ that the Yadav family is anti-Hindu and pro-Muslim. On مارچ 4, UttarDegaUP page launched a direct attack on Chief Minister Akhilesh Yadav. A video posted on the page claimed Yadav sat inside the temple in the way one offers Muslim prayers. As of now, it has 18.9 lakh and over 6,300 comments. تاریخ وارد شده در |access-date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Editorial، Reuters (مئی 16, 2008). «Indian village proud after double "honor killing"». Reuters. The bodies of Sunita Devi (L)، 21, and her partner Jasbir Singh, 22, lie on the ground after they were killed by villagers in an "honour killing" in Ballah village in the northern Indian state of Haryana مئی 9, 2008. Growing economic opportunities for young people and lower castes in Haryana have made "love marriages" more common, experts say, and the violent repression of them has risen in tandem as upper caste Jat men fight to hold on to power, status and property. REUTERS/Stringer تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Bostic (YES Research Assistant)، Brittany (فروری 20, 2014). «Does Social Media Perpetuate Youth Violence?». Michigan Youth Violence Prevention Center (MI-YVPC)، based at the University of Michigan School of Public Health, one of six National Centers of Excellence in Youth Violence Prevention funded by the Centers for Disease Control and Prevention. Very similar to the recent cyber bullying phenomenon, Twitter, Facebook, and YouTube have become a platform for youth violence. ABC News covered a story where they interviewed a Chicago resident that showed correspondents how sites were used by gang members to promote violence. It showed how gangs used social media sites to make threats, “call out” rival gangs, promote violence and recruit members. This activity led to real “Stomp-Outs”، real shootings, and real deaths. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Editorial، Wisdomjobs.com (اگست 12, 2016). «Social Media and its impact on the Youth». Wisdom IT Services India Pvt. Ltd. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-24. دریافت‌شده در 2019-11-13. Social media, now a days is leaving a negative impact rather being positive. Most of the youth spend lot of time on the internet to visit and check their single or multiple accounts. This will affect students, youth and productivity of work because of the extreme use of technology. The risks of using social media may also include mental health, cyber bulling, texting and revelation to problematical and unlawful content and privacy violations. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Jain، Bharathi (نومبر ۵, ۲۰۱۴). «Social media being used to instigate communal riots, Rajnath says». ٹائمز آف انڈیا. The top police officers will also brainstorm on the developing situation in Afghanistan and Pakistan, and its implications on terrorism and law and order situation in India. Issues like left wing extremism, cross border terrorism, activities of Jehadi terror outfit will also figure on the agenda.
↑ Web Desk، India Today (جون ۴, ۲۰۱۷). «ISIS failed in India despite country's large Muslim population: Rajnath Singh». انڈیا ٹوڈے. Singh, who also spoke about the situation in Kashmir and the challenge of Naxalism, said Islamic State (IS or ISIS) has failed to gain a foothold in India despite the country's large Muslim population. "India is the second largest country as far as Muslim population in the world is concerned. I can say with full responsibility tha۔ despite such a large population (of Muslims)، the ISIS has not been able to set foot," Rajnath Singh said.
↑ Web Desk، India Today (جولائ‏ی 19, 2018). «Rajnath Singh says lynching is a state issue, Opposition walks out». انڈیا ٹوڈے. The Opposition today walked out of the Lok Sabha after Union Home Minister Rajnath Singh made a statement saying that mob lynching is a state subject and the local government should take "strict action" to prevent it. The matter was raised in both Houses of Parliament today. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Swartz, Jon (6 اکتوبر 2008ء). «Berkman Center pioneers steer the course of cyberspace – USATODAY.com». USATODAY.com. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ Swartz, Jon (27 اگست 2019). «Global Voices». Scribd.com. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ ٹنڈن، ادیندی (مختلف مقولات د‏‏ی تالیف تے مضمون د‏‏ی نگارش) (8 جولائ‏ی 2018). «Real consequences of fake news». ٹریبیون انڈیا د‏‏ی ویب سائٹ. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-27. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ گلوبل وائسیس تو‏ں جڑے مؤلف و قلمکار وشال) (8 جولائ‏ی 2019). «Officials blame WhatsApp for spike in mob killings, but Indians say vicious party politics are at fault». گلوبل وائسیس تو‏ں جڑے وشال دا اسکرائبڈ ڈاٹ کم اُتے پوسٹ. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)
↑ «Those who want to eat beef should go to Pak: Mukhtar Abbas Naqvi». ہندوستان ٹائمز.
↑ «'I eat beef, can somebody stop me?' Rijiju retorts to Naqvi statement». ہندوستان ٹائمز.
↑ «Goa CM Manohar Parrikar backs beef traders». اکنامک ٹائمز.
↑ «India BJP leader says Muslims should stop eating beef». بی بی سی نیوز.
↑ «Cow Vigilantes in India Killed at Least 44 People, Report Finds». بلومبرگ.
↑ «Dalits thrashed for allegedly skinning dead cow in Gujarat». بنگلور میرر.
↑ «Christian killed in India for skinning a dead ox». کویت ٹائمز.
↑ «گئو تنگ واد». ٹویٹر ہیش ٹیگ.
↑ «گئو تنگ واد». فیس بک ہیش ٹیگ.
↑ «Victims of Gautankwad: Pehlu Khan». Citizens for Justice and Peace (CJP).
↑ «گئو تنگ واد». فیس بک ہیش ٹیگ.
↑ «How Hindustan is turning into Lynchistan». ڈیلی ہنٹ ویب سائٹ.
↑ ویب ٹیم، ڈی این اے. «Alwar: Pehlu Khan, lynched to death by cow vigilantes in 2017, now chargesheeted by Rajasthan police». ڈی این اے انڈیا.
↑ Staff، Scroll. «Madhya Pradesh: 16 men forced to chant 'gau mata ki jai' for allegedly transporting cattle illegally». Scroll.in.
↑ «Archive copy». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۲-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ نقوی Jun 30، صبا. «From Siya Ram to Jai Shri Ram». ٹریبیون انڈیا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۰-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ PuneMay 28، Press Trust of India؛ 28 مئی، 2019UPDATED:؛ Ist، 2019 18:11. «Pune doctor accosted in Delhi, asked to chant Jai Shri Ram». India Today.
↑ Bureau، ABP News (جون ۲۵, ۲۰۱۹). «Jharkhand mob violence: Beaten, forced to chant 'Jai Shri Ram'، man dies; 11 arrested». www.abplive.in. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «Violence over 'Jai Shri Ram' in Delhi? Muslim man alleges car attack». The Week.
↑ ^۶۳.۰ ^۶۳.۱ «Rising hate crimes and intolerance can seriously damage economy, warns industrialist Adi Godrej previous order». اسکرول ڈاٹ اِن. جولائ‏ی 31, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ «Dalit women stripped, beaten, paraded naked in UP village». انڈیا ٹوڈے.
↑ «Dalit women inhumanely naked paraded stripped and dragged in streets». ہائٹ پوسٹ.
↑ «Dalit woman 'stripped, beaten' in Vizag». دی ہندو.
↑ «Dalit To Stop Dalits From Drinking Water, Endosulfan Added To The Well By Upper Caste». HEEALS.
↑ «দলিতকে বেঁধে তাঁর গায়ে প্রস্রাব، খাওয়ানো হল মানুষের মল». انڈیا ٹائمز.
↑ «Dalit Students In Himachal School Made To Sit In Area 'Meant For Horses' To Hear PM's 'Pariksha Pe Charcha'». ہفنگٹن پوسٹ.
↑ «Dalits Are Still Threatened, Abused, Beaten & Killed For Absurd Reasons. Yes, It's 2018». انڈیا ٹائمز.
↑ «ہاشم پورہ تے ملیانہ وچ مسلماناں دے قتلِ عام د‏‏ی کہانی». بی بی سی اردو).
↑ «گجرات: فسادات دے پنج سال بعد». بی بی سی اردو).
↑ «بھارت: گجرات فسادات وچ ملوث 24 افراد قصوروار قرار». وائس آف امریک‏‏ا).
