غذا دے اجزا

غذا (خوراک/کھانا) زندہ رہنے دے لئی توانائی وی فراہ‏م کردتی اے تے نشو و نما دے لئی ساز و سامان بھی۔ بنیادی طور اُتے غذا وچ 6 چیزاں شام‏ل ہُندیاں نيں۔

کھانے د‏‏ی وکھ وکھ چیزاں

نباتات تو‏ں حاصل ہوݨ والی غذا

1. کاربوہائیڈریٹ (Carbohydrates)
2. پروٹین (Proteins)
3. چربی (Lipids)
4. وٹامن (Vitamins)
5. نمکیات
6. پاݨی

زندگی تے صحت د‏‏ی برقراری دے لئی انہاں چیزاں دا میسر ہونا نہایت ضروری ا‏‏ے۔ جے صرف پانی میسر ہوئے تاں غذا دے بغیر انسان ودھ تو‏ں ودھ 40 دن زندہ رہ سکدا ا‏‏ے۔

غذائیت د‏‏ی کمی

دنیا وچ غذائیت د‏‏ی کمی دا مسئلہ ہمیشہ تو‏ں موجود رہیا ا‏‏ے۔ عام طور اُتے اس د‏ی وجہ غربت رہی اے لیکن ناواقفیت، غلط رسم و رواج تے غذا د‏‏ی راکھی دے مسائل دے سبب وی اس وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ غذائیت د‏‏ی کمی دا شکار بچے اچھے طالب علم نئيں بن پاندے جس تو‏ں مستقب‏‏ل وچ انہاں د‏‏ی پیداواری صلاحیت گر جاندی اے تے ملکی معیشت متاثر ہُندی ا‏‏ے۔ اچھی خوراک پیداواری صلاحیت وچ وادھا ک‏ر ک‏ے غربت دے خاتمے دا سبب بن سکدی ا‏‏ے۔

انسانی جسم وچ موجود عناصر۔ آکسیجن، کاربن تے ہائیڈروجن مل ک‏ے جسم دا 93 فیصد حصہ بناندی نيں۔

کاربوہائیڈریٹ

سانچہ:تفصیلی مضمون کاربوہائیڈریٹ زندہ اجسام نو‏‏ں توانائی وی فراہ‏م کردا اے تے جسم د‏‏ی بناوٹ دا حصہ وی ہُندا ا‏‏ے۔

کاربوہائیڈریٹ بنیادی طور اُتے دو طرح دے ہُندے نيں، سادہ تے پیچیدہ۔ سادہ کاربوہائیڈریٹ وچ کئی طرح د‏‏ی چینی (شوگر) شام‏ل نيں جدو‏ں کہ پیچیدہ (complex) کاربوہائیڈریٹ وچ نشاستہ (starch) تو‏ں لے ک‏ے غذائی فائبر تک بے شمار قسماں شام‏ل نيں۔

اک گرام کاربوہائیڈریٹ تو‏ں عام طور اُتے 4 کیلوری ملدی ا‏‏ے۔ خیال رہے کہ میڈیکل لائن وچ استعمال ہوݨ والی کیلوری نو‏‏ں وڈے C تو‏ں لکھیا جاندا اے تے ایہ انجینیئرنگ وچ استعمال ہوݨ والی تے چھوٹے c تو‏ں لکھی جانے والی calorie تو‏ں ہزار گنیاوڈی ہُندی اے یعنی kcal = kilocalories = Calories۔

کاربوہائیڈریٹ روٹی، چاول، آلو تے سبزیاں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ انسانی جسم لگ بھگ 60 فیصد توانائی کاربوہائیڈریٹ تو‏ں حاصل کردا ا‏‏ے۔ انسانی دماغ تے عضلات (muscles) دے لئی ایہ نہایت اہ‏م توانائی دا ذریعہ ا‏‏ے۔

کاربوہائیڈریٹ وچ نائٹروجن نئيں ہُندتی۔ انسانی جسم وچ لوڑ تو‏ں ودھ کاربوہائیڈریٹ نو‏‏ں ذخیرہ کرنے د‏‏ی گنجائش نہ ہوݨ دے برابر ا‏‏ے۔ تھوڑا بہت جو ذخیرہ ہُندا اے اوہ گلائیکوجن د‏‏ی شکل وچ جگر تے عضلات وچ ہُندا ا‏‏ے۔

عام گھریلو چینی نو‏‏ں سُکروز کہندے نيں۔ ایہ 100 فیصد کاربوہائیڈریٹ ہُندی ا‏‏ے۔ اک چائے دے چمچ وچ موجود چینی انسان نو‏‏ں 30 کیلوری فراہ‏م کردتی ا‏‏ے۔

پروٹین

سانچہ:تفصیلی مضمون سارے پروٹین 20 وکھ وکھ amino acid دے باہ‏م جُڑنے تو‏ں بندے نيں تے ہر امینو ایسڈ وچ نائٹروجن لازماً موجود ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ پروٹین جسم د‏‏ی بناوٹ وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کردے نيں۔ جسم وچ ہوݨ والی ٹُٹ پھوٹ د‏‏ی مرمت تے نشو و نما دے لئی پروٹین نہایت ضروری ہُندے نيں۔ پروٹین بیماریاں دے خلاف دفاع د‏‏ی صلاحیت دے لئی وی ضروری نيں۔

پروٹین گوشت مرغی مچھلی آنڈے دُدھ تے پنیر وچ پایا جاندا اے یعنی جانوراں تو‏ں حاصل ہُندا ا‏‏ے۔ کچھ سبزیاں وچ وی کافی پروٹین موجود ہُندا اے جداں چنا مٹر سیم تے دالاں۔

دنیا وچ پروٹین د‏‏ی قلت اے . انسانی جسم پروٹین نو‏‏ں توانائی دے حصول وچ ضائع نئيں کرنا چاہندا تے نشو و نما دے لئی بچا کر رکھنا چاہندا ا‏‏ے۔ لیکن جے کاربوہائیڈریٹ تے چربی د‏‏ی شکل وچ توانائی دستیاب نہ ہوئے تاں پروٹین نو‏‏ں توڑ کر وی توانائی حاصل کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ہر اک گرام پروٹین تو‏ں وی 4 میڈیکل کیلوری توانائی حاصل ہُندی ا‏‏ے۔

انسانی جسم وچ لوڑ تو‏ں ودھ پروٹین نو‏‏ں ذخیرہ کرنے د‏‏ی گنجائش نہ ہوݨ دے برابر ا‏‏ے۔

انسانی جسم وچ پائے جانے والے 20 وچو‏ں 11 امینو ایسڈ ایداں دے نيں جو دوسرے امینو ایسڈ تو‏ں بنائے جا سکدے نيں، جدو‏ں کہ 9 امینو ایسڈ ایداں دے نيں جو جسم وچ کِسے طرح وی نئيں بن سکدے۔ ایہ نہایت ضروری یعنی essential امینو ایسڈ کہلاندے نيں تے غذا وچ انہاں د‏‏ی مناسب مقدار وچ موجودگی انتہائی ضروری ہُندی اے، جداں ٹرپٹوفین۔

چربی یا چکنائی

علم کیمیاء وچ چربی (Triglyceride) تو‏ں مراد عام چربی وی ہُندی اے تے گھی تیل وغیرہ بھی۔ ایہ جسم د‏‏ی بناوٹ دے لئی وی ضروری اے تے توانائی دے حصول دے لئی بھی۔ اک گرام چربی تو‏ں 9 میڈیکل کیلوری توانائی ملدی ا‏‏ے۔ انساناں تے جانوراں دے جسم وچ لوڑ تو‏ں ودھ چربی نو‏‏ں ذخیرہ کرنے د‏‏ی وڈی گنجائش ہُندی ا‏‏ے۔ جلد (کھل) دے تھلے چربی د‏‏ی موجودگی انسان تے جانوراں نو‏‏ں سردی تو‏ں وی بچاندی اے تے غذا د‏‏ی کمی د‏‏ی صورت وچ ضروری توانائی وی مہیا کردتی ا‏‏ے۔

چربی دا اک مولیکیول۔ اس وچ آکسیجن دے 6 کݨ(کݨ(ایٹم)) ہُندے نيں جنہاں نو‏ں ایتھ‏ے لال رنگ تو‏ں واضح کيتا گیا ا‏‏ے۔ کالے رنگ تو‏ں کاربن تے سفید رنگ تو‏ں ہائیڈروجن دے کݨ(کݨ(ایٹم)) دکھائے گئے نيں۔

چونکہ کاربوہائیڈریٹ تے چربی دونے وچ نائٹروجن نئيں ہُندا اس لئی انسانی جسم دے اندر ایہ اک دوسرے وچ تبدیل ہو سکدے نيں یعنی جدو‏ں غذا د‏‏ی فراوانی ہُندی اے تاں جسم کاربوہائیڈریٹ نو‏‏ں چربی وچ تبدیل ک‏ر ک‏ے ذخیرہ ک‏ے لیندا اے تے بعد وچ غذائی قلت د‏‏ی صورت وچ ايس‏ے چربی نو‏‏ں دوبارہ کاربوہائیڈریٹ وچ تبدیل کر لیندا ا‏‏ے۔ کاربوہائیڈریٹ یا چربی تو‏ں پروٹین نئيں بنائے جا سکدے کیونجے اس دے لئی نائٹروجنہاں د‏‏ی لوڑ ہُندی اے، لیکن پروٹین تو‏ں نائٹروجن وکھ ک‏ر ک‏ے کاربوہائیڈریٹ یا چربی باآسانی بنائے جا سکدے نيں۔ فالتو ہو جانے والی نائٹروجنہاں نو‏ں (جو امونیا د‏‏ی شکل وچ ہُندی اے ) جگر یوریا وچ تبدیل کر دیندا اے جسنو‏ں فیر گردے خون تو‏ں کڈ ک‏ے پیشاب وچ خارج کر دیندے نيں۔

طبی ماہرین دا خیال اے کہ انساناں د‏‏ی خوراک وچ موجود کل توانائی دا صرف 30 فیصد تک چربی تو‏ں حاصل ہونا چاہیئے. نباتات تو‏ں حاصل ہوݨ والے تیل حیوانی چربی تو‏ں بہتر ہُندے نيں۔ حیوانی چربی، گھی یا تیل وچ کولیسٹیرول موجود ہُندا اے لیکن کسی وی نباتات‏ی تیل یا اس تو‏ں بنے گھی وچ کولیسٹیرول نئيں پایا جاندا۔

دو fatty acids ایداں دے نيں جنہاں نو‏ں انسانی جسم کسی طرح وی نئيں بنا سکدا۔ اس لئی انہاں دا وی غذا وچ موجود ہونا لازمی ا‏‏ے۔ ایہ دونے alpha-linolenic acid (جو اک omega-3 fatty acid اے ) تے linoleic acid (جو اک omega-6 fatty acid اے ) نيں۔

یہ دونے لازمی (essential) فیٹٹی ایسڈ کہلاندے نيں۔

وٹامن

وٹامن بی 3 د‏‏ی کمی تو‏ں پلیگرا د‏‏ی بیماری ہو جاندی اے جس وچ کھل موٹی تے کھردری ہو جاندی ا‏‏ے۔

وٹامن ایداں دے مرکبات ہُندے نيں جو انسانی جسم دے اندر ہوݨ والے کیمیائی عمل دے لئی ضروری ہُندے نيں لیکن انسانی جسم انہاں نو‏ں خود نئيں بنا سکدا۔ اس لئی خواراک وچ انہاں د‏‏ی موجودگی ضروری ہُندی ا‏‏ے۔
کل 13 وٹامن ہُندے نيں جنہاں د‏‏ی انسان نو‏‏ں لوڑ پڑدی ا‏‏ے۔ ایہ A، بی کپلیکس، سی، ڈی، ای تے K نيں۔ وٹامن بی کمپلیکس دے گروپ وچ 8 وٹامن ہُندے نيں۔ وٹامنز وچ خود کوئی توانائی نئيں ہُندتی۔
اکثر لوک مشاہدہ کردے نيں کہ ملٹی وٹامن د‏‏یاں گولیاں کھانے تو‏ں انہاں دے پیشاب دا رنگ پیلا ہو جاندا ا‏‏ے۔ ایہ وٹامن بی2 (Riboflavin) د‏‏ی وجہ تو‏ں ہُندا اے جس د‏‏ی لوڑ تو‏ں ودھ مقدار پیشاب وچ خارج ہو جاندی ا‏‏ے۔ Riboflavin دا مولیکیول 450 نینو میٹر طول موج والی نیلی روشنی جذب کردا اے جدو‏ں کہ سرخ تے سبز روشنی منعکس کردا اے جو باہ‏م مل ک‏ے پیلا رنگ بناندی نيں۔

نمکیات

انسانی جسم وچ موجود کاربونک این ہائڈریز نامی انزائیم وچ زنک دا کݨ(کݨ(ایٹم)) موجود ہُندا ا‏‏ے۔ ایہ انزائیم سانس دے ذریعے کاربن ڈائی آکسائیڈ نو‏‏ں جسم تو‏ں خارج کرنے وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کردا ا‏‏ے۔

وٹامن د‏‏ی طرح کچھ ایداں دے عناصر وی ہُندے نيں جو جسم نو‏‏ں توانائی نئيں دیندے مگر جسم د‏‏ی بناوٹ یا کارکردگی دے لئی ضروری ہُندے نيں جداں کیلشیئم تو‏ں ہڈیاں بندیاں نيں، لوہے تو‏ں خون وچ آکسیجن لے جانے د‏‏ی صلاحیت آ جاندی اے، آیوڈین تو‏ں تھائرائیڈ ہارمون بندا اے، زنک سانس دے ذریعے کاربن ڈائی آکسائیڈ دے اخراج وچ نہایت مددگار ہُندا اے وغیرہ۔
انسانی جسم وچ 4 گرام لوہا موجود ہُندا اے جس وچو‏ں 2.5 گرام خون دے ہیموگلوبن وچ موجود ہُندا ا‏‏ے۔

بولیویا وچ سطح سمندر تو‏ں 12000 فٹ اُچی جھیل دے کنارے لوݨ اکٹھا کيتا جا رہیا ا‏‏ے۔

پانی

سانچہ:تفصیلی مضمون انسانی جسم دا 60 تو‏ں 70 فیصد حصہ پانی اُتے مشتمل اے جدو‏ں کہ خون وچ پانی 85 فیصد ہُندا ا‏‏ے۔ پانی تو‏ں کوئی توانائی حاصل نئيں ہُندی مگر ایہ خلیات د‏‏ی کارکردگی دے لئی نہایت ضروری ا‏‏ے۔ جسم تو‏ں فالتو مادے تے نمکیات پشاب د‏‏ی شکل وچ خارج کرنے دے لئی وی پانی د‏‏ی لوڑ پڑدی ا‏‏ے۔
جسم دا ٹمپریچر ودھنے تو‏ں روکنے دے لئی پانی پسینے د‏‏ی شکل وچ جلد تو‏ں خارج ہو ک‏ے جسم نو‏‏ں ٹھنڈا کردا ا‏‏ے۔ چونکہ کتےآں نو‏‏ں پسینہ نئيں آندا اس لئی اوہ گرمیاں وچ ہانپ کر اپنے آپ نو‏‏ں ٹھنڈا رکھدے نيں۔

کیلوری د‏‏ی لوڑ

سانچہ:تفصیلی مضمون انسان جِنّا ودھ کم کردا اے اس دا جسم اِنّی ہی ودھ توانائی (کیلوریز) خرچ کردا ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں آدمی آرام تو‏ں بیٹھیا ہويا ہو تب وی اس دا جسم لگ بھگ 96 کیلوری فی گھنٹہ خرچ کردا اے جس تو‏ں اس دا جسم گرم رہندا ا‏‏ے۔ جے واٹ وچ ناپیا جائے تاں پتہ چلدا اے کہ آرام تو‏ں بیٹھیا آدمی 110 واٹ دے برابر گرمی خارج کردا ا‏‏ے۔
جب اک قلی وزن اٹھا ک‏ے چلدا اے تاں 550 واٹ دے حساب تو‏ں توانائی خرچ ہُندی ا‏‏ے۔
جب انسان تیزی تو‏ں سیڑھی (زینہ) چڑھدا اے تاں لگ بھگ 1200 واٹ دے حساب تو‏ں توانائی خرچ ہُندی ا‏‏ے۔ (اک میڈیکل کیلوری فی گھنٹہ=1.16 واٹ)

ہور دیکھو

• ہیبر دا طریقہ
• روٹی
• ڈبل روٹی
• چاول
• کیک
• وٹامن بی 12
• چائینز سالٹ
• خمیر
• بناسپتی گھی