ہیبر دا طریقہ
ہیبر دے طریقہ (Haber process) یا ہیبر بوش پروسیس توں مراد اک صنعتی طریقہ اے جس وچ ہويا دی نائٹروجن تے کِسے وی طریقے توں حاصل شدہ ہائیڈروجن باہم عمل کے دے امونیا بناندی نيں۔ امونیا توں مصنوعی کھاد بنائی جاندی اے جو آخیر کار جانداراں دی غذا بندی اے۔
- N2 + 3 H2 → 2 NH3 (ΔH = −92.4 kJ·mol−1)
اس طریقے توں امونیا بنانے وچ وڈی مقدار وچ توانائی خرچ کرنی پڑدی اے۔ اس طریقے دی ایجاد توں پہلے امونیا بنانا وڈا مہنگا پڑدا سی۔
Fritz Haber نے ایہ طریقہ 1909 وچ بنایا سی جسنوں فوراً جرمنی دی BASF کمپنی نے خرید لیا تے Carl Bosch دے حوالے کيتا کہ اوہ اسنوں ہور بہتر بنائے۔ اس نے سال بھر وچ اسنوں صنعتی پیمانے اُتے کم کرنے دے قابل بنا دتا تے 1913 تک جرمنی وچ اس طریقے توں امونیا دی وڈی مقدار وچ پیداوار شروع ہوئے گئی۔ ہیبر نوں 1918 وچ تے بوش نوں 1931 وچ نوبل پرائز ملا۔
پہلی جنگ عطیم دے دوران جرمنی نوں چلی سالٹ پیٹر یعنی قلمی شورے دی خطیر مقدار وچ ضرورت سی کیونجے گولہ بارود بنانے دے لئی نائٹریٹ ايسے نمک توں حاصل ہُندا سی۔ لیکن دشمن دی فوجاں نے ہر ممکن طریقے توں چلی توں جرمنی تک سالٹ پیٹر دی رسد کٹ دی۔ جے عین اس موقع اُتے ہیبر دا طریقہ ایجاد نہ ہُندا تاں جرمنی دے لئی ناممکن سی کہ اپنا گولہ بارود بنا سکے۔
Nitrogen Fixation
سودھوہر زندہ جاندار دے لئی کاربن، آکسیجن، ہائیڈروجن، فاسفورس تے نائٹروجن لازمی نيں۔ پودے، جنہاں اُتے جانوراں دی زندگی دا دارومدار اے، ہويا تے پانی توں کاربن، ہائیڈروجن تے آکسیجن با آسانی حاصل کر لیندے نيں۔ کاربن پودے کاربن ڈائی آکسائیڈ توں حاصل کردے نيں جو ہويا وچ صرف %0.3 ہُندی اے۔ لیکن جانور تے پودے ہويا وچ موجود نائٹروجن بالکل استعمال نئيں کر پاندے حالانکہ ہويا دا 78 فیصد حصہ نائٹروجن ہُندا اے۔ اس دی وجہ ایہ اے کہ نائٹروجن دے مالیکیول وچ نائٹروجن دے دونے ایٹم ٹرپل بونڈ (تہرے بونڈ) توں جڑے ہُندے نيں جو بہت مضبوط بونڈ ہُندا اے تے زندہ اجسام اِنّے مضبوط بونڈ نوں توڑ کر نائٹروجنہاں نوں اپنے استعمال دے لئی حاصل نئيں کر پاندے۔ صرف چند بیکٹیریا تے بیکٹیریا نما جاندار (archaea) ہی ایہ صلاحیت رکھدے نيں کہ نائٹروجنہاں دی 945 کلو جول دی بونڈ انرجی اُتے قابو پا سکن تے اس وچوں نائٹروجن کڈ کے بطور غذا استعمال کرن۔ انہاں جانداراں وچ ایداں دے انزائم ہُندے نيں جنہاں وچ مولبڈینیئم، ویناڈیئم یا لوہا موجود ہُندا اے۔[۱]
جب وی آسمانی بجلی کڑکتی اے تاں ہويا وچوں وڈی مقدار وچ کرنٹ گزردا اے جس توں پیدا ہونے والی سخت حرارت نائیٹروجن دے مولیکیول نوں توڑ دیندی اے۔ اس طرح نائیٹروجن دے نويں مرکبات بندے نيں جو بارش دے پانی دے نال زمین تک پہنچ جاندے نيں جتھے توں پودے انہاں نوں جذب کرکے اپنی ضرورت دے پروٹین بنا لیندے نيں جو فیر جانوراں دی خوراک بن جاندے نيں۔ ہويا دی نائٹروجنہاں دا اس طرح پودےآں دے لئی قابل استعمال بننا نائٹروجنہاں دی فکسیشن کہلاندا اے۔ بیکٹیریا تے آسمانی بجلی نائیٹروجنہاں نوں قدرتی طریقے توں فکس کردے نيں جدوں کہ ہیبر دا طریقہ انسانی طریقے توں نائیٹروجنہاں نوں فکس کردا اے۔
اندازہ کيتا جاندا اے کہ جے ہیبر دے طریقے جداں کوئی عمل ایجاد نہ ہويا ہُندا تاں اج دنیا دی اک تہائی آبادی نوں خوراک میسر نہ آندی۔ انسانی جسم وچ موجود پروٹین دا نصف حصہ ہیبر دے طریقے توں بنی امونیا تے کھاد توں تشکیل پاندا اے۔
ہیبر دا عمل
سودھونائیٹروجن تے ہائیڈروجنہاں نوں ملیا کے اس طرح امونیا بنانے دے لئی ہوا دے دباو توں 150 توں 250 گنیا زیادہ پریشر استعمال کيتا جاندا اے تے درجہ حرارت 300 توں 550 ڈگری سنٹی گریڈ رکھیا جاندا اے۔۔ اگرچہ ہیبر تے بوش نے اوسمیئم نوں بطور عمل انگیز (catalyst) استعمال کيتا سی مگر ہن مسام دار لوہا اس کم دے لئی استعمال کيتا جاندا اے کیونجے ایہ سستا پڑدا اے۔
مصنوعی کھاد
سودھوہیبر دے طریقے توں 50 کروڑ ٹن مصنوعی کھاد ہر سال بنائی جاندی اے۔ جے فصلاں دی کیڑے مار دوائاں تے مصنوعی کھاد ایجاد نہ ہُندی تاں دنیا بھر وچ کھیتاں توں حاصل ہونے والی فصل صرف اک چوتھائی رہ جاندی۔