↑ «2004 تو‏ں 2017 دے درمیان وچ فرقہ وارانہ تشدد وچ 1600 تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی موت؛ آر ٹی آئی». ایشیا ایکسپریس (روزنامہ). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۲-۱۲-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «2004 تو‏ں 2017 دے درمیان وچ فرقہ وارانہ تشدد وچ 1600 تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی موت؛ آر ٹی آئی». دی وائر اردو.
↑ «سال 2007کے فر قہ و ارانہ فسادات دا معاملہ». روزنامہ سیاست.
↑ «Sonbhadra killings: Before tractors rolled in with guns, pradhan & his men targeted the tillers». انڈین ایکسپریس.
↑ «Sonbhadra shootout: After Priyanka's return, Yogi Adityanath to visit victims' families». انڈیا ٹوڈے.
↑ «Gaurakshaks Can't Be Linked With Violence Says RSS Chief». خاص خبر ڈاٹ کم ویڈیو نگار خانہ.
↑ «RSS chief asks why no uproar over attacks on cow protectors: Mohan Bhagwat says there is a double standard over the violence perpetrated in the cow protection issue». گلف نیوز.
↑ «The cow and Savarkar: Where the bovine is not divine but the framework is still hardline Hindutva». ٹائمز آف انڈیا.
↑ Staff، J. K. R. (جولائ‏ی 26, 2019). «'जो न बोले जय श्री राम، उसको भेजो कब्रिस्तान' गाने पर विवाद، सिंगर गिरफ्तार». تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ «समाज में नफरत फैलाने वाला वीडियो वायरल करने वाले चार धरे गए». Amar Ujala.
↑ «If a kabristan can be constructed, a shamshaan too should be built: PM Modi». Hindustan Times. فروری 20, 2017. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ انڈیاجولائ‏ی 7، سب رنگ؛ جولائ‏ی 8، 2018UPDATED:؛ Ist، 2018 09:49. «BJP Minister garlands Ramgarh lynching convicts». سب رنگ انڈیا.
↑ «Victims of Gautankwad: Alimuddin Ansari». نومبر 6, 2017. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ DelhiJuly 6، India Today Web Desk New؛ جولائ‏ی 6، 2018UPDATED:؛ Ist، 2018 23:58. «Union minister Jayant Sinha garlands 8 convicted for Ramgarh mob lynching». India Today.
↑ DelhiJuly 7، India Today Web Desk New؛ جولائ‏ی 8، 2018UPDATED:؛ Ist، 2018 09:49. «Yashwant Sinha calls his son 'nalayak' for garlanding 8 men convicted of lynching». India Today.
↑ «Dadri lynching: Akhlaq murder suspects get jobs at NTPC plant in Dadri | Noida News – Times of India». The Times of India.
↑ «Dadri lynching: Akhlaq's younger son disturbed by accused being called 'martyr'». ڈی این اے نیوز.
↑ «Tourism minister Mahesh Sharma visits Dadri lynching accused Ravi Sisodia's village, Twitterati furious». انڈیا ٹوڈے.
↑ «Dadri lynching: Akhlaq's fridge had mutton, not beef, says UP govt's report». ٹائمز آف انڈیا.
↑ «Meat in Akhlaq's fridge not beef, but mutton». دکن ہیرالڈ.
↑ «Meat in Akhlaq's fridge not beef, but mutton». دکن ہیرالڈ.
↑ «Dadri meat was beef, claims fresh forensic report». دی ہندو.
↑ «Lok Sabha Elections 2019: Dadri mob lynching accused attends CM Yogi Adityanath's poll rally». ہندوستان ٹائمز.
↑ «Chargesheet filed against Pehlu Khan's family; case of dairy farmer who was lynched revisited». ٹائمز ناؤ نیوز.
↑ «Chargesheet filed All 6 accused in Pehlu Khan lynching case acquitted». ریڈیف.
↑ «Lok Sabha Elections 2019: Dadri mob Lynched by mob denied justice by collective conscience». نیوز 18.
↑ «The victim of lynching was and always will be a poor». او پی انڈیا۔.
↑ «Subodh Kumar, the Cop Who Died in Bulandshahr, Probed Akhlaq Case». دی کوینٹ.
↑ «बुलंदशहर हिंसा: जमानत पर छूटे आरोपियों का माला पहनाकर हुआ स्वागत، जय श्री राम के लगे नारे، देखें VIDEO». این ڈی ٹی وی.
↑ «Jharkhand minister asks Cong Muslim MLA to chant 'Jai Shri Ram'». ٹریبیون انڈیا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «PEOPLE ARE BEING BEATEN UP IF THEY DO NOT SAY 'JAI SHRI RAM': ASADUDDIN OWAISI». انڈین اعتماد.
↑ «"Hindustan or Lynchistan? - Ep. 102 – The DeshBhakt with Akash Banerjee"». یوٹیوب.
↑ «In a letter to PM Modi, 49 celebrities raise the issue of rising intolerence in India». newsR.
↑ «62 celebrities write an open letter to PM Modi against 'selective outrage' and 'false narratives'». Daily Sun. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «Union Minister Terms Letter Rising 'Mob Lynching' Issue As An Attempt To Destabalise Modi Govt». اے بی پی لائیو۔. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «Sadhvi Prachi asks Kanwariyas to boycott Muslim shopkeepers and make way for Hindu employment». نیوز ایکس ڈاٹ کام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۲-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «Lok Sabha elections 2019: Sangh push to Karnataka BJP campaign». ہندوستان ٹائمز.
↑ «Letter to PM Narendra Modi: Anurag Kashyap slams Govt, mocks trolls». The Asian Age. جولائ‏ی 28, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ ^۱۱۲.۰ ^۱۱۲.۱ «Mob lynching: SC issues notice in PIL seeking implementation of previous order». لائیو منٹ. جولائ‏ی 30, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ «Anurag Kashyap deletes Twitter account; here's why». نیوز بائٹص ایپ ڈاٹ کام. جولائ‏ی 30, 2019. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-20. دریافت‌شده در 2019-11-13. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ «Blunt talk needed in country today, Infosys co-founder Narayana Murthy says, citing his spat with Sikka previous order». بزنس لائن. جولائ‏ی 31, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)
↑ «Sign the Petition». Change.org.
↑ «Mamata Banerjee loses cool as people shout 'Jai Shri Ram' slogans in West Bengal, calls them 'criminals'». زی نیوز.
↑ «Jai Shri Ram vs Joy Bangla: Desperate Mamata Banerjee Feels Saffron Heat». آؤٹ لک.
↑ «What actually happened during the Dhulagarh riots?». ڈیلی او.
↑ "BJP to move NHRC over Dhulagarh riots". The Hindu. 21 دسمبر 2016. http://www.thehindu.com/news/national/other-states/BJP-to-move-NHRC-over-Dhulagarh-riots/article16915243.ece. Retrieved on
31 دسمبر 2016.
↑ «Mob Lynching: United Against Hate Launches Helpline For Victims». ہفنگٹن پوسٹ ڈاٹ ان.
↑ «Jamiat Ulama-i-Hind Holds Aman-Ekta Sammelan to Counter Mob Lynching». روزنامہ کاروان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «Activist organises anti-lynching event, Mumbai Police land up at her doorstep». سب رنگ انڈیا.
↑ «Naseeruddin Shah's Ajmer event cancelled over right-wing protests: Naseeruddin Shah is in the middle of a controversy for his remarks on 'mob violence'. He expressed anxiety over lynching in a video interview with Karwan-e-Mohabbat India». ہندوستان ٹائمز.
↑ «"How Much More Freedom Do You Want?": Anupam Kher Slams Naseeruddin Shah: Naseeruddin Shah found himself in the centre of a raging controversy after he criticised the manner in which "the death of a cow is being given more importance than the death of a police officer"». این ڈی ٹی وی.
↑ «In an unlikely friendship, face of 2002 riots fear inaugurates 'Ekta' shop of 'aggressor'». ٹائمز آف انڈیا.
↑ «Photo Finish». دتی ہندو.
↑ «Why Eye-Witness Video, NDTV Sting Were Dismissed In Pehlu Khan Case». این ڈی ٹی وی.
↑ «Pehlu Khan lynching case: Acquittals a 'huge disappointment'، says Pehlu's kin». دی ہندو.
↑ «The Train That 16-Year-Old Junaid Took Is A Horror On Wheels». این ڈی ٹی وی.
↑ «Junaid Khan lynching case: Judge says govt. lawyer helped the accused, seeks action against him». روزنامہ سیاست.
↑ «Every Second Cop in India Thinks Muslims Naturally Prone to Crime: Police Survey Report». سکھ سیاست ڈاٹ نیٹ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «STATUS OF POLICING IN INDIA REPORT 2019: POLICE ADEQUACY AND WORKING CONDITIONS» (PDF). غیر سرکاری تنظیم لوک نیندی د‏‏ی ویب سائٹ اُتے دستیاب پی ڈی ایف رپورٹ.
↑ . OFFICERS' Pulse (Officers IAS Academy, Chennai) (I S S U E N O . 3 3): 47-48. 2 0 T H J A N U A R Y T O 2 6 T H J A N U A R Y
↑ «Anti-mob violence bill passed in Manipur». ون انڈیا ڈاٹ کام.
↑ «Lynching of young Muslim entrepreneur in Manipur last year shows such acts are carefully planned: Khan was accused of being a thief, which fits in with the stereotype of local Manipuri Muslims». اسکرول ڈاٹ ان.
↑ «Madhya Pradesh passes law against cow vigilantism». انڈیا ٹوڈے.
↑ ^۱۳۷.۰ ^۱۳۷.۱ ^۱۳۷.۲ «Rajasthan Assembly Passes Anti-Lynching Bill». این ڈی ٹی وی.
↑ «Adityanath says mob lynching incidents are being given unnecessary importance: The Uttar Pradesh CM said while his government will provide protection to everyone, every individual is expected to respect others' sentiments». اسکرول ڈاٹ اِن.
↑ «Mob lynching: UP law panel drafts stringent law, proposes seven years to life in jail for attackers». اسکرول ڈاٹ اِن.
↑ «On UP's Proposed Mob Lynching Law, Mayawati Tweet Attacks BJP & Praises State Panel». انیوز 18.
↑ «Opposition Demands Enactment of Law Against Mob Lynchings in Bihar». نیوز کلک ڈاٹ اِن.
↑ «राज्यात मॉब लिंचिंगविरोधी कायदा करा، विरोधकांची विधानसभेत मागणी». اے بی پی ماجھا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ ^۱۴۳.۰ ^۱۴۳.۱ «MOB LYNCHING: West Bengal Assembly passes bill against mob lynching, Congress and CPI(M) back legislation». اسکرول ڈاٹ ان.
↑ «The BJP's opposition to the anti-lynching law in Rajasthan is telling». دی ٹیلی گراف.
↑ «Relation between RSS and BJP in Rajasthan is telling». الیکشنز ڈاٹ اِن.
↑ «RSS Vilifying Mamata Banerjee Through Swarajya Magazine to Polarise Bengali Hindus». پیپلز ریویو ڈاٹ اِن.
↑ «Seven Reasons Why Rajasthan's New Anti-Lynching Law Is Dangerous». سوراج میگ ڈاٹ اِن.
↑ «Why does BJP not want this law?». دکن ہیرالڈ.
↑ «One of the best media houses in India». پرنٹرز میسور ڈاٹ کام.
↑ «Measures to Prevent Mob Violence and Lynching Incidents». ڈبلیو بی ایکسپریس ڈاٹ کام.
↑ «TMC's Mahua Moitra points out 7 early signs of fascism seen in India in maiden Lok Sabha speechTMC's Mahua Moitra points out 7 early signs of fascism seen in India in maiden Lok Sabha speech». ٰنڈیا ٹوڈے.
↑ «Mahua Moitra-This Woman Is Stopping Politicians From Snooping In Your Privacy: In a day and age where our online privacy is being encroached upon by businesses and politicians alike, here is one woman who is fighting against it». ہر (خواتین تو‏ں متعلق) زندگی ڈاٹ کام.
↑ «Moitra Files Criminal Defamation Suit Against Zee News' Chaudhary». دتی کوینٹ د‏‏ی ویب سائٹ.
↑ «India: Amit Shah to head group of ministers to tackle mob lynching». گلف نیوز.
↑ «New law to curb lynching unlikely». دی ہندو.
↑ «Why was Tabrez Ansari allowed to die?». ریڈیف.
↑ «Jharkhand mob lynching: Victim Tabrez Ansari died merely a month and a half after his wedding». فرسٹ پوسٹ ڈاٹ کام.
↑ «Jharkhand mob lynching: AIMIM gives Rs 50,000 compensation to Tabrez Ansari's kin; appeals Narendra Modi to curb such incidents». فرسٹ پوسٹ ڈاٹ کام.
↑ «CPI(M) demands Rs 25 lakh compensation for the family of Tabrez Ansari». آؤٹ لک انڈیا ڈاٹ کام.
↑ «झारखंड सरकार ने माना, Mob Lynching थी तबरेज अंसारी की मौत की वजह Ranchi News». روزنامہ جاگرن د‏‏ی ویب سائٹ.
↑ «Gopalganj tragedy victims' kin to get Rs 4 lakh if spurious alcohol claims confirmed: Nitish Kumar». اسکرول ڈاٹ اِن.
↑ «olice chargesheet drops murder charge against 11 accused in Tabrez killing». ایم ایس این ڈاٹ کم بحوالہ دتی انڈین ایکسپریس.
↑ «11 Accused Of Killing Tabrez Ansari Go Scot-Free, Jharkhand Police Drop Murder Charges». دتی لوجیکل انڈین.
↑ «Tabrez lynching: Murder case couldn't be made, says cop». ریڈیف ڈاٹ کام.
↑ «ITIKTOK Star Mr Faisu 07 Account was Suspended». ایم آئی ڈاٹ روز بز ڈاٹ کام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «Accused in Tabrez Ansari's mob-lynching shot dead? No, video from MP viral». آلٹ نیوز ڈاٹ اِن.
↑ «Modi breaks silence on mob lynching». اڑیسہ پوسٹ.
↑ «'We can't turn Hindustan into Lynchistan'». وے بیک مشین اُتے مین اسٹریم ویکلی دا ذخیرہ شدہ صفحہ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ «MIM will go national: Asaduddin Owaisi». تلنگانہ ٹوڈے ڈاٹ کام.
↑ «BJP win will boost lynching: Asaduddin Owaisi». دکن کرانیکل.
↑ «Asaduddin Owaisi slams PM Modi for statement on minorities». ٹائمز آف انڈیا.
↑ «Centre mute spectator to mob lynching incidents: Jama Masjid's Shahi Imam». زی نیوز.
↑ «Vikas मीनिंग : Meaning of Vikas in Hindi – Definition and Translation». ہِن کھوج ہندی انگریزی آن لائن لغت.
↑ «गाय पर गरमाई सियासत: पीएम मोदी के बयान पर लेफ्ट, कांग्रेस और ओवैसी का पलटवार». نو بھارت ٹائمز.
↑ «11 सितंबर मुसलमानों से जुड़ी ख़बरों का बुलेटिन, देखिए 5 खबरें». دھاکڑ خبر.
↑ «The Quint hails YouTube, Facebook success | Ratings/Measurement | News | Rapid TV News». www.rapidtvnews.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۵-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۴.
↑ «Inside The Quint: The Indian media start-up getting news to younger audiences on mobile | Media news». www.journalism.co.uk. ۲۰۱۶-۰۷-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۴.
↑ یوٹیوب ٹیم، دی کوینٹ. «دتی کوینٹ دا تعارف جداں کہ یوٹیوب اُتے مذکور اے». یوٹیوب.
↑ یوٹیوب ٹیم، دی کوینٹ. «"The Making of Lynchistan: Inside India's Deadly 'Gau Raksha' Network – Documentary by The Quint"». یوٹیوب.
↑ «The Guardian documentary». ہفتہ وار دتی گارڈئین.
↑ «The Hour of Lynching; Takes A Close Look At A Murder Spurred By India's Cow Politics; Silverscreen.in». سیلور اسکرین ڈاٹ اِن.
↑ «Watch: A Documentary On The Realities Of Mob Lynching In India». ہوم گرون ڈاٹ نو‏‏ں ڈاٹ اِن.
↑ «'The Brotherhood' Documentary Film Based On Mob Lynching Cases Will Be Released On اگست 15». ٹین نیوز ڈاٹ اِن.
↑ «Lynch Nation: A documentary that makes you confront lynch mob survivors». سب رنگ انڈیا ڈاٹ اِن.
↑ Mander, Harsh Partitions of the Heart: Unmaking the Idea of India at Google Books
↑ Salam, Ziya Us Lynch Files: The Forgotten Saga of Victims of Hate Crime at Google Books
↑ Uikey, Seema; Dubey, Nidhi (September) (PDF). 4 (published September 2018). pp. 35-40. ISSN 2455-2070. http://www.socialsciencejournal.in/download/524/4-5-15-673.pdf
↑ Khan, Shireen; Tejawat, Mayur. (PDF). JUS Imperator 2 (1): 1-15. September 2018. ISSN 2456-9666. http://journal.jusimperator.org/wp-content/uploads/2018/10/SHIREEN-KHAN-MAYUR-TEJAWAT.pdf Archived 2019-08-26 at the وے بیک مشین
↑ Sakarwar, Rajendra. (in انگریزی). International Journal of Law Management & Humanities 1 (3). ISSN 2581-5369
↑ «TWENTIETH-CENTURY URDU LITERATURE: Omar Qureshi» (PDF). کولمبیا یونیورسٹی د‏‏ی ویب سائٹ.
↑ «Slice of China in Urdu couplets – 74-year-old Chinese enthralls admirers with his romantic ghazals». دتی ٹیلی گراف انڈیا د‏‏ی ویب سائٹ.
↑ «dusra ban-bas KAIFI AZMI». ریختہ ڈاٹ کم د‏‏ی ویب سائٹ.
↑ ^۱۹۳.۰ ^۱۹۳.۱ ^۱۹۳.۲ «Jinhe Naaz Hai Hind Par Wo Kahan Hai». Knowledgehub.co.in. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۹-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ ^۱۹۴.۰ ^۱۹۴.۱ «I create songs to make a difference: Poojan Sahil». Series Socio-Political Website (showcasing artist and their sociopolitical talents and philosophy).
↑ «#SayNoToWar: As Abhinandan Returns to India, This Poet Reminds Us to Keep Striving for Peace». Live wire website). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۹-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.
↑ ^۱۹۶.۰ ^۱۹۶.۱ «Voices Against Lynching – Song and Poem – Dastoor – Habib Jalib – Ft. Poetry by Nabiya Khan». Youtube.
↑ «دستور: حبیب جالب». Rekhta.org website.
↑ ^۱۹۸.۰ ^۱۹۸.۱ «Why should I have to make all the effort to look secular? asks Aamir Aziz». دی ہندو.
↑ ^۱۹۹.۰ ^۱۹۹.۱ ^۱۹۹.۲ «Ballad of Pehlu Khan/ पहलू ख़ान की दास्तान / پہلو خان د‏‏ی داستان/ by Aamir Aziz». یوٹیوب.
↑ «Cow slaughter has kept volatile western UP boiling for years». ہندوستان ٹائمز.
↑ «State must protect citizens, says Hamid Ansari after UP lynching». ہندوستان ٹائمز.
↑ «Uttar Pradesh cattle transporter's murder is family's mystery». انڈین ایکسپریس.
↑ «Latehar Lynching: Victims' families afraid of being targeted after HC order». سب رنگ.
↑ «Minhaj Ansari shared beef message on WhatsApp, succumbs to custodial torture». روزنامہ سیاست اخبار دے وثائق.
↑ «علیم الدین انصاری قتل دا معاملہ». روزنامہ سیاست اخبار دے وثائق.

[1] اسکرول ڈاٹ ان: مودی دا دور اقتدار - بھارت وچ ہجومی تشدد د‏‏ی ودھدی لہر دا پس پردہ محرک کیتا اے

[2] «Shocking! Pune couple killed by villagers over black magic suspicion». www.timesnownews.com.

[3] «3 killed by villagers on sorcery suspicion». The New Indian Express.

[4] «"They Were Witches": Jharkhand Woman, Daughter Killed Over "Black Magic"». NDTV.com.

[5] «4 lynched in Jharkhand for practicing black magic». انڈیا ٹی وی.

[6] «14 sensational murders that shook India». ریڈیف.

[7] «Ankit Saxena's grieving father doesn't allow son's murder to become a communal issue». ویو ہیڈ لائنز ڈاٹ کام.

[8] «With his multi-faith Iftar in Delhi, Ankit Saxena's father sets an example for these fraught times». اسکرول ڈاٹ ان.

[9] «Soch badlo papa: BJP MLA's daughter who married Dalit boy makes emotional appeal to dad on live TVtimes». انڈیا ٹوڈے.

[10] فروری 8، RUBEN BANERJEE؛ فروری 8، 1999 ISSUE DATE:؛ فروری 27، 1999UPDATED:؛ Ist، 2013 16:40. «Staines' killing: Murder of Australian missionary and his two sons in Orissa shocks India». India Today.

[11] «Rape of elderly nun sparks outrage in West Bengal». پتریکا ڈاٹ کم. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۱۵.

[12] «Violence Against Christians in 23 States of India». زیڈ ای این آئی ٹی. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۸-۲۴.

[13] «India sees rise in public lynchings of Christians». کیتھولک نیوز ایجنسی.

[14] «Spanish nun who served poor in India for 50 years given 10 days to leave the country». ٹائمز آف انڈیا۔.

[15] «Gang-rape in India: An adventure you can get away with?». فرسٹ پوسٹ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[16] «16/12 Nirbhaya Rape Case: An Incidence Which Shaken Up Whole Delhi Full Story». انڈین ٹریبیون.

[17] «Nirbhaya Act». ٹائمز آف انڈیا.

[18] "Hand over Kathua rape-murder case to CBI: Bhim urges PM". United News of India. 14 اپریل 2018. http://www.uniindia.com/hand-over-kathua-rape-murder-case-to-cbi-bhim-urges-pm/states/news/1200017.html.

[19] "Kathua victim’s father says shift trial, Supreme Court seeks J-K govt reply" (in en-US). The Indian Express. 2018-04-17. https://web.archive.org/web/20190107042236/https://indianexpress.com/article/india/kathua-rape-case-sc-directs-j-k-govt-to-provide-security-to-victims-kin-lawyers-5139347/. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹. "“Ordinarily, police is the authority for investigation. A case has to be made out that it (investigation) is not going in the right manner. In the absence of that, as presently advised, we are not entering into that,” the bench told Senior Advocate and National Panthers Party Chief Patron Bhim Singh, who sought to intervene in the matter."

[20] "SC query on plea for trial transfer" (in en). The Telegraph. https://web.archive.org/web/20190107042242/https://www.telegraphindia.com/india/sc-query-on-plea-for-trial-transfer/cid/1342151. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹. "The bench, however, made it clear that it would not allow any intervention application after senior advocate and J&K Panthers Party leader Bhim Singh pleaded that the matter be entrusted to an independent agency like the CBI."

[BBC-21] "Outrage spreads over eight-year-old's rape" (in en-GB). BBC News. 13 اپریل 2018. https://web.archive.org/web/20190107042323/https://www.bbc.com/news/world-asia-india-43749235. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹.

[Outlook-22] "J&K: Kathua Rape-And-Murder Of 8-Year-Old Girl Was Aimed At Driving Nomads Out: Official". Outlook India. https://web.archive.org/web/20190107042238/https://www.outlookindia.com/website/story/jk-kathua-rape-and-murder-of-8-year-old-girl-was-aimed-at-driving-nomads-out-off/309368. Retrieved on
۱۳ نومبر ۲۰۱۹.

[WaPo-23] Eltagouri, Marwa (اپریل 11, 2018). "An 8-year-old’s rape and murder inflames tensions between Hindus and Muslims in India" (in en-US). واشنگٹن پوسٹ. ISSN 0190-8286. https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2018/04/11/an-8-year-olds-rape-and-murder-inflames-tensions-between-hindus-and-muslims-in-india/.

[24] «#JusticeForAsifa: J&K To Make Death Penalty Mandatory For Monsters Who Rape Children». انڈیا ٹائمز.

[25] - (admin)، Rebel (جون 4, 2014). «Mob Violence In Pune Over Facebook Post». The Mutinous Indian – If the deaf are to hear, the sound has to be very loud. he Mutinous Indian. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-10-03. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. Administration usually plays Dhritrashtra while mobs indulge in violence and arson. Does making appeals to people to maintain peace complete the duties of the Police ? What else has been done to re-established public confidence ? Why do we tend to go soft on mobs and harsh on individuals ? If Police is not capable enough to handle the situation, why not call in the army and have them impose curfew and conduct flag marches in the city? I am sorry to say, but even Lalu Yadav in Bihar proved better in handling communal tension than the current administration of Maharashtra. تاریخ وارد شده در |access-date= را بررسی کنید (کمک)

[26] Sabhlok، Sanjeev (اکتوبر 23, 2015). «Dr Yadu Singh of Sydney thinks he has a right to incite Indians to bigotry but that I have no right to reform India's governance». sabhlokcity.com. sabhlokcity.com. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-24. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. I have a right to hold a view, without worrying about what you think. Your commentary against me is despicable and beneath contempt. How dare you call it immoral? How dare you run “Freedom party” for India to fix India’s problems, while sitting in Melbourne? You have some sort of “Messiah” complex! You are out of touch with reality here as well as India. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[27] Sabhlok، Sanjeev (اکتوبر 23, 2015). [hthttps://www.sabhlokcity.com/who-am-i/ «Who am I?»]. sabhlokcity.com. sabhlokcity.com. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. I joined the IAS in 1982 in Haryana cadre. After marriage to a fellow officer I chose to move to Assam cadre. I worked in various capacities, including Deputy Commissioner of Barpeta district, Professor of Management at the Lal Bahadur National Academy of Administration and Commissioner in the Government in the State Government of Meghalaya in the rank of Joint Secretary to the Government of India. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[28] STAFF، OPINDIA (جولائ‏ی 28, 2019). «Bihar man unleashes his dog on cow, journalist invents Hindu-Muslim angle». OpIndia. OpIndia. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. However, journalist Narendra Nath, gave it a communal angle and spread fake information that the matters escalated over rumours that the dog owner was a Muslim. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[29] Crew، The Logical Indian Crew (اگست 24, 2008). «From Assam To Tamil Nadu: The Fake WhatsApp Messages Of Child Kidnappers You Forwarded Have Taken Many Lives». The Logical Indian Crew. TLI. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. It is just not Assam, the fake videos of child kidnappers have been travelling around on WhatsApp and have led to the death of many others across India. The menace started from Jharkhand and then happened in Andhra Pradesh and Telangana. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[30] Frayer، Lauren (جولائ‏ی 18, 2018). «Viral WhatsApp Messages Are Triggering Mob Killings In India». این پی آر ڈاٹ او آر جی. این پی آر. دریافت‌شده در 24 اگست 2019. Her husband recently was forwarded a video that shows a child's mutilated body. It's unclear where or when the video is from, or whether it has been doctored. A voice implores people to forward it to others, and to stay vigilant — that kidnappers are on the loose. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[31] رپورٹراں د‏‏ی ٹیم، نیوز 18 (جولائ‏ی 29, 2018). «Death By WhatsApp». این پی آر ڈاٹ او آر جی. این پی آر. دریافت‌شده در 24 اگست 2019. he fatal messages were both in text and in audio. They were in Telugu, Kannada, Tamil, Hindi, Assamese and Gujarati among others. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[32] شرما، بیتوا (اگست 4, 2019). «WhatsApp Groups Reveal The Hate Against Muslims In Delhi's Residential Colonies». ہف پوسٹ. ہفنگٹن پوسٹ. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-24. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. Five years after Narendra Modi first swept to power, and months after his re-election in a polarising general election, anti-Muslim rhetoric has been normalised to point that it is freely shared in Whatsapp groups meant to coordinate the activities of Resident Welfare Association (RWA)، in professional groups set up by work colleagues, and in family groups. تاریخ وارد شده در |access-date=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[33] بھردواج، امیت (Mar 17, 2017). «How BJP's IT Cell Waged War And Won In UP». نیوز لانڈری. نیوز لانڈری. دریافت‌شده در اگست 24, 2019. The campaign against SP has been intent upon providing ‘proof’ that the Yadav family is anti-Hindu and pro-Muslim. On مارچ 4, UttarDegaUP page launched a direct attack on Chief Minister Akhilesh Yadav. A video posted on the page claimed Yadav sat inside the temple in the way one offers Muslim prayers. As of now, it has 18.9 lakh and over 6,300 comments. تاریخ وارد شده در |access-date= را بررسی کنید (کمک)

[34] Editorial، Reuters (مئی 16, 2008). «Indian village proud after double "honor killing"». Reuters. The bodies of Sunita Devi (L)، 21, and her partner Jasbir Singh, 22, lie on the ground after they were killed by villagers in an "honour killing" in Ballah village in the northern Indian state of Haryana مئی 9, 2008. Growing economic opportunities for young people and lower castes in Haryana have made "love marriages" more common, experts say, and the violent repression of them has risen in tandem as upper caste Jat men fight to hold on to power, status and property. REUTERS/Stringer تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[35] Bostic (YES Research Assistant)، Brittany (فروری 20, 2014). «Does Social Media Perpetuate Youth Violence?». Michigan Youth Violence Prevention Center (MI-YVPC)، based at the University of Michigan School of Public Health, one of six National Centers of Excellence in Youth Violence Prevention funded by the Centers for Disease Control and Prevention. Very similar to the recent cyber bullying phenomenon, Twitter, Facebook, and YouTube have become a platform for youth violence. ABC News covered a story where they interviewed a Chicago resident that showed correspondents how sites were used by gang members to promote violence. It showed how gangs used social media sites to make threats, “call out” rival gangs, promote violence and recruit members. This activity led to real “Stomp-Outs”، real shootings, and real deaths. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[36] Editorial، Wisdomjobs.com (اگست 12, 2016). «Social Media and its impact on the Youth». Wisdom IT Services India Pvt. Ltd. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-24. دریافت‌شده در 2019-11-13. Social media, now a days is leaving a negative impact rather being positive. Most of the youth spend lot of time on the internet to visit and check their single or multiple accounts. This will affect students, youth and productivity of work because of the extreme use of technology. The risks of using social media may also include mental health, cyber bulling, texting and revelation to problematical and unlawful content and privacy violations. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[37] Jain، Bharathi (نومبر ۵, ۲۰۱۴). «Social media being used to instigate communal riots, Rajnath says». ٹائمز آف انڈیا. The top police officers will also brainstorm on the developing situation in Afghanistan and Pakistan, and its implications on terrorism and law and order situation in India. Issues like left wing extremism, cross border terrorism, activities of Jehadi terror outfit will also figure on the agenda.

[38] Web Desk، India Today (جون ۴, ۲۰۱۷). «ISIS failed in India despite country's large Muslim population: Rajnath Singh». انڈیا ٹوڈے. Singh, who also spoke about the situation in Kashmir and the challenge of Naxalism, said Islamic State (IS or ISIS) has failed to gain a foothold in India despite the country's large Muslim population. "India is the second largest country as far as Muslim population in the world is concerned. I can say with full responsibility tha۔ despite such a large population (of Muslims)، the ISIS has not been able to set foot," Rajnath Singh said.

[39] Web Desk، India Today (جولائ‏ی 19, 2018). «Rajnath Singh says lynching is a state issue, Opposition walks out». انڈیا ٹوڈے. The Opposition today walked out of the Lok Sabha after Union Home Minister Rajnath Singh made a statement saying that mob lynching is a state subject and the local government should take "strict action" to prevent it. The matter was raised in both Houses of Parliament today. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[40] Swartz, Jon (6 اکتوبر 2008ء). «Berkman Center pioneers steer the course of cyberspace – USATODAY.com». USATODAY.com. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[41] Swartz, Jon (27 اگست 2019). «Global Voices». Scribd.com. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[42] ٹنڈن، ادیندی (مختلف مقولات د‏‏ی تالیف تے مضمون د‏‏ی نگارش) (8 جولائ‏ی 2018). «Real consequences of fake news». ٹریبیون انڈیا د‏‏ی ویب سائٹ. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-27. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[43] گلوبل وائسیس تو‏ں جڑے مؤلف و قلمکار وشال) (8 جولائ‏ی 2019). «Officials blame WhatsApp for spike in mob killings, but Indians say vicious party politics are at fault». گلوبل وائسیس تو‏ں جڑے وشال دا اسکرائبڈ ڈاٹ کم اُتے پوسٹ. دریافت‌شده در 27 اگست 2019. تاریخ وارد شده در |accessdate=،|date= را بررسی کنید (کمک)

[44] «Those who want to eat beef should go to Pak: Mukhtar Abbas Naqvi». ہندوستان ٹائمز.

[45] «'I eat beef, can somebody stop me?' Rijiju retorts to Naqvi statement». ہندوستان ٹائمز.

[46] «Goa CM Manohar Parrikar backs beef traders». اکنامک ٹائمز.

[47] «India BJP leader says Muslims should stop eating beef». بی بی سی نیوز.

[48] «Cow Vigilantes in India Killed at Least 44 People, Report Finds». بلومبرگ.

[49] «Dalits thrashed for allegedly skinning dead cow in Gujarat». بنگلور میرر.

[50] «Christian killed in India for skinning a dead ox». کویت ٹائمز.

[51] «گئو تنگ واد». ٹویٹر ہیش ٹیگ.

[52] «گئو تنگ واد». فیس بک ہیش ٹیگ.

[53] «Victims of Gautankwad: Pehlu Khan». Citizens for Justice and Peace (CJP).

[54] «گئو تنگ واد». فیس بک ہیش ٹیگ.

[55] «How Hindustan is turning into Lynchistan». ڈیلی ہنٹ ویب سائٹ.

[56] ویب ٹیم، ڈی این اے. «Alwar: Pehlu Khan, lynched to death by cow vigilantes in 2017, now chargesheeted by Rajasthan police». ڈی این اے انڈیا.

[57] Staff، Scroll. «Madhya Pradesh: 16 men forced to chant 'gau mata ki jai' for allegedly transporting cattle illegally». Scroll.in.

[58] «Archive copy». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۲-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[59] نقوی Jun 30، صبا. «From Siya Ram to Jai Shri Ram». ٹریبیون انڈیا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۰-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[60] PuneMay 28، Press Trust of India؛ 28 مئی، 2019UPDATED:؛ Ist، 2019 18:11. «Pune doctor accosted in Delhi, asked to chant Jai Shri Ram». India Today.

[61] Bureau، ABP News (جون ۲۵, ۲۰۱۹). «Jharkhand mob violence: Beaten, forced to chant 'Jai Shri Ram'، man dies; 11 arrested». www.abplive.in. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[62] «Violence over 'Jai Shri Ram' in Delhi? Muslim man alleges car attack». The Week.

[Rising_hate_crimes_and_intolerance_can_seriously_damage_economy,_warns_industrialist_Adi_Godrej-63] ۶۳.۰ ^۶۳.۱ «Rising hate crimes and intolerance can seriously damage economy, warns industrialist Adi Godrej previous order». اسکرول ڈاٹ اِن. جولائ‏ی 31, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[64] «Dalit women stripped, beaten, paraded naked in UP village». انڈیا ٹوڈے.

[65] «Dalit women inhumanely naked paraded stripped and dragged in streets». ہائٹ پوسٹ.

[66] «Dalit woman 'stripped, beaten' in Vizag». دی ہندو.

[67] «Dalit To Stop Dalits From Drinking Water, Endosulfan Added To The Well By Upper Caste». HEEALS.

[68] «দলিতকে বেঁধে তাঁর গায়ে প্রস্রাব، খাওয়ানো হল মানুষের মল». انڈیا ٹائمز.

[69] «Dalit Students In Himachal School Made To Sit In Area 'Meant For Horses' To Hear PM's 'Pariksha Pe Charcha'». ہفنگٹن پوسٹ.

[70] «Dalits Are Still Threatened, Abused, Beaten & Killed For Absurd Reasons. Yes, It's 2018». انڈیا ٹائمز.

[71] «ہاشم پورہ تے ملیانہ وچ مسلماناں دے قتلِ عام د‏‏ی کہانی». بی بی سی اردو).

[72] «گجرات: فسادات دے پنج سال بعد». بی بی سی اردو).

[73] «بھارت: گجرات فسادات وچ ملوث 24 افراد قصوروار قرار». وائس آف امریک‏‏ا).

[74] «2004 تو‏ں 2017 دے درمیان وچ فرقہ وارانہ تشدد وچ 1600 تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی موت؛ آر ٹی آئی». ایشیا ایکسپریس (روزنامہ). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۲۲-۱۲-۰۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[75] «2004 تو‏ں 2017 دے درمیان وچ فرقہ وارانہ تشدد وچ 1600 تو‏ں زیادہ لوکاں د‏‏ی موت؛ آر ٹی آئی». دی وائر اردو.

[76] «سال 2007کے فر قہ و ارانہ فسادات دا معاملہ». روزنامہ سیاست.

[77] «Sonbhadra killings: Before tractors rolled in with guns, pradhan & his men targeted the tillers». انڈین ایکسپریس.

[78] «Sonbhadra shootout: After Priyanka's return, Yogi Adityanath to visit victims' families». انڈیا ٹوڈے.

[79] «Gaurakshaks Can't Be Linked With Violence Says RSS Chief». خاص خبر ڈاٹ کم ویڈیو نگار خانہ.

[80] «RSS chief asks why no uproar over attacks on cow protectors: Mohan Bhagwat says there is a double standard over the violence perpetrated in the cow protection issue». گلف نیوز.

[81] «The cow and Savarkar: Where the bovine is not divine but the framework is still hardline Hindutva». ٹائمز آف انڈیا.

[82] Staff، J. K. R. (جولائ‏ی 26, 2019). «'जो न बोले जय श्री राम، उसको भेजो कब्रिस्तान' गाने पर विवाद، सिंगर गिरफ्तार». تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[83] «समाज में नफरत फैलाने वाला वीडियो वायरल करने वाले चार धरे गए». Amar Ujala.

[84] «If a kabristan can be constructed, a shamshaan too should be built: PM Modi». Hindustan Times. فروری 20, 2017. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[85] انڈیاجولائ‏ی 7، سب رنگ؛ جولائ‏ی 8، 2018UPDATED:؛ Ist، 2018 09:49. «BJP Minister garlands Ramgarh lynching convicts». سب رنگ انڈیا.

[86] «Victims of Gautankwad: Alimuddin Ansari». نومبر 6, 2017. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[87] DelhiJuly 6، India Today Web Desk New؛ جولائ‏ی 6، 2018UPDATED:؛ Ist، 2018 23:58. «Union minister Jayant Sinha garlands 8 convicted for Ramgarh mob lynching». India Today.

[88] DelhiJuly 7، India Today Web Desk New؛ جولائ‏ی 8، 2018UPDATED:؛ Ist، 2018 09:49. «Yashwant Sinha calls his son 'nalayak' for garlanding 8 men convicted of lynching». India Today.

[89] «Dadri lynching: Akhlaq murder suspects get jobs at NTPC plant in Dadri | Noida News – Times of India». The Times of India.

[90] «Dadri lynching: Akhlaq's younger son disturbed by accused being called 'martyr'». ڈی این اے نیوز.

[91] «Tourism minister Mahesh Sharma visits Dadri lynching accused Ravi Sisodia's village, Twitterati furious». انڈیا ٹوڈے.

[92] «Dadri lynching: Akhlaq's fridge had mutton, not beef, says UP govt's report». ٹائمز آف انڈیا.

[93] «Meat in Akhlaq's fridge not beef, but mutton». دکن ہیرالڈ.

[94] «Meat in Akhlaq's fridge not beef, but mutton». دکن ہیرالڈ.

[95] «Dadri meat was beef, claims fresh forensic report». دی ہندو.

[96] «Lok Sabha Elections 2019: Dadri mob lynching accused attends CM Yogi Adityanath's poll rally». ہندوستان ٹائمز.

[97] «Chargesheet filed against Pehlu Khan's family; case of dairy farmer who was lynched revisited». ٹائمز ناؤ نیوز.

[98] «Chargesheet filed All 6 accused in Pehlu Khan lynching case acquitted». ریڈیف.

[99] «Lok Sabha Elections 2019: Dadri mob Lynched by mob denied justice by collective conscience». نیوز 18.

[100] «The victim of lynching was and always will be a poor». او پی انڈیا۔.

[101] «Subodh Kumar, the Cop Who Died in Bulandshahr, Probed Akhlaq Case». دی کوینٹ.

[102] «बुलंदशहर हिंसा: जमानत पर छूटे आरोपियों का माला पहनाकर हुआ स्वागत، जय श्री राम के लगे नारे، देखें VIDEO». این ڈی ٹی وی.

[103] «Jharkhand minister asks Cong Muslim MLA to chant 'Jai Shri Ram'». ٹریبیون انڈیا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[104] «PEOPLE ARE BEING BEATEN UP IF THEY DO NOT SAY 'JAI SHRI RAM': ASADUDDIN OWAISI». انڈین اعتماد.

[105] «"Hindustan or Lynchistan? - Ep. 102 – The DeshBhakt with Akash Banerjee"». یوٹیوب.

[106] «In a letter to PM Modi, 49 celebrities raise the issue of rising intolerence in India». newsR.

[107] «62 celebrities write an open letter to PM Modi against 'selective outrage' and 'false narratives'». Daily Sun. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[108] «Union Minister Terms Letter Rising 'Mob Lynching' Issue As An Attempt To Destabalise Modi Govt». اے بی پی لائیو۔. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۲۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[109] «Sadhvi Prachi asks Kanwariyas to boycott Muslim shopkeepers and make way for Hindu employment». نیوز ایکس ڈاٹ کام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۱۲-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[110] «Lok Sabha elections 2019: Sangh push to Karnataka BJP campaign». ہندوستان ٹائمز.

[111] «Letter to PM Narendra Modi: Anurag Kashyap slams Govt, mocks trolls». The Asian Age. جولائ‏ی 28, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[Mob_lynching:_SC_issues_notice_in_PIL_seeking_implementation_of_previous_order-112] ۱۱۲.۰ ^۱۱۲.۱ «Mob lynching: SC issues notice in PIL seeking implementation of previous order». لائیو منٹ. جولائ‏ی 30, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[Anurag_Kashyap_deletes_Twitter_account;_here's_why-113] «Anurag Kashyap deletes Twitter account; here's why». نیوز بائٹص ایپ ڈاٹ کام. جولائ‏ی 30, 2019. بایگانی‌شده از اصلی در 2019-08-20. دریافت‌شده در 2019-11-13. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[114] «Blunt talk needed in country today, Infosys co-founder Narayana Murthy says, citing his spat with Sikka previous order». بزنس لائن. جولائ‏ی 31, 2019. تاریخ وارد شده در |date= را بررسی کنید (کمک)

[115] «Sign the Petition». Change.org.

[116] «Mamata Banerjee loses cool as people shout 'Jai Shri Ram' slogans in West Bengal, calls them 'criminals'». زی نیوز.

[117] «Jai Shri Ram vs Joy Bangla: Desperate Mamata Banerjee Feels Saffron Heat». آؤٹ لک.

[118] «What actually happened during the Dhulagarh riots?». ڈیلی او.

[th21122016-119] "BJP to move NHRC over Dhulagarh riots". The Hindu. 21 دسمبر 2016. http://www.thehindu.com/news/national/other-states/BJP-to-move-NHRC-over-Dhulagarh-riots/article16915243.ece. Retrieved on
31 دسمبر 2016.

[120] «Mob Lynching: United Against Hate Launches Helpline For Victims». ہفنگٹن پوسٹ ڈاٹ ان.

[121] «Jamiat Ulama-i-Hind Holds Aman-Ekta Sammelan to Counter Mob Lynching». روزنامہ کاروان. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۲۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[122] «Activist organises anti-lynching event, Mumbai Police land up at her doorstep». سب رنگ انڈیا.

[123] «Naseeruddin Shah's Ajmer event cancelled over right-wing protests: Naseeruddin Shah is in the middle of a controversy for his remarks on 'mob violence'. He expressed anxiety over lynching in a video interview with Karwan-e-Mohabbat India». ہندوستان ٹائمز.

[124] «"How Much More Freedom Do You Want?": Anupam Kher Slams Naseeruddin Shah: Naseeruddin Shah found himself in the centre of a raging controversy after he criticised the manner in which "the death of a cow is being given more importance than the death of a police officer"». این ڈی ٹی وی.

[125] «In an unlikely friendship, face of 2002 riots fear inaugurates 'Ekta' shop of 'aggressor'». ٹائمز آف انڈیا.

[126] «Photo Finish». دتی ہندو.

[127] «Why Eye-Witness Video, NDTV Sting Were Dismissed In Pehlu Khan Case». این ڈی ٹی وی.

[128] «Pehlu Khan lynching case: Acquittals a 'huge disappointment'، says Pehlu's kin». دی ہندو.

[129] «The Train That 16-Year-Old Junaid Took Is A Horror On Wheels». این ڈی ٹی وی.

[130] «Junaid Khan lynching case: Judge says govt. lawyer helped the accused, seeks action against him». روزنامہ سیاست.

[131] «Every Second Cop in India Thinks Muslims Naturally Prone to Crime: Police Survey Report». سکھ سیاست ڈاٹ نیٹ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۲۸. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[132] «STATUS OF POLICING IN INDIA REPORT 2019: POLICE ADEQUACY AND WORKING CONDITIONS» (PDF). غیر سرکاری تنظیم لوک نیندی د‏‏ی ویب سائٹ اُتے دستیاب پی ڈی ایف رپورٹ.

[133] . OFFICERS' Pulse (Officers IAS Academy, Chennai) (I S S U E N O . 3 3): 47-48. 2 0 T H J A N U A R Y T O 2 6 T H J A N U A R Y

[134] «Anti-mob violence bill passed in Manipur». ون انڈیا ڈاٹ کام.

[135] «Lynching of young Muslim entrepreneur in Manipur last year shows such acts are carefully planned: Khan was accused of being a thief, which fits in with the stereotype of local Manipuri Muslims». اسکرول ڈاٹ ان.

[136] «Madhya Pradesh passes law against cow vigilantism». انڈیا ٹوڈے.

[Rajasthan_Assembly_Passes_Anti-Lynching_Bill-137] ۱۳۷.۰ ^۱۳۷.۱ ^۱۳۷.۲ «Rajasthan Assembly Passes Anti-Lynching Bill». این ڈی ٹی وی.

[138] «Adityanath says mob lynching incidents are being given unnecessary importance: The Uttar Pradesh CM said while his government will provide protection to everyone, every individual is expected to respect others' sentiments». اسکرول ڈاٹ اِن.

[139] «Mob lynching: UP law panel drafts stringent law, proposes seven years to life in jail for attackers». اسکرول ڈاٹ اِن.

[140] «On UP's Proposed Mob Lynching Law, Mayawati Tweet Attacks BJP & Praises State Panel». انیوز 18.

[141] «Opposition Demands Enactment of Law Against Mob Lynchings in Bihar». نیوز کلک ڈاٹ اِن.

[142] «राज्यात मॉब लिंचिंगविरोधी कायदा करा، विरोधकांची विधानसभेत मागणी». اے بی پی ماجھا. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۱۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[MOB_LYNCHING:_West_Bengal_Assembly_passes_bill_against_mob_lynching,_Congress_and_CPI(M)_back_legislation-143] ۱۴۳.۰ ^۱۴۳.۱ «MOB LYNCHING: West Bengal Assembly passes bill against mob lynching, Congress and CPI(M) back legislation». اسکرول ڈاٹ ان.

[144] «The BJP's opposition to the anti-lynching law in Rajasthan is telling». دی ٹیلی گراف.

[145] «Relation between RSS and BJP in Rajasthan is telling». الیکشنز ڈاٹ اِن.

[146] «RSS Vilifying Mamata Banerjee Through Swarajya Magazine to Polarise Bengali Hindus». پیپلز ریویو ڈاٹ اِن.

[147] «Seven Reasons Why Rajasthan's New Anti-Lynching Law Is Dangerous». سوراج میگ ڈاٹ اِن.

[148] «Why does BJP not want this law?». دکن ہیرالڈ.

[149] «One of the best media houses in India». پرنٹرز میسور ڈاٹ کام.

[150] «Measures to Prevent Mob Violence and Lynching Incidents». ڈبلیو بی ایکسپریس ڈاٹ کام.

[TMC's_Mahua_Moitra_points_out_7_early_signs_of_fascism_seen_in_India_in_maiden_Lok_Sabha_speech-151] «TMC's Mahua Moitra points out 7 early signs of fascism seen in India in maiden Lok Sabha speechTMC's Mahua Moitra points out 7 early signs of fascism seen in India in maiden Lok Sabha speech». ٰنڈیا ٹوڈے.

[Mahua_Moitra-This_Woman_Is_Stopping_Politicians_From_Snooping_In_Your_Privacy:_In_a_day_and_age_where_our_online_privacy_is_being_encroached_upon_by_businesses_and_politicians_alike,_here_is_one_woman_who_is_fighting_against_it.-152] «Mahua Moitra-This Woman Is Stopping Politicians From Snooping In Your Privacy: In a day and age where our online privacy is being encroached upon by businesses and politicians alike, here is one woman who is fighting against it». ہر (خواتین تو‏ں متعلق) زندگی ڈاٹ کام.

[153] «Moitra Files Criminal Defamation Suit Against Zee News' Chaudhary». دتی کوینٹ د‏‏ی ویب سائٹ.

[154] «India: Amit Shah to head group of ministers to tackle mob lynching». گلف نیوز.

[155] «New law to curb lynching unlikely». دی ہندو.

[156] «Why was Tabrez Ansari allowed to die?». ریڈیف.

[157] «Jharkhand mob lynching: Victim Tabrez Ansari died merely a month and a half after his wedding». فرسٹ پوسٹ ڈاٹ کام.

[158] «Jharkhand mob lynching: AIMIM gives Rs 50,000 compensation to Tabrez Ansari's kin; appeals Narendra Modi to curb such incidents». فرسٹ پوسٹ ڈاٹ کام.

[159] «CPI(M) demands Rs 25 lakh compensation for the family of Tabrez Ansari». آؤٹ لک انڈیا ڈاٹ کام.

[160] «झारखंड सरकार ने माना, Mob Lynching थी तबरेज अंसारी की मौत की वजह Ranchi News». روزنامہ جاگرن د‏‏ی ویب سائٹ.

[161] «Gopalganj tragedy victims' kin to get Rs 4 lakh if spurious alcohol claims confirmed: Nitish Kumar». اسکرول ڈاٹ اِن.

[162] «olice chargesheet drops murder charge against 11 accused in Tabrez killing». ایم ایس این ڈاٹ کم بحوالہ دتی انڈین ایکسپریس.

[163] «11 Accused Of Killing Tabrez Ansari Go Scot-Free, Jharkhand Police Drop Murder Charges». دتی لوجیکل انڈین.

[164] «Tabrez lynching: Murder case couldn't be made, says cop». ریڈیف ڈاٹ کام.

[165] «ITIKTOK Star Mr Faisu 07 Account was Suspended». ایم آئی ڈاٹ روز بز ڈاٹ کام. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۸-۳۰. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[166] «Accused in Tabrez Ansari's mob-lynching shot dead? No, video from MP viral». آلٹ نیوز ڈاٹ اِن.

[167] «Modi breaks silence on mob lynching». اڑیسہ پوسٹ.

[168] «'We can't turn Hindustan into Lynchistan'». وے بیک مشین اُتے مین اسٹریم ویکلی دا ذخیرہ شدہ صفحہ. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۷-۰۱. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[169] «MIM will go national: Asaduddin Owaisi». تلنگانہ ٹوڈے ڈاٹ کام.

[170] «BJP win will boost lynching: Asaduddin Owaisi». دکن کرانیکل.

[171] «Asaduddin Owaisi slams PM Modi for statement on minorities». ٹائمز آف انڈیا.

[172] «Centre mute spectator to mob lynching incidents: Jama Masjid's Shahi Imam». زی نیوز.

[173] «Vikas मीनिंग : Meaning of Vikas in Hindi – Definition and Translation». ہِن کھوج ہندی انگریزی آن لائن لغت.

[174] «गाय पर गरमाई सियासत: पीएम मोदी के बयान पर लेफ्ट, कांग्रेस और ओवैसी का पलटवार». نو بھارت ٹائمز.

[175] «11 सितंबर मुसलमानों से जुड़ी ख़बरों का बुलेटिन, देखिए 5 खबरें». دھاکڑ خبر.

[176] «The Quint hails YouTube, Facebook success | Ratings/Measurement | News | Rapid TV News». www.rapidtvnews.com. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۵-۱۴. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۴.

[177] «Inside The Quint: The Indian media start-up getting news to younger audiences on mobile | Media news». www.journalism.co.uk. ۲۰۱۶-۰۷-۲۷. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۰۵-۱۴.

[178] یوٹیوب ٹیم، دی کوینٹ. «دتی کوینٹ دا تعارف جداں کہ یوٹیوب اُتے مذکور اے». یوٹیوب.

[179] یوٹیوب ٹیم، دی کوینٹ. «"The Making of Lynchistan: Inside India's Deadly 'Gau Raksha' Network – Documentary by The Quint"». یوٹیوب.

[180] «The Guardian documentary». ہفتہ وار دتی گارڈئین.

[181] «The Hour of Lynching; Takes A Close Look At A Murder Spurred By India's Cow Politics; Silverscreen.in». سیلور اسکرین ڈاٹ اِن.

[182] «Watch: A Documentary On The Realities Of Mob Lynching In India». ہوم گرون ڈاٹ نو‏‏ں ڈاٹ اِن.

[183] «'The Brotherhood' Documentary Film Based On Mob Lynching Cases Will Be Released On اگست 15». ٹین نیوز ڈاٹ اِن.

[184] «Lynch Nation: A documentary that makes you confront lynch mob survivors». سب رنگ انڈیا ڈاٹ اِن.

[185] Mander, Harsh Partitions of the Heart: Unmaking the Idea of India at Google Books

[186] Salam, Ziya Us Lynch Files: The Forgotten Saga of Victims of Hate Crime at Google Books

[187] Uikey, Seema; Dubey, Nidhi (September) (PDF). 4 (published September 2018). pp. 35-40. ISSN 2455-2070. http://www.socialsciencejournal.in/download/524/4-5-15-673.pdf

[188] Khan, Shireen; Tejawat, Mayur. (PDF). JUS Imperator 2 (1): 1-15. September 2018. ISSN 2456-9666. http://journal.jusimperator.org/wp-content/uploads/2018/10/SHIREEN-KHAN-MAYUR-TEJAWAT.pdf Archived 2019-08-26 at the وے بیک مشین

[189] Sakarwar, Rajendra. (in انگریزی). International Journal of Law Management & Humanities 1 (3). ISSN 2581-5369

[190] «TWENTIETH-CENTURY URDU LITERATURE: Omar Qureshi» (PDF). کولمبیا یونیورسٹی د‏‏ی ویب سائٹ.

[191] «Slice of China in Urdu couplets – 74-year-old Chinese enthralls admirers with his romantic ghazals». دتی ٹیلی گراف انڈیا د‏‏ی ویب سائٹ.

[192] «dusra ban-bas KAIFI AZMI». ریختہ ڈاٹ کم د‏‏ی ویب سائٹ.

[Jinhe_Naaz_Hai_Hind_Par_Wo_Kahan_Hai-193] ۱۹۳.۰ ^۱۹۳.۱ ^۱۹۳.۲ «Jinhe Naaz Hai Hind Par Wo Kahan Hai». Knowledgehub.co.in. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۹-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[I_create_songs_to_make_a_difference:_Poojan_Sahil-194] ۱۹۴.۰ ^۱۹۴.۱ «I create songs to make a difference: Poojan Sahil». Series Socio-Political Website (showcasing artist and their sociopolitical talents and philosophy).

[195] «#SayNoToWar: As Abhinandan Returns to India, This Poet Reminds Us to Keep Striving for Peace». Live wire website). بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۹-۰۹-۰۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۹-۱۱-۱۳.

[Voices_Against_Lynching_–_Song_and_Poem_–_Dastoor_–_Habib_Jalib_–_Ft._Poetry_by_Nabiya_Khan-196] ۱۹۶.۰ ^۱۹۶.۱ «Voices Against Lynching – Song and Poem – Dastoor – Habib Jalib – Ft. Poetry by Nabiya Khan». Youtube.

[Rekhta.org_website-197] «دستور: حبیب جالب». Rekhta.org website.

[Why_should_I_have_to_make_all_the_effort_to_look_secular?_asks_Aamir_Aziz-198] ۱۹۸.۰ ^۱۹۸.۱ «Why should I have to make all the effort to look secular? asks Aamir Aziz». دی ہندو.

[Ballad_of_Pehlu_Khan/_पहलू_ख़ान_की_दास्तान_/_پہلو_خان_د‏‏ی_داستان/_by_Aamir_Aziz-199] ۱۹۹.۰ ^۱۹۹.۱ ^۱۹۹.۲ «Ballad of Pehlu Khan/ पहलू ख़ान की दास्तान / پہلو خان د‏‏ی داستان/ by Aamir Aziz». یوٹیوب.

[200] «Cow slaughter has kept volatile western UP boiling for years». ہندوستان ٹائمز.

[201] «State must protect citizens, says Hamid Ansari after UP lynching». ہندوستان ٹائمز.

[202] «Uttar Pradesh cattle transporter's murder is family's mystery». انڈین ایکسپریس.

[203] «Latehar Lynching: Victims' families afraid of being targeted after HC order». سب رنگ.

[204] «Minhaj Ansari shared beef message on WhatsApp, succumbs to custodial torture». روزنامہ سیاست اخبار دے وثائق.

[205] «علیم الدین انصاری قتل دا معاملہ». روزنامہ سیاست اخبار دے وثائق.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]

[۵۷]

[۵۸]

[۵۹]

[۶۰]

[۶۱]

[۶۲]

[۶۳]

[۶۴]

[۶۵]

[۶۶]

[۶۷]

[۶۸]

[۶۹]

[۷۰]

[۷۱]

[۷۲]

[۷۳]

[۷۴]

[۷۵]

[۷۶]

[۷۷]

[۷۸]

[۷۹]

[۸۰]

[۸۱]

[۸۲]

[۸۳]

[۸۴]

[۸۵]

[۸۶]

[۸۷]

[۸۸]

[۸۹]

[۹۰]

[۹۱]

[۹۲]

[۹۳]

[۹۴]

[۹۵]

[۹۶]

[۹۷]

[۹۸]

[۹۹]

[۱۰۰